Инклюзивный рост и устойчивость регионов России

Abstract

Баринова В. А., Земцов С. П. Инклюзивный рост и устойчивость регионов России //Регион: экономика и социология. 2019. №. 1. С. 23-46. /// В статье представлена методика оценки инклюзивного роста в регионах России путем построения комплексного индекса. Мы стремились понять, насколько экономический рост, основанный на высоких ценах на энергоресурсы в течение нескольких лет, привел к сглаживанию неравенства, сокращению бедности и снижению экологической нагрузки в регионах, и каковы тенденции в последние годы.
Выявлено, что ряд развитых регионов, например, Ленинградская, Тюменская, Калужская, Воронежская, Московская области, Республика Татарстан, Санкт-Петербург, с 1998 по 2016 г. существенно улучшили свои показатели, особенно в сфере увеличения долголетия, повышения доходов населения, снижения экологической нагрузки. Но в период с 2012 по 2015 г. значение индекса инклюзивного роста в России уменьшилось до уровня 2007 г., а его дифференциация между регионами резко возросла. Результаты десятилетней работы по повышению устойчивости и равномерности регионального развития оказались частично обнулены. В 2016 г. значение индекса восстановилось до уровня 2011 г. Для обоснования политических рекомендаций важно, что регионы, где экономический рост сопровождался положительными экстерналиями в социальную и экологическую сферы, оказались более устойчивыми к внешним шокам. Разработанный индекс может в дальнейшем использоваться для комплексной оценки социально-экономического развития регионов с точки зрения устойчивости и инклюзивности.

Full text

Áà ðè íî âà Â.À., Çåì öîâ Ñ.Ï. Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
Barinova, V.A. and S.P. Zemtsov. Inclusive Growth and Regional Resilience in Russia
ÓÄÊ 332.05+332.1
Ðå ãè îí: ýêî íî ìè êà è ñî öè î ëî ãèÿ, 2019, ¹ 1 (101), ñ. 23–46
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ
ÈÍÊËÞÇÈÂÍÛÉ ÐÎÑÒ È ÓÑÒÎÉ×ÈÂÎÑÒÜ
ÐÅÃÈÎÍÎÂ ÐÎÑÑÈÈ
 ñòàòüå ïðåä ñòàâ ëå íà ìå òî äè êà îöåí êè èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà â ðå ãè î -
íàõ Ðîñ ñèè ïó òåì ïî ñòðî å íèÿ êîì ïëåê ñíî ãî èí äåê ñà. Ìû ñòðå ìè ëèñü ïî -
íÿòü, íà ñêîëü êî ýêî íî ìè ÷åñ êèé ðîñò, îñíî âàí íûé íà âû ñî êèõ öå íàõ íà
ýíåð ãî ðå ñóð ñû, â òå ÷å íèè íå ñêîëü êèõ ëåò ïðè âåë ê ñãëà æè âà íèþ íå ðà âå í -
ñòâà, ñî êðà ùå íèþ áåä íîñ òè è ñíè æå íèþ ýêî ëî ãè ÷åñ êîé íà ãðóç êè â ðå ãè î -
íàõ è êà êî âû òåí äåí öèè â ïî ñëåä íèå ãîäû. Âû ÿâ ëå íî, ÷òî ðÿä ðàç âè òûõ
ðå ãè î íîâ, íà ïðè ìåð Ëå íèí ãðàä ñêàÿ, Òþ ìåí ñêàÿ, Êà ëóæ ñêàÿ, Âî ðî íåæ -
ñêàÿ, Ìîñ êîâ ñêàÿ îá ëàñ òè, Ðåñ ïóá ëè êà Òà òàð ñòàí, Ñàíêò-Ïå òåð áóðã,
ñ 1998 ïî 2016 ã. ñó ùåñ òâåí íî óëó÷ øè ëè ñâîè ïî êà çà òå ëè, îñî áåí íî â ñôå -
ðå óâå ëè ÷å íèÿ äîë ãî ëå òèÿ, ïî âû øå íèÿ äî õî äîâ íà ñå ëå íèÿ, ñíè æå íèÿ ýêî -
ëî ãè ÷åñ êîé íà ãðóç êè. Íî â ïå ðè îä ñ 2012 ïî 2015 ã. çíà ÷å íèå èí äåê ñà èí -
êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà â Ðîñ ñèè óìåíü øè ëîñü äî óðîâ íÿ 2007 ã., à åãî äèô ôå -
ðåí öè à öèÿ ìåæ äó ðå ãè î íà ìè ðåç êî âîç ðîñ ëà. Ðå çóëü òà òû äå ñÿ òè ëåò íåé
ðà áî òû ïî ïî âû øå íèþ óñòîé ÷è âîñ òè è ðàâ íî ìåð íîñ òè ðå ãè î íàëü íî -
ãî ðàç âè òèÿ îêà çà ëèñü ÷àñ òè÷ íî îá íó ëå íû.  2016 ã. çíà ÷å íèå èí äåê ñà âîñ -
ñòà íî âè ëîñü äî óðîâ íÿ 2011 ã. Äëÿ îá îñíî âà íèÿ ïî ëè òè ÷åñ êèõ ðå êî ìåí äà -
öèé âàæ íî, ÷òî ðå ãè î íû, ãäå ýêî íî ìè ÷åñ êèé ðîñò ñî ïðî âîæ äàë ñÿ ïî ëî -
æè òåëü íû ìè ýêñ òåð íà ëè ÿ ìè â ñî öè àëü íóþ è ýêî ëî ãè ÷åñ êóþ ñôå ðû, îêà -
çà ëèñü áî ëåå óñòîé ÷è âû ìè ê âíåø íèì øî êàì. Ðàç ðà áî òàí íûé èí äåêñ ìî -
æåò â äàëü íåé øåì èñ ïîëü çî âàòü ñÿ äëÿ êîì ïëåê ñíîé îöåí êè ñî öè àëü -
íî-ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðàç âè òèÿ ðå ãè î íîâ ñ òî÷ êè çðå íèÿ óñòîé ÷è âîñ òè è èí -
êëþ çèâ íîñ òè.
Êëþ ÷å âûå ñëî âà: óñòîé ÷è âîå ðàç âè òèå; ñî öè àëü íîå ðàç âè òèå; ýêî ëî -
ãè ÷åñ êîå ðàç âè òèå; íå ðà âå íñòâî; óñòîé ÷è âîñòü; äî õî äû íà ñå ëå íèÿ
ÝÊÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÈÅ ÏÐÎÁËÅÌÛ ÐÀÇÂÈÒÈß ÐÅÃÈÎÍÎÂ
23

 ðåé òèí ãå Âñå ìèð íî ãî ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ôî ðó ìà (ÂÝÔ) ïî èí äåê -
ñó èí êëþ çèâ íî ãî ðàç âè òèÿ (Inclusive Development Index, IDI), ïðåä -
ñòàâ ëåí íîì â ÿí âà ðå 2017 ã.1, Ðîñ ñèÿ çà íÿ ëà 13-å ìåñ òî ñðå äè 78 ðàç âè -
âà þ ùèõ ñÿ ñòðàí, à â ðåé òèí ãå 2018 ã. îïóñ òè ëàñü íà 19-å ìåñ òî, õîòÿ
ïî óðîâ íþ âà ëî âî ãî âíóò ðåí íå ãî ïðî äóê òà íà äóøó íà ñå ëå íèÿ îíà çà -
íè ìà åò â òîé æå ãðóï ïå áî ëåå âû ñî êîå 9-å ìåñ òî2. Ýòî ìî æåò áûòü ñâè -
äå ò åëüñòâîì òîãî, ÷òî ïðå è ìó ùåñ òâà ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ òà íå â ïî -
ëíîé ìåðå èñ ïîëü çó þò ñÿ âñå ìè ïðåä ñòà âè òå ëÿ ìè îá ùåñ òâà, à ýòî,
â ñâîþ î÷å ðåäü, ìî æåò âåñ òè ê íå óñòîé ÷è âîñ òè èõ ðàç âè òèÿ, ê óÿç âè -
ìîñ òè ïî îò íî øå íèþ ê ñî öè àëü íûì è èíûì ðèñ êàì â áó äó ùåì3.
Áîëü øàÿ òåð ðè òî ðèÿ Ðîñ ñèè è ðàç íî îá ðà çèå ïðè ðîä íî-õî çÿ é ñò -
âåí íûõ óñëî âèé îá óñëîâ ëè âà þò ñèëü íóþ ðå ãè î íàëü íóþ äèô ôå ðåí öè -
à öèþ. Ýêî íî ìè ÷åñ êèé ðîñò çíà ÷è òåëü íî ãî ÷èñ ëà ðå ãè î íîâ îñíî âàí íà
èç âëå ÷å íèè ïðè ðîä íîé ðåí òû, ÷òî íå âñåã äà âå äåò ê ïî âû øå íèþ èñ -
òèí íî ãî áëà ãî ïî ëó ÷èÿ íà ñå ëå íèÿ, ðå øå íèþ ýêî ëî ãè ÷åñ êèõ ïðî áëåì,
à ñî îò âå òñòâåí íî, ê óñòîé ÷è âî ìó ðàç âè òèþ. Êàê ïî êà çû âà åò îïûò êðè -
çè ñà 2008–2009 ãã., ìíî ãèå ðå ãè î íû, íå èìåâ øèå äîñ òà òî÷ íûõ çà ïà -
ñîâ ïî ëåç íûõ èñ êî ïà å ìûõ (Íîâ ãî ðîä ñêàÿ, Âî ðî íåæ ñêàÿ, Ñà ðà òîâ ñêàÿ,
Óëüÿ íîâ ñêàÿ, Òàì áîâ ñêàÿ îá ëàñ òè è äð.), äå ìî íñòðè ðî âà ëè áîëü øóþ
ñòà áèëü íîñòü è óñòîé ÷è âîñòü ê êðè çèñ íûì ÿâ ëå íè ÿì [8].
 ëè òå ðà òó ðå ñïî ñîá íîñòü ðå ãè î íîâ ïðî òè âîñ òî ÿòü âíåø íèì øî -
êàì ñâÿ çû âà þò ñ ó ðîâ íåì äè âåð ñè ôè êà öèè ýêî íî ìè êè, ÷å ëî âå ÷åñ -
êèì ïî òåí öè à ëîì, ñè ëîé âçà è ìî äå éñòâèÿ ìåæ äó ýêî íî ìè ÷åñ êè ìè
24
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ
1Ñì.: The Inclusive Growth and Development Report 2017. – URL: http://reports.
weforum.org/inclusive-growth-and-development-report-2017/ .
2Ñì.: The Inclusive Development Index 2018. – URL: https://www.weforum.
org/reports/the-inclusive-development-index-2018 .
3Åñòü ìíå íèå, ÷òî íà ðàñ òà íèå ðèñ êîâ (ïðè ðîä íûõ, òåõ íî ëî ãè ÷åñ êèõ, ñî öè àëü -
íûõ) è áó äó ùåé íå îïðå äå ëåí íîñ òè ïðè âå ëî ê ïî ïó ëÿ ðè çà öèè òåð ìè íîâ «óñòîé ÷è -
âîñòü» (îò àíãë. resilience – «óïðó ãîñòü») è «óÿç âè ìîñòü» (îò àíãë. vulnerability)
[23]. Åñëè â 1980–1990-å ãîäû îñíîâ íûì ëî çóí ãîì êîì ïëåê ñíûõ ñî öè àëü íî-ýêî íî -
ìè ÷åñ êèõ èñ ñëå äî âà íèé áûëî «óñòîé ÷è âîå ðàç âè òèå» (îò àíãë. sustainability), ñâÿ -
çàí íîå ñ íå èñ òî ùè ìûì ïðè ðî äî ïîëü çî âà íè åì, ñà ìî ïîä äåð æè âà å ìûì ðàç âè òè åì íå
â óùåðá áó äó ùèì ïî êî ëå íè ÿì, òî â 2000–2010-å ãîäû ýòó ôóíê öèþ âû ïîë íÿ åò
«óñòîé ÷è âîñòü», «ñòà áèëü íîñòü» êàê ñïî ñîá íîñòü ïðî òè âîñ òî ÿòü âíåø íèì øî êàì
è âîñ ñòà íàâ ëè âàòü ñÿ îò íèõ.

àãåí òà ìè è íà ëè ÷è åì íà è áî ëåå ïîä âåð æåí íûõ êðè çè ñó ñåê òî ðîâ [13;
15; 19; 20]. Íî ïðè ýòîì ïðàê òè ÷åñ êè íåò ðà áîò, ñâÿ çû âà þ ùèõ íà ïðÿ -
ìóþ ñòà áèëü íîñòü ðàç âè òèÿ ðå ãè î íà ñ êà ÷åñ òâîì ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ -
òà â ïðåä û äó ùèå ïå ðè î äû, ò.å. ñ òåì, íà ñêîëü êî ðîñò ñïî ñî áñòâî âàë
ïî âû øå íèþ óðîâ íÿ æèç íè íà ñå ëå íèÿ, ñíè æå íèþ ñî öè àëü íûõ è ýêî ëî -
ãè ÷åñ êèõ ðèñ êîâ, à â èòî ãå ñ òåì, íà ñêîëü êî òà êîé ðîñò ìîæ íî ñ÷è òàòü
ñà ìî ïîä äåð æè âà å ìûì è óñòîé ÷è âûì (îò àíãë. sustainable).
Öåëü íà ñòî ÿ ùåé ðà áî òû – êî ëè ÷åñ òâåí íî îöå íèòü äè íà ìè êó ðå ãè î -
íàëü íî ãî ðàç âè òèÿ â Ðîñ ñèè ñ ó÷å òîì îá åñ ïå ÷å íèÿ èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ -
òà, óëó÷ øà þ ùå ãî ïî ëî æå íèå âñåõ ÷ëå íîâ îá ùåñ òâà, âêëþ ÷àÿ íà è áî -
ëåå óÿç âè ìûå ãðóï ïû íà ñå ëå íèÿ è áó äó ùèå ïî êî ëå íèÿ. Ñîã ëàñ íî èñ -
õîä íîé ãè ïî òå çå ìû ïðåä ïî ëà ãà ëè, ÷òî âû ñî êèå öåíû íà ýíåð ãî ðå ñóð -
ñû è äðó ãèå ïî ëåç íûå èñ êî ïà å ìûå â öå ëîì ñïî ñî áñòâî âà ëè èí êëþ çèâ -
íî ìó ðîñ òó [7], íî ðÿä ñûðü å âûõ ðå ãè î íîâ (Ðåñ ïóá ëè êà Êîìè, Ðåñ ïóá -
ëè êà Êà ðå ëèÿ, Ìóð ìàí ñêàÿ, Îðåí áó ðãñêàÿ îá ëàñ òè è äð.), èìåÿ âû ñî -
êèå òåì ïû ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ òà, ïðè ýòîì äå ìî íñòðè ðî âà ëè áî ëåå
íèç êèå òåì ïû ñî êðà ùå íèÿ íå ðà âå íñòâà è ñíè æå íèÿ ýêî ëî ãè ÷åñ êîé íà -
ãðóç êè. Ýòî, â ñâîþ î÷å ðåäü, ïðè âå ëî ê èõ âû ñî êîé óÿç âè ìîñ òè
ê âíåø íèì øî êàì â 2010-å ãîäû.
 ïåð âîé ÷àñ òè ñòàòüè ðàñ ñìàò ðè âà þò ñÿ ðàç ëè÷ íûå ìå òî äè êè
îöåí êè óñòîé ÷è âî ãî ðàç âè òèÿ, îá ú ÿñ íÿ åò ñÿ, ïî ÷å ìó òðà äè öè îí íûé
èí äè êà òîð ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðàç âè òèÿ – ÂÐÏ íà äóøó íà ñå ëå íèÿ íå ìî -
æåò â ïî ëíîé ìåðå èñ ïîëü çî âàòü ñÿ äëÿ ýòèõ öå ëåé. Âî âòî ðîé ÷àñ òè
îïè ñà íî, êà êèì îá ðà çîì ìå òî äè êà ïî ñòðî å íèÿ èí äåê ñà èí êëþ çèâ íîñ -
òè ÂÝÔ áûëà àäàï òè ðî âà íà äëÿ àíà ëè çà ðå ãè î íàëü íî ãî ðàç âè òèÿ Ðîñ -
ñèè.  òðåòü åé ÷àñ òè îá ñóæ äà þò ñÿ ïî ëó ÷åí íûå ðå çóëü òà òû è èõ ñî îò -
âå òñòâèå âû äâè íó òûì ãè ïî òå çàì.
ÎÁÇÎÐ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÛ: ÏÎ×ÅÌÓ ÂÂÏ – ÍÅ ËÓ×ØÈÉ
ÈÍÄÈÊÀÒÎÐ ÓÑÒÎÉ×ÈÂÎÃÎ ÐÀÇÂÈÒÈß
È ×ÅÌ ÅÃÎ ÇÀÌÅÍÈÒÜ
Äîë ãîå âðå ìÿ îñíîâ íûì êðè òå ðè åì ðàç âè òèÿ ñòðàí è ðå ãè î íîâ áûë
ýêî íî ìè ÷åñ êèé ðîñò, èç ìå ðÿ å ìûé ïðè ðîñ òîì âà ëî âî ãî âíóò ðåí íå ãî
(èëè ðå ãè î íàëü íî ãî) ïðî äóê òà â ðàç ëè÷ íûõ åãî ìî äè ôè êà öè ÿõ. Îäíà -
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
25

êî ñ êîí öà 1970-õ ãî äîâ ñ ðîñ òîì àê òó àëü íîñ òè ïðî áëåì çà ùè òû îêðó -
æà þ ùåé ñðå äû ïî ñòå ïåí íî ðàñ ïðîñ òðà íÿ åò ñÿ êîí öåï öèÿ óñòîé ÷è âî ãî
ðàç âè òèÿ. Îïðå äå ëÿ þ ùèé âêëàä â åå ôîð ìè ðî âà íèå âíåñ Ä. Ìå äî óç
â äîê ëà äå Ðèì ñêî ìó êëó áó «Ïðå äå ëû ðîñ òà», âïåð âûå ïî ñòà âèâ âîï -
ðîñ îá îïòè ìàëü íûõ ñöå íà ðè ÿõ ðàç âè òèÿ ÷å ëî âå ÷åñ òâà4. Ê ñî æà ëå íèþ,
ââè äó ñïå öè ôè êè ïå ðå âî äà ñëî âà «sustainable» íà ðóñ ñêèé ÿçûê â Ðîñ -
ñèè è ñåé ÷àñ âñòðå ÷à þò ñÿ ñà ìûå ðàç íûå òðàê òîâ êè îá îçíà ÷à å ìî ãî èì
ïî íÿ òèÿ, âïëîòü äî «ðàâ íî ìåð íî ãî ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ òà», «ïî ñòî ÿí -
íî ãî ïðè ðîñ òà ÂÂÏ», ÷òî îñâå ùà åò ëèøü îäèí àñ ïåêò óñòîé ÷è âîñ òè,
íî íå ó÷è òû âà åò ñî öè àëü íóþ èí òåã ðà öèþ è îõðà íó îêðó æà þ ùåé ñðå -
äû. Íî ïî ñóòè ñâî åé óñòîé ÷è âûé ðîñò ïðåä ïî ëà ãà åò óäîâ ëåò âî ðå íèå
ïî òðåá íîñ òåé òå êó ùå ãî ïî êî ëå íèÿ áåç óùåð áà äëÿ áó äó ùèõ, ò.å. îí íå
äîë æåí âåñ òè ê ðîñ òó íå ðà âå íñòâà, èñ ÷åð ïà íèþ ïðè ðîä íûõ ðå ñóð ñîâ
è ïî âû øå íèþ óðîâ íÿ çà ãðÿç íå íè ÿ5.
 2015 ã. Ãå íå ðàëü íîé Àññàìáëååé ÎÎÍ áûëà ïðè íÿ òà ðå çî ëþ öèÿ,
ñôîð ìè ðî âàâ øàÿ ïî âåñ òêó â îá ëàñ òè óñòîé ÷è âî ãî ðàç âè òèÿ äî 2030 ã.6
 íåé ñôîð ìó ëè ðî âà íû 17 öå ëåé óñòîé ÷è âî ãî ðàç âè òèÿ (ÖÓÐ), êàæ äîé
èç êî òî ðûõ ñî îò âå òñòâó þò îïðå äå ëåí íûå çà äà ÷è (âñå ãî 169) è èí äè êà -
òî ðû (áî ëåå 230). Ïîñ òàâ ëåí íûå öåëè ó÷è òû âà þò ýêî íî ìè ÷åñ êèé ðîñò
(öåëü 8), èí äóñ òðè à ëè çà öèþ, âíåä ðå íèå èí íî âà öèé è ðàç âè òèå èí -
ôðàñ òðóê òó ðû (öåëü 9), ëèê âè äà öèþ íè ùå òû (öåëü 1), óëó÷ øå íèå çäî -
ðîâüÿ (öåëü 3), ïî âû øå íèå óðîâ íÿ îá ðà çî âà íèÿ (öåëü 4) è ñî êðà ùå íèå
íå ðà âå íñòâà (öåëè 5, 10), îá åñ ïå ÷å íèå äîñ òó ïà ê ÷èñ òîé âîäå (öåëü 6),
èñ ïîëü çî âà íèå âîç îá íîâ ëÿ å ìûõ ýíåð ãî èñ òî÷ íè êîâ (öåëü 7) è ñî õðà íå -
íèå ýêî ñèñ òåì (öåëè 12–15)7. Â ðå çî ëþ öèè çà êðåï ëå íî, ÷òî «öåëè è çà -
26
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ
4Ñì.: Ïðå îá ðà çî âà íèå íà øå ãî ìèðà: Ïî âåñ òêà äíÿ â îá ëàñ òè óñòîé ÷è âî ãî ðàç -
âè òèÿ íà ïå ðè îä äî 2030 ãîäà. – URL: http://www.un.org/ru/documents/ods.asp?m=A/
RES/70/1 . Ñì. òàê æå [9].
5Ñì.: Inclusive growth (2014). OECD. – URL: https://www.oecd.org/mcm/IG_
MCM_ENG.pdf .
6Ñì.: Ïðå îá ðà çî âà íèå íà øå ãî ìèðà: Ïî âåñ òêà äíÿ â îá ëàñ òè óñòîé ÷è âî ãî ðàç -
âè òèÿ íà ïå ðè îä äî 2030 ãîäà.
7Ñì.: Öåëè â îá ëàñ òè óñòîé ÷è âî ãî ðàç âè òèÿ, ÎÎÍ. – URL: http://www.un.org/
sustainabledevelopment/ru/sustainable-development-goals/ .

äà ÷è äîë æíû áûòü äîñ òèã íó òû â èí òå ðå ñàõ âñåõ ñòðàí è íà ðî äîâ
è âñåõ ñëî åâ îá ùåñ òâà… â ïåð âóþ î÷å ðåäü ñà ìûõ îò ñòà þ ùèõ»8.
Òðà äè öè îí íî èç ìå ðÿ å ìûé ñ ïî ìîùüþ èí äè êà òî ðà «ÂÂÏ» ýêî íî -
ìè ÷åñ êèé ðîñò îõâà òû âà åò ëèøü íå ñêîëü êî ÖÓÐ, íå ó÷è òû âàÿ áîëü -
øè íñòâà. Ïðè ýòîì îí íå âñåã äà îò ðà æà åò ðå àëü íûé óðî âåíü ïðî ãðåñ -
ñà [11]. Ñå ãîä íÿ ñó ùåñ òâó åò ìíî æåñ òâî àëü òåð íà òèâ íûõ ïîä õî äîâ
ê îöåí êå ðàç âè òèÿ: èñ ïîëü çó þò ñÿ èí äåêñ ÷å ëî âå ÷åñ êî ãî ðàç âè òèÿ [3;
24], èí äåêñ çå ëå íî ãî ðîñ òà [1; 10; 17; 18], ãå íå ðàëü íûé èí äè êà òîð ïðî -
ãðåñ ñà [18], èí äåêñ óäîâ ëåò âî ðåí íîñ òè æèç íüþ [21], èí äåêñ ýêî íî ìè -
êè çíà íèé [16] è ìíî ãèå äðó ãèå [5]. Â ïî ñëåä íèå ãîäû îïóá ëè êî âà íî
íå ñêîëü êî äîê ëà äîâ ìåæ äó íà ðîä íûõ è ðîñ ñèé ñêèõ îðãà íè çà öèé, ïî -
ñâÿ ùåí íûõ òåìå èí êëþ çèâ íî ãî ðàç âè òèÿ: äîê ëà äû Ìåæ äó íà ðîä íî ãî
âà ëþò íî ãî ôîí äà [12], Îðãà íè çà öèè ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ñî òðóä íè ÷åñ òâà
è ðàç âè òèÿ [13], Âñå ìèð íî ãî áàí êà [22], Àíàëèòè÷åñêîãî öåí òðà ïðè
Ïðà âè ò åëüñòâå ÐÔ [2].
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò, ñî ãëàñ íî ïðåä ñòàâ ëå íè ÿì ýêñ ïåð òîâ ÂÝÔ,
äîë æåí ñî äå éñòâî âàòü ðàç âè òèþ íà è áî ëåå óÿç âè ìûõ ãðóïï íà ñå ëå íèÿ
â íà ñòî ÿ ùåì, à òàê æå ó÷è òû âàòü ïî òðåá íîñ òè áó äó ùèõ ïî êî ëå íèé9,
ò.å. íà ïðÿ ìóþ ñâÿ çàí ñ ÖÓÐ. Â äîê ëà äå ÂÝÔ áûë ïðåä ñòàâ ëåí ñî îò âå ò -
ñòâó þ ùèé èíñòðó ìåíò äëÿ îöåí êè – èí äåêñ èí êëþ çèâ íî ãî ðàç âè òèÿ,
êî òî ðûé ïðåä ïî ëà ãà åò åæå ãîä íóþ îöåí êó ðàç âè òèÿ áî ëåå 100 ñòðàí
ìè ðà10. Èíäåêñ îöå íè âà åò òðè ñî ñòàâ ëÿ þ ùèå: ðîñò è ðàç âè òèå, èí êëþ -
çèâ íîñòü, ìåæ ïî êî ëåí ÷åñ êîå ðà âå íñòâî è óñòîé ÷è âîñòü.
Ñòðà íû ðàí æè ðó þò ñÿ èñ õî äÿ èç òå êó ùå ãî óðîâ íÿ èõ èí êëþ çèâ íî -
ãî ðàç âè òèÿ, òàê æå äà åò ñÿ îöåí êà äè íà ìè êè êà ÷åñ òâà æèç íè çà ïî ñëåä -
íèå 5 ëåò. Ðàí æè ðî âà íèå ïðî èç âî äèò ñÿ îò äåëü íî äëÿ ðàç âè òûõ è äëÿ
ðàç âè âà þ ùèõ ñÿ ñòðàí. Â 2018 ã. â ñïèñ êå ëè äå ðîâ ïðå è ìó ùåñ òâåí íî
íå áîëü øèå ðàç âè òûå ñòðà íû Åâðî ïû – Íîð âå ãèÿ, Èñëàí äèÿ, Ëþê ñåì -
áóðã, èç êðóï íûõ ðàç âè òûõ ñòðàí – Àâñòðàëèÿ, Ãåð ìà íèÿ, Íî âàÿ Çå -
ëàí äèÿ. Ðîñ ñèÿ âõî äèò â ãðóï ïó ðàç âè âà þ ùèõ ñÿ ñòðàí, â êî òî ðîé çà -
íè ìà åò äî âîëü íî ñêðîì íîå 19-å ìåñ òî, ñðà çó ïî ñëå Òóð öèè, Òà è ëàí äà
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
27
8Ñì.: Ïðå îá ðà çî âà íèå íà øå ãî ìèðà: Ïî âåñ òêà äíÿ â îá ëàñ òè óñòîé ÷è âî ãî ðàç -
âè òèÿ íà ïå ðè îä äî 2030 ãîäà.
9Ñì.: The Inclusive Growth and Development Report 2017.
10 Ñì.: The Inclusive Development Index 2018.

è Àëæèðà, îá ãî íÿÿ Ïà ðàã âàé è Äî ìè íè êàí ñêóþ Ðåñ ïóá ëè êó. Ëè äå ðû
ñïèñ êà ðàç âè âà þ ùèõ ñÿ ñòðàí – Ëèò âà, Âåí ãðèÿ, Ëàò âèÿ.
 äîê ëà äå ÂÝÔ11 ïî êà çà íî, ÷òî âû ñî êèå òåì ïû ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî
ðîñ òà â Ðîñ ñèè â ïåð âîå äå ñÿ òè ëå òèå XXI â. ïðè âå ëè ê ñî êðà ùå íèþ
÷èñ ëà áåä íûõ, à äî õî äû ó 40% íà è ìå íåå îá åñ ïå ÷åí íûõ ðîñ ñè ÿí ðîñ ëè
áûñ òðåå, ÷åì ó îñòàëü íûõ, íî äëÿ ñòðà íû ïî-ïðå æíå ìó õà ðàê òåð íî íå -
ðàâ íî ìåð íîå ðàñ ïðå äå ëå íèå äî õî äîâ. Òà êîé ðîñò ìîæ íî íà çâàòü èí -
êëþ çèâ íûì, íî óëó÷ øå íèå èí âåñ òè öè îí íî ãî êëè ìà òà, äè âåð ñè ôè êà -
öèÿ ýêî íî ìè êè è ðå øå íèå èí ôðàñ òðóê òóð íûõ ïðî áëåì çà ìåä ëè ëèñü
â ïî ñëåä íèå ãîäû, ÷òî ñî êðà ùà åò âîç ìîæ íîñ òè äëÿ ðàç âè òèÿ â áó äó -
ùåì. Ïðè ýòîì òåì ïû ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ òà ñó ùåñ òâåí íî îïå ðå æà þò
ïî êà çà òå ëè ñî êðà ùå íèÿ íå ðà âå íñòâà. Êðî ìå òîãî, íå ñìîò ðÿ íà íèç êèé
ãî ñó äà ðñòâåí íûé äîëã, Ðîñ ñèÿ àê òèâ íî ñî êðà ùà åò ñâîè ïðè ðîä íûå ðå -
ñóð ñû è íå ñíè æà åò ýíåð ãî åì êîñòü ýêî íî ìè êè. Â öå ëîì èí òåã ðàëü íûé
èí äåêñ Ðîñ ñèè ñòà áè ëåí.
ÌÅÒÎÄÈÊÀ ÈÑÑËÅÄÎÂÀÍÈß
 äàí íîì èñ ñëå äî âà íèè ìû ôàê òè ÷åñ êè àäàï òè ðó åì ïðåä ëî æåí -
íóþ ÂÝÔ ìå òî äè êó â ñî îò âå òñòâèè ñ äîñ òóï íîñ òüþ, íàä åæ íîñ òüþ
è ðå ëå âàí òíîñ òüþ èí äè êà òî ðîâ äëÿ ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè. Â òàá ëè öå ïðè -
âå äå íû îðè ãè íàëü íûå èí äè êà òî ðû Inclusive development index è èí äè -
êà òî ðû, èñ ïîëü çî âàí íûå äëÿ ðàñ ÷å òà èí äåê ñà ïî ðå ãè î íàì Ðîñ ñèè.
Ìû èñ êëþ ÷è ëè èí äè êà òîð «ÂÐÏ íà äóøó íà ñå ëå íèÿ» èç ðàñ ñ÷è òû -
âà å ìî ãî êîì ïëåê ñíî ãî èí äåê ñà. Ýòîò ïî êà çà òåëü â Ðîñ ñèè ñèëü íî èñ -
êà æåí: çà âû øå íû åãî çíà ÷å íèÿ ó ñûðü å âûõ ìà ëî íà ñå ëåí íûõ ðå ãè î íîâ.
Êðî ìå òîãî, íàøà çà äà ÷à ñî ñòî ÿ ëà â òîì, ÷òî áû ñðàâ íèòü ýêî íî ìè ÷åñ -
êèé ðîñò (â íà øåì ñëó ÷àå – ÂÐÏ íà äóøó íà ñå ëå íèÿ è åãî ïðè ðîñò)
ñ ðîñ òîì èíûõ ïî êà çà òå ëåé ðàç âè òèÿ. Èñïîëü çî âà íèå äâóõ ñèëü íî ñâÿ -
çàí íûõ ïî êà çà òå ëåé (ÂÐÏ íà äóøó íà ñå ëå íèÿ è ÂÐÏ, îò íå ñåí íûé
ê ÷èñ ëåí íîñ òè çà íÿ òûõ) òàê æå ìå òî äè ÷åñ êè íå âåð íî, ïî ñêîëü êó óñè ëè -
âà åò âëè ÿ íèå èí äè êà òî ðîâ ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ òà íà êî íå÷ íûé èí äåêñ.
28
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ
11 Ñì.: The Inclusive Growth and Development Report 2017.

Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
29
Ñòðóê òó ðà èí äè êà òî ðîâ ìåæ äó íà ðîä íî ãî è ðîñ ñèé ñêî ãî èí äåê ñîâ
èí êëþ çèâ íî ãî ðàç âè òèÿ
Èíäè êà òî ðû, èñ ïîëü çó å ìûå
ÂÝÔ
Êîì ïëåê ñíûé èí äåêñ èí êëþ çèâ íî ãî ðàç âè òèÿ ðå ãè -
î íîâ Ðîñ ñèè
Èíäè êà òîð Ìàêñ.
çíà ÷å íèå
Ìèí.
çíà ÷å íèå
Ðîñò è ðàç âè òèå
ÂÂÏ íà äóøó íà ñå ëå íèÿ,
äîëë. ÑØÀ –––
Ïðî èç âî äè òåëü íîñòü òðó äà (îò -
íî øå íèå ÂÂÏ ê ÷èñ ëåí íîñ òè çà -
íÿ òûõ), äîëë. ÑØÀ ïî ïà ðè òå òó
ïî êó ïà òåëü íîé ñïî ñîá íîñ òè
ÂÐÏ ê ñðåä íåñ ïè ñî÷ íîé ÷èñ ëåí -
íîñ òè çà íÿ òûõ â öå íàõ 2015 ã.
ñ ó÷å òîì ìåæ ðå ãè î íàëü íî ãî èí -
äåê ñà öåí, ìëí ðóá.
5 0,1
Çà íÿ òîñòü (îò íî øå íèå çà íÿ òûõ
ê ÷èñ ëåí íîñ òè òðó äîñ ïî ñîá íî -
ãî íà ñå ëå íèÿ), %
Çà íÿ òîñòü (îò íî øå íèå çà íÿ òûõ
ê ÷èñ ëåí íîñ òè òðó äîñ ïî ñîá íî -
ãî íà ñå ëå íèÿ), %
100 0
Îæè äà å ìàÿ ïðî äîë æè òåëü íîñòü
æèç íè, ëåò
Îæè äà å ìàÿ ïðî äîë æè òåëü íîñòü
æèç íè, ëåò 90 50
Èíêëþ çèâ íîñòü
Èíäåêñ Äæè íè ïî äî õî äàì Èíäåêñ Äæè íè ïî äî õî äàì 1 0
Óðî âåíü áåä íîñ òè, % Óðî âåíü áåä íîñ òè (äîëÿ íà ñå ëå -
íèÿ ñ äå íåæ íû ìè äî õî äà ìè íè -
æå ïðî æè òî÷ íî ãî ìè íè ìó ìà), %
100 0
Ìå äè àí íûé äî õîä äî ìî õî -
çÿéñòâ, òûñ. äîëë. ÑØÀ
Ðå àëü íûå äå íåæ íûå äî õî äû íà -
ñå ëå íèÿ â öå íàõ 2015 ã. ñ ó÷å òîì
ìåæ ðå ãè î íàëü íî ãî èí äåê ñà öåí,
òûñ. ðóá.
50000 1000
Èíäåêñ Äæè íè ïî áî ãà òñòâó – – –
Ìåæ ïî êî ëåí ÷åñ êîå ðà âå íñòâî è óñòîé ÷è âîñòü
Èíäåêñ ñêîð ðåê òè ðî âàí íûõ ÷èñ -
òûõ íà êîï ëå íèé, %
Óäåëü íûé âåñ èí âåñ òè öèé â îñ -
íîâ íîé êà ïè òàë â âà ëî âîì ðå ãè î -
íàëü íîì ïðî äóê òå, %
100 0
Äå ìîã ðà ôè ÷åñ êàÿ íà ãðóç êà, ‰ Äå ìîã ðà ôè ÷åñ êàÿ íà ãðóç êà (ëèö
íå òðó äîñ ïî ñîá íûõ âîç ðàñ òîâ
íà 1000 ÷åë. òðó äîñ ïî ñîá íî ãî
âîç ðàñ òà), ‰
1000 100

Áëîê «Ðîñò è ðàç âè òèå» íå ïîñ ðå äñòâåí íî îöå íè âà åò óðî âåíü ðå -
ãè î íàëü íî ãî ðàç âè òèÿ. Ïðî èç âî äè òåëü íîñòü òðó äà â äàí íîì ñëó ÷àå
ñëå äó åò ðàñ ñìàò ðè âàòü êàê èí äè êà òîð òåõ íî ëî ãè ÷åñ êî ãî ðàç âè òèÿ ðå -
ãè î íîâ: ÷åì îíà âûøå, òåì âûøå êà ÷åñ òâî è âîñ òðå áî âàí íîñòü ïðî äóê -
öèè, óðî âåíü àâ òî ìà òè çà öèè ïðî èç âîäñòâ, êâà ëè ôè êà öèÿ çà íÿ òûõ. Ïî -
êà çà òåëü çà íÿ òîñ òè íå îá õî äèì äëÿ îöåí êè âîâ ëå ÷åí íîñ òè íà ñå ëå íèÿ
â ýêî íî ìè ÷åñ êèå ïðî öåñ ñû, îí îò ðà æà åò âîç ìîæ íîñ òè òðó äî óñ òðî é -
ñòâà êàê îñíî âû äëÿ ðàç âè òèÿ äî ìî õî çÿéñòâ è ïî âû øå íèÿ êà ÷åñ òâà
æèç íè. Ðîñò ïðî èç âî äè òåëü íîñ òè òðó äà â íà øåì ñëó ÷àå íå äîë æåí âåñ -
òè ê ñíè æå íèþ çà íÿ òîñ òè íà ñå ëå íèÿ (íà ïðàê òè êå ÷àñ òî ïðî èñ õî äèò
èíà ÷å)12. Îæè äà å ìàÿ ïðî äîë æè òåëü íîñòü æèç íè – êëþ ÷å âîé èí äè êà -
òîð ÷å ëî âå ÷åñ êî ãî ðàç âè òèÿ [24], îò ðà æà þ ùèé êà ÷åñ òâåí íûå õà ðàê òå -
ðèñ òè êè ñèñ òå ìû çäðà âî îõ ðà íå íèÿ, êà ÷åñ òâî æèç íè íà ñå ëå íèÿ.
Áëîê «Èíêëþ çèâ íîñòü» îöå íè âà åò ñî öè àëü íîå ðàç âè òèå ðå ãè î íà,
ò.å. óðî âåíü æèç íè è óðî âåíü ñî öè àëü íî ãî íå ðà âå íñòâà. Ìå äè àí íûé
30
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ
Èíäè êà òî ðû, èñ ïîëü çó å ìûå
ÂÝÔ
Êîì ïëåê ñíûé èí äåêñ èí êëþ çèâ íî ãî ðàç âè òèÿ ðå ãè -
î íîâ Ðîñ ñèè
Èíäè êà òîð Ìàêñ.
çíà ÷å íèå
Ìèí.
çíà ÷å íèå
Îòíî øå íèå ãî ñó äà ðñòâåí íî ãî
äîë ãà ê ÂÂÏ, %
Äîëÿ ñî áñòâåí íûõ äî õî äîâ â íà -
ëî ãî âûõ è íå íà ëî ãî âûõ äî õî -
äàõ ðå ãè î íà, %
100 0
Âûá ðî ñû CO2, òûñ. ò íà 1 ìëðä
äîëë. ÂÂÏ
Îòíî øå íèå âû áðî ñîâ â àò ìî ñ ôå -
ðó çà ãðÿç íÿ þ ùèõ âå ùåñòâ, îò õî -
äÿ ùèõ îò ñòà öè î íàð íûõ èñ òî÷ -
íè êîâ è àâ òî ìî áèëü íî ãî òðàíñ -
ïîð òà, ê ÂÐÏ, òûñ. ò íà 1 ìëðä
ðóá.
10 0
Ïðè ìå ÷à íèå: èñ ïîëü çî âà íû îôè öè àëü íûå äàí íûå Ðîñ ñòà òà è Êàç íà ÷å éñòâà Ðîñ ñèè.
Îêîí ÷à íèå òàáëèöû
12 Áî ëåå òîãî, ñî âðå ìåí íûå ïðî öåñ ñû àâ òî ìà òè çà öèè, ïðè çâàí íûå ñåðü åç íî
óâå ëè ÷èòü ïðî èç âî äè òåëü íîñòü òðó äà óâå ëè ÷è âà þò ðèñ êè òåõ íî ëî ãè ÷åñ êîé áåç ðà -
áî òè öû. Îïûò àâ òî ìà òè çà öèè ÎÀÎ «ÀâòîÂÀÇ» â Òîëü ÿò òè, ãäå ÷èñ ëåí íîñòü çà íÿ -
òûõ ñî êðà òè ëàñü ñ 110 äî 35 òûñ. ÷åë., ïîä òâåð æäà åò òà êèå îïà ñå íèÿ, ïî ý òî ìó î÷åíü
âàæ íî ó÷è òû âàòü óðî âåíü çà íÿ òîñ òè â êîì ïëåê ñíîì èí äåê ñå.

óðî âåíü äå íåæ íûõ äî õî äîâ â ðå ãè î íàõ äîñ òó ïåí íå äëÿ âñå ãî ïå ðè î äà,
ïî ý òî ìó ìû çà ìå íè ëè åãî áî ëåå ïðî ñòûì èí äè êà òî ðîì äå íåæ íûõ äî -
õî äîâ ñ ïî ïðàâ êîé íà ðàç íè öó öåí â ðå ãè î íàõ. Ïî êà çà òåëü ñëó æèò äëÿ
îöåí êè îá ùå ãî óðîâ íÿ æèç íè, ôè íàí ñî âûõ âîç ìîæ íîñ òåé äî ìî õî -
çÿéñòâ13. Óðî âåíü áåä íîñ òè ïî çâî ëÿ åò îïðå äå ëèòü äîëþ íà è áî ëåå óÿç -
âè ìûõ ãðóïï íà ñå ëå íèÿ â ðå ãè î íå. Èíäåêñ Äæè íè ïî äî õî äàì ÿâ ëÿ åò -
ñÿ òðà äè öè îí íûì èí äè êà òî ðîì äëÿ îöåí êè íå ðà âå íñòâà, îäíà êî èí -
äåêñ Äæè íè ïî áî ãà òñòâó, ê ñî æà ëå íèþ, íå ðàñ ñ÷è òû âà åò ñÿ äëÿ ðå ãè î -
íîâ Ðîñ ñèè.
 áëî êå «Ìåæ ïî êî ëåí ÷åñ êîå ðà âå íñòâî è óñòîé ÷è âîñòü» ðàñ ñìàò -
ðè âà þò ñÿ ïî êà çà òå ëè, êî òî ðûå èç ìå ðÿ þò, íà ñêîëü êî ýêî íî ìè ÷åñ êèé
ðîñò è ïî âû øå íèå áëà ãî ñîñ òî ÿ íèÿ íû íåø íèõ ïî êî ëå íèé ìî ãóò íå ãà -
òèâ íî ñêà çû âàòü ñÿ íà ñëå äó þ ùèõ ïî êî ëå íè ÿõ. Èíäåêñ ñêîð ðåê òè ðî -
âàí íûõ ÷èñ òûõ íà êîï ëå íèé ïî êà çû âà åò èí âåñ òè öèè â ÷å ëî âå ÷åñ êèé
êà ïè òàë çà âû ÷å òîì ðàñ õî äîâ ïðè ðîä íûõ ðå ñóð ñîâ è óùåð áà îò çà ãðÿç -
íå íèÿ, íî äàí íûå äëÿ ðå ãè î íîâ îò ñó òñòâó þò, ïî ý òî ìó ìû çà ìå íè ëè èõ
îò íî øå íè åì èí âåñ òè öèé ê ÂÐÏ. Ýòî áî ëåå îá ùèé ïî êà çà òåëü, äå ìî í -
ñòðè ðó þ ùèé, êà êàÿ äîëÿ äî áàâ ëåí íîé ñòî è ìîñ òè òðà òèò ñÿ íà âëî æå -
íèÿ â îñíîâ íûå ñðå äñòâà, ò.å. íà íà êîï ëå íèå êà ïè òà ëà. Îòíî øå íèå
äîë ãà ê ÂÂÏ ñëó æèò èí äè êà òî ðîì òîãî, íà ñêîëü êî ñî âðå ìåí íûé ðîñò
îá åñ ïå ÷è âà åò ñÿ çà ñ÷åò äîë ãà ñëå äó þ ùèõ ïî êî ëå íèé. Íà ðå ãè î íàëü -
íîì óðîâ íå â Ðîñ ñèè áî ëåå ïðè åì ëå ìûì èí äè êà òî ðîì ÿâ ëÿ åò ñÿ îá ðàò -
íûé ïî êà çà òåëü14 – äîëÿ ñî áñòâåí íûõ äî õî äîâ áþä æå òà. ×åì íèæå ýòà
äîëÿ, òåì áîëü øå ðå ãè îí çà è ìñòâó åò èç ôå äå ðàëü íî ãî áþä æå òà, çà íè -
ìà åò íà âíåø íèõ ðûí êàõ, à ñî îò âå òñòâåí íî, òåì â áîëü øåé ñòå ïå íè
ñíè æà åò ñâîþ áþä æåò íóþ ñáà ëàí ñè ðî âàí íîñòü. Óðî âåíü òå êó ùåé äå -
ìîã ðà ôè ÷åñ êîé íà ãðóç êè ñâè äå ò åëüñòâó åò î ïî âû øå íèè äàâ ëå íèÿ íà
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
31
13 Ìû íå èñ ïîëü çî âà ëè îöåí êè çà ðà áîò íîé ïëà òû èç-çà èñ êà æå íèé, ñâÿ çàí íûõ
ñ ðàç âè òè åì íå ôîð ìàëü íî ãî ñåê òî ðà ýêî íî ìè êè è ñî êðû òè åì ÷àñ òè çà ðà áîò íîé ïëà -
òû äëÿ óõî äà îò íà ëî ãî îá ëî æå íèÿ.
14 Çíà ÷å íèÿ äîë ãî âîé íà ãðóç êè â ðå ãè î íàõ Ðîñ ñèè ñó ùåñ òâåí íî çà âè ñÿò îò
ñòðóê òó ðû äîë ãî âî ãî ïî ðòôå ëÿ. Íî â ñó ùåñ òâó þ ùåé èí ñòè òó öè î íàëü íîé ñèñ òå ìå
íå î÷å âèä íû íå ãà òèâ íûå ïî ñëå äñòâèÿ âû ñî êîé äîë ãî âîé íà ãðóç êè: äîë ãè ðåñ òðóê -
òó ðè çè ðó þò ñÿ, ôàê òè ÷åñ êè ðå ãè îí íå ìî æåò áûòü îá ú ÿâ ëåí áàí êðî òîì. Ïðè ýòîì
ñî áñòâåí íûå äî õî äû ñî çäà þò óñëî âèÿ è âîç ìîæ íîñ òè äëÿ óñòîé ÷è âî ãî ñà ìî ðàç âè -
òèÿ ðå ãè î íà â áó äó ùåì.

áó äó ùèå ïî êî ëå íèÿ, íà êî òî ðûå ëÿ æåò áðå ìÿ ïî ñî äåð æà íèþ ñòà ðè -
êîâ è ìëà äåí öåâ. Îòíî øå íèå âû áðî ñîâ óãëå êèñ ëî ãî ãàçà ê ÂÂÏ ïî çâî -
ëÿ åò ÷àñ òè÷ íî èç ìå ðèòü âêëàä ñòðà íû â ãëî áàëü íîå ïî òåï ëå íèå. Íà ðå -
ãè î íàëü íîì óðîâ íå ñõî æèì èí äè êà òî ðîì ìî æåò ñëó æèòü îò íî øå íèå
âû áðî ñîâ â àò ìîñ ôå ðó çà ãðÿç íÿ þ ùèõ âå ùåñòâ, îò õî äÿ ùèõ îò ñòà öè î -
íàð íûõ èñ òî÷ íè êîâ è ëè÷ íî ãî àâ òîò ðàí ñïîð òà, ê ÂÐÏ.
 ñî îò âå òñòâèè ñ ïî äî áðàí íû ìè ïî êà çà òå ëÿ ìè àâ òî ðà ìè áû -
ëè ïðî èç âå äå íû ðàñ ÷å òû êîì ïëåê ñíî ãî èí äåê ñà èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà
(Inclus1) äëÿ ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè ïî ôîð ìó ëå:
Inclus GRP Emp Lif Inc Gini
i t i t i t i t i t i t
13
1
,
, , , , ,
(
=+ + ++ - ) ( )
,
+ - +
æ
è
ç
ç
1
3
Povi t
++ - + + - ö
ø
÷
÷
Inv Dem Budg Emis
i t i t i t i t, , , ,
( ) ( )1 1
43,
ãäå i – ðå ãè îí; t – ãîä; GRP – ÂÐÏ ê ñðåä íåñ ïè ñî÷ íîé ÷èñ ëåí íîñ òè çà -
íÿ òûõ â öå íàõ 2014 ã. ñ ó÷å òîì ìåæ ðå ãè î íàëü íî ãî èí äåê ñà öåí; Emp –
çà íÿ òîñòü (îò íî øå íèå çà íÿ òûõ ê ÷èñ ëåí íîñ òè òðó äîñ ïî ñîá íî ãî íà ñå -
ëå íèÿ), %; Lif – îæè äà å ìàÿ ïðî äîë æè òåëü íîñòü æèç íè ïðè ðîæ äå íèè,
ëåò; Inc – ðå àëü íûå äå íåæ íûå äî õî äû íà ñå ëå íèÿ â öå íàõ 2014 ã.,
òûñ. ðóá.; Gini – èí äåêñ Äæè íè ïî äî õî äàì; Pov – óðî âåíü áåä íîñ òè
(äîëÿ íà ñå ëå íèÿ ñ äå íåæ íû ìè äî õî äà ìè íèæå ïðî æè òî÷ íî ãî ìè íè ìó -
ìà), %; Inv – óäåëü íûé âåñ èí âåñ òè öèé â îñíîâ íîé êà ïè òàë â âà ëî âîì
ðå ãè î íàëü íîì ïðî äóê òå, %; Dem – äå ìîã ðà ôè ÷åñ êàÿ íà ãðóç êà (ïðè õî -
äèò ñÿ íà 1000 ÷åë. òðó äîñ ïî ñîá íî ãî âîç ðàñ òà ëèö íå òðó äîñ ïî ñîá íûõ
âîç ðàñ òîâ), ‰; Budg – äîëÿ ñî áñòâåí íûõ äî õî äîâ â íà ëî ãî âûõ è íå íà -
ëî ãî âûõ äî õî äàõ ðå ãè î íà, %; Emis – âû áðî ñû â àò ìîñ ôå ðó çà ãðÿç íÿ þ -
ùèõ âå ùåñòâ, îò õî äÿ ùèõ îò ñòà öè î íàð íûõ èñ òî÷ íè êîâ, ê ÂÐÏ, òûñ. ò
íà 1 ìëðä ðóá.
Êàæ äàÿ ïå ðå ìåí íàÿ íîð ìè ðî âà ëàñü ïî ìå òî äó ëè íåé íî ãî ìàñ øòà -
áè ðî âà íèÿ (ìàê ñè ìàëü íûå è ìè íè ìàëü íûå çíà ÷å íèÿ â òàá ëè öå). Îò -
äåëü íî ðàñ ñ÷è òàí êîì ïëåê ñíûé èí äåêñ èí êëþ çèâ íîñ òè (Inclus 2), èç
êî òî ðî ãî èñ êëþ ÷å íû ïî êà çà òå ëè, íå ïîñ ðå äñòâåí íî ñâÿ çàí íûå ñ ðîñ -
òîì ýêî íî ìè êè – ÂÐÏ ê ÷èñ ëåí íîñ òè çà íÿ òûõ, äî õî äû íà ñå ëå íèÿ è èí -
âåñ òè öèè (GRP, Inc, Inv), ÷òî áû ïî íÿòü, íà ñêîëü êî èç ìå íè ëàñü ñè òó à -
32
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ

öèÿ â ñôå ðàõ, íå ñâÿ çàí íûõ íà ïðÿ ìóþ ñ ðå çóëü òà òà ìè ðàç âè òèÿ íåôò å -
ãà çî âî ãî ñåê òî ðà:
Inclus Emp Lif Gini Pov
i t i t i t i t i t
22
1 1
2
,
, , , ,
( ) ( )
=++- + - +
æ
è
ç
ç
++ + ö
ø
÷
÷
Dem Budg Emis
i t i t i t, , ,
33.
ÐÅÇÓËÜÒÀÒÛ È ÈÕ ÎÁÑÓÆÄÅÍÈÅ
Íà ðè ñóí êå 1 ïðåä ñòàâ ëåís äè íà ìè êà êîì ïëåê ñíî ãî èí äåê ñà èí -
êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà â Ðîñ ñèè è äè íà ìè êà åãî ñóá èíä åê ñîâ. Ñ 1999 ïî
2008 ã. â öå ëîì íà áëþ äà ëàñü ïî ëî æè òåëü íàÿ äè íà ìè êà âñåõ ðàñ ñìàò -
ðè âà å ìûõ èí äåê ñîâ, ÷òî ñâÿ çà íî êàê ñ ýô ôåê òîì íèç êîé áàçû (ïà äå íèå
â 1990-å ãîäû), òàê è ñ îá ú åê òèâ íî áëà ãîï ðè ÿò íîé ýêî íî ìè ÷åñ êîé
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
33
Ðèñ. 1. Äè íà ìè êà êîì ïëåê ñíî ãî èí äåê ñà èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà è åãî ñóá èíä -
åê ñîâ ïî áëî êàì äëÿ Ðîñ ñèè (1998 ã. = 100%)

êîíú þí êòó ðîé öåí íà îñíîâ íûå ýêñ ïîð òíûå ïðî äóê òû Ðîñ ñèè (íåôòü,
ãàç, ìå òàë ëû, ëåñ è ò.ä.). Îäíà êî ïî ñëå 2007 ã. áîëü øè íñòâî èí äåê ñîâ
ïî êà çà ëè ñïàä, êðî ìå ñóá èíä åê ñà ïî áëî êó «Èíêëþ çèâ íîñòü», òàê êàê
áëà ãî äà ðÿ ñó ùåñ òâåí íî ìó óâå ëè ÷å íèþ ìåæ áþä æåò íûõ òðàíñ ôåð òîâ
äî õî äû ïðî äîë æà ëè ðàñ òè äî 2010 ã., à óðî âåíü áåä íîñ òè ñî êðà ùàë ñÿ [7].
Èíòåã ðàëü íûé èí äåêñ ïî ñëå 2010 ã. ðîñ çà ñ÷åò ñóá èíä åê ñîâ «Ðîñò
è ðàç âè òèå» è «Èíêëþ çèâ íîñòü», íî â 2014 ã. ñíî âà íà ÷à ëîñü åãî ïà äå -
íèå èç-çà ñíè æå íèÿ äî õî äîâ íà ñå ëå íèÿ. Ñ 2007 ã. íà áëþ äà åò ñÿ îò ðè öà -
òåëü íàÿ äè íà ìè êà ïî áëî êó «Ìåæ ïî êî ëåí ÷åñ êàÿ ñïðà âåä ëè âîñòü
è óñòîé ÷è âîñòü» èç-çà ïî âû øà þ ùåé ñÿ äå ìîã ðà ôè ÷åñ êîé íà ãðóç êè. Çà -
ìå òèì, ÷òî â íà ÷à ëå 2000-õ ãî äîâ èìå ëè ìåñ òî íà è ìåíü øèå îöåí êè ïî
áëî êó «Èíêëþ çèâ íîñòü», êî òî ðûå óäà ëîñü ïî âû ñèòü áëà ãî äà ðÿ ïå -
ðåðàñ ïðå äå ëè òåëü íîé ïî ëè òè êå ãî ñó äà ðñòâà, â ÷àñ òíîñ òè áëà ãî äà ðÿ
óâå ëè ÷å íèþ çà ðïëàò â áþä æåò íîì ñåê òî ðå.
Íà ðè ñóí êå 2 ïî êà çà íà äè íà ìè êà èí äåê ñà èí êëþ çèâ íîñ òè (Inclus2)
áåç ó÷å òà õà ðàê òå ðèñ òèê ÂÐÏ. Êî ýô ôè öè åíò êîð ðå ëÿ öèè ýòî ãî èí äåê -
ñà ñ ÂÐÏ íà äóøó íà ñå ëå íèÿ – âñå ãî 0,45, íî íà áëþ äà åò ñÿ íå ëè íåé íàÿ
ñâÿçü. Íà îïðå äå ëåí íîì ýòà ïå ñó ùåñ òâåí íîå óâå ëè ÷å íèå ïîä óøå âî ãî
ÂÐÏ óæå íå ïðè âî äèò ê ðîñ òó èí äåê ñà èí êëþ çèâ íîñ òè, ðà áî òà þò èíûå
èí ñòè òó öè î íàëü íûå ìå õà íèç ìû. Ñàìè ðå çóëü òà òû, íå ñâÿ çàí íûå
ñ ðîñ òîì íà ïðÿ ìóþ, îêà çà ëèñü ñó ùåñ òâåí íî áî ëåå ñêðîì íû ìè. Áî ëåå
òîãî, ñ 2012 ê 2015 ã. èí äåêñ ñíè çèë ñÿ äî óðîâ íÿ 2005 ã., ò.å. ôàê òè ÷åñ -
34
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ
Ðèñ. 2. Çà âè ñè ìîñòü ìåæ äó ïîä óøå âûì ÂÐÏ è èí äåê ñîì èí êëþ çèâ íîñ òè
(Inclus2) çà âåñü ïå ðè îä 1998–2016 ãã.

êè ðå çóëü òà òû äå ñÿ òè ëåò íåé ðà áî òû ïî èí êëþ çèâ íîñ òè ýêî íî ìè ÷åñ êî -
ãî ðîñ òà â ðå ãè î íàõ îêà çà ëèñü îá íó ëå íû.
 áëî êå «Ðîñò è ðàç âè òèå» (ðèñ. 3) îò íî ñè òåëü íî óñòîé ÷è âûé ðîñò
ïî êà çû âà åò ëèøü èí äè êà òîð ïðî èç âî äè òåëü íîñ òè òðó äà, ÷òî ñâÿ çà íî
ñ âû ñî êè ìè öå íà ìè íà ýíåð ãî ðå ñóð ñû. Âïðî ÷åì, è ó íåãî íà áëþ äàë ñÿ
ñó ùåñ òâåí íûé ñïàä â 2009 ã. Çà íÿ òîñòü ñíè æà ëàñü ñ 2011 ã., íî íå ñêîëü -
êî âû ðîñ ëà â 2016 ã. Â ïî ñëåä íèå ãîäû ðàñ ñìàò ðè âà å ìî ãî ïå ðè î äà ïðî -
èç âî äè òåëü íîñòü òðó äà óâå ëè ÷è âà ëàñü íå òîëü êî çà ñ÷åò ðîñ òà ðå ãè î -
íàëü íûõ ýêî íî ìèê, íî è çà ñ÷åò ñî êðà ùå íèÿ çà íÿ òîñ òè. Îñî áîå âíè ìà -
íèå çäåñü ñëå äó åò îá ðà òèòü íà òî, ÷òî ìî äåëü ðîñ ñèé ñêî ãî ðûí êà òðó äà
íå ïðåä ïî ëà ãà åò ñó ùåñ òâåí íî ãî ñíè æå íèÿ çà íÿ òîñ òè, ðà áîò íè êè â êðè -
çèñ íûõ óñëî âè ÿõ ÷àñ òî ïå ðå âî äÿò ñÿ íà ñî êðà ùåí íûé ðà áî ÷èé äåíü, ïî -
ý òî ìó îöåí êè çà íÿ òîñ òè ìî ãóò íå ñêîëü êî ñãëà æè âàòü ðå àëü íûå ïðî áëå -
ìû â ýêî íî ìè êå. Îæè äà å ìàÿ ïðî äîë æè òåëü íîñòü æèç íè (ÎÏÆ) ïî ñòî -
ÿí íî ðàñ òåò ñ 2007 ã., íî ñó ùåñ òâåí íî ìåíü øè ìè òåì ïà ìè, ÷åì ïðî èç âî -
äè òåëü íîñòü òðó äà. Ðîñò ÎÏÆ ìîæ íî ñ÷è òàòü îäíèì èç ãëàâ íûõ ïî ëî -
æè òåëü íûõ ýô ôåê òîâ, ñâÿ çàí íûõ ñ ðîñ òîì ýêî íî ìè êè â Ðîñ ñèè.
Äëÿ èí äè êà òî ðîâ áëî êà «Èíêëþ çèâ íîñòü» (ðèñ. 4) õà ðàê òåð íà ñõî -
æàÿ ñè òó à öèÿ: ðå àëü íûå äî õî äû íà ñå ëå íèÿ ðîñ ëè äî 2013 ã., çà òåì íà -
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
35
Ðèñ. 3. Äè íà ìè êà èí äè êà òî ðîâ áëî êà «Ðîñò è ðàç âè òèå» äëÿ Ðîñ ñèè
(1998 ã. = 100%)

÷à ëîñü ñíè æå íèå. Óðî âåíü áåä íîñ òè ñ 2000 äî 2013 ã. òàê æå ñíè æàë ñÿ,
íî óæå â 2016 ã. îí âåð íóë ñÿ ê óðîâ íþ 2008 ã. èç-çà óñè ëå íèÿ êðè çèñ -
íûõ ÿâ ëå íèé â ýêî íî ìè êå, ïðî äîë æà þ ùå ãî ñÿ ïà äå íèÿ äî õî äîâ15. Èí -
äåêñ Äæè íè ïî äî õî äàì â ïî ñëåä íèå ãîäû ïå ðè î äà íå ñêîëü êî ñíè çèë -
ñÿ, ÷òî ñâÿ çà íî ñ ïà äå íè åì äî õî äîâ â íà è áî ëåå ïðè áûëü íûõ ñåê òî ðàõ
ýêî íî ìè êè, íî âñå åùå îñòà åò ñÿ ñó ùåñ òâåí íî âûøå ïî êà çà òå ëåé íà ÷à -
ëà 2000-õ ãî äîâ. Ýòî ãî âî ðèò î íå ðàâ íî ìåð íîì ðàñ ïðå äå ëå íèè âû ãîä
îò ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ òà 2000-õ ãî äîâ.
Äëÿ ïî êà çà òå ëåé áëî êà «Ìåæ ïî êî ëåí ÷åñ êîå ðà âå íñòâî è óñòîé ÷è -
âîñòü» (ðèñ. 5) õà ðàê òåð íà íå ãà òèâ íàÿ äè íà ìè êà â ïî ñëåä íèå ãîäû ïå -
ðè î äà. Íà êîï ëå íèå êà ïè òà ëà óìåíü øà åò ñÿ ñ 2012 ã., ÷òî ñâÿ çà íî ñ âû -
ñî êè ìè ìàê ðî ý êî íî ìè ÷åñ êè ìè è ãå î ïî ëè òè ÷åñ êè ìè ðèñ êà ìè. Áþä -
æåò íàÿ îá åñ ïå ÷åí íîñòü ñî áñòâåí íû ìè äî õî äà ìè íà ðå ãè î íàëü íîì
óðîâ íå ðåç êî ñíè çè ëàñü â 2015 ã. âñëåä çà ñíè æå íè åì àê òèâ íîñ òè áèç -
íå ñà, ïà äå íè åì äî õî äîâ íà ñå ëå íèÿ. Ñ 2005 ã. ðàñ òåò äå ìîã ðà ôè ÷åñ êàÿ
íà ãðóç êà, ñâÿ çàí íàÿ ñî ñòà ðå íè åì íà ñå ëå íèÿ. Îòíî øå íèå âû áðî ñîâ
ê ÂÐÏ óìåíü øà ëîñü âñëå äñòâèå îá íîâ ëå íèÿ îá îðó äî âà íèÿ, ñìå íû
òåõ íî ëî ãèé è âîç ðàñ òà íèÿ äîëè ñôå ðû óñëóã, à ñ 2008 ã. ïðè ñî êðà ùå -
36
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ
Ðèñ. 4. Äè íà ìè êà èí äè êà òî ðîâ áëî êà «Èíêëþ çèâ íîñòü» äëÿ Ðîñ ñèè
(1998 ã. = 100%)
15 ×àñ òè÷ íî óâå ëè ÷å íèå äîëè ëèö, èìå þ ùèõ äî õîä íèæå ïðî æè òî÷ íî ãî ìè íè -
ìó ìà, ñâÿ çà íî ñ èç ìå íå íè åì â 2012 ã. ðàñ ÷å òà ïî òðå áè òå ëüñêîé êîð çè íû, ïî êî òî ðîé
îïðå äå ëÿ åò ñÿ ïðî æè òî÷ íûé ìè íè ìóì. Âïðî ÷åì, ýòè ñòà òèñ òè ÷åñ êèå êîð ðåê òè ðîâ -
êè íå îá õî äè ìû ââè äó èç ìå íå íèÿ ïî êó ïà òåëü íîé ñïî ñîá íîñ òè íà ñå ëå íèÿ, èç ìå íå -
íèÿ ñòðóê òó ðû ïî òðåá ëå íèÿ è ïðî÷. Êîð ðåê òè ðîâ êè ïðî âî äÿò ñÿ ðàç â 5 ëåò.

íèè ÂÐÏ óâå ëè ÷è âà ëîñü êî ëè ÷åñ òâî âû áðî ñîâ îò ëè÷ íî ãî àâ òîò ðàí -
ñïîð òà. Ñ 2013 ã. çíà ÷å íèå ýòî ãî ïî êà çà òå ëÿ ñíè æà åò ñÿ: ïðî äîë æà åò ñÿ
ñî êðà ùå íèå ïðî ìûø ëåí íûõ âû áðî ñîâ è çà ìåä ëÿ åò ñÿ ðîñò âû áðî ñîâ
îò ëè÷ íûõ àâ òî ìî áè ëåé.
Äëÿ Ðîñ ñèé ñêîé Ôå äå ðà öèè èí äåêñ èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà â 2015 ã.
ñî ñòà âèë 0,53, â 2016 ã. îí íå ñêîëü êî âû ðîñ – äî 0,54. Ìåæ ðå ãè î íàëü -
íûé êî ýô ôè öè åíò âà ðè à öèè èí äåê ñà ñíè æàë ñÿ äî 2011 ã., êîã äà òðåíä
ñìå íèë ñÿ íà ïî ëî æè òåëü íûé. Èíû ìè ñëî âà ìè, ïå ðåðàñ ïðå äå ëè òåëü -
íàÿ áþä æåò íàÿ ïî ëè òè êà, ïðî âî äèâ øà ÿ ñÿ ðà íåå, ðà áî òà ëà íà ñî êðà ùå -
íèå ðàç ðû âà ìåæ äó ðå ãè î íà ìè äî 2011 ã. Â 2016 ã. êî ýô ôè öè åíò âà ðè à -
öèè äîñ òèã íà è ìåíü øèõ çíà ÷å íèé çà âåñü ïå ðè îä.
Ëè äå ðà ìè ïî çíà ÷å íèþ èí äåê ñà â 2016 ã. ñòà ëè ðå ãè î íû ñ êðóï íåé -
øè ìè àã ëî ìå ðà öè ÿ ìè (ðèñ. 6): ã. Ìîñ êâà (0,58), ã. Ñàíêò-Ïå òåð áóðã
(0,58), Ðåñ ïóá ëè êà Òà òàð ñòàí (0,58), Ìîñ êîâ ñêàÿ îá ëàñòü (0,57) è âû -
ñî êî äî õîä íûå íåôòå- è ãà çî äî áû âà þ ùèå öåí òðû – ßìà ëî-Íå íåö êèé
(0,69), Íå íåö êèé (0,67), Õàí òû-Ìàí ñèé ñêèé (0,61) àâ òî íîì íûå îêðó ãà
è Ñà õà ëèí ñêàÿ îá ëàñòü (0,6). Íà è ìåíü øèé èí äåêñ èìå þò íà è ìå íåå
ðàç âè òûå ðå ãè î íû: Ðåñ ïóá ëè êà Áó ðÿ òèÿ (0,48), ×å ÷åí ñêàÿ Ðåñ ïóá ëè êà
(0,48), Ðåñ ïóá ëè êà Êðûì (0,48), Ðåñ ïóá ëè êà Èíãó øå òèÿ (0,47), Ðåñ -
ïóá ëè êà Àëòàé (0,46) è Ðåñ ïóá ëè êà Òûâà (0,41).
Íà è áîëü øèé èí òå ðåñ ïðåä ñòàâ ëÿ åò ãðóï ïà ðå ãè î íîâ, êî òî ðûå ïðè
âû ñî êèõ çíà ÷å íè ÿõ êîì ïëåê ñíî ãî èí äåê ñà èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà â 2016 ã.
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
37
Ðèñ. 5. Äè íà ìè êà èí äè êà òî ðîâ áëî êà «Ìåæ ïî êî ëåí ÷åñ êàÿ ñïðà âåä ëè âîñòü
è óñòîé ÷è âîñòü» äëÿ Ðîñ ñèè (1998 ã. = 100%)

38
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ

(ñì. ðèñ. 6) â 1998–2015 ãã.16 äî áè ëèñü çíà ÷å íèé ðîñ òà ÂÐÏ íà äóøó
íà ñå ëå íèÿ è èí äåê ñà èí êëþ çèâ íîñ òè (Inclus2), ïðå âû øà þ ùèõ ñðåä íå -
ðîñ ñèé ñêèå. Íåñ êîëü êî èç íèõ ñâÿ çà íû ñ äî áû ÷åé ïî ëåç íûõ èñ êî ïà å -
ìûõ: Íå íåö êèé è ×ó êîò ñêèé àâ òî íîì íûå îêðó ãà, Ñà õà ëèí ñêàÿ è Ìà ãà -
äàí ñêàÿ îá ëàñ òè. Íî áîëü øè íñòâî èñ ïîëü çî âà ëè ïðå è ìó ùåñ òâà âû ñî -
êîé êîí öåí òðà öèè ÷å ëî âå ÷åñ êî ãî êà ïè òà ëà è äè âåð ñè ôè öè ðî âàí íîé
ýêî íî ìè êè êðóï íåé øèõ àã ëî ìå ðà öèé: ã. Ñàíêò-Ïå òåð áóðã, Ìîñ êîâ -
ñêàÿ îá ëàñòü, Ðåñ ïóá ëè êà Òà òàð ñòàí, Òþ ìåí ñêàÿ îá ëàñòü (â ïî ñëåä íåì
ñëó ÷àå òàê æå çíà ÷è ìà áëè çîñòü ê íåôòå- è ãà çî äî áû ÷å).  ñðåä íåì ïî
ãðóï ïå ïðè ðàç âåð òû âà íèè íå áëà ãîï ðè ÿò íûõ òåí äåí öèé ïî ñëå 2013 ã.
çíà ÷å íèÿ êîì ïëåê ñíî ãî èí äåê ñà èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà âåð íó ëèñü ê çíà -
÷å íè ÿì øåñ òè-ñå ìè ëåò íåé äàâ íîñ òè (2008–2009 ãã.). Äëÿ ñðàâ íå íèÿ:
ïî âñåì ðå ãè î íàì Ðîñ ñèè ïðî è çî øåë âîç âðàò ê çíà ÷å íè ÿì 2007 ã.
Âòî ðàÿ ãðóï ïà ðå ãè î íîâ õà ðàê òå ðè çó åò ñÿ âû ñî êè ìè òåì ïà ìè ðîñ -
òà ýêî íî ìè êè, íî íå äîñ òà òî÷ íû ìè òåì ïà ìè óâå ëè ÷å íèÿ èí äåê ñà èí -
êëþ çèâ íîñ òè (Inclus2), ò.å. ðîñò â íèõ ïðî èñ õî äèë çà ñ÷åò áó äó ùèõ ïî -
êî ëå íèé è ïî âû øà ëîñü íå ðà âå íñòâî. Â ñðåä íåì ïî ãðóï ïå êîì ïëåê ñ -
íûé èí äåêñ èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà ñíè çèë ñÿ äî çíà ÷å íèé ñå ìè ëåò íåé
äàâ íîñ òè. Ïðå è ìó ùåñ òâåí íî ýòî ðå ãè î íû, çà âè ñÿ ùèå îò îä íîé èëè íå -
ñêîëü êèõ ñûðü å âûõ îò ðàñ ëåé, èìåâ øèõ áëà ãîï ðè ÿò íóþ êîíú þí êòó ðó:
Ðåñ ïóá ëè êà Ñàõà (àë ìà çû, ãàç), ßìà ëî-Íå íåö êèé àâ òî íîì íûé îêðóã
(ãàç), Àñòðàõàíñêàÿ è Îðåí áó ðãñêàÿ îá ëàñ òè (ãàç). Ïî ëî æè òåëü íûå
ýêñ òåð íà ëèè â äðó ãèå ñåê òî ðà îò äî áû ÷è ïî ëåç íûõ èñ êî ïà å ìûõ îãðà -
íè ÷åí íû, ÷òî ïðè âå ëî ê ñëà áûì òåì ïàì ðîñ òà ñî öè àëü íûõ è ýêî ëî ãè -
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
39
Ðèñ. 6. Ãðóï ïû ðå ãè î íîâ ïî ñî îò íî øå íèþ äè íà ìè êè ðîñ òà èí äåê ñà èí êëþ -
çèâ íîñ òè (Inclus2) è ÂÐÏ íà äóøó íà ñå ëå íèÿ
Öèô ðû îçíà ÷à þò ÷èñ ëî ëåò, íà êî òî ðûå ðå ãè îí îò áðî øåí â 2015 ã. ïî êîì ïëåê ñíî ìó
èí äåê ñó èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà (Inclus2)
Ðàñ ÷å òû ïî Ðåñ ïóá ëè êå Êðûì è ã. Ñå âàñ òî ïî ëþ íå ïðè âî äÿò ñÿ èç-çà îò ñó òñòâèÿ ðÿäà
èí äè êà òî ðîâ
16 Ìû ðàñ ñìàò ðè âà åì ïå ðè îä 1998–2015 ã., òàê êàê èìåí íî 2015 ã. áûë ãî äîì
íà è áîëü øå ãî ïà äå íèÿ èí äåê ñà èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà íà ÷è íàÿ ñ 2007 ã., à íàì â ñî îò -
âå òñòâèè ñ ãè ïî òå çîé íå îá õî äè ìî áûëî ïî íÿòü, êàê ýêî íî ìè ÷åñ êèé ðîñò ïî âëè ÿë íà
óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íà.

÷åñ êèõ õà ðàê òå ðèñ òèê. Åñòü â ýòîé ãðóï ïå è ðå ãè î íû ñ îò íî ñè òåëü íî
äè âåð ñè ôè öè ðî âàí íîé ýêî íî ìè êîé: Àðõàíãåëüñêàÿ, ×å ëÿ áèí ñêàÿ,
Áåë ãî ðîä ñêàÿ, Ëè ïåö êàÿ, ßðîñ ëàâ ñêàÿ îá ëàñ òè, Êðàñ íî ÿð ñêèé êðàé.
Òðåòüÿ ãðóï ïà ïðåä ñòàâ ëå íà ìå íåå ðàç âè òû ìè ðå ãè î íà ìè, ãäå îò -
ìå ÷à ëèñü íèç êèå òåì ïû ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ òà, ïðè ýòîì àê òèâ íî ïðè -
âëå êà ëîñü ôå äå ðàëü íîå ôè íàí ñè ðî âà íèå äëÿ ðå øå íèÿ ñî öè àëü íûõ çà -
äà÷. Ôàê òè ÷åñ êè ýòè ðå ãè î íû âû èã ðà ëè îò âíåä ðå íèÿ ïå ðåðàñ ïðå äå ëè -
òåëü íîé ñèñ òå ìû â íà è áîëü øåé ñòå ïå íè. Ýòî Óäìó ðòñêàÿ Ðåñ ïóá ëè êà,
Ðåñ ïóá ëè êà Àëòàé, Ðåñ ïóá ëè êà Òûâà, Ðåñ ïóá ëè êà Áó ðÿ òèÿ, Ðåñ ïóá ëè -
êà Êàë ìû êèÿ, Àìóðñêàÿ, Òâåð ñêàÿ, Ïñêîâ ñêàÿ, Èâà íîâ ñêàÿ îá ëàñ òè.
Îäíà êî è ðèñ êè òà êî ãî ðàç âè òèÿ âûøå: ïî èí äåê ñó èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ -
òà ýòè ðå ãè î íû âåð íó ëèñü ê çíà ÷å íè ÿì 2007 ã.
 ÷åò âåð òîé ãðóï ïå ïðåä ñòàâ ëå íû ðå ãè î íû, êî òî ðûå ðàç âè âà ëèñü
íèç êè ìè òåì ïà ìè êàê ñ òî÷ êè çðå íèÿ ïîä óøå âî ãî ÂÐÏ, òàê è ñ òî÷ êè
çðå íèÿ èí äåê ñà èí êëþ çèâ íîñ òè (Inclus2). Â ýòîé êà òå ãî ðèè âû äå ëÿ þò -
ñÿ ðå ãè î íû ñ ìàê ñè ìàëü íîé óÿç âè ìîñ òüþ ê âíåø íèì øî êàì (èí äåêñ
èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà ñî îò âå òñòâó åò çíà ÷å íè ÿì 10–14-ëåò íåé äàâ íîñ -
òè). Ýòî, âî-ïåð âûõ, ðå ãè î íû Íå ÷åð íî çåìüÿ, ïî òå ðÿâ øèå ÷å ëî âå ÷åñ -
êèé êà ïè òàë â ñå ëüñêîé ìåñ òíîñ òè, – Âî ëî ãîä ñêàÿ, Ïñêîâ ñêàÿ, Òîì -
ñêàÿ îá ëàñ òè, Ðåñ ïóá ëè êà Êà ðå ëèÿ, âî-âòî ðûõ, ðå ãè î íû óãëå äî áû ÷è,
40
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ
Ðèñ. 7. Çà âè ñè ìîñòü ìåæ äó êîì ïëåê ñíûì èí äåê ñîì èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà
è óÿç âè ìîñ òüþ ðå ãè î íà ê âíåø íèì øî êàì

íå ñó ìåâ øèå äè âåð ñè ôè öè ðî âàòü ýêî íî ìè êó, – Êå ìå ðîâ ñêàÿ îá ëàñòü,
Ðåñ ïóá ëè êà Êîìè è, â-òðåòü èõ, ðå ãè î íû ñ êðóï íû ìè îò ñòà þ ùè ìè àã -
ëî ìå ðà öè ÿ ìè [4; 6] – Ïå ðìñêèé êðàé, Âîë ãîã ðàä ñêàÿ îá ëàñòü.
Íàøè ðàñ ÷å òû â íå êî òî ðîé ñòå ïå íè ïîä òâåð æäà þò ãè ïî òå çó, ÷òî
÷åì âûøå èí äåêñ èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà ðå ãè î íà, ÷åì íèæå â íåì ñî öè -
àëü íûå è ýêî ëî ãè ÷åñ êèå ðèñ êè, òåì âûøå åãî óñòîé ÷è âîñòü ê âíåø íèì
øî êàì (ðèñ. 7). Çà ìå òèì, ÷òî òà êîé çà âè ñè ìîñ òè îò íà ÷àëü íî ãî óðîâ íÿ
ðå ãè î íàëü íî ãî ðàç âè òèÿ (èí äåêñ èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà â 1998 ã.) íå íà -
áëþ äà åò ñÿ.
* * *
Àêòóàëèçàöèÿ ïî âåñ òêè óñòîé ÷è âî ãî ðàç âè òèÿ íà óðîâ íå áîëü øè í -
ñòâà ñòðàí ìèðà äèê òó åò íå îá õî äè ìîñòü êîð ðåê òè ðîâ êè ïî íè ìà íèÿ
è èç ìå ðå íèÿ ïðî ãðåñ ñà íà óðîâ íå ñòðàí è ðå ãè î íîâ. Ðàç âè òèå ïðåä ïî -
ëà ãà åò íå òîëü êî ýêî íî ìè ÷åñ êèé ðîñò, ñâÿ çàí íûé ãëàâ íûì îá ðà çîì
ñ âû ïóñ êîì òî âà ðîâ è ïðåä îñòàâ ëå íè åì óñëóã, íî è ó÷åò ïî ëî æå íèÿ
âñåõ ÷ëå íîâ îá ùåñ òâà, âêëþ ÷àÿ íà è áî ëåå óÿç âè ìûå ãðóï ïû è áó äó ùèå
ïî êî ëå íèÿ, à òàê æå ïî íè ìà íèå íå îá õî äè ìîñ òè çà ùè òû îêðó æà þ ùåé
ñðå äû, ñî õðà íå íèÿ ýêî ñèñ òåì, ïðî òè âî äå éñòâèÿ èç ìå íå íè ÿì êëè ìà òà.
Ïî ý òî ìó äëÿ àíà ëè çà èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà íå ïîä õî äÿò òîëü êî òðà äè -
öè îí íûå ïî êà çà òå ëè ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ òà.
Ïîä ñ÷åò èí äåê ñà èí êëþ çèâ íî ãî ðîñ òà äëÿ ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè ïîä -
òâåð äèë íàøó èñ õîä íóþ ãè ïî òå çó, òàê êàê â öå ëîì ðå ãè î íàëü íûé ðîñò
çà ñ÷åò ñî çäàí íîé â ñòðà íå áþä æåò íîé ïå ðåðàñ ïðå äå ëè òåëü íîé ñèñ òå -
ìû ñî ïðî âîæ äàë ñÿ ñíè æå íè åì ñî öè àëü íûõ è ýêî ëî ãè ÷åñ êèõ ðèñ êîâ
â ïå ðè îä âû ñî êèõ öåí íà íåôòü. Íî â ðÿäå ðå ãè î íîâ íà áëþ äà ëîñü ñó -
ùåñ òâåí íîå îò ñòà âà íèå ñî öè àëü íûõ õà ðàê òå ðèñ òèê îò ñðåä íå ðå ãè î -
íàëü íûõ çíà ÷å íèé ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðîñ òà.  òåõ ðå ãè î íàõ, ãäå ýêî íî -
ìè ÷åñ êèé ðîñò ñî ïðî âîæ äàë ñÿ ïî ëî æè òåëü íû ìè ýêñ òåð íà ëè ÿ ìè â ñî -
öè àëü íóþ è ýêî ëî ãè ÷åñ êóþ ñôå ðû, ñôîð ìè ðî âà ëàñü ìå íåå óÿç âè ìàÿ
ê âíåø íèì øî êàì ñî öè àëü íî-ýêî íî ìè ÷åñ êàÿ ñèñ òå ìà, ÷òî ïîä òâåð æ -
äà åò íàøó âòî ðóþ ãè ïî òå çó.
Ïðåä ëà ãà å ìàÿ àâ òî ðà ìè ñèñ òå ìà èí äè êà òî ðîâ îò íî ñè òåëü íî ïðî -
ñòà, îñíî âà íà íà äîñ òóï íûõ äàí íûõ, ïî ý òî ìó ìî æåò èñ ïîëü çî âàòü ñÿ
äëÿ ìî íè òî ðèí ãà ñî öè àëü íî-ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðàç âè òèÿ ðå ãè î íîâ.
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
41

Ñïè ñîê èñ òî÷ íè êîâ
1. Áî áû ëåâ Ñ.Í. Èíäè êà òî ðû óñòîé ÷è âî ãî ðàç âè òèÿ: ýêî íî ìè êà, îá ùåñ òâî,
ïðè ðî äà. – Ì.: ÌÀÊÑ Ïðåññ, 2008. – 201 ñ.
2. Äîê ëàä î ÷å ëî âå ÷åñ êîì ðàç âè òèè â Ðîñ ñèé ñêîé Ôå äå ðà öèè / Ïîä ðåä.
Ñ.Í. Áî áû ëå âà, Ë.Ì. Ãðè ãîðü å âà. – Ì.: ÀÖ ïðè Ïðà âè ò åëüñòâå ÐÔ, 2016.
3. Äîê ëàä î ÷å ëî âå ÷åñ êîì ðàç âè òèè â Ðîñ ñèé ñêîé Ôå äå ðà öèè: Ýêî ëî ãè ÷åñ êèå
ïðè îðè òå òû äëÿ Ðîñ ñèè / Ïîä ðåä. Ñ.Í. Áî áû ëå âà, Ë.Ì. Ãðè ãîðü å âà. – Ì.: ÀÖ ïðè
Ïðà âè ò åëüñòâå ÐÔ, 2017.
4. Æè õà ðå âè÷ Á.Ñ., Ðó ñåö êàÿ Î.Â. Êî ëå áà íèÿ â îò íî ñè òåëü íîé äè íà ìè êå ðàç âè -
òèÿ ðå ãè î íàëü íûõ öåí òðîâ Ðîñ ñèè â 2003–2013 ãî äàõ // Èçâåñ òèÿ Ðóñ ñêî ãî ãå îã ðà -
ôè ÷åñ êî ãî îá ùåñ òâà. – 2017. – Ò. 149, ¹ 6. – Ñ. 75–95.
5. Çåì öîâ Ñ.Ï., Êî ìà ðîâ Â.Ì. Ôîð ìè ðî âà íèå ýêî íî ìè êè çíà íèé â ðå ãè î íàõ
Ðîñ ñèè â 1998–2012 ãã. // Èííî âà öèè. – 2015. – ¹ 10 (204). – Ñ. 40–49.
6. Çó áà ðå âè÷ Í.Â. Ãî ðî äà êàê öåí òðû ìî äåð íè çà öèè ýêî íî ìè êè è ÷å ëî âå ÷åñ êî -
ãî êà ïè òà ëà // Îáùåñ òâåí íûå íà óêè è ñî âðå ìåí íîñòü. – 2010. – ¹ 5. – Ñ. 5–19.
7. Çó áà ðå âè÷ Í.Â. Ðå ãè î íàëü íîå ðàç âè òèå è ðå ãè î íàëü íàÿ ïî ëè òè êà â Ðîñ ñèè //
ÝÊÎ. – 2014. – ¹ 4. – Ñ. 6–27.
8. Êî ðî áè öûí Á.À. Óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ ÓðÔÎ ê ýêî íî ìè ÷åñ êèì ïî òðÿ ñå -
íè ÿì è êðè çè ñàì: ìå äè êî-äå ìîã ðà ôè ÷åñ êèå è ýêî ëî ãè ÷åñ êèå àñ ïåê òû // Ýêî íî ìè êà
ðå ãè î íà. – 2016. – Ò. 12, ¹ 3. – Ñ. 790–801.
9. Ìå äî óç Ä.Õ., Ðàí äåðñ É., Ìå äî óç Ä.Ë. è äð. Ïðå äå ëû ðîñ òà. – Ì.: Èçä-âî
ÌÃÓ, 1991. – 208 ñ.
10. Íî âûé âçãëÿä íà áî ãà òñòâî íà ðî äîâ: Èíäè êà òî ðû óñòîé ÷è âî ãî ðàç âè òèÿ:
ïåð. ñ àíãë. / Äèê ñîí Ä., Áýê êåñ Æ., Ãà ìèëü òîí Ê. è äð. – Ì. Âåñü ìèð, 2003. – 130 ñ.
11. Ñòèã ëèö Ä., Ñåí À., Ôè òóñ ñè Æ.Ï. Íå âåð íî îöå íè âàÿ íàøó æèçíü: Ïî ÷å ìó
ÂÂÏ íå èìå åò ñìûñ ëà. – Ì.: Èçä-âî Èíñòè òó òà Ãàé äà ðà, 2016. – 265 c.
12. Anand R., Mishra M., Peiris S. Inclusive growth: Measurement and deter -
minants / IMF Working Paper. – 2013.
13. Boarini R., Murtin F., Schreyer P. Inclusive growth: The OECD measurement
framework // OECD Statistics Working Papers. – 2015. – Vol. 2015, No. 6.
14. Boschma R. Towards an evolutionary perspective on regional resilience //
Regional Studies. – 2015. – Vol. 49, No. 5. – P. 733–751.
15. Bristow G., Healy A. Regional resilience: an agency perspective // Regional
studies. – 2014. – Vol. 48, No. 5. – P. 923–935.
16. Chen D., Dahlman C. The Knowledge Economy, the KAM Methodology and
World Bank Operations. – Washington: The World Bank, 2005.
17. Cobb C.W., Cobb J.B. The Green National Product: A Proposed Index
of Sustainable Economic Welfare. – Lanhem: University Press of America, 1994.
18. Cobb C., Halstead T., Rowe J. The Genuine Progress Indicator: Summary
of Data And Methodology. – San Francisco: Redefining Progress, 1995.
42
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ

19. Davies S. Regional resilience in the 2008–2010 downturn: comparative evi -
dence from European countries // Cambridge Journal of Regions, Economy and Soci -
ety. – 2011. – Vol. 4, No. 3. – P. 369–382.
20. Giannakis E., Bruggeman A. Economic crisis and regional resilience: Evidence
from Greece // Papers in Regional Science. – 2017. – Vol. 96, No. 3. – P. 451–476.
21. Helliwell, J., Layard, R., Sachs, J. (Eds.). World happiness report 2018. – N.Y.:
Sustainable Development Solutions Network, 2018.
22. Ianchovichina E., Lundstr&&
om S. Inclusive Growth Analytics: Framework
and Application / World Bank Policy Research Working Paper 4851. – N.Y., 2009.
23. M&&
uller B. Urban and regional resilience: A new catchword or a consistent
concept for research and practice? // German Annual of Spatial Research and Policy
2010. – Berlin; Heidelberg: Springer, 2011. – P. 1–13.
24. Sen A. Human Development Index: Methodology and Measurement. – N.Y.,
Human Development Report Office, 1994.
Èíôîð ìà öèÿ îá àâ òî ðàõ
Áà ðè íî âà Âåðà Àëåêñàíäðîâíà (Ðîñ ñèÿ, Ìîñ êâà) – êàí äè äàò ýêî -
íî ìè ÷åñ êèõ íàóê, çà âå äó þ ùàÿ ëà áî ðà òî ðè åé èñ ñëå äî âà íèé ïðî áëåì
ïðåä ïðè íè ìà ò åëüñòâà, çà ìåñ òè òåëü äè ðåê òî ðà öåí òðà ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî
ìî äå ëè ðî âà íèÿ ýíåð ãå òè êè è ýêî ëî ãèè Èíñòè òó òà ïðè êëàä íûõ ýêî íî -
ìè ÷åñ êèõ èñ ñëå äî âà íèé Ðîñ ñèé ñêîé Àêàäåìèè íà ðîä íî ãî õî çÿ éñòâà
è ãî ñó äà ðñòâåí íîé ñëóæ áû ïðè Ïðå çè äåí òå Ðîñ ñèé ñêîé Ôå äå ðà -
öèè (119571, Ìîñ êâà, ïðî ñï. Âåð íàä ñêî ãî, 82, ñòð. 1, e-mail:
barinova@iep.ru); çà âå äó þ ùàÿ ëà áî ðà òî ðè åé èí íî âà öè îí íîé ýêî íî -
ìè êè Èíñòè òó òà ýêî íî ìè ÷åñ êîé ïî ëè òè êè èì. Å.Ò. Ãàé äà ðà (125993,
Ìîñ êâà, Ãà çåò íûé ïåð., 3-5, ñòð. 1).
Çåì öîâ Ñòå ïàí Ïåò ðî âè÷ (Ðîñ ñèÿ, Ìîñ êâà) – êàí äè äàò ýêî íî ìè -
÷åñ êèõ íàóê, ñòàð øèé íà ó÷íûé ñî òðóä íèê ëà áî ðà òî ðèè èñ ñëå äî âà íèé
ïðî áëåì ïðåä ïðè íè ìà ò åëüñòâà Èíñòè òó òà ïðè êëàä íûõ ýêî íî ìè ÷åñ -
êèõ èñ ñëå äî âà íèé Ðîñ ñèé ñêîé Àêàäåìèè íà ðîä íî ãî õî çÿ éñòâà è ãî ñó -
äà ðñòâåí íîé ñëóæ áû ïðè Ïðå çè äåí òå Ðîñ ñèé ñêîé Ôå äå ðà öèè (119571,
Ìîñ êâà, ïðî ñï. Âåð íàä ñêî ãî, 82, ñòð. 1, e-mail: spzemtsov@gmail.com);
çà âå äó þ ùèé ëà áî ðà òî ðè åé ñòà òèñ òè êè ìà ëî ãî è ñðåä íå ãî ïðåä ïðè íè -
ìà ò åëüñòâà Âñå ðîñ ñèé ñêîé àêà äå ìèè âíåø íåé òîð ãîâ ëè Ìè íý êî íîì -
ðàç âè òèÿ Ðîñ ñèè (119285, Ìîñ êâà, óë. Ïó äîâ êè íà, 4à).
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
43

DOI: 10.15372/REG20190102
Region: Economics & Sociology, 2019, No. 1 (101), p. 23–46
V.A. Barinova, S.P. Zemtsov
INCLUSIVE GROWTH AND REGIONAL RESILIENCE
IN RUSSIA
The article presents a methodology for inclusive growth assessment in the
Russian regions by building an appropriate comprehensive index. We seek
to understand how years of economic growth, based on high energy prices, have
reduced inequality, poverty and environmental pressures in the regions, and
what trends have emerged in recent years. The article shows that a number
of the most developed regions have significantly improved their performance,
e.g. Leningrad, Tyumen, Kaluga, Voronezh and Moscow Oblasts, the Republic
of Tatarstan, St. Petersburg, especially in the field of longevity, income, redu -
cing the environmental burden. But in the period from 2012 to 2015, the value
of the inclusive growth index in Russia fell to the level of 2007, and its dif fe -
rentiation between regions has increased dramatically. Accordingly, the re sults
of a decade work to improve the sustainability and equity of regional deve -
lopment have been partially nullified. In 2016, the index recovered to the level
of 2011. For policy recommendations, it is important that the regions, where
economic growth was accompanied by positive externalities in social and
environmental sectors, were more resilient to external shocks. The deve loped
index makes it possible to assess the dynamics and differentiation of so cio-eco -
nomic development of regions in terms of sustainability and inclu siveness.
Keywords: sustainable development; social development; environmental
development; inequality; sustainability; incomes
References
1. Bobylev, S.N. (2008). Indikatory ustoychivogo razvitiya: ekonomika, obshchest -
vo, priroda [Indicators of Sustainable Development: Economy, Society, Environment].
Moscow, MAKS Press, 201.
2. Bobylev, S.N. & L.M. Grigoryev (Eds.). (2016). Doklad o chelovecheskom
razvitii v Rossiyskoy Federatsii [Human Development Report for the Russian Fede -
ration]. Moscow, Analytical Center for the Government of the Russian Federation Publ.
3. Bobylev, S.N. & L.M. Grigoryev (Eds.). (2017). Doklad o chelovecheskom
razvitii v Rossiyskoy Federatsii: Ekologicheskie prioritety dlya Rossii [Human Deve -
44
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ

lopment Report for the Russian Federation: Russia’s Environmental Priorities]. Moscow,
Analytical Center for the Government of the Russian Federation Publ.
4. Zhikharevich, B.S. & O.V. Rusetskaya. (2017). Kolebaniya v otnositelnoy dina -
mike razvitiya regionalnykh tsentrov Rossii v 2003–2013 godakh [Fluctuations in the
relative dynamics of development of Russia’s regional centers in 2003–2013]. Izvestiya
Russkogo geograficheskogo obshchestva [Izvestiya of the Russian Geographical So -
ciety], Vol. 149, No. 6, 75–95.
5. Zemtsov, S.P. & V.M. Komarov. (2015). Formirovanie ekonomiki znaniy v re -
gionakh Rossii v 1998–2012 gg. [Knowledge economy formation in Russia’sregions
in 1998–2012]. Innovatsii [Innovation], 10 (204), 40–49.
6. Zubarevich, N.V. (2010). Goroda kak tsentry modernizatsii ekonomiki i chelo -
vecheskogo kapitala [Cities as the centers for the modernization of the economy and
human capital]. Obshchestvennye nauki i sovremennost [Social Sciences and Contem -
porary World], 5, 5–19.
7. Zubarevich, N.V. (2014). Regionalnoe razvitie i regionalnaya politika v Rossii
[Regional development and regional policy in Russia]. EKO, 4, 6–27.
8. Korobitsyn, B.A. (2016). Ustoychivost regionov UrFO k ekonomicheskim
potrya seniyam i krizisam: mediko-demograficheskie i ekologicheskie aspekty [Stability
of regions UrFO to economic shocks and crises: demographic and health and envi -
ronmental aspects]. Ekonomika regiona [Economy of Region], Vol. 12, No. 3, 790–801.
9. Meadows, D.H., J. Randers & D.L. Meadows. (1991). Predely rosta [The Limits
to Growth]. Moscow, Moscow State University Publ., 208.
10. Dixon, J., J. Bakkes, K. Hamilton et al. (2003). Novyy vzglyad na bogatstvo
narodov. Indikatory ekologicheski ustoychivogo razvitiya [Expanding the Measure
of Wealth. Indicators of Environmentally Sustainable Development]. Moscow, Ves mir
Publ., 130.
11. Stiglitz, J., A. Sen & J.P. Fitoussi. (2016). Neverno otsenivaya nashu zhizn:
Pochemu VVP ne imeet smysla [Mis-measuring Our Lives: Why GDP Doesn’t Add Up].
Moscow, Gaidar Institute Publ., 265.
12. Anand, R., S. Mishra & S. Peiris. (2013). Inclusive Growth: Measurement and
Determinants. IMF Working Paper.
13. Boarini, R., F. Murtin & P. Schreyer. (2015). Inclusive Growth: The OECD
Measurement Framework. OECD Statistics Working Papers, Vol. 2015, No. 6, 0–1.
14. Boschma, R. (2015). Towards an evolutionary perspective on regional resi -
lience. Regional Studies, Vol. 49, No. 5, 733–751.
15. Bristow, G. & A. Healy. (2014). Regional resilience: an agency perspective.
Regional Studies, Vol. 48, No. 5, 923–935.
16. Chen, D. & C. Dahlman. (2005). The knowledge economy, the KAM metho -
dology and World Bank operations.
17. Cobb, C.W. & J.B. Cobb. (1994). The green national product: a proposed index
of sustainable economic welfare.
18. Cobb, C., T. Halstead & J. Rowe. (1995). The genuine progress indicator:
summary of data and methodology. San Francisco, Redefining Progress.
Èíêëþ çèâ íûé ðîñò è óñòîé ÷è âîñòü ðå ãè î íîâ Ðîñ ñèè
45

19. Davies, S. (2011). Regional resilience in the 2008–2010 downturn: comparative
evidence from European countries. Cambridge Journal of Regions, Economy and So -
ciety, Vol. 4, No. 3, 369–382.
20. Giannakis, E. & A. Bruggeman. (2017). Economic crisis and regional resilience:
Evidence from Greece. Papers in Regional Science, Vol. 96, No. 3, 451–476.
21. Helliwell, J., R. Layard & J. Sachs. (2018). World happiness report 2018.
Sustainable Development Solutions Network.
22. Ianchovichina, E. & S. Lundstr&&
om. (2009). Inclusive growth analytics: Frame -
work and application. World Bank Policy Research Working Paper 4851. New York.
23. M&&
uller, B. (2011). Urban and regional resilience – A new catchword or a con -
sistent concept for research and practice? German Annual of Spatial Research and Policy
2010. Berlin, Heidelberg, Springer, 1–13.
24. Sen, A. (1994). Human Development Index: Methodology and Measurement.
New York.
Information about the authors
Barinova, Vera Aleksandrovna (Moscow, Russia) – Candidate of Sci -
ences (Economics), Head of Laboratory for the Research of Entre pre -
neurship Problems, Deputy Director of the Center for Economic Modeling
of Energetics and Ecology, the Institute of Applied Economic Research,
the Russian Presidential Academy of National Economy and Public Admi -
nistration (bld. 1, 82, Vernadsky av., Moscow, 119571, Russia, e-mail:
barinova@iep.ru); Head of Laboratory of Innovative Economy at Gaidar
Institute for Economic Policy (bld. 1, 3-5, Gazetny ln., Moscow, 125993,
Russia).
Zemtsov, Stepan Petrovich (Moscow, Russia) – Candidate of Sciences
(Geography), Senior Researcher at the Laboratory for the Research
of Entrepreneurship Problems, the Institute of Applied Economic Research,
the Russian Presidential Academy of National Economy and Public Admi -
nistration (bld. 1, 82, Vernadsky av., Moscow, 119571, Russia, e-mail:
spzemtsov@gmail.com); Head of Laboratory for the SME Statistics
at Russian Foreign Trade Academy, Ministry of Economic Development
of the Russian Federation (4a, Pudovkin st., Moscow, 119285, Russia).
Ïîñ òó ïè ëà â ðåä êîë ëå ãèþ 09.06.2018.
Ïîñ ëå äî ðà áîò êè 20.07.2018.
Ïðè íÿ òà ê ïóá ëè êà öèè 26.10.2018.
© Áà ðè íî âà Â.À., Çåì öîâ Ñ.Ï., 2019
46
Â.À. Áà ðè íî âà, Ñ.Ï. Çåì öîâ