Iδεοτοπία, οργανώσεις και αμφισημίες της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας στην Κρήτη

Abstract

The recent economic crisis in the countries of Southern Europe gave rise to a fierce ideological debate on the future of the commons and the role of social and solidarity economy in seeking alternative ways of social production beyond the constraints of market and state controlled economy. In this context of crisis-ridden Greece, this debate is fueled by a range of alternative initiatives in the social and solidarity sector that performed public functions independently from state and capital forces promoting solidarity notions, community action, and the principles of social justice, fundamental equality, and equality of opportunity in the heard of economy. Drawing on selected research sources the text map the evolution of social economy in the region of Crete in the context of crisis and reveals the tension between the more pragmatist perspectives seeking new model of innovation in social enterprise to the ideologically loaded, visionary approaches that look for the build of autonomy organizations towards post-capitalist societies.
Η οικονομική κρίση στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου έχει κυοφορήσει μια ζωηρή ιδεολογική συζήτηση για τη βιωσιμότητα των νεοφιλελεύθερων ιδεών και την αναζήτηση εναλλακτικών μοντέλων κοινωνικής παραγωγής σε μια οικονομία
των κοινών που βρίσκεται πέρα από τις λογικές της αγοράς και της κρατικά σχεδιασμένης οικονομίας. Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης έχει διαμορφωθεί το ενδιαφέρον για τον ρόλο της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας στην αναδιάρθρωση του παραγωγικού μοντέλου της χώρας και την αντιμετώπιση
των δυσμενών κοινωνικών συνθηκών της οικονομικής κρίσης. Η συζήτηση αυτή ανατροφοδοτείται και από την εμπειρία της συγκρότησης στα χρόνια της κρίσης μορφών συλλογικής δράσης και διαμαρτυρίας, ανάμεσα στις οποίες και μια ευρεία γκάμα εναλλακτικών οικονομικών εγχειρημάτων, τα οποία έχουν υψηλό
βαθμό αυτονομίας από το κράτος, τα κόμματα και την αγορά και πρότασσαν την αλληλεγγύη, την κοινοτική δράση και τους κοινωνικούς σκοπούς στην παραγωγή και τη διανομή αγαθών. στόχος του κειμένου δεν είναι η διεξοδική παρουσίαση αυτών των εγχειρημάτων Το κείμενο επιχειρεί μια πρώτη χαρτογράφηση του πεδίου στην περιφέρεια της Κρήτης διερευνώντας προβληματισμούς και εντάσεις που διατρέχουν τον χώρο οι οποίες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη σε μια συζήτηση για το μέλλον των εγχειρημάτων των κοινών στο νησί . Για την ανάλυση του πεδίου έχει αξιοποιηθεί ερευνητικό υλικό δημοσιεύσεων και κειμένων στον τοπικό τύπο, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και σε τοπικά συνέδρια. Επιπλέον, έχει αξιοποιηθεί υλικό εις βάθος συνεντεύξεων που έχουν γίνει στο πλαίσιο του διεθνούς ερευνητικού προγράμματος Living with Hard Times στο οποίο συμμετείχε το Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και μικρότερων ερευνητικών δραστηριοτήτων που έχουν αναπτυχθεί από το Εργαστήριο Κοινωνικής Ανάλυσης και Εφαρμοσμένης Κοινωνικής Έρευνας.

Full text

Η KΡΗΤΗ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
Προβλήματα, Προκλήσεις, Προοπτικές
Επιστημονική επιμέλεια
Mηνάς Σαματάς, Δημήτρης Μυλωνάκης,
Μανόλης Δαφέρμος, & Ανδρέας Καστελλάκης
Πεδίο
Αθήνα 2018

227227
1. Εισαγωγή
Η οικονομική κρίση στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου έχει κυοφορήσει μια
ζωη ρή ιδεολογική συζήτηση για τη βιωσιμότητα των νεοφιλελεύθερων ιδεών και
την αναζήτηση εναλλακτικών μοντέλων κοινωνικής παραγωγής σε μια οικονο
μία των κοινών που βρίσκεται πέρα από τις λογικές της αγοράς και της κρατικά
σχεδιασμένης οικονομίας. Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης έχει διαμορφωθεί
το ενδιαφέρον για τον ρόλο της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας στην
αναδιάρθρωση του παραγωγικού μοντέλου της χώρας και την αντιμετώπιση
των δυσμενών κοινωνικών συνθηκών της οικονομικής κρίσης. Η συζήτηση αυτή
ανατροφοδοτείται και από την εμπειρία της συγκρότησης στα χρόνια της κρίσης
μορφών συλλογικής δράσης και διαμαρτυρίας, ανάμεσα στις οποίες και μια
ευρεία γκάμα εναλλακτικών οικονομικών εγχειρημάτων, τα οποία έχουν υψηλό
βαθμό αυτονομίας από το κράτος, τα κόμματα και την αγορά και πρότασσαν την
αλληλεγγύη, την κοινοτική δράση και τους κοινωνικούς σκοπούς στην παραγωγή
και τη διανομή αγαθών (Nasioulas, 2012· Petropoulou, 2013· Rakopoulos, 2014·
Soropoulos, & Bourikos 2014· Vathakou, 2016· Γριτζάς, & Καβουλάκος, 2016).
Στην Κρήτη στα πρώτα χρόνια της κρίσης ομάδες πολιτών και κοινωνικά
κινήματα ανέπτυξαν πρωτοβουλίες διαμόρφωσης εναλλακτικών οικονομικών
εγχειρημάτων και δικτύων αλληλεγγύης σε αστικές και ημιαστικές περιοχές και
λιγότερο στον αγροτικό χώρο. Στο πλαίσιο αυτών των πρωτοβουλιών δημιουρ
γήθηκαν κοινωνικά παντοπωλεία, τοπικά νομίσματα, δίκτυα παραγωγών και
καταναλωτών χωρίς μεσάζοντες, συλλογικές κουζίνες, οργανώσεις δίκαιου εμπο

ρίου, κοινωνικά ιατρεία και φαρμακεία, κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις,
δίκτυα ανταλλαγής προϊόντων και αντιπραγματισμού, εργατικές κολεκτίβες αυ
Κεφάλαιο 12
IΔΕΟΤΟΠΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ
ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
Γιάννης Ζαϊμάκης
Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Ε-mail: zaimakis@uoc.gr

Η KΡΗΤΗ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
228
τοδιαχειριζόμενων ψυχαγωγικών χώρων και αυτοοργανωμένα αθλητικά σωμα
τεία. Τα εγχειρήματα αυτά συνδέθηκαν με μορφές συλλογικής διαμαρτυρίας
ενάντια στις πολιτικές της λιτότητας και τα κινήματα των πλατειών που είχαν
αναπτυχθεί σε όλη την Ελλάδα. Είχαν συμμετοχική κουλτούρα, δημοκρατικές
μορφές διακυβέρνησης και έθεταν ζητήματα ανισοτήτων, αυτοοργάνωσης άμε
σης δημοκρατίας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Με τη σταδιακή υποχώρηση των
δράσεων διαμαρτυρίας ενάντια στις πολιτικές της λιτότητας μέρος των πρωτο
βουλιών εξασθένισαν, άλλες μετασχηματίστηκαν σε επίσημες οργανώσεις της
κοινωνικής οικονομίας και άλλες διατήρησαν τον κινηματικό τους χαρακτήρα
επιδιώκοντας ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές.
Ο στόχος του κειμένου δεν είναι η διεξοδική παρουσίαση αυτών των εγχει
ρημάτων αλλά μια πρώτη χαρτογράφηση του πεδίου και η ανάδειξη σημαντι
κών προβληματισμών και εντάσεων που διατρέχουν τον χώρο οι οποίες πρέπει
να λαμβάνονται υπόψη σε μια συζήτηση για το μέλλον των εγχειρημάτων των
κοινών στην Περιφέρεια της Κρήτης. Για την ανάλυση του πεδίου έχει αξιοποιη
θεί ερευνητικό υλικό δημοσιεύσεων και κειμένων στον τοπικό τύπο, στα μέσα
κοινωνικής δικτύωσης και σε τοπικά συνέδρια. Επιπλέον, έχει αξιοποιηθεί υλικό
εις βάθος συνεντεύξεων που έχουν γίνει στο πλαίσιο του διεθνούς ερευνητικού
προγράμματος Living with Hard Times στο οποίο συμμετείχε το Τμήμα Κοινωνιο
λογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης
1
και μικρότερων ερευνητικών δραστηριο τήτων
που έχουν αναπτυχθεί από το Εργαστήριο Κοινωνικής Ανάλυσης και Εφαρμο
σμένης Κοινωνικής Έρευνας.
2. Iδεοτοπία της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας
Η περίοδος της οικονομικής κρίσης έφερε στο προσκήνιο του δημόσιου διαλό
γου τη συζήτηση για τον ρόλο που μπορεί να παίξουν εναλλακτικά οικονομικά
εγχειρήματα στην αναδιάρθρωση του παραγωγικού μοντέλου της χώρας. Τα
εγχειρήματα αυτά συγκλίνουν στη διαμόρφωση μιας εναλλακτικής οικονο
μίας των κοινών γύρω από κοινωνικά συστήματα διαχείρισης των πόρων που
βασίζονται σε ισότιμες κοινωνικές σχέσεις και συλλογικές μορφές οργάνωσης
της παραγωγής και της διανομής (Bolier, 2016). Ο χώρος της κοινωνικής και
αλληλέγγυας οικονομίας λειτουργεί, με όρους του Αντζούρ Αμπατουραί, ως
ένα πεδίο προβολής και διαπραγμάτευσης νέων ιδεοτοπιών (ideoscapes) που
συνδέονται με αλυσίδες κοινωνικών πρακτικών, ιδεών, όρων και εικόνων γύρω
από σημαντικά διακυβεύματα όπως είναι η ευημερία, η δημοκρατία, η κυριαρ
1. Για περισσότερες πληροφορίες για το πρόγραμμα βλ. http://www.unige.ch/livewhat.
Τελευταία πρόσβαση 1542018.

IΔΕΟΤΟΠΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
229
χία και τα δικαιώματα. Τα ιδεοτοπία μπορεί να έχουν πολιτικό χαρακτήρα και
να συνδέονται με κρατικές ιδεολογίες και μεταρρυθμιστικά αιτήματα αλλά και
αντιιδεολογίες κινημάτων που επιδιώκουν την αμφισβήτηση και σε άλλες πε
ριπτώσεις την κατάληψη της εξουσίας ή μέρους από αυτήν (Appadurai, 2014).
Τα εγχειρήματα της κοινωνικής οικονομίας επικεντρώνονται στους κοινωνικούς
σκοπούς και δίνουν έμφαση στην κοινωνική συμμετοχή, στην αυτοδιάθεση και
τη συλλογική δράση μέσα από πρωτοβουλίες που προσπαθούν να ισορροπή
σουν την οικονομική ανάπτυξη με την κοινωνική δικαιοσύνη (Αmin, Cameron,
& Hudson, 2002· Fonteneau et al., 2011· Monzón, & Chaves, 2012).
Οι όροι κοινωνική οικονομία και αλληλέγγυα οικονομία συχνά εφάπτονται
και αλληλοεπικαλύπτονται.
2
Σε γενικές γραμμές η κοινωνική οικονομία είναι ένας
ευρύτερα διαδεδομένος όρος που έχει και θεσμική έκφραση στις ευρωπαϊκές
πολιτικές. Η κοινωνική οικονομία αποτελεί βασικό πυλώνα των σύγχρονων ευ
ρωπαϊκών πολιτικών, και από το 1989 έχει θεσπιστεί ειδική μονάδα που είναι
υπεύθυνη για ζητήματα κοινωνικής οικονομίας στη Γενική Διεύθυνση Απασχό
λησης και Κοινωνικών Θεμάτων. Το πρόταγμα της «Ευρώπης της κοινωνικής
οικονομίας» έχει επικυρωθεί από την Ευρωπαϊκή Βουλή και την Οικονομική
και Κοινωνική Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχουν καθορίσει και τις
βασικές αρχές ως εξής: προτεραιότητα του ατόμου και των κοινωνικών στόχων
έναντι του κεφαλαίου, εθελοντισμός και αυτοβοήθεια, δημοκρατικός έλεγχος
της παραγωγής, αυτονομία από το κράτος, εναρμόνιση των ατομικών συμφε
ρόντων με το γενικό, και υπεράσπιση της αλληλεγγύης και της υπευθυνότητας
(Monzón, & Chaves, 2012).
Η κοινωνική οικονομία αποτελεί ένα δημοκρατικό μοντέλο παραγωγής που
δεν επικεντρώνεται στη λογική της κερδοφορίας αλλά επιδιώκει την παροχή κοι
νωνικά χρήσιμων αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται και διανέμονται από
ανεξάρτητες συλλογικότητες παραγωγών και πολιτών και όχι μέσα από την ιδιω
τική πρωτοβουλία ή το κράτος. Η κοινωνική οικονομία συχνά λειτουργεί και ως
εργαλείο άσκησης κοινωνικής πολιτικής που καταπολεμά τον κοινωνικό αποκλει
σμό, καλύπτει κοινωνικές ανάγκες, δημιουργεί θέσεις εργασίας και εμπλέκει στις
δραστηριότητες τους ίδιους τους κοινωνικά αποκλεισμένους (Amin, Cameron, &
Hudson, 2002· Moulaert, & Ailenei, 2005· Monzon, & Chaves, 2008· Fonteneau
et al., 2011). Ο όρος κοινωνική οικονομία χαρακτηρίζεται από πολυσημία και
μια πολλαπλότητα αναγνώσεων που εξαρτάται από τα ιδεολογικά και κοινωνικά
συμφραζόμενα μέσα στα οποία χρησιμοποιείται. Οι Amin, Cameron και Hudson
(2002) προσπάθησαν να παρουσιάσουν μια τυπολογία των ποικίλων χρήσεων
του όρου κοινωνική οικονομία στη σχετική βιβλιογραφία παρουσιάζοντας τέσ
2. Για μια τυπολογία των διαφορών της κοινωνικής και της αλληλέγγυας οικονομίας βλ. Αδάμ
και Παπαθεοδώρου (2010).

Η KΡΗΤΗ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
230
σερις διαφορετικές αναγνώσεις που ξεκινούν από θεωρήσεις πραγματιστικού
χαρακτήρα στο πλαίσιο μιας μεικτής οικονομίας και φτάνουν σε προσεγγίσεις
που προτάσσουν εναλλακτικά μοντέλα οικονομικής παραγωγής πέρα από τις
λογικές της καπιταλιστικής οικονομίας.
Η πρώτη από αυτές τις οπτικές βλέπει την κοινωνική οικονομία ως απάντηση
στις συνθήκες κρίσης και αποδόμησης του κοινωνικού κράτους και συνδέεται
με οικονομικές πρωτοβουλίες οι οποίες έρχονται να ικανοποιήσουν τις ανάγκες
αποκλεισμένων ομάδων ωθώντας τους πολίτες να γίνουν ενεργητικοί φορείς
οικονομικών πρακτικών. Η δεύτερη εστιάζεται στον ρόλο της κοινωνικής οικο
νομίας ως μηχανισμού δημιουργίας κοινωνικού κεφαλαίου και τονίζει τη δυνα
τότητα της κοινωνίας των πολιτών να ενισχύσει την οικονομική αποδοτικότητα
και τη δημοκρατική ευαισθητοποίηση μέσα από δίκτυα συλλογικής εμπλοκής
και δέσμευσης. Η τρίτη προσέγγιση προσανατολίζεται σε μια «οικονομία της
φροντίδας και της αλληλεγγύης» που τονίζει τη σημασία της διεκδίκησης της
κοινωνικής δικαιοσύνης από τα κάτω και της ενδυνάμωσης των πολιτών μέσα
από συμμετοχικές πρακτικές, στις οποίες οι πολίτες λειτουργούν όχι μόνο ως
πάροχοι κοινωνικών υπηρεσιών αλλά και ως ενεργά πολιτικά υποκείμενα. Η
τέταρτη υποστηρίζει μια αντικουλτούρα επιβίωσης στις παρυφές του καπιτα
λισμού που προάγει τις αξίες της αυτονομίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και
της οικολογικής ισορροπίας και επικαλείται μια ιστορική παράδοση «βιωμένων
ουτοπιών» μορφών κοινωνικής οργάνωσης που βασίζονται σε σχέσεις αμοιβαιό
τητας και σε οριζόντια αντιεραρχικά πλέγματα οικονομικής παραγωγής (Amin,
Cameron, & Hudson, 2002).
Αυτή η τέταρτη σημασία της κοινωνικής οικονομίας προσεγγίζει τη λογική
της αλληλέγγυας οικονομίας, όρου που έχουν επιλέξει να χρησιμοποιούν άλλοι
συγγραφείς (βλ. ενδεικτικά Miller, 2010· Primavera, 2010· Dacheux, & Goujon,
2011) αλλά και ακτιβιστές κοινωνικών κινημάτων για να τονίσουν συμβολικά
την προσήλωσή τους στα αυτόνομα οικονομικά εγχειρήματα και να κρατήσουν
αποστάσεις από τις λογικές των θεσμικών εφαρμογών της κοινωνικής οικονο
μίας. Το αφήγημα της αλληλέγγυας οικονομίας έχει τις ρίζες του στα κινήμα
τα της αυτοδιάθεσης και της αυτοδιαχείρισης της Λατινικής Αμερικής, όπου
αναδύθηκε ως μια μορφή συλλογικής απάντησης στις πολιτικές λιτότητας που
είχαν εφαρμοστεί από αυταρχικά καθεστώτα διεκδικώντας την ένταξη των κοι
νωνικά αποκλεισμένων και των ανέργων σε συνεταιριστικά δίκτυα παραγωγής
και ανταλλαγής προϊόντων και υπηρεσιών. Ο όρος σταδιακά εξαπλώθηκε και
σε χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, στην Αφρική και την Ασία, παίρνοντας τα χα
ρακτηριστικά ενός κοινωνικού κινήματος που επιδίωκε μια πολλαπλότητα απα
ντήσεων στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση μέσα από την οργάνωση συμ
μετοχικών μοντέλων παραγωγής που βασίζονται στη λογική της συνεργασίας,
της αλληλεγγύης,της αμοιβαιότητας και του εκδημοκρατισμού της οικονομίας.

IΔΕΟΤΟΠΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
231
Το πρόταγμα της αλληλέγγυας οικονομίας συνδέεται με τον λόγο κοινωνικών
κινημάτων που διεκδικούν ευρύτερους κοινωνικούς μετασχηματισμούς για μια
δίκαιη κοινωνία. Υποστηρίζει τον πλουραλισμό των εναλλακτικών εγχειρημάτων
στον δρόμο προς την κοινωνική χειραφέτηση, την αυτονομία και την οικονομική
αυτάρκεια προεικονίζοντας ιδανικές μελλοντικές μετακαπιταλιστικές κοινωνίες
στον αντίποδα του φαντασιακού της καπιταλιστικής λογικής που προτάσσει τη
λογική της κερδοφορίας και της ανεξέλεγκτης οικονομικής ανάπτυξης (Zaimakis,
2018).
Στην Ελλάδα ο συνθετικός όρος κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία έχει
επικρατήσει τα τελευταία χρόνια με την εφαρμογή του νόμου 4430/2016 για την
Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία και την Ανάπτυξη των Φορέων. Σύμφωνα
με τον ορισμό που δίνει ο νομοθέτης στο άρθρο 2, η Κοινωνική και Αλληλέγγυα
Οικονομία είναι «το σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων που στηρίζονται
σε μία εναλλακτική μορφή οργάνωσης των σχέσεων παραγωγής, διανομής, κα
τανάλωσης και επανεπένδυσης, βασισμένη στις αρχές της δημοκρατίας, της
ισότητας, της αλληλεγγύης, της συνεργασίας, καθώς και του σεβασμού στον
άνθρωπο και το περιβάλλον» (Ν. 4430/2016, άρθρο 2).3
Επίκεντρο της εφαρμογής των προγραμμάτων της κοινωνικής και αλληλέγ
γυας οικονομίας είναι οι τοπικές κοινωνίες στις οποίες ενεργοί πολίτες ανα
λαμβάνουν την οργάνωση εναλλακτικών προγραμμάτων που επιδιώκουν την
αναγέννηση των κοινοτήτων τους. Οι οργανώσεις αυτές συνδέουν παραγωγικές
δραστηριότητες με κοινωνικές ανάγκες, παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες που
βασίζονται στην ισότιμη συμμετοχή ανδρών και γυναικών και χτίζουν τοπικά και
υπερτοπικά κοινωνικά δίκτυα συνεργασίας. Έτσι ενθαρρύνουν την εμπλοκή των
πολιτών στην παραγωγή, τη διανομή και την κατανάλωση υπηρεσιών και ευνο
ούν τις λογικές των συμπράξεων αποσκοπώντας στη δημοκρατική διαχείριση
της οικονομικής δραστηριότητας. Σε αυτή τη βάση παρέχουν ευκαιρίες για τους
πολίτες να εμπλακούν σε όλα τα στάδια της διαδικασίας της τοπικής ανάπτυ
ξης και της δημιουργίας θέσεων εργασίας: από την αναγνώριση των βασικών
αναγκών μέχρι την επιτέλεση των δραστηριοτήτων της κοινωνικής οικονομίας
(Molloy, McFeely, & Connoly, 1999). Παράλληλα, η ανάπτυξη κοινωνικών επιχει
ρήσεων και συλλογικών εγχειρημάτων ενισχύει το κτίσιμο τοπικού κοινωνικού
κεφαλαίου (Evan, & Syre, 2007· Moulaert, & Nussbaumer, 2005) και βοηθά να
ξαναζωντανέψουν η αλληλεγγύη και η αμοιβαιότητα στις κοινωνίες που μαστί
ζονται από συνθήκες αποστέρησης.
3. Ουσιαστικά ο νομοθέτης επιλέγει να διευρύνει τον ορισμό της κοινωνικής οικονομίας έτσι
όπως αυτός είχε οριστεί από τον Ν. 4016/2011 για την κοινωνική οικονομία και την κοινωνική
επιχειρηματικότητα εισάγοντας αναφορές που παραπέμπουν στο πρόταγμα της αλληλέγγυας
οικονομίας (αλληλεγγύη, ισότητα, σεβασμός στον άνθρωπο και το περιβάλλον).

Η KΡΗΤΗ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
232
3. Οργανώσεις της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας
στα πρώτα χρόνια της κρίσης στην Κρήτη
Η εφαρμογή των μέτρων λιτότητας και δημοσιονομικής πειθαρχίας στο πλαίσιο
της εφαρμογής των δύο πρώτων Μνημονίων ανάμεσα στις ελληνικές κυβερνή
σεις και την Τρόικα (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα
και Ευρωπαϊκή Ένωση) τον Μάιο του 2010 και τον Φεβρουάριο του 2012 συ
νοδεύτηκε από ποικίλες μορφές συλλογικής διαμαρτυρίας και πρωτοβουλιών
αλληλεγγύης και εναλλακτικών οικονομικών εγχειρημάτων που συγκροτήθηκαν
από τα κάτω σε όλη την Ελλάδα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκε και
στην Κρήτη, κυρίως στα τρία αστικά κέντρα (Ηράκλειο, Χανιά και Ρέθυμνο), μια
ευρεία γκάμα οικονομικών εγχειρημάτων και κοινωνικών πρωτοβουλιών από την
κοινωνία των πολιτών, την ίδια ώρα που στο πλαίσιο των θεσμών της τοπικής
αυτοδιοί κησης επιχειρήθηκε μια παράλληλη διαδικασία συγκρότησης από τα
πάνω δομών αλληλεγγύης για να καλυφθούν ανάγκες κοινωνικής προστασίας
που αδυνατούσε να καλύψει το αποδιοργανωμένο κράτος πρόνοιας στην περίο
δο της κρίσης.4 Σε επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών αναπτύχθηκαν κινηματικές
μορφές διαμαρτυρίας από τοπικές οργανώσεις αλληλεγγύης και συνοικιακές
συνελεύσεις,5 οικολογικές οργανώσεις διαμαρτυρίας για περιβαλλοντικά ζητή
ματα
6
δράσεις αλληλεγγύης από τους κατειλημμένους χώρους του Ευαγγελισμού
στο Ηράκλειο και της Rosa Nera στα Χανιά, και ποικίλα εναλλακτικά οικονομικά
εγχειρήματα της αλληλέγγυας και συνεργατικής οικονομίας7 σε Ηράκλειο8, Χα
4. Τέτοιες υπηρεσίες ήταν το Κοινωνικό Ιατρείο και το Κοινωνικό Φαρμακείο και το Κοινωνικό
Παντοπωλείο/Συσσίτιο του Δήμου Ηρακλείου, το Κοινωνικό Παντοπωλείο/Συσσίτιο και το Κοινωνικό
Φαρμακείο του Δήμου Χανίων, το Συσσίτιο Δήμου Ρεθύμνου «Ξένιος Ζευς», τα Κοινωνικά Ιατρεία
των Δήμων Μαλεβυζίου, Αγίου Νικολάου και Ρεθύμνου.
5. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων πρωτοβουλιών ήταν στο Ηράκλειο οι Συνελεύσεις
Πολιτών σε Μασταμπά, ΑϊΓιάννη και Θέρισσο, το Δίκτυο Ενεργών Πολιτών «Η Ευτοπία» στις
Βασιλειές, και στα Χανιά οι Συνελεύσεις Γειτονιάς σε Ακρωτήρι, Νέα Χώρα, Σούδα, Χαλέπα κ.ά.
6. Αναφέρουμε ενδεικτικά το Παγκρήτιο Δίκτυο Αγώνα κατά των Βιομηχανικών ΑΠΕ, την
Πρωτοβουλία Πολιτών για τη Διάσωση και την Αειφόρο Ανάπτυξη της Πεδιάδας «Όχι Αεροδρόμιο στο
Καστέλλι», την Πρωτοβουλία Πολιτών Ενάντια στην Εκχώρηση του Αεροδρομίου «Δασκαλογιάννης»,
την Ομάδα Καλλιέργειας «Ζιζάνια» του Πανεπιστημίου Κρήτης.
7. Για την ομάδα της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας στο Ηράκλειο βλ. Μπαγιουρούκη,
& Κοσμάς (2018)· για τα δίκτυα των Χανίων βλ. Papadaki, Alexandridis, & Kalogeraki (2015)· για το
Εθελοντικό Ιατρείο Κοινωνικής Αλληλεγγύης βλ. Τζανάκης και συν. (2018).
8. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το Δίκτυο Ανταλλαγών και Αντιπραγματισμού, το
Κοινωνικό ΙατρείοΦαρμακείο Αλληλεγγύης, η ομάδα CSA (Community Supported Agriculture
[Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία]), ο Κοινωνικός Συνεταιρισμός Αυτάρκειας «Από Κοινού»,
το Κοινωνικό Σωματείο Συνεργασίας, Τεχνών και Αλληλεγγύης «Το Γρανάζι» και το Συνεργατικό
Καφενείο «Ορτακιά».

IΔΕΟΤΟΠΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
233
νιά9 και Ρέθυμνο.10 Αντίστοιχες πρωτοβουλίες οργανώσεων της αλληλέγγυας
οικονομίας παρατηρήθηκαν και σε ημιαστικές περιοχές της Κρήτης, όπως οι
Αρχάνες, οι Μοίρες, η Ιεράπετρα, ο Άγιος Νικόλαος και η Σητεία.11
Συνήθως, τα εγχειρήματα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας είχαν
διττό προσανατολισμό. Από τη μια, προσπαθούσαν να καλύψουν κοινωνικές
ανάγκες και να απαντήσουν με συλλογικό τρόπο στις δυσμενείς αλλαγές των
υλικών και εργασιακών συνθηκών, την απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων
και του κράτους πρόνοιας στη δεδομένη συνθήκη της κρίσης. Από την άλλη,
είχαν ισχυρό πολιτικό πρόταγμα: υπερασπίζονταν τη συλλογική και συνεργατική
παραγωγή, υιοθετούσαν δράσεις αλληλεγγύης που στόχευαν στην ενδυνάμω
ση των πολιτών και επιδίωκαν κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που έρχονταν
σε σύγκρουση με τις πρακτικές του κυρίαρχου οικονομικού παραδείγματος και
τη λογική της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης της κρίσης. Τα κοινωνικά ιατρεία
ήταν χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τάσης, αφού παρείχαν σημαντι
κές υπηρεσίες σε ανασφάλιστους πολίτες που βρίσκονταν έξω από το σύστημα
κοινωνικής προστασίας12 και, παράλληλα, προωθούσαν σαφείς πολιτικές στο
χεύσεις ωθώντας τους πολίτες να κινητοποιηθούν σε δομές αλληλεγγύης και να
διεκδικήσουν ευρύτερες πολιτικές αλλαγές και κοινωνικούς μετασχηματισμούς.
Τα κοινωνικά ιατρεία σε αυτή την κατεύθυνση λειτουργούσαν ως εργαστήρια
9. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι το Δίκτυο Ανταλλαγών και Αντιπραγματισμού, το Κοινωνικό
ΙατρείοΦαρμακείο Αλληλεγγύης, η ομάδα της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας, ο Κοινωνικός
Συνεταιρισμός Αυτάρκειας «Από Κοινού», το Κοινωνικό Σωματείο Συνεργασίας, Τεχνών και
Αλληλεγγύης «Το Γρανάζι» και το Συνεργατικό Καφενείο «Ορτακιά».
10. Αναφέρουμε ως σημαντικά παραδείγματα τον Συνεργατικό Συνεταιρισμό «Κιβώτιο» με
το Κοινωνικό Παντοπωλείο «Το Μπεγίρι» και το Συνεργατικό Καφενείο «Το Χαλικούτι», το Δίκτυο
Ανταλλαγής Προϊόντων και Υπηρεσιών «Ροδιά» και το Συνεταιριστικό Φροντιστήριο «Κοχλίας».
Ακόμη επισημαίνουμε πως στην περίοδο των Μνημονίων ενισχύθηκαν οι δράσεις του Εθελοντικού
Ιατρείου Κοινωνικής Αλληλεγγύης το οποίο είχε δημιουργηθεί προ της κρίσης και αποτέλεσε ένα
πρότυπο για αντίστοιχες πρωτοβουλίες στα χρόνια της κρίσης.
11. Στις Αρχάνες δημιουργήθηκε το Συνεταιριστικό ΚαφενείοΠαντοπωλείο «Πλουμί», στις
Μοίρες η Εναλλακτική Κοινότητα «Πελίτι», στην Ιεράπετρα το Δίκτυο Τοπικών Ανταλλαγών
Λασηθίου «Καερέτι», στον Άγιο Νικόλαο το Κοινωνικό Ιατρείο Φαρμακείο και στη Σητεία το Δίκτυο
Εναλλακτικής Οικονομίας και το Χαριστικό Ανταλλακτικό Παζάρι.
12. Σε σύμφωνα με διαθέσιμα στοιχεία στην περίοδο 2042012 έως 3182014 το Κοινωνικό
Ιατρείο είχε 6100 ιατρικές επισκέψεις και εξυπηρέτησε 1918 ασθενείς που προερχόταν
από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες που είχαν αποκλειστεί από τα επίσημα δίκτυα παροχής
κοινωνικής φροντίδας. Οι εθελοντές γιατροί έγραψαν 2665 συνταγογραφήσεις σε περιστατικά
του παθολογικού τμήματος, 1059 του παιδιατρικού και 550 του ψυχιατρικού (Μπατσαλιάς
2014). Παρομοίως σύμφωνα με στοιχεία που υπάρχουν από το Εθελοντικό Ιατρείο Κοινωνικής
Αλληλεγγύης Ρεθύμνου το 2013 το ιατρείο επισκέφτηκαν 3.037 άτομα εκ των οποίων 1967
απευθύνθηκαν στο γενικό ιατρείο ενηλίκων. 637 στο παιδιατρικό, 188 στο οδοντιατρείο και
245 στο γυναικολογικό τμήμα (βλ. Τζανάκης και συν., 2018)

Η KΡΗΤΗ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
234
κοινωνικών πειραματισμών που πρότασσαν το όραμα μιας άλλης κοινωνίας, η
οποία «δεν είναι παθητικός αποδέκτης των όποιων εξ άνωθεν αποφάσεων, αλλά
μια κοινωνία ενεργών και συνειδητοποιημένων πολιτών» με κριτική αντίληψη
και βούληση να αναλάβουν συλλογικές ευθύνες και δράσεις για τις ανάγκες της
κοινωνίας και το κοινό συμφέρον (Μπατσαλιάς, 2014).
Οι οργανώσεις που αναπτύχθηκαν στα πρώτα χρόνια της κρίσης είχαν συνή
θως άτυπο χαρακτήρα χωρίς νομική υπόσταση και λειτουργούσαν με τη μορφή
της αυτοοργάνωσης. Η δράση τους συντονιζόταν από ακτιβιστές με πολιτικές και
κοινωνικές ευαισθησίες, αρκετοί εκ των οποίων εμπλέκονταν σε παραπάνω από
μια πρωτοβουλία. Αυτός ο κατακερματισμένος χώρος είχε έντονες επιρροές από
τον αντιμνημονιακό λόγο των κινημάτων και εμπνεόταν από μια ευρεία γκάμα
ιδεοτοπικών προταγμάτων που κυμαίνονταν από την αγροοικολογία και τη ριζο
σπαστική αριστερά μέχρι τον αναρχικόαντιεξουσιαστικό χώρο και την αυτονομία.
Παρά το αναμφίβολο ενδιαφέρον που παρουσίαζαν τα ιδεοτοπία των εναλ
λακτικών εγχειρημάτων, δεν μπόρεσαν να έχουν σημαντική κοινωνική απήχη
ση για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο χώρος ήταν κατακερματισμένος σε πολλα
πλές οργανώσεις ολιγάριθμων μελών με πολλαπλές αμφισημίες, χωρίς επαρκή
δικτύω ση και κάποιο συνεκτικό πολιτικό προσανατολισμό. Πολλά εγχειρήματα
είχαν βραχύβιους στόχους που συνδέονταν με την κρίση με περιορισμένη βιω
σιμότητα και, παρά τις διακηρύξεις περί κοινωνικής συμμετοχής και αμεσο
δημοκρατικών διαδικασιών, η λειτουργία τους βασιζόταν στον βολονταρισμό
πυρήνων πολιτών που αναλάμβαναν τον συντονισμό και την οργάνωση των
ποικίλων πρωτοβουλιών χωρίς να υπάρχει η αναμενόμενη ανανέωση, κάτι που
μερικές φορές οδηγούσε σε φυσική και ψυχική κόπωση. Ακόμη, η άνοδος στην
εξουσία του ΣΥΡΙΖΑ –τα μέλη του οποίου είχαν σημαντική παρουσία στην ανά
πτυξη τέτοιων εγχειρημάτων– και η αδυναμία του να υλοποιήσει το πρόταγμα
της διαμόρφωσης ενός εναλλακτικού μοντέλου κοινωνικής ανάπτυξης με άξονα
την κοινωνική οικονομία και χωρίς την επιτήρηση των διεθνών οργανισμών και
των ασφυκτικών δεσμεύσεων των Μνημονίων οδήγησαν σε έναν διάχυτο σκε
πτικισμό των ακτιβιστών των συνεργατικών εγχειρημάτων.
Μέσα σε αυτό το κλίμα και με τη σταδιακή ύφεση των μορφών συλλογικής
δράσης και κοινωνικής διαμαρτυρίας παρατηρούμε σημαντικές αλλαγές στις
τροχιές των εναλλακτικών εγχειρημάτων που δεν είναι ομοιόμορφες. Ένα μέρος
των δικτύων ατόνησαν τις λειτουργίες του ή διαλύθηκαν. Άλλες πρωτοβουλίες
ακολούθησαν μια πορεία αναζήτησης ταυτότητας και βιωσιμότητας. Κάποιες,
υιοθετώντας μοντέλα δικτύωσης που είχαν εφαρμοστεί σε χώρες του εξωτερι
κού με σημαντική παράδοση πολιτικών των κοινών (όπως είναι η Ισπανία), προ
σπάθησαν να μετεξελιχθούν σε ολιστικά εγχειρήματα μέσα από τη δικτύωση, τη
συνέργεια και την προώθηση μιας οικονομίας των κοινών με αντικαπιταλιστικό
προσανατολισμό.

IΔΕΟΤΟΠΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
235
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας τροχιάς είναι το Δίκτυο Ανταλλαγής Ηρα
κλείου το οποίο γνώρισε μια φθίνουσα πορεία μετά την πρώτη φάση λειτουρ
γίας του. Στη συνέχεια ορισμένα μέλη που αναζητούσαν πιο σύνθετα πολιτικά
εγχειρήματα με σαφή πολιτική στόχευση δημιούργησαν την Πλατφόρμα: μια
συλλογικότητα που εμπνέεται με το πρόταγμα της αυτονομίας μέσα από την
αυτοοργάνωση, την αυτοδιαχείριση και τη συγκρότηση δικτυωμένων κοινοτήτων
αυτάρκειας στις τοπικές κοινωνίες. Τα μέλη της Πλατφόρμας δημιούργησαν τον
Ολοκληρωμένο Συνεταιρισμό προσπαθώντας να συνδέσουν τις δράσεις επι
μέρους εγχειρημάτων και να υλοποιήσουν στην πράξη πρότυπα μιας σχετικής
αυτάρκειας. Στο πλαίσιο του Ολοκληρωμένου Συνεταιρισμού φιλοξενείται το
Δίκτυο Ανταλλαγών με το τοπικό νόμισμα το Κουκί αλλά και το διεθνούς εμβέ
λειας νόμισμα Faircoin και οργανώνονται σε μηνιαία βάση Λαϊκή Αγορά που
συνοδεύεται από πολιτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις κοινωνικής ευαισθη
τοποίησης. Επιλέγοντας να διατηρήσει την αυτονομία του από το κράτος και
την ελεύθερη αγορά ο Ολοκληρωμένος Συνεταιρισμός λειτουργεί σε ανεπίσημη
μορφή με κινηματικό προσανατολισμό, αναπτύσσει ένα οργανωτικό μοντέλο
που έχει στο επίκεντρό του τη λειτουργία θεματικών, λειτουργικών και έκτακτων
ομάδων εργασίας και συσπειρώνει γύρω του ομάδες μικρών παραγωγών και
δικτυώσεις εναλλακτικών εγχειρημάτων.13
Άλλες οργανώσεις με πολιτικό πρόσημο είχαν υιοθετήσει εξαρχής κάποια
επίσημη θεσμική μορφή για να συνεχίσουν απρόσκοπτα τις λειτουργίες τους14,
ενώ τον δρόμο της ένταξης στις επίσημες μονάδες της κοινωνικής οικονομίας
υιοθέτησαν σταδιακά και άλλες πρωτοβουλίες που είχαν λειτουργήσει στο πα
ρελθόν ως άτυπες οργανώσεις αλληλεγγύης. Έτσι μέλη της ομάδας «Πελίτι» στη
Μεσσαρά που δραστηριοποιούνται στον χώρο της αγροοικολογίας δημιούρ
γησαν τον Συνεταιρισμό Αυτάρκειας «Μελίτακες» στον Πύργο, και ακτιβιστές
του Φεστιβάλ των Κοινών στο Ηράκλειο τον Συνεταιρισμό CommonsLab που
δραστηριοποιείται στην προώθηση των κοινών μέσα από τη χρήση καινοτόμων
πρακτικών των κοινών στο πεδίο των νέων τεχνολογιών.15
Σε γενικές γραμμές παρατηρείται ότι, μετά τα πρώτα χρόνια του ριζοσπαστι
13. Σε αυτή τη λογική λειτουργούν και άλλες ομάδες, όπως είναι οι οργανώσεις της κοινοτικά
υποστηριζόμενης γεωργίας σε Ηράκλειο και Χανιά και η συλλογικότητα «Λάδι στο Γρανάζι του
Κινήματος» στην ενδοχώρα του νομού Ηρακλείου.
14. Για παράδειγμα, το «Χαλικούτι» στο Ρέθυμνο λειτουργεί ως αστικός μη κερδοσκοπικός
συνεταιρισμός, το Κοινωνικό Ιατρείο Ηρακλείου ως Σύλλογος Αλληλεγγύης και οι «Από Κοινού»
στο Ηράκλειο ως ΚοινΣΕπ.
15. Το Φεστιβάλ των Κοινών δημιουργήθηκε από ακτιβιστές της αλληλέγγυας οικονομίας
και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Ηράκλειο από τις 13 έως τις 23 Απριλίου του 2013. Στη
συνέχεια εξελίχθηκε σε σημαντικό θεσμό και το 2017 διοργανώθηκε με επιτυχία και στην Αθήνα
στις 68 Οκτωβρίου στη Σχολή Καλών Τεχνών.

Η KΡΗΤΗ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
236
κού προβληματισμού που γεννήθηκε στο περιβάλλον της κρίσης και των δράσε
ων αλληλεγγύης για τα θύματα της κρίσης, ακολουθεί μια φάση πραγματισμού
με στροφή σε πιο βιώσιμα και μακροπρόθεσμα εγχειρήματα προσανατολισμένα
σε πρακτικά ζητήματα. Σε αυτή την κατεύθυνση αρκετές πρωτοβουλίες πολιτών
υιοθετούν τις αρχές της κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Το μοντέλο αυτό δεν
έρχεται σε σύγκρουση με τις αρχές της φιλελεύθερης αγοράς, αλλά εισάγει τους
κοινωνικούς σκοπούς στην επιχειρηματική λογική, προάγει την κοινωνική ένταξη,
την ενδυνάμωση της κοινότητας και της τοπικής ανάπτυξης. Σε κάποιο βαθμό,
στην ώθηση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας συμβάλλουν αναπτυξια κές
εταιρείες, κέντρα κατάρτισης και εμπειρογνώμονες του πεδίου που εφαρμό
ζουν μια ατζέντα πολιτικών η οποία επιδιώκει τη θεραπεία συμπτωμάτων της
οικονομικής κρίσης και αξιώνουν την παροχή περισσότερο αποδοτικών, δηλαδή
μειωμένου κόστους, υπηρεσιών παρά στην αναζήτηση εναλλακτικών μοντέλων
κοινωνικής παραγωγής.
Από τα στοιχεία που διαθέτουμε από το Μητρώο της Κοινωνικής Οικονομίας
του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλειας φαίνεται πως η δημιουργία
επίσημων οργανώσεων κοινωνικής οικονομίας στην Κρήτη είχε μια αυξητική
τάση τα τελευταία χρόνια. Έτσι, ενώ στις αρχές του 2015 εμφανίζονται 18 Κοι
νωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις (ΚοινΣΕπ) σε όλη την Κρήτη, ο αριθμός των
μονάδων που έχουν κάνει αίτηση για ένταξη στα Μητρώα της Κοινωνικής Οικο
νομίας έχει φτάσει στις 68 μονάδες στις αρχές του 2017.
16
Οι μονάδες αυτές είναι
διασκορπισμένες σε όλο το νησί (βλ. σχετικό Υπόμνημα) με την πλειονότητα να
βρίσκεται στις αστικές περιοχές του Ηρακλείου, των Χανίων και του Ρεθύμνου,
όπου η πληθυσμιακή συσσώρευση αλλά και η ύπαρξη αναπτυξιακών εταιρειών
και ενός κεφαλαίου τεχνογνωσίας ειδικών ευνοούν την οργανωτική ανάπτυξη
της κοινωνικής οικονομίας. Ακόμη υπάρχουν μονάδες σε μικρότερα αστικά κέ
ντρα του νομού Λασιθίου, σε περιαστικές περιοχές και ένα μικρό ποσοστό (13%)
στον αγροτικό χώρο. Οι περισσότερες από αυτές τις μονάδες απασχολούν έναν
πολύ μικρό αριθμό ατόμων. Έτσι, 27 οργανώσεις απασχολούν λιγότερα από 5
μέλη, 19 έχουν 610 μέλη και μόλις 4 οργανώσεις απασχολούν πάνω από 10
μέλη. Αν λάβουμε υπόψη πως η πλειονότητα αυτών των μελών δεν έχει πλήρη
απασχόληση, μπορούμε να καταλάβουμε πως η κοινωνική οικονομία παραμένει
στην Κρήτη (όπως άλλωστε και σε ολόκληρη τη χώρα) ένας μικρός τομέας της
συνολικής οικονομικής παραγωγής που δεν μπορεί να απαντήσει στα προβλή
ματα της κοινωνικής ένταξης και της ενίσχυσης της απασχόλησης.
16. Οι αριθμοί αυτοί θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη με σχετική επιφύλαξη. Επισημαίνω
πως στις 68 επιχειρήσεις που έκαναν αίτηση περιλαμβάνονται και όσες δεν έχουν επαρκή φάκελο.
Εκτιμούμε ότι ο πραγματικός αριθμός των ενεργών μονάδων κοινωνικής οικονομίας σε αυτό το
διάστημα δεν πρέπει να ξεπερνά τις 50. Σε κάθε περίπτωση αυτό δεν αναιρεί την αυξητική τάση
των μονάδων.

IΔΕΟΤΟΠΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
237
Υπόμνημα της Γεωγραφικής Κατανομής Μονάδων Κοινωνικής Οικονομίας
στην Κρήτη στις αρχές του 2017.
Πηγή δεδομένων: Μητρώο Κοινωνικής Οικονομίας
Σε σχέση με το είδος των δραστηριοτήτων τους, οι περισσότερες μονάδες
(90%) εντάσσονται στην κατηγορία του συλλογικού παραγωγικού σκοπού και
δραστηριοποιούνται σε πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δράσεις, σε δραστηριό
τητες παραγωγής και μεταποίησης αγροτικών προϊόντων, στο εναλλακτικό εμπό
ριο, στον χώρο της παροχής υπηρεσιών του ελεύθερου χρόνου και σε υπηρεσίες
ελεύθερου λογισμικού. Ακόμη υπάρχει και ένα μικρότερο ποσοστό μονάδων
(10%) που δραστηριοποιούνται στον τομέα της κοινωνικής φροντίδας ηλικιω
μένων, παιδιών και ατόμων με αναπηρίες.
4. Λόγοι και αντιπαραθέσεις της κοινωνικής και αλληλέγγυας
οικονομίας
Οι οργανώσεις της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας στην Κρήτη συνδέ
θηκαν με πολιτικά προτάγματα και διακριτούς λόγους (discourses) που πολλές
φορές οδηγούσαν σε κοινωνικές εντάσεις και διαφωνίες στο εσωτερικό των
εγχειρημάτων. Μια βασική διαμάχη εδράζεται στην αντιπαράθεση δύο διαφο
ρετικών προσεγγίσεων: Από τη μια μεριά, μια «πραγματιστική» πολιτική ενδυ
νάμωσης των μηχανισμών αλληλεγγύης και των συνεργατικών εγχειρημάτων
στην κοινωνία των πολιτών με στόχο τη δημιουργία βιώσιμων συνεταιρισμών.
Οι οργανώσεις αυτές παράγουν υπηρεσίες που εξυπηρετούν κοινωνικές ανά

Η KΡΗΤΗ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
238
γκες με επικερδείς δραστηριότητες, τα οφέλη των οποίων επανεπενδύονται
στην οργάνωση, καλύπτοντας παράλληλα τις οικονομικές ανάγκες των εμπλε
κομένων. Συχνά, τέτοιες ομάδες ασκούν πίεση προς την εκάστοτε κυβέρνηση
για την ενίσχυση των δομών της κοινωνικής οικονομίας. Από την άλλη, είναι τα
ιδεοτοπία ενός ουτοπικού προτάγματος που βλέπει τον χώρο της κοινωνικής και,
κυρίως, της αλληλέγγυας οικονομίας ως ένα πεδίο πολιτικού πειραματισμού για
τη δια μόρφωση εναλλακτικών μοντέλων οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων
και της οικονομικής παράγωγής: μια οικονομία των κοινών μέσα και ενάντια
στον καπιταλισμό (Caentzis, & Federici, 2014).
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαμάχης εντοπίζουμε στον χώρο
των κοινωνικών ιατρείων τα οποία προσπάθησαν εν μέσω κρίσης να αντιμετω
πίσουν την απορρύθμιση του κρατικού συστήματος υγείας και να παράσχουν
πρωτοβάθμια ιατρική περίθαλψη κυρίως σε άνεργους, ανασφάλιστους και με
τανάστες. Τα περισσότερα από αυτά είχαν αντιμνημονιακό προσανατολισμό
και λειτουργούσαν ως προσωρινή λύση στα προβλήματα υγείας της κοινωνίας,
ορισμένες φορές και σε συνεργασία με φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης και
του κράτους. Απώτερος στόχος ήταν η ενδυνάμωση του κρατικού συστήματος
υγείας, ιδίως της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας στην κοινότητα, και η καθο
λική κάλυψη των αναγκών υγείας των πολιτών που θα οδηγούσε στην αυτοδιά
λυση των δικών τους πρωτοβουλιών (Τζανάκης και συν., 2018). Από την άλλη,
τα λεγόμενα αυτόνομα κοινωνικά ιατρεία επιδίωξαν να πειραματιστούν με μη
καπιταλιστικές μορφές εργασίας, μη ιατρικοποιημένη περίθαλψη και θεσμική
ανεξαρτησία. Περισσότερο ή λιγότερο ρητά, αρνούνται να είναι με μονοθεμα
τικό τρόπο αντιμνημονιακά (Πέλλας, 2015). Εδώ το Κοινωνικό Ιατρείο προωθεί
την προεικόνιση ενός εναλλακτικού μοντέλου κοινωνικής ζωής και ενός δια
φορετικού τρόπου αντίληψης της υγείας των πολιτών μέσα από την ανάπτυξη
της κοινωνικής αλληλεγγύης και της κοινοτικής φροντίδας υγείας από τα κάτω.
Η σχέση των πρωτοβουλιών της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας με
τον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα είναι ένα άλλο διακύβευμα. Αρκετές οργανώσεις
κυρίως της κοινωνικής οικονομίας επιδιώκουν τη συνεργασία με οργανώσεις
της τοπικής αυτοδιοίκησης και του κράτους ή, σε κάποιες περιπτώσεις, και του
ιδιωτικού τομέα. Σε αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η ανάπτυξη της οργά
νωσης και η δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου μέσα από τη συνεργασία, την
αξιοποίηση τεχνογνωσίας και υλικών υποδομών από την τοπική αυτοδιοίκηση.
Από την άλλη, ομάδες που προέρχονται από το ρεύμα της αυτονομίας και τον
αντιεξουσιαστικό χώρο υπερασπίζονται την ανεξαρτησία από τις πολιτικές του
κράτους και τις ροές του κεφαλαίου και προσπαθούν να δημιουργήσουν νησίδες
αυτάρκειας και μορφές οικονομικής παραγωγής που βασίζονται στην αυτοδια
χείριση και την αυτοοργάνωση. Για τους υποστηρικτές της πρώτης άποψης η
περιχαράκωση σε ιδεολογικά πλαίσια μέσα στις καπιταλιστικές συνθήκες δη

IΔΕΟΤΟΠΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
239
μιουργεί εμπόδια στη δυναμική της κοινωνικής οικονομίας περιορίζοντας την
κοινωνική απήχησή της σε μικρούς εσωστρεφείς ιδεολογικούς κύκλους ομοϊδε
ατών πολιτών και σε εγχειρήματα ομάδων ακτιβιστών που λειτουργούν άτυπα
και κινηματικά, χωρίς νομική μορφή, κάτι που περιορίζει το εύρος των οικονο
μικών τους πρωτοβουλιών. Οι δε υποστηρικτές της αυτονομίας ισχυρίζονται
πως η συνεργασία με τους κρατικούς θεσμούς και την ιδιωτική πρωτοβουλία
οδηγεί στην ενσωμάτωση της ριζοσπαστικότητας της αλληλέγγυας οικονομίας
στη λογική του ευέλικτου καπιταλισμού και αλλοιώνει τις βαθύτερες πολιτικές
στοχεύσεις της κοινωνικής χειραφέτησης, της αυτάρκειας και της αυτονομίας.
Αλληλένδετη με το προηγούμενο ζήτημα είναι και η αμφισημία ανάμεσα στην
ανάγκη για βιωσιμότητα και μακροβιότητα των εγχειρημάτων και τον ιδεαλισμό
που χαρακτηρίζει πολλά εγχειρήματα. Οι υποστηρικτές του λόγου της κοινωνικής
επιχειρηματικότητας υποβαθμίζουν ιδεολογικά ζητήματα και προσανατολίζονται
σε πραγματιστικούς στόχους, βλέποντας την κοινωνική οικονομία ως εργαλείο
κοινωνικής ανάπτυξης μέσα στο σύστημα της φιλελεύθερης οικονομίας. Η έμ
φαση δίνεται στην αποδοτικότητα, την αποτελεσματικότητα και την καινοτομία
των δράσεων που οδηγούν στην απόκτηση δεξιοτήτων, την ενδυνάμωση των
συμμετεχόντων, την κοινωνική ένταξη και την ενίσχυση της απασχόλησης. Η
προώθηση της τοπικής οικονομικής ανάπτυξης μέσα από την κοινωνική επιχει
ρηματικότητα είναι ένα αίτημα με αμφίσημο περιεχόμενο. Συχνά οι κοινωνικές
επιχειρήσεις που δίνουν έμφαση στον κοινωνικό τους προσανατολισμό συγχέο
νται με τη λογική του εθελοντισμού και κοινωφελών οργανώσεων. Στην αντίθετη
κατεύθυνση, δεν λείπουν οι περιπτώσεις κοινωνικών συνεταιρισμών όπου πίσω
από το περίβλημα των κοινωνικών σκοπών κρύβονται επιχειρηματικές λογικές,
έστω και με τους δεδομένους περιορισμούς που θέτει το θεσμικό πλαίσιο της
κοινωνικής οικονομίας στη συσσώρευση και την επένδυση κεφαλαίου.
Από την άλλη, οι υποστηρικτές της αλληλέγγυας οικονομίας προάγουν κι
νηματικές πρωτοβουλίες που επιδιώκουν ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές και
μετασχηματισμούς. Τα εγχειρήματα αυτά αντιμετωπίζουν σημαντικές δυσκολίες
στην προσπάθειά τους να συμφιλιώσουν τη δημιουργία βιώσιμων οικονομικών
εγχειρημάτων που, αφενός, θα ικανοποιούν τις εργασιακές ανάγκες των μελών
τους και τις ανάγκες καταπιεσμένων κοινωνικών ομάδων και, αφετέρου, θα είναι
συνεπή με τα πολιτικά τους οράματα που αφορούν τη συγκρότηση επιτυχημέ
νων αυτοοργανωμένων χώρων που προεικονίζουν μελλοντικές κοινωνίες ισό
τητας και κοινωνικής δικαιοσύνης σε μετακαπιταλιστικές κοινωνίες. Το πλαίσιο
αυτών των αμφισημιών φαίνεται και σε απόσπασμα κειμένου των εργαζομένων
στο αυτοδιαχειριζόμενο παντοπωλείο «Μπεγίρι» αμέσως μετά την απόφασή
τους να σταματήσουν τις λειτουργίες του εγχειρήματος στις αρχές του 2015.
Στο κείμενο παρουσιάζονται οι αρχικοί στόχοι του εγχειρήματος για «τη
δημιουργία ενός βιώσιμου οικονομικά εμπορικού καταστήματος, που δεν βα

Η KΡΗΤΗ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
240
σίζεται στις τυπικές εμπορικές σχέσεις με τους παραγωγούς αλλά τους συσπει
ρώνει γύρω από την ιδέα του τρόπου λειτουργίας του, της πραγματικής ουσίας
του αλληλέγγυου εμπορίου και εν τέλει της αυτοδιαχείρισης των αναγκών της
πλειο νότητας του κόσμου που πλήττεται βάναυσα από τη λυσσαλέα επίθεση
των ελίτ». Στη συνέχεια με αυτοκριτική διάθεση τονίζονται οι δύο βασικοί ανα
σταλτικοί παράγοντες στην επίτευξη των στόχων. Πρώτον, τα μέλη δεν μπόρε
σαν να βρουν τομές στις αντιφάσεις του επαγγέλματος και των ιδεολογικών
προσανατολισμών της συλλογικότητας. Με τα δικά τους λόγια: «Αποτύχαμε
να γίνουμε έμποροι. Είναι όμως απαραίτητο για την επιβίωση ενός τέτοιου εγ
χειρήματος να μεταλλαχθείς λίγο ή πολύ σε έμπορο;». Δεύτερον, η οικονομική
κατάσταση της πλειονότητας του κοινωνικού συνόλου δεν επέτρεπε την αγορά
προϊόντων υψηλής διατροφικής αξίας. Έτσι παρά τις προσπάθειες των μελών
της συλλογικότητας να κρατήσουν χαμηλά το δικό τους κέρδος για μεροκάματα
και πάγια έξοδα, οι τιμές παρέμεναν υψηλές και απρόσιτες «για τα μεροκάματα
της λαϊκής οικογένειας». Η συλλογικότητα έτσι δεν μπόρεσε να αντιπαλέψει
τιμολογιακά τη βιομηχανική παραγωγή. Στο κείμενο ακόμη επισημαίνεται ότι
η ομάδα δεν διαπραγματεύτηκε τις τιμές με τους δίκαιους παραγωγούς ή δεν
κατάφερε να τους κάνει σαφές το νόημα της αλληλεγγύης. Έτσι σε σημαντικό
βαθμό το ταξικό κοινό στο οποίο ήθελε να απευθυνθεί το «Μπεγίρι», «τα πλητ
τόμενα λαϊκά στρώματα», αγόραζε ολοένα και λιγότερα είδη βασικής ανάγκης
από το μπακάλικο.17
Το ζήτημα της κοινωνικής απήχησης, ιδιαίτερα στα λαϊκά κοινωνικά στρώματα,
είναι κρίσιμο ζήτημα στα εναλλακτικά εγχειρήματα. Συχνά, οι πρωτοβουλίες τους
οργανώνονται από ευαίσθητους πολίτες των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων
με υψηλό μορφωτικό κεφάλαιο. Παρότι θα περίμενε κανείς πως οι δράσεις αυ
τών των εγχειρημάτων θα είχαν σημαντικό αντίκτυπο στις κοινωνικές τάξεις που
έχουν περισσότερο πληγεί από την ενίσχυση των οικονομικών ανισοτήτων στην
περίοδο της κρίσης, στην πράξη η απήχηση αυτή φαίνεται να είναι περιορισμένη.
5. Επίλογος
Η συγκυρία της κρίσης κυοφόρησε έναν διάλογο για τη σημασία της κοινωνικής
και αλληλέγγυας οικονομίας στην ανάπτυξη εναλλακτικών μοντέλων οικονο
μικής ανάπτυξης στην Περιφέρεια της Κρήτης. Το πεδίο αυτό χαρακτηρίζεται
από ποικιλία εγχειρημάτων συχνά με διαφορετικούς ιδεολογικούς προσανατο
λισμούς, πολιτικές και πραγματιστικές στοχεύσεις. Τα εναλλακτικά οικονομικά
17. Γιατί κλείνει το Μπεγίρι. Ένας αναγκαίος απολογισμός, 1822015. Διαθέσιμο στο http://
kolektives.org/node/46. Τελευταία πρόσβαση 1542018.

IΔΕΟΤΟΠΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
241
μορφώματα στα πρώτα χρόνια της κρίσης πρότασσαν την κοινωνική αλληλεγγύη
και τη συλλογική δράση ως απάντηση στην επιδείνωση των συνθηκών διαβίω
σης για ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας που είχε οδηγηθεί στη νέα φτώχεια,
στις ευέλικτες μορφές εργασίας, στην ανεργία και στον κοινωνικό αποκλεισμό.
Ένα μέρος από αυτά τα δίκτυα είχε πολιτικό προσανατολισμό και κινηματικό
χαρακτήρα και προσπαθούσε να συνδέσει τις δράσεις του με το πρόταγμα ευ
ρύτερων πολιτικών αλλαγών και κοινωνικών μετασχηματισμών που θα άλλαζαν
τους όρους εκμετάλλευσης και αλλοτρίωσης των μη προνομιούχων κοινωνικών
στρωμάτων τους οποίους έχουν επιβάλει οι συνθήκες της ελεύθερης αγοράς
και οι πολιτικές της λιτότητας.
Σταδιακά, και καθώς τα κινήματα διαμαρτυρίας ενάντια στις νεοφιλελεύ
θερες πολιτικές της λιτότητας έδειχναν να υποχωρούν, μεγάλο μέρος των εγ
χειρημάτων στράφηκε στη διαμόρφωση επίσημων οργανώσεων, κυρίως με τη
μορφή του κοινωνικού συνεταιρισμού, και σε πιο πραγματιστικούς στόχους που
αξιοποιούσαν τη λογική της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και της τοπικής
ανάπτυξης. Άλλα δίκτυα με πολιτικό προσανατολισμό ακολούθησαν μια διαδι
κασία ανασχηματισμού. Κάποια διαλύθηκαν και άλλα έλαβαν νέα μορφή στο
χεύοντας σε ευρύτερες αλλαγές μέσα από τη δικτύωσή τους και τη σύνδεση με
άλλες πρωτοβουλίες κινημάτων πόλης. Τα εναλλακτικά οικονομικά εγχειρήματα
απασχολούν έναν μικρό αριθμό ατόμων και έχουν περιορισμένη οικονομική δρα
στηριότητα, κυρίως στα αστικά κέντρα. Τόσο το μικρό μέγεθος των οργανώσεων
όσο και η γεωγραφική του διασπορά είναι ζητήματα που θα πρέπει να απασχο
λήσουν τις πολιτικές ανάπτυξης της κοινωνικής οικονομίας στην Κρήτη προς
όφελος μιας πιο ισορροπημένης κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης στην Κρήτη.
Όπως έχει υποστηρίξει ο Massimo de Angelis (2013), οι εναλλακτικοί τρόποι
εξασφάλισης της επιβίωσης, τα κοινά, δεν έχουν την ανάπτυξη και το μέγεθος
που απαιτείται για να αντιμετωπίσουν τα αποτελέσματα της κρίσης και να προ
σφέρουν εναλλακτικές στην πλειονότητα των ανθρώπων. Ωστόσο, οι χώροι αυτοί
παραμένουν εργαστήρια όχι μόνο νέων ιδεοτοπιών και προβληματισμών για
την κοινωνία και την οικονομία που θέλουμε να χτίσουμε, αλλά και καινοτόμων
πρακτικών που διαμορφώνουν πρακτικές του κοινωνείν μέσα στην παραγωγική
διαδικασία αναπτύσσοντας τη συνεργασία και τη συλλογικότητα. Σε αυτό το
πεδίο η Κρήτη θα μπορούσε να αποτελέσει ένα παράδειγμα ανάδυσης καινο
τόμων πρακτικών με όχημα τα εναλλακτικά εγχειρήματα. Η ανάλυση δείχνει
τις προκλήσεις που φέρνουν στην τοπική κοινωνία οι εναλλακτικές οργανώσεις
της αλληλέγγυας οικονομίας, οι οποίες προωθούν τη μετάβαση σε μια οικονο
μία των κοινών βασισμένη στη συλλογική οργάνωση της παραγωγής μέσα από
συνεταιριστικές και συνεργατικές κολεκτίβες που αμφισβητούν στην πράξη την
κρατικά σχεδιασμένη οικονομία αλλά και την ασυδοσία της ελεύθερης αγοράς,
και διεκδικούν την αυτονομία και την αυτάρκεια.

Η KΡΗΤΗ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
242
Βιβλιογραφικές αναφορές
Αδάμ, Σ., & Παπαθεοδώρου, Χ. (2010). Κοι-
νωνική οικονομία και κοινωνικός αποκλει-
σμός: μια κριτική προσέγγιση. Αθήνα: ΙΝΕ
ΓΣΕΕ.
Amanatidou, Ε., Gritzas, G., & Kavoulakos, K.
(2015). Time Banks, Co-Production and
Foresight: Intertwined Towards an Alter-
native Future. Foresight, 17(4), 308-331.
Αmin, Α., Cameron, A., & Hudson, R. (2002).
Placing the Social Economy. New York
and London: Routledge.
Appadurai, A. (2014). Νεωτερικότητα χωρίς
σύνορα: πολιτισμικές διαστάσεις της πα-
γκοσμιοποίησης. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Bollier, D. (2016). Κοινά: μια σύντομη εισαγωγή.
Αθήνα: Angelus Novus.
Caffentzis, G., & Federici, S. (2014). Commons
against and beyond Capitalism.Commu-
nity Development Journal, 49(1), i92–i105.
Γριτζάς, Γ., & Καβουλάκος, Κ. Ι. (2016). Κοι-
νωνικά Κινήματα και εναλλακτικοί χώροι
στην Ελλάδα της κρίσης. Στο Ν. Γεωργα-
ράκης & Ν. Δεμερτζής (Επιμ.), Το πολιτι-
κό πορτραίτο της Ελλάδας (σελ. 337-355).
Αθήνα: Gutenberg.
DeAngelis, M. (2013). Κοινά, περιφράξεις και
κρίσεις. Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις των Ξέ-
νων.
Dacheux, E., & Goujon, D. (2011). The solidar-
ity economy: an alternative development
strategy? International Social Science
Journal, 62(203-204), 205-215.
Evans, M., & Syrett, S. (2007). Generating
Social Capital? The Social Economy and
Local Economic Development. European
Urban and Regional Studies, 14(1), 55-74.
Fonteneau, B., Neamtan, N., Wanyama, F.
Morais, L. P., de Poorter, M. et al. (2011).
Social and Solidarity Economy: Our com-
mon road towards Decent Work. Geneva:
ILO.
Μπαγιουρούκη, Γ., & Κοσμάς, Λ. (2018). Κοι-
νοτικές μορφές εναλλακτικής γεωργίας:
Το παράδειγμα της ομάδας της κοινοτικά
υποστηριζόμενης γεωργίας. Στο Γ. Ζαϊμά-
κης (Επιμ.), Ερευνητικές Διαδρομές στις
Κοινωνικές Επιστήμες: Θεωρητικές-Με-
θοδολογικές συμβολές και μελέτες περί-
πτωσης (σελ. 247-264). Ηράκλειο: Πανε-
πιστήμιο Κρήτης-Εργαστήριο Κοινωνικής
Ανάλυσης και Εφαρμοσμένης Κοινωνικής
Έρευνας.
Μπατσαλιάς, Κ. (2014). Ας μιλήσουμε για αλ-
ληλεγγύη, συλλογικότητα, κοινωνική ευ-
θύνη. Αδημοσίευτο κείμενο που παρου-
σιάστηκε σε εκπαιδευτικό πρόγραμμα σε
σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης
Ηρακλείου.
Miller, E. (2010). Solidarity Economy: Key
Concepts and Issues. In E. Kawano, T.
Masterson & J. Teller-Ellsberg (Εds.),
Solidarity Economy I: Building Alterna-
tives for People and Planet (pp. 25-42).
Amherst, Mass: Centre for Popular Eco-
nomics.
Moulaert, F., & Ailenei, O. (2005). Social econ-
omy, third sector and solidarity relations:
A conceptual synthesis from history to
present. Urban Studies, 42(11), 2037-2053.
Moulaert, F. & Nussbaumer, J. (2005). De-
fining the Social Economy and its Gov-
ernance at the Neighbourhood Level: A
Methodological Reflection. Urban Studies,
42(11), 2071-2088.
Molloy, A., McFeely, C., & Connolly, E. (1999).
Building a Social Economy for the New
Millennium. Derry, Guildhall Press/NICDA.
Monzon, J. L., & Chaves, R. (2008). The Eu-
ropean social economy: Concept and
dimensions of the third sector. Annals
of Public and Cooperative Economics,
79(3/4), 549-577.
Monzón, J. L., & Chaves, R. (2012). The social
economy in the European Union. Brussel:
Visits and Publications.
Nasioulas, I. (2012). Social Cooperatives in
Greece: Introducing New Forms of So-
cial Economy and Entrepreneurship.

IΔΕΟΤΟΠΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
243
International Review of Social Research,
2(2), 141-161.
Papadaki, M., Alexandridis, S., & Kalogeraki,
S. (2015). Community responses in times
of economic crisis: social support actions
in Hania, Greece. Kurswechsel, 1, 41-50.
Petropoulou, C. (2013). Alternative Networks
of Collectivities and Solidarity-Coopera-
tive Economy in Greek cities: Exploring
their theoretical origins. Journal of Re-
gional and Socio-Economic Issues, 3(2),
61-85.
Primavera, H. (2010). Social currencies and
solidarity economy an enduring bond of
common good. The Journal of Labour and
Society, 13, 41-59.
Πέλλας, Θ. (2015). Κοινωνικό Ιατρείο-Φαρ-
μακείο Αλληλεγγύης Ηρακλείου: Από την
Απορρύθμιση στην Αυτορύθμιση. Εισήγη-
ση στο 21ο Εντατικό Σεμινάριο-Συνέδριο
Ζητήματα Μεθοδολογίας της Έρευνας
στις Κοινωνικές Επιστήμες, Ρέθυμνο,
Εργαστήριο Κοινωνικής Ανάλυσης και
Εφαρμοσμένης Κοινωνικής Έρευνας
(αδημοσίευτο κείμενο).
Rakopoulos, T. (2014). The crisis seen from
below, within and against: From solidar-
ity economy to food distribution coopera-
tives in Greece. Dialect Anthropology, 38,
189-207.
Sotiropoulos, D. & Bourikos, D. (2014). Eco-
nomic Crisis, Social Solidarity and the Vol-
untary Sector in Greece. Journal of Power,
Politics and Governance, 2(2), 33-53.
Τζανάκης, Μ., Καλησπεράκη, Μ., Κολοκυθά,
Ε., Μυλωνάς, Ν. & Τριλίβα, Σ. (2018). Μορ-
φές εθελοντικής στράτευσης: η περίπτω-
ση του εθελοντικού ιατρείου αλληλεγγύης.
Στο Γ. Ζαϊμάκης (Επιμ.), Ερευνητικές Δι-
αδρομές στις Κοινωνικές Επιστήμες: Θε-
ωρητικές-Μεθοδολογικές συμβολές και
μελέτες περίπτωσης (σελ. 277-295). Ηρά-
κλειο: Πανεπιστήμιο Κρήτης-Εργαστήριο
Κοινωνικής Ανάλυσης και Εφαρμοσμένης
Κοινωνικής Έρευνας.
Vathakou, Ε. (2016). Citizens’s solidarity ini-
tiative in Greece during the financial cri-
sis. In J. Clarke, A. Huliaras and D. So-
tiropoulos (Eds.), Austerity and the third
sector in Greece (pp. 167-192). London
and New York: Routledge.
Zaimakis, Y. (2018). Autonomy, degrowth and
prefigurative politics: voices of solidarity
economy activists amid economic crisis
in Greece. PaCo (PArtecipazione e Conflit-
to), 11(1), 95-120.