Προς μια «παιδαγωγική» της δημιουργικής γραφής

Abstract

Η έννοια της δημιουργικής γραφής έχει αρχίσει να εμφανίζεται στα ελληνικά λογοτεχνικά, εκπαιδευτικά, και πολιτισμικά εν γένει πράγματα σχετικά πρόσφατα, υπό την επίδραση αντίστοιχων εξελίξεων κυρίως στον αγγλοσαξονικό χώρο. Όλο και συχνότερα διενεργούνται σεμινάρια δημιουργικής γραφής από φορείς ή από εκδοτικούς οίκους, βιβλιοπωλεία κ.λπ. Προβάλλει έτσι αναγκαία η ανάπτυξη μιας σοβαρής, συστηματικής και επιστημονικής συζήτησης της "παιδαγωγικής της δημιουργικής γραφής".

Full text

1
Προς μια «παιδαγωγική» της δημιουργικής γραφής

Κιοσσές Σπύρος
δ.φ., εκπαιδευτικός Β/θμιας Εκπαίδευσης
spkiosses@yahoo.gr


Η έννοια της δημιουργικής γραφής έχει αρχίσει να εμφανίζεται στα ελληνικά
λογοτεχνικά, εκπαιδευτικά, και πολιτισμικά εν γένει πράγματα σχετικά
πρόσφατα, υπό την επίδραση αντίστοιχων εξελίξεων κυρίως στον
αγγλοσαξονικόχώρο.Όλοκαισυχνότεραδιενεργούνταισεμινάριαδημιουργικής
γραφήςαπόφορείς ή απόεκδοτικούςοίκους,βιβλιοπωλεία κ.λπ.Επιπρόσθετα,
παρόλο που δεν υφίσταται ακόμη αντίστοιχο αντικείμενο σε επίπεδο
προπτυχιακών σπουδών, λειτουργεί από το 2008 μεταπτυχιακό πρόγραμμα
δημιουργικής γραφής (Τμήμα Νηπιαγωγών, Πανεπιστήμιο Δυτικής
Μακεδονίας), ενώ ευάριθμοι τίτλοι στα ράφια βιβλιοπωλείων φέρονται να
πραγματεύονται το συγκεκριμένο ζήτημα. Δίπλα σε σημαντικά έργα, όπως Η
τέχνη της γραφής του Τσέχοφ ή Η τέχνη του μυθιστορήματος του Κούντερα,
έχουν εμφανιστεί βιβλία της εγχώριας και της διεθνούς παραγωγής, που
ομοιάζουν λίγο πολύ με απανθίσματα κανόνων ή συγγραφικών «συνταγών»,
κάτισαν ένα savoir vivre της συγγραφικής, ή με εγχειρίδια αυτοβελτίωσης και
πνευματικήςανέλιξης.
 Σε επίπεδο ορολογίας, η «δημιουργική γραφή» αποτελεί κατά λέξη
απόδοσητου όρουcreative writing, νεολογισμό που φαίνεταινα εισήγαγε στις
αρχές του 19ου αι. ο Ralph Waldo Emerson, σημαντικός Αμερικανός λόγιος,
φιλόσοφος και λογοτέχνης.  Επισήμως εμφανίζεται σε προγράμματα σπουδών
ΠαιδαγωγικώνΠανεπιστημιακώνΙδρυμάτωνστιςΗ.Π.Α.απότιςαρχέςτου20ού
αι.,ενω γνωριζει ιδιαιτερηανα πτυξη μετα το τελοςτουΒ΄ ΠαγκοσμίουΠολέμου
(Emerson 1837, Myers 2006, McGurl 2009). Οι καταβολές βεβαίως της
συστηματικής άσκησης μαθητευόμενων στη σύνθεση «δημιουργικού» λόγου,
κυρίως ρητορικού και λογοτεχνικού, πρέπει να αναζητηθούν στο πλαίσιο της
κλασικήςρητορικής εκπαίδευσηςαπό τους ελληνορωμαϊκούςχρόνους μέχριτη

2
νεότερη εποχή, αλλά και της διδασκαλίας της λογοτεχνίας με βάση τη
φιλοσοφίατηςΡητορικής,μέχριπερίπουτον18ο–19οαι.(Καρακίτσιος2012).
 Στην ελληνική πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση
δραστηριότητες δημιουργικής (επανα)γραφής χρησιμοποιούνται ποικιλότροπα
στομάθημα της λογοτεχνίας εδώ και πολλά χρόνια, όπως γνωρίζουμεαπό την
εκπαιδευτική πράξη, χωρίς ωστόσο να υπάρχει απαραίτητα το αντίστοιχο
θεωρητικό υπόβαθρο ή ο προβληματισμός, εκ μέρους των διδασκόντων, ως
προς την ουσιαστική χρησιμότητα παρόμοιων «ασκήσεων» (λ.χ. αλλαγή της
εστίασης ή του αφηγητή, του «τέλους» της αφήγησης, συνέχιση της ιστορίας,
σύνθεσηποιημάτων,ιστοριών,κ.λπ.).Δραστηριότητεςσυνδεδεμένεςρητάμετη
δημιουργική αφήγηση και γραφή εντάσσονται «επίσημα» στο Διαθεματικό
Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) και τα Αναλυτικά
Προγράμματα Σπουδών (Α.Π.Σ.) για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία εδώ και
περίπουμια δεκαετία, χωρίςόμωςναυπάρχεικαιπάλιαντίστοιχοςθεωρητικός
προβληματισμόςεκμέρουςτωνκαταρτιζόντωντασχετικάΠρογράμματα,ούτε,
βεβαίως, πρόβλεψη για επιμόρφωση των εκπαιδευτικών.1 Δραστηριότητες
δημιουργικής γραφής, ως μέρος της διδασκαλίας της γλώσσας και της
λογοτεχνίας,σε συνδυασμόμετην αξιοποίησητωνΤ.Π.Ε., προβλέπονταιεπίσης
στανέαΠιλοτικάΠρογράμματαΣπουδώνγιατοΔημοτικόκαιτοΓυμνάσιο,στο
πλαίσιουλοποίησηςτηςΠράξης«ΝέοΣχολείο».2
1 Δημοτικό:«Ημιτελείςιστορίεςπουτοπαιδίδιαβάζειήακούειγιαναμαντέψειτοτέλοςτους,να
τις συνεχίσει και να τις ολοκληρώσει ή και να δημιουργήσει δικές του εκδοχές (δημιουργική
αφήγηση).», «Παιγνιώδεις ασκήσεις αντι στροφής των στοιχείων συνέχειας μιας ιστορίας (π.χ.
κάποτε- τώρα -μετά - χθες- σήμερα - αύριο), προκειμένου να τις τακτοποιήσει μετη φυσική
χρονολογική σειρά.», «Αναδιήγηση λογοτεχνικών κειμένων (μικρών ιστοριών, διηγημάτων
κ.τ.λ.»).Γυμνάσιο:«Καταγραφήηθώνκαιεθίμωντηςπεριοχήςστηνοποίαγίνεταιηδιδασκαλία,
με στόχους την ανασύνθεση της τοπικής ιστορίας και τηνάσκη σητου μαθητή σε δημιουργική
γραφή.»κ.ά.(ΦΕΚ303Β/13-03-2003,ΦΕΚ304Β/13-03-2003).
2«Αξιοποίηση καταρχήντου επεξεργαστή για τηνπαραγωγή πρωτότυπων κειμένων από τους
μαθητές («δημιουργική γραφή»), ως στόχος της διδασκαλίας της λογοτεχνίας ορίζεται «Να
δώσειτις δυνατότητες στουςμαθητέςκαι στις μαθήτριεςνα κατανοήσουν την κατασκευήτων
λογοτεχνικών κειμένων, επεμβαίνοντας σ’ αυτά με τροποποιήσεις κα ι πειραματιζόμενοι /ες με
τη δημιουργική γραφή.», «Εμψυχώνουν παιχνίδια δημιουργικής γραφής όπου τα νήπια
παράγουνομαδικέςιστορίεςμεαφορμήπροκαθορισμένεςλέξειςήαλλάζουντιςλέξειςσύντομων
κειμένων με λέξεις που σημαίνουν το ίδιο (συνώνυμες) ή το αντίθετο (αντίθετες)»,
προβλέπονται «πειραματισμοί με δημιουργική γραφή.», «Συμμετοχή σε δραστηριότητες που
καλλιεργούν τις τεχνικές προοργάνωσης γραπτού λόγου, π.χ. ιδεοθύελλα, ελεύθερη γραφή,
δημιουργική γραφή, οργάνωση των βασικών σημείων.», «Αφήγηση γεγονότων από
διαφορετικές οπτικές γωνίες στο πλαί σιο δραστηριοτήτων δημιουργικής γραφής», «Σύγκριση
των παραγόμενων κειμένων με άλλα κείμενα που πληρούν τα συγκεκριμένα κριτήρια,
αντιπαραβολή των κειμένων στο διαδραστικό πίνακα.», «Αυτοαξιολόγηση της γραμματικής
δομής και των λεξιλογικών επιλογών στα παραγόμενα από τους μαθητές κείμενα με χρήση

3
 Είναι βεβαίως προφανές ότι δεν πρόκειται για ενσωμάτωση της
δημιουργικήςγραφής ωςαυτόνομου διδακτικού αντικειμένου,αλλά γιαένταξη
ορισμένωντεχνικώνκαιμεθόδωντηςστουφιστάμενομάθηματηςλογοτεχνίας.3
Όπως ωστόσο θα υποστηριχθεί παρακάτω, οι όποιες δραστηριότητες
δημιουργικήςγραφής,εφόσονπρόκειταινααξιοποιηθούνουσιαστικά,καιόχινα
διανθίσουνεπιδερμικά τηδιδασκαλία, συνεπάγονταιαναγκαστικά θεμελιώδεις
αλλαγές στον τρόπο θεώρησης τόσο της λογοτεχνίας όσο και της διδακτικής
της. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι ακριβώς να εξετάσει μια σειρά
θεωρητικών και πρακτικών ζητημάτων που ανακύπτουν από τη
«θεσμοθετημένη»πλέον–σεκάποιοτουλάχιστονβαθμό–αναγνώρισητηςαξίας
της δημιουργικής γραφής στο σχολικό περιβάλλον. Τα ζητήματα αυτά
παρουσιάζονται να περιελίσσονται γύρω από απλά ερωτήματα, τα οποία θα
μπορούσαν να τεθούν από την πλευρά μαθητών/τριών, και αφορούν το
περιεχόμενο,τημορφή,τηλειτουργίακαιτησημασίατηςδημιουργικήςγραφής.
Μετοντρόποαυτόεπιχειρείταιμιαανίχνευσητωνόρωνκαιτωνπροϋποθέσεων
για τη διαμόρφωση μιας «παιδαγωγικής» της δημιουργικής γραφής στο
ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, απαραίτητης για τον εκπαιδευτικό που θα
αποφασίσει να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που αναμφίβολα μπορεί να του
προσφέρει.

Τι σημαίνει δημιουργική γραφή; Τι ακριβώς είναι η δημιουργικότητα;

Η ίδια η έννοια της δημιουργικής γραφής πέρα από την εμφανή αναφορά της
στηνπαραγωγήγραπτούλόγου,ενέχειπολλέςδυσκολίεςστηναποσάφησήτης,
οι οποίες σχετίζονται με τις πολλαπλές προσεγγίσεις και ερμηνείες των όρων
«δημιουργικός» και «δημιουργικότητα» στο πλαίσιο του λόγου και της
βοηθημάτων (λεξικά, γραμματικές).», «Eξάσκηση των μαθητών και μαθητριών στην
αυτοαξιολόγηση και αυτοδιόρθωση των κειμένων τους με βάση συγκεκριμένα κριτήρια, μέσα
από δραστηριότητες που αναδεικνύουν τα στάδια συγγραφής ενός κειμένου.», «Δημιουργική
αξιοποίηση κειμενικών υποδειγμάτων από έντυπες ή διαδικτυακές πηγές για τη σύνταξη
κειμένωνδιάφορωντύπων.»(http://digitalschool.minedu.gov.gr/info/newps.php).
3 Πρέπει να σημειωθεί ότι στα ελληνικά Π.Σ. δεν υπάρχει συστηματική αξιοποίηση των
δυνατοτήτωντης δημιουργικήςγραφής, όπως συμβαίνεισεχώρεςτουεξωτερικού.Σεαντίθεση
λ.χ. με την Ελλάδα, η δημιουργική γραφή εισάγεται με πολύ πιο οργανωμένο τρόπο στο
εκπαιδευτικόσύστηματηςΚύπρου,όπωςείναιεμφανέςαπότααντίστοιχαΠ.Σ.,αλλάκαιαπότο
εγχειρίδιοτουΜίμηΣουλιώτη,που χρησιμοποιείταιως βιβλίο αναφοράς για τη διδασκαλία της
λογοτεχνίαςκαιτης δημιουργικής γραφής στη ΔημοτικήκαιστηΜέσηΕκπαίδευσητηςΚύπρου
(Σουλιώτης2012).

4
αισθητικής, ευρύτερα, σε αντίθεση με τους χώρους της επιστήμης και της
τεχνολογίας, όπου ο προσδιορισμός τους φαίνεται σχετικά ευχερέστερος
(Κωτόπουλος2012:1–3).Ανκαιπρόκειταιγιαέναθεωρητικόζήτημαπουέχει
απασχολήσει πλήθος φιλοσόφων, από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, μέχρι
τον Καντ, τον Νίτσε και τον Σοπενάουερ, ενέχει αναμφίβολα σημαντικές
συνέπειες στον παιδαγωγικό προσδιορισμό, στη σκοποθεσία και στις
ειδικότερεςλεπτομέρειεςτηςδιδακτικήςμετάθεσηςτηςδημιουργικήςγραφής.
 Οιαπόψειςωςπροςταεπιμέρουςστοιχείαπουπρέπειναχαρακτηρίζουν
τις διαδικασίες παραγωγής και τις συνθήκες πρόσληψης του λόγου, το άτομο
πουτον παράγει,και το τελικόπροϊόν, προκειμένου να αξιώνουν τηνιδιότητα
του «δημιουργικού», ποικίλλουν ιστορικά και πολιτισμικά, χωρίς αυτό να
αποκλείει την ύπαρξη διαχρονικά εκτιμώμενων χαρακτηριστικών. Το  γεγονός
αυτόισχύει ευρύτερα γιατην έννοιατης δημιουργικότητας, αναφορικάμε την
οποία αναγνωρίζονται εναλλακτικές προσεγγίσεις (π.χ. η «ομαδική» ή
«συλλογική»δημιουργικότητα, συχνή σεπολιτισμικάπλαίσια τηςΑνατολής, σε
αντίθεσηπρος τη δυτικοευρωπαϊκήέμφαση στηνατομική δημιουργία– Carter
2004:29–30)καιδιάφορεςμορφές(π.χ.«ψυχολογική»,ότανηκαινοτομίατης
αφορά το συγκεκριμένο δημιουργικό άτομο, «ιστορική», στην περίπτωση
πρωτότυπης ιστορικά σκέψης, «συνδυαστική», όταν συνδυάζονται για πρώτη
φοράγνωστέςιδέες,«διερευνητική»,ότανανιχνεύειέναδεδομένοεννοιολογικό
πεδίο, ή «μεταμορφωτική», όταν προκαλεί την τροποποίηση παραδοσιακών
γνωστικώνσχημάτων–Boden2004:2–6).
 Ως στοιχεία προσδιοριστικά της δημιουργικότητας, ειδικότερα στην
τέχνητουλόγου,έχουνσυγκαταλεχθείκατάκαιρούςηέμπνευση,ηπρωτοτυπία,
ηκαινοτομία,ηέκπληξη(μετηνέννοιατουαπρόβλεπτου),η(θεωρούμενη)αξία
του δημιουργήματος, η μετα-γνωστική σκέψη, ο πνευματικός μόχθος και η
φαντασία του δημιουργού, η επίδραση του έργου στους αποδέκτες, και
ευρύτεραοτρόποςπρόσληψήςτουαπότοκοινόήαπόθεσμικάαναγνωρισμένες
ομάδες «ειδικών» (κριτικοί, ιστορικοί, πανεπιστημιακοί κ.λπ.), η πολυσημία, η
ανα-καλυπτική ή απο-καλυπτική του αξία, η προοπτική, τουλάχιστον, της
διαχρονικότητας,ηεφαρμογήσυγκεκριμένωντεχνικώνσύνθεσης,ηαξιοποίηση
ποικίλων συμβάσεων, σε δεδομένο πολιτισμικό και σημειολογικό πλαίσιο, η
συμμόρφωση προς υφιστάμενες αισθητικές νόρμες ή η υπέρβασή τους, η

5
αμφισβήτησηπαραδεδομένων σχημάτων,η πρότασηνέων τρόπωνθέασης της
πραγματικότητας, η εισαγωγή εναλλακτικών αισθητικών κριτηρίων, κ.ά.
(Dutton&Krausz1981,Gardner1993,1997,Hausman1998,2009,Tymieniecka
2005).
 Γενικά,ηέμπνευση,ηφαντασία,ηλογική,ητεχνική(επι)δεξιότητακαιοι
ευεπίφορεςπολιτισμικέςσυνθήκεςαναδεικνύονταιεναλλακτικάήσυνδυαστικά
ωςπλαίσιοαφόρμησης ή ειδοποιάχαρακτηριστικάτης δημιουργικότηταςστην
τέχνη.Το βασικό ωστόσο ζήτημα που ανακύπτει είναι το εξής: η διδακτική
μετάθεσητηςδημιουργικήςγραφήςμήπωςοδηγεί,αναπόφευκταστηδιδακτική
μετάθεση, τρόπον τινά, της έννοιας της δημιουργικότητας; Με άλλα λόγια, οι
όροιδημιουργικότητακαιδημιουργίαστηλογοτεχνίαδενπρέπει,αναλογικά,να
προσεγγίζονται διαφορετικά, σε σχέση με την παιδική/νεανική ηλικία και,
ιδιαίτερα, στο σχολικό πλαίσιο; Εξάλλου, η έννοια της δημιουργικότητας, εν
γένει, όπως υποστηρίζεται από πολλούς μελετητές, οφείλει να προσδιορίζεται
διαφορετικά.4Τοσυγκεκριμένοζήτημαδιατρέχειτοσύνολοτηςπροβληματικής
τηςπαρούσαςεργασίαςκαιεπανέρχεταιστησυνέχειασεδιάφορεςμορφές.

«Θα γίνω λογοτέχνης!» / «Θα γίνω λογοτέχνης;»

Ηπαραπάνωπρόταση,στηνεπιφωνηματικήήερωτηματικήέκφανσήτης,θέτει
το θεμελιώδες ζήτημα των προσδοκιών των μαθητών και της στόχευσης του
μαθήματος από μέρους των εκπαιδευτικών. Οιμαθητικές προσδοκίες μπορούν
ναποικίλλουνσεένασυνεχέςανάμεσαστονυπέρμετροενθουσιασμόωςπροςτα
επικείμενα αποτελέσματα (και ως προς τις ικανότητες των ίδιων), και στη
δυσπιστία αναφορικά με την αποτελεσματικότητα, τη χρησιμότητα και το
«νόημα» των δραστηριοτήτων στις οποίες συμμετέχουν. Παρόμοια ποικιλία
μπορούνναεμφανίσουνκαιοιαντίστοιχεςπροσδοκίεςτωνδιδασκόντων.
 Σεσχέσημετιςπροαναφερθείσεςπαρατηρήσειςγιατηδημιουργικότητα
στην τέχνη, είναι νομίζω ευνόητο ότι η δημιουργική γραφή, είτε με τη μορφή
συγκεκριμένων δραστηριοτήτων, όπως εισάγεται στο Π.Σ. της πρωτοβάθμιας
καιδευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης,είτεκαιως«μάθημα»σταποικίλαεργαστήρια
4Γιατηνέννοιατηςπαιδικήςδημιουργικότηταςκαιτηδυνατότηταδιδασκαλίαςτηςστοσχολικό
περιβάλλον δες, μεταξύ άλλων, Brittain (1979), Craft, Jeffrey & Leibling (2001), Jackson et al.
(2006).

6
δημιουργικής γραφής, ή ακόμη ως αντικείμενο σπουδών στην τριτοβάθμια
εκπαίδευση, δεν μπορεί εκ των πραγμάτωννα ανταποκριθεί σε ένα τόσο ευρύ
εννοιολογικό φάσμα, ούτε βεβαίως να θέσει ως κύριο στόχο την ανάδειξη
εξεχόντων «δημιουργών» της τέχνης του λόγου. Εξάλλου, η έννοια της
δημιουργικότηταςδενφαίνεταιναπεριορίζεταιστηλογοτεχνία,αλλάμπορείνα
χαρακτηρίζειποικίλα είδηλόγου: από τα αινίγματα και τα μαθητικά ανέκδοτα
μέχρι το δημοσιογραφικό λόγο και τη διαφήμιση. Επιπλέον, όπως επιχειρείται
νατονιστεί στησύγχρονηβιβλιογραφία,ηδημιουργικότητα,σεαντίθεσημετις
ρομαντικές αντιλήψεις του παρελθόντος, δεν είναι υπόθεση περιορισμένων
εκλεκτώνή«προικισμένων»ατόμων, αλλά χαρακτηρίζειδυνάμειοποιονδήποτε
άνθρωπο(Carter2004).
 Κατάσυνέπεια,στόχος δενμπορείνα είναι ηανακάλυψηκαι ηπροβολή
εκκολαπτόμενων συγγραφέων. Εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα ήταν φυσικά
ευτυχής συγκυρία. Η βασική, όμως, λειτουργία της δημιουργικής γραφής στην
εκπαίδευση και η επιτυχής ενσωμάτωσή της στο πρόγραμμα σπουδών δεν
μπορεί παρά να εδράζεται στον βιωματικό και παιγνιώδη χαρακτήρα της. Η
δημιουργική γραφή παρέχει στους διδάσκοντες την αφορμή –ή ακόμη και το
πρόσχημα– για μια απο-σχολ(ε)ιοποίηση, ας μας επιτραπεί ο νεολογισμός, της
λογοτεχνίας: απο-σχολειοποίηση, με την έννοια της αποδέσμευσής της από το
παραδοσιακόσχολικό πλαίσιο, καιό,τι αυτό σημαίνειγια τους διδάσκοντεςκαι
για τους μαθητές. Απο-σχολιοποίηση, όμως, με την έννοια αποδέσμευσης της
λογοτεχνίαςαπότονσυνήθησχολικό/φιλολογικόσχολιασμότης.
 Η δημιουργική γραφή έτσι, στο σχήμα αυτό, μας παρέχει μια σειρά
δυνατοτήτων.
–Μαςεπιτρέπειναεπιλέξουμε ως αφόρμησητηςσυγγραφικήςδράσης κείμενα
πουεπιθυμούμε,μεέμφασησταπραγματικάενδιαφέροντατωνμαθητών.
–Μαςεπιτρέπει ναμηνσχολιάσουμε τακείμενααυτά, τουλάχιστον όχιμε τους
όρους της λογοτεχνικής–φιλολογικής ανάλυσης, αλλά να τα συνδέσουμε με
συναισθήματα, μνήμες, άμεσες εμπειρίες ή έμμεσα βιώματα (λ.χ. μέσω άλλων
λογοτεχνικών ηρώων και έργων). Και επιπλέον να συνειδητοποιήσουμε, να
οργανώσουμε και να αρθρώσουμε λεκτικά τα παραπάνω συναισθήματα και
εμπειρίες. Καλλιεργείται έτσι μια προσωπική επαφή των αναγνωστών με το
κείμενο.

7
–Μαςεπιτρέπειναπάρουμεμιαγεύσηαπότηδιαδικασίατηςσύνθεσης,απότο
μηχανισμό κατασκευής των λογοτεχνικών κειμένων, και κυρίως από τη
δυσκολίαπουενέχειτοσυγκεκριμένοεγχείρημα.
–Κυρίως όμωςπαρέχειτη δυνατότητα ναυπάρχεισυνέχειαμεταξύ ανάγνωσης
και γραφής: η ανάγνωση ενός κειμένου να αποτελεί αφορμή για γρ αφή, και η
γραφή για περαιτέρω ανάγνωση, τόσο των παραγομένων από τα μέλη της
ομάδας κειμένων, όσο και άλλων λογοτεχνικών έργων. Όπως το έθεσε ο
Σουλιώτης,«Ηεπιτυχίατηςδιδασκαλίαςτηςδημιουργικήςγραφής[…]κρίνεται
απότοανκαι κατά πόσο(περισσότερουςκαι)επαρκέστερους αναγνώστεςτης
λογοτεχνίαςμπορείναδιαμορφώσει.Οισυγγραφικέςασκήσεις[…]καλλιεργούν
το γλωσσικό γούστο, διαπλάθουν απαιτητικότερους αναγνώστες και
εκλεπτύνουντηνλογοτεχνικήανάγνωση»(Σουλιώτης2012:13).
 Αυτό που πρέπει να επιδιώκουμε, έτσι, κατά βάση είναι η άσκηση των
μαθητών στη δημιουργική γραφή να αποτελεί ταυτόχρονα μια θητεία στην
ανάγνωση. Στόχος μας να είναι η δημιουργία, αν όχι «επαρκών αναγνωστών»,
υψηλότατος στόχος ακόμη και για Φιλοσοφικές σχολές, αλλά αναγνωστών,
αρχικά, και, εάν επιτύχουμε, απαιτητικώναναγνωστών, στη συνέχεια.
«Απαιτητικών» ως όρου αντίθετου προς την αναγνωστική ευκολία και την
ήσσοναπροσπάθεια,απότηνοποίαχαρακτηρίζονταιπολλοίαπότουςμαθητές,
αλλάκαιαπότοευρύτεροαναγνωστικόκοινό.
 Η δημιουργική γραφή, με την έννοια αυτή, συνδέεται άρρηκτα με τη
«δημιουργικήανάγνωση»,όροιπουσυσχετίζονταιμεταξύτουςήδηστηνπρώτη
εμφάνισήτους.Γράφει οEmerson,εισηγητής,όπωςπροαναφέρθηκε,τουόρου:
«Υπάρχειλοιπόνδημιουργικήανάγνωση,όπωςκαιδημιουργικήγραφή.Όταντο
πνεύμα εμφορείται από μόχθο και ευρηματικότητα, η σελίδα οποιουδήποτε
βιβλίου διαβάζουμε φωτίζεται από πολύπτυχους υπαινιγμούς. Κάθε πρόταση
καθίσταται διπλά σημαίνουσα, και η αίσθηση του συγγραφέα μας είναι τόσο
ευρεία όσο ο κόσμος.» (Emerson 1837). Η δημιουργική γραφή, επομένως,
συμβάλλειδυνητικάστη μετατροπήτωνμαθητών απόπαθητικώνδεκτώντων
κειμένωνκαιτωνερμηνειώντουςσεενεργητικάπροσλαμβάνοντεςτα έργα και
εντέλεισεσυνειδητάσυμμετέχοντεςστηνκατασκευήτουνοήματόςτους.

«Πρέπει να κρατάμε σημειώσεις;»

8

Η δημιουργική γραφή, στην «παιδαγωγική» έκφανσή της, κατά τα παραπάνω,
συνιστά:
α)ένασύνολογνώσης(κειμένων,θεωρίας,κριτικής,αλλάκαιτεχνικώνγραφής,
όπωςαναδύονται μέσα από την εμπειρία λογοτεχνών καικριτικών/μελετητών
τηςλογοτεχνίας).Οιμαθητέςμπορούνναέρθουνσε εκ του σύνεγγυςεπαφήμε
ένα σύνολο «κλασικών» έργων της λογοτεχνικής παράδοσης, αλλά και
μοντέρνων, να γνωρίσουν ποικίλα λογοτεχνικά είδη, κώδικες και συμβάσεις,
όπως πραγματώνονται στα είδη αυτά, καθώς επίσηςνα γνωρίσουν θεωρητικά
και κριτικά μοντέλα που επηρέασαν τόσο την πρόσληψη των λογοτεχνικών
έργων, όσο και την αρχική κατασκευή τους. Υπό την καθοδήγηση του
διδάσκοντος οι μαθητές μπορούν να γνωρίσουν και να κατανοήσουν
συγκεκριμένες κειμενικές δομές οργάνωσης, καθώς και υφολογικές επιλογές,
ανάλογαμετοείδοςτουπαραγόμενουλόγου.
β)ένα σύνολοδεξιοτήτων που μπορούν να αναπτύξουν οιμαθητές, και αφορά
τόσο ασκήσεις συγγραφής/σύνθεσης (παραγωγή γραπτού και προφορικού
λόγου)όσοκαιασκήσειςανάγνωσης.
γ)έναπλήθοςεκπαιδευτικώντεχνικώνπουαξιοποιούνταιαπότονδιδάσκοντα,
ώστε να εισαγάγουν βαθμιαία καισυστημ ατικάτους μαθητές στην παραπάνω
γνώσηκαι να καλλιεργήσουντιςαντίστοιχες δεξιότητέςτους.Οιμαθητές,έτσι,
βαθμιαίαεξοικειώνονταιμετιςτεχνικέςσύνθεσηςτηςλογοτεχνίας,σταδιάφορα
είδηκαιυφολογικέςεκφάνσειςτης, πειραματίζονται, ασκούνταιστησυγγραφή
οι ίδιοι, αλλά επίσης σκέφτονται και σχολιάζουν πάνω στη γραφή (και τα
αποτελέσματά της), τόσο των ίδιων όσο και των άλλων (συνδυασμός
γνωστικών και μεταγνωστικών δεξιοτήτων). Όλα αυτά γίνονται υπό την
καθοδήγηση του εκπαιδευτικού, μέσα από ένα πλήθος δραστηριοτήτων που
εξαρτώνται τόσο από το επίπεδο και τα ενδιαφέροντα των μαθητών, όσο και
από το συγκεκριμένο είδος κειμένου/τεχνικής/δεξιότητας κ.λπ. που αποτελεί
διδακτικόστόχοκάθεφορά.
 Πρέπειωστόσονατονιστείότιηδημιουργικήγραφήδενεξαντλείταιστη
μεταβίβαση γνώσεων, τεχνικών κ.λπ. από τον διδάσκοντα στους μαθητές, στα
όριαενόςτυπικού«μαθήματος».Πρόκειταιπερισσότερογιαμιαδιαδικασία(και
σχέση)μαθητείας,όχιμαθήματος,στοπλαίσιοτηςοποίαςομαθητήςβιωματικά,

9
κατά κύριο λόγο, κατακτά γνώσεις, καλλιεργεί δεξιότητες, αποκτά εμπειρίες,
ακόμη και ασυνείδητα, ταυτόχρονα όμως δημιουργεί και ο ίδιος, μπορεί να
παραγάγει επιτεύγματα εξίσου σημαντικά με εκείνα του δασκάλου του ή και
αξιολογότερα.

Πώς θα γίνεται το μάθημα;

Ημορφήτηςδιδασκαλίας δεν συνιστάζήτημαδευτερεύονή «εξωτερικό»,αλλά
συνδέεταιάρρηκταμετηνουσίατουαντικειμένου,τηστόχευσήτου, καθώςκαι
τους ρόλους διδάσκοντος και μαθητών. Η δημιουργική γραφή, όπως
προσδιορίζεται παραπάνω, είναι εμφανές ότι δεν μπορεί να λειτουργήσει
αποκλειστικά σε επίπεδο μετωπικής διδασκαλίας, αλλά κυρίως στο πλαίσιο
ομαδο-συνεργατικής διδασκαλίας και μάθησης. Ο συνδυασμός μετωπικής
διδασκαλίας, ομαδικής και ατομικής εργασίας μπορεί να εξυπηρετήσει τους
στόχους σε επίπεδο γνωστικής ανάπτυξης και καλλιέργειας δεξιοτήτων, όπως
προαναφέρθηκαν. Η σχολική τάξη μπορεί να αντλήσει από την εμπειρία
συγκεκριμένων εργαστηρίων δημιουργικής γραφής ή Μεταπτυχιακών
Προγραμμάτων Δημιουργικής Γραφής, αντλώντας από την ποικιλία της
διδακτικήςμεθοδολογίαςπουαναπτύσσεται σταπαραπάνωπλαίσια:μετωπική
διδασκαλία, ατομική ανάγνωση και σύνθεση, ομαδικές εργασίες, συζήτηση και
έλεγχοςαπότην ομάδα,ανατροφοδότηση,αναστοχασμός, πιθανήεπαναγραφή
(Νικολαΐδου 2012). Ουσιαστικά, τα συνήθη στάδια που αναγνωρίζονται στην
παραγωγή γραπτών κειμένων, ευρύτερα, και οι αντίστοιχες μορφές εργασίας
που απαιτούν, μπορούν γενικά να εφαρμοστούν στη δημιουργική γραφή:
προγραφή/σχεδιασμός, σύνταξη, παροχή και πρόσληψη
ανατροφοδότησης/αναθεώρηση, επιμέλεια κειμένου/διόρθωση, έκδοση
(prewriting/planning, drafting, giving and receiving feedback/revision,
editing/proofreading, publishing – Berne 2009). Οι μαθητές, πέρα από τις
απαραίτητες γνωστικές πληροφορίες πρέπει να μάθουν να σχολιάζουν, να
εκφέρουν την άποψή τους για κείμενα λογοτεχνικά ή παραγόμενα από τους
συμμαθητές τους, αλλά και να δέχονται αντίστοιχη ανατροφοδότηση για τα
δικά τους κείμενα –και να αξιοποιούν την ανατροφοδότηση αυτή,
αναθεωρώνταςτακείμενά τους. Πρέπειναδουλεύουν ατομικά,έναςπρος έναν

10
με τον διδάσκοντα, αλλά και να συνεργάζονται σε ομάδες, όπως και στην
ολομέλεια του τμήματος, διαμορφώνοντας σταδιακά λειτουργικές
αναγνωστικές/ερμηνευτικέςκοινότητες.5

«Σκέφτηκα / Εμπνεύστηκα. Έγραψα. Τελείωσα.»

Όπως συνάγεται από τα παραπάνω, πρέπει να γίνει εξαρχής κατανοητό από
τουςμαθητές ότιη διδασκαλίατης δημιουργικήςγραφής αποτελείμια συνεχή,
κυκλοτερή διαδικασία, με αλληλεξαρτώμενες συνιστώσες την ανάγνωση, τη
γραφή, τη συζήτηση, την ακρόαση, την τροποποίηση του κειμένου κ.ο.κ.
Πρόκειται δηλαδή για μια ενεργό δραστηριότητα, στην οποία ο ρόλος της
αναθεώρησης, με βάση τις παρατηρήσειςτου διδάσκοντος και των υπόλοιπων
μελών της ομάδας, είναι κομβικής σημασίας. Η απροθυμία των μαθητών να
τροποποιήσουν τα κείμενά τους (που συναντάται στα γλωσσικά μαθήματα,
ευρύτερα) πρέπει να αντιμετωπιστεί εξαρχής. Πρέπει να κατανοήσουν ότι το
λογοτεχνικό κείμενο δεν είναι η λεκτική αποτύπωση μια τέλειας,
ολοκληρωμένης προϋπάρχουσας σύνθεσης στο μυαλό της καλλιτεχνικής
ιδιοφυίας, αποτέλεσμα έμπνευσης ή δημιουργικής φαντασίας. Αναφορές
μπορούν να γίνουν στο επαχθές έργο και τη συνεχή διεργασία πολλών
λογοτεχνών, από τον  «Όμηρο» (παρά τη συμβατική επίκληση στη Μούσα),
μέχριτασχεδιάσματατουΣολωμού,τιςεπίμονεςδιορθώσειςτουΚαβάφηήτις
αναθεωρήσεις του Κέρουακ. Όπως σημειώνει πάλι πολύ εύστοχα ο Μίμης
Σουλιώτης, «“Δημιουργική γραφή” σημαίνει πάνω απ’ όλα δημιουργικό
σβήσιμο»(Σουλιώτης2012:13).
 Διδάσκοντες και μαθητές, συνεπώς, δεν πρέπει να εστιάζουν
αποκλειστικά στα αποτελέσματα της συγγραφικής παραγωγής, αλλά κυρίως
στην ίδια τη συγγραφική διαδικασία, στους παράγοντες που προωθούν τη
δημιουργικότητα στους μαθητές, στα αναγνωστικά κ.ά. ερεθίσματα που
μπορούν να αποτελέσουν την αφόρμηση για τη συγγραφική ενασχόληση, στη
συνειδητοποίηση και στον προσδιορισμό των πιθανών επιδράσεών τους, στο
ειδικότεροήευρύτεροπολιτισμικόπλαίσιοστοοποίοτελείταιησυγγραφή,στις
αφηγηματικές επιλογές των μαθητών, που οδήγησαν στη σύνθεση του
5Γιατιςαναγνωστικές/ερμηνευτικέςκοινότητεςδεςFish(1980),Rehberg(2011).

11
συγκεκριμένου κειμένου, στις δυνατές εναλλακτικές εκφορές και τρόπους
λεκτικής αναπαράστασης κ.λπ. Στόχος δηλαδή του εργαστηρίου δεν είναι το
τελικόπροϊόντηςσυγγραφικήςδιαδικασίας,αλλάτοσύνολότης,σεαντιστοιχία
προς την πολυπλοκότητα, την ποικιλότητα και τον δυναμικό της χαρακτήρα
(Bogen1984,Royster2005).
 
«Μα αυτά που γράφω είναι αυτά ακριβώς που αισθάνομαι. Είναι αληθινά!»

Μια σημαντική δυσχέρεια στον θεωρητικό και διδακτικό προσδιορισμό της
επιφέρει η ιδέα ότι η δημιουργική γραφή ταυτίζεται με την έκφραση
προσωπικώνβιωμάτων,συναισθημάτων,σκέψεων,ιδεώνκαιπροβληματισμών.
Ότι μπορεί να αποτελέσει ένα μέσο αυτογνωσίας και αυτοβελτίωσης, να
λειτουργήσει ακόμη και θεραπευτικά για τον γράφοντα. Παρόμοιες απόψεις,
βεβαίως,είναι συνήθεις και αναφορικά μετην ανάγνωση της λογοτεχνίας (πβ.
π.χ.τηλεγόμενη«βιβλιοθεραπεία»).6
 Όπωςέχει υποστηριχθεί ωστόσο,το ότι ησυγγραφή ή καιη ανάγνωση
της λογοτεχνίας μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο θεραπείας, ενδοσκόπησης,
ανακάλυψης ή βελτίωσης του εαυτού για τον συγγραφέα ή/και για τον
αναγνώστηδενείναιπαράμίααπότιςπαράπλευρεςωφέλειεςτουλογοτεχνικού
φαινομένου, και όχι το κεντρικό ζητούμενο ή καθοριστικό στοιχείο του (Kuhl
2005:4-5). Τογεγονόςότιη λογοτεχνική παραγωγήμπορείνααφορμάταιήνα
εμπλουτίζεται ποικιλότροπα από προσωπικές εμπειρίες δεν σημαίνει ότι
εξαρτάται αναγκαστικά από αυτές ή ότι εξαντλείται σ’ αυτές. Η προσωπική
έκφραση δεν πρέπει να παραγνωρίζει την καθοριστική σημασία της
αφηγηματικής τέχνης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας, στην οποία η
μυθοπλασία αποτελεί ειδοποιό χαρακτηριστικό. Η όποια «αλήθεια» του
περιεχομένουτουκειμένουπουπαράγεταιαπότουςμαθητές,μετηνέννοιατης
αποτύπωσης του προσωπικού κόσμου του μαθητή–γράφοντα, δεν πρέπει να
υπερκεράζειτηνεπιμονήτουδιδάσκονταστουςκανόνεςτηςτέχνηςτηςγραφής
και στις δημιουργικές ικανότητες που πρέπει να καλλιεργηθούν.Ένα ςβασικός
παράγοντας λ.χ. που πρέπει να λαμβάνουν υπόψη οι μαθητές, όχι μόνο στη
6 Για τη δημιουργική γραφή ως μέσο «θεραπεία ς» δες λ.χ. Bolton (1999, 2011), Spicer (2005),
Chavis(2011).Πβ.επίσηςDoll,B.&Doll,C.(1997),Aubry,T.R.(2011),Burns(2009).

12
δημιουργική γραφή, αλλά και στην παραγωγή γραπτού λόγου, ευρύτερα, είναι
τοείδοςτου παραγόμενουκειμένου καιοι αντίστοιχεςαφηγηματικέςεπιλογές,
τούφοςκαιηγλώσσατου.
 Επιπλέον, η σύνθεση λογοτεχνικού κειμένου δεν αποτελείται μόνο από
την παραγωγή λόγου, αλλά προϋποθέτει, έστω δυνάμει, την ύπαρξη κάποιου
κοινού,τοοποίο αποτελεί,τρόποντινάτο τελικό αίτιο, τη γενεσιουργόδύναμη
της λογοτεχνικής διαδικασίας. Η ανάγνωση συμπληρώνει τη γραφή, ως
απαραίτητη προϋπόθεση της λογοτεχνικής συν-γραφής. Ακόμη και η
ημερολογιακήκαταγραφήλαμβάνειάλλεςδιαστάσεις,μεταβάλλεταιυφολογικά,
υφίσταταιενγένει μια σειράαναθεωρήσεων,όταν υπάρχει,ακόμηκαιισχνή, η
προοπτική της ανάγνωσης. Με άλλα λόγια, μία θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα
στη γραφή που στοχεύει αποκλειστικά στην προσωπική έκφραση και στη
λογοτεχνικήδημιουργία είναιακριβώς αυτήμεταξύ του ιδιωτικού vs δημόσιου
λόγου.Ηπρώτηεγγράφεταιστησφαίρατουιδιωτικούκαιηδεύτερη σε αυτήν
του δημόσιου, στην οποία ο ρόλος του αποδέκτη είναι απαραίτητος, έστω
δυνάμει. Κατά συνέπεια, η εγωτιστική περιχάραξη του παραγόμενου κειμένου
στην περιοχή της ενόρασης, της αυτο-έκφρασης, και της προσωπικής
«αλήθειας» δεν συνάδει με την ίδια την υπόσταση τουλογοτ εχνικούέργου ως
δημόσιουλόγου.Τομάθηματηςδημιουργικήςγραφήςδενείναιπαράηστήριξη
τουμαθητικούπαραγόμενουλόγουκατάτημετάβασήτουαπότηνιδιωτικήστη
δημόσιαγραφή.
 Εξάλλου, η «αλήθεια» της λογοτεχνίας, δεν είναι παρά το αποτέλεσμα
μιας καλά δουλεμένης τεχνικής παρουσίασης των διηγούμενων ως αληθινών,
καθιστώνταςτηναφηγηματικόομώνυμοτης«αληθοφάνειας».Μεάλλαλόγια,η
«αλήθεια» της λογοτεχνίας είναι μια διαφορετική εννοιολογική οντότητα από
την προσωπική ή κοινωνική «αλήθεια». Κάτι «αληθινό» στην περιοχή των
προσωπικών βιωμάτων μπορεί να μην είναι αρκετά πειστικό ως αληθινό στην
αφηγηματική ανάπλασή του, ενώ μια μυθοπλαστική κατασκευή να είναι,
αντίθετα,ιδιαίτερααληθοφανής.
 
Μπορώ να γράψω vs επιτρέπεται να γράψω;


13
Τοζήτηματωνικανοτήτωνπουαφενόςπρέπεισεκάποιοβαθμόναδιαθέτειήδη
ομαθητήςκαιαφετέρουοφείλεινακαλλιεργήσεικαιναεπεκτείνει,πιθανόν,στο
πλαίσιο του μαθήματος της δημιουργικής γραφής αποτελεί ένα βασικό
ερώτημα, τόσο παιδαγωγικό όσο και αισθητικό. Υπάρχουν συγκεκριμένες
ιδιότητες, χαρακτηριστικά ή, για να το πούμε έτσι, «έμφυτο ταλέντο» που
πρέπειναδιαθέτειοεπίδοξος«λογοτέχνης»,ήξεκινάωςtabularasa,στονοποίο
οδιδάσκωνθαεγγράψειεξαρχήςτρόπουςκαισχήματαδημιουργικήςέκφρασης;
Υπόαυτήτην έννοια,ησυγγραφήείναι κάτιπουμπορεί, τελικά, ναδιδαχθεί,ή
το ταλέντο είναι μια προαπαιτούμενη εγγενής συνθήκη για τον (επίδοξο)
συγγραφέα; Το ερώτημα αυτό έχει απασχολήσει τη θεωρία και κριτική της
λογοτεχνίας εδώ και αιώνες. Χωρίς να επιδέχεται εύκολες και σύντομες
απαντήσεις, ένα συναφές ερώτημα δύναται να αναδείξει μία ακόμη διάσταση
τουζητήματος:είναιδυνατόννααποδεχτούμετηνύπαρξη(τηνπρο-ύπαρξη,για
τηνακρίβεια)ενός«συγγραφικού»ταλέντου,πρινακόμητηνίδιατησυγγραφή;
 Τοδεύτεροερώτημα(«επιτρέπεταιναγράψω»;)είναιεξίσουπολύπλοκο:
το «επιτρέπεται» να γράψω δεν είναι παρά μια απλοϊκή αναγωγή ζητημάτων
που αφορούν την ιδεολογία, την εξουσία και την αυθεντία σε επίπεδο
λογοτεχνικού και εκπαιδευτικού «λόγου». Σε ένα αισθητικό και ιδεολογικό
σύστημα που προωθεί και ενισχύει την αυθεντία του συγγραφέα και του
(έντυπου, μέχρι πρότινος) γραπτού λόγου, και αντίστοιχα σε ένα
δασκαλοκεντρικό εκπαιδευτικό σύστημα, που παρά τις θεωρητικές
αμφισβητήσειςτου συνεχίζεινα αποτελεί το κυρίαρχο πρότυπο,είναι εμφανές
ότιηαπόπειρατουμαθητήνα διεκδικήσει μέροςτηςεξουσίαςαυτήςμπορείνα
διαταράξειεκθεμελίωντουπάρχονθεωρητικόκαιπαιδαγωγικόοικοδόμημα.
 Αρχικά, είναι κατανοητή η ανασφάλεια του μαθητή να μετρηθεί με την
τυπωμένηγραπτήλέξη,νααμφισβητήσειτουφιστάμενογραπτόκείμενοκαιτις
επιλογές του «Συγγραφέα» του, μέσω τροποποιήσεων, αλλαγών στη φωνή ή
στηνεστίασηκ.λπ., πουζητούνταισυχνάσεμαθήματαδημιουργικήςγραφής.Η
ρομαντικήιδέατουευφάνταστου,ιδιοφυούς,συχνάυπερ-κοσμικούδημιουργού
–και αντίστοιχα ο ελιτίστικος περιορισμός της ενασχόλησης με τη λογοτεχνία
απόμιαπρονομιούχαπεφωτισμένηομάδαεκλεκτών,εγκαταλείπονταιπροςμία
δημοκρατικότερη θεώρηση του λογοτεχνικού φαινομένου, σε επίπεδο
παραγωγήςκαιπρόσληψήςτου.

14
 Από την άλλη, ο ρόλος του εκπαιδευτικού τροποποιείται αναπόφευκτα:
παρόλο που η λειτουργία του ως διαχειριστή της ομάδας και εμπειρότερου
αναγνώστητηςλογοτεχνίαςπαραμένεικομβικήςσημασίας,οεκπαιδευτικόςδεν
μπορεί να ορίσει με τρόπο απόλυτο και κατηγορηματικό το «λάθος» ή το
«ορθό», όπως σε άλλα γνωστικά αντικείμενα. Μπορεί να συμβουλεύσει, να
καθοδηγήσει, να προτείνει βελτιώσεις κ.λπ., όχι όμως να καταγράψει τα
«σφάλματα», τις «αδυναμίες» ή τις «αποτυχίες» του μαθητή, όπως είθισται να
συμβαίνειπαραδοσιακάκατάτηναξιολόγηση.Στηδημιουργικήγραφήοιόποιες
ελλείψειςήαστοχίεςτουγραπτούκειμένουαποτελούνόχιαφορμήγιααρνητική
αξιολόγηση,αλλάαφόρμησηγιαδημιουργικήκριτική,εκμέρουςτηςομάδας,και
αναθεώρησητης συγγραφικήςδιεργασίας, απόπλευράς του μαθητή. Η έννοια,
συνεπώς, της αξιολόγησης τόσο του μαθήματος της λογοτεχνίας όσο και της
προσέγγισήςτηςμέσωτηςδημιουργικήςγραφήςοφείλειναμετουσιωθεί.
 Λαμβάνει χώρα, με άλλα λόγια, αξιωματικά σχεδόν, μια βαθμιαία
μετατόπισητουκύρους καιτηςαυθεντίαςαπό τονεκπαιδευτικό(αλλά καιτον
Συγγραφέα)στηναναγνωστική–συγγραφικήομάδατουεργαστηρίου,καιστον
ίδιοτονμαθητή–γράφοντα.Τελείται,σεκάποιοβαθμό,μιαδιαδικασίαεξουσιο-
δότησης, κατά την οποία ο μαθητής «απενοχοποιείται» αφενός, και επιπλέον
αποκτάτηναίσθησηότιδύναται,στηδιττήτουέννοια,ναχειριστείτονλόγο,να
μετάσχειστηντέχνητου,καινα«ελέγξει»τηδημιουργίατου.Ταυτόχρονα,όμως,
η μετατόπιση αυτή δεν ενέχει μόνο προνόμια αλλά και υποχρεώσεις στον
μαθητή, ο οποίος δεν μπορεί να προσβλέπει στον διδάσκοντα για την
«επικύρωση» κάποιου «ορθού» νοήματος, αλλά οφείλει να συμμετέχει ενεργά
στην ίδια τη διαδικασία νοηματοδότησης, κατασκευής του νοήματος.
Καθίσταται μεν ενεργό υποκείμενο της συγγραφικής διαδικασίας, ο ίδιος
ωστόσο υπόκειται στον κριτικό έλεγχο για τις τελικές επιλογές, των οποίων
φέρειαποκλειστικάτηνευθύνη.
 Ο διδάσκων οφείλει, συνεπώς, εξαρχής να βοηθήσει τους μαθητές να
κατανοήσουν την παραπάνω μετατόπιση, να τονίσει την αυτοπεποίθησή τους
ως χειριστών του λόγου, να τους βοηθήσει να πειραματιστούν και να
εντρυφήσουν στη δημιουργική διαδικασία. Διατηρεί ωστόσο την ανώτερη
κριτικήπροοπτικήσταγραπτάκείμενατωνμαθητών,καιβεβαίωςτουελέγχου
τηςόληςδιαδικασίαςτουμαθήματος.

15
 
Συμπέρασμα
Όπωςδιαφαίνεταιαπόταπαραπάνω,ηεισαγωγήτηςδημιουργικήςγραφήςως
μέρουςτουμαθήματοςτηςλογοτεχνίαςστοσχολείο,δενμπορείνααποτελείένα
από πολλά και ποικίλα διδακτικά μέσα ή μεθοδολογίες, αλλά μια πρόταση
εναλλακτικήςδιδακτικήςκαιθεωρητικής προσέγγισης. Εφόσονεπιχειρείταιμία
ειλικρινής και συστηματική απόπειρα αξιοποίησης των δυνατοτήτων της
δημιουργικής γραφής –και όχι μια επιφανειακή προσθήκη της, για λόγους
«πολιτικής»,«θεωρητικής»ή«ιδεολογικής»,ορθότητας–δενμπορείναενταχθεί
απλώς στο υπάρχον πλαίσιο διδασκαλίας της λογοτεχνίας, που παρά τις
θεωρητικές επιταγές και τις «προγραμματικές δηλώσεις» των αναλυτικών
προγραμμάτων,παραμένειενπολλοίςανυποχώρητοστηντάξη,οχυρωμένοστη
φιλολογίζουσαμορφήτου.Η σοβαρή και «έντιμη» ενασχόληση με τη
δημιουργική γραφή, από την πλευρά των διδασκόντων, προϋποθέτει μια εκ
θεμελίων αναθεώρηση των σχέσεων εξουσίας που διέπουν τη μαθησιακή
διαδικασίαευρύτερα,καιτηδιδακτικήπροσέγγισητηςλογοτεχνίας,ειδικότερα.
Τόσοηαυθεντίατουδασκάλου,όσοκαιτοίδιοτολογοτεχνικόκείμενο,χάνουν,
αναπόφευκτα,σημαντικό μέροςτηςπαραδοσιακήςπρωτοκαθεδρίαςτουςχάριν
του μαθητή–αναγνώστη–δημιουργού. Αλλά αυτό είναι ένα ρίσκο που αξίζει
κανείςναπάρει.














16
Βιβλιογραφία
α.Ελληνόγλωσση/μεταφρασμένησταελληνικά
Καρακίτσιος, Α. (2012). Δημιουργική γραφή: μια άλλη προσέγγιση της
 λογοτεχνίας ή η επιστροφή της Ρητορικής; Κείμενα: Ηλεκτρονικό
Περιοδικό Παιδικής Λογοτεχνίας, 15. Ανακτήθηκε στις 15 Ιουλίου 2013.
http://keimena.ece.uth.gr/main/t15/02-karakitsios.pdf
Κωτόπουλος,Τρ. (2012). Η «νομιμοποίηση»τηςΔημιουργικήςΓραφής.Κείμενα:
Ηλεκτρονικό Περιοδικό Παιδικής Λογοτεχνίας, 15. Ανακτήθηκε στις 15
 Ιουλίου2013.http://keimena.ece.uth.gr/main/t15/03-kotopoulos.pdf
Νικολαΐδου, Σ. (2012). Δημιουργική Γραφή στο σχολείο. Το τερπνόν μετά του
ωφελίμου. Κείμενα: Ηλεκτρονικό Περιοδικό Παιδικής Λογοτεχνίας, 15.
Ανακτήθηκεστις15Ιουλίου 2013.
http://keimena.ece.uth.gr/main/t15/05-nikolaidou.pdf
Σουλιώτης, Μ. (2012). Δημιουργική Γραφή: Οδηγίες Πλεύσεως (Βιβλίο
Εκπαιδευτικού). Κύπρος: Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού–
 ΠαιδαγωγικόΙνστιτούτοΥπηρεσίαΑνάπτυξηςΠρογραμμάτων

β.Ξενόγλωσση
Aubry, T. R. (2011). Reading as therapy: What contemporary fiction does for
middle- class Americans.IowaCity:UniversityofIowaPress.
Berne,J.(2009).The writing-rich high school classroom: Engaging students in the
writing workshop.NewYork:GuilfordPress.
Boden,M.(2004).The creative mind: Myths and mechanisms.London:Routledge.
Bogen, D. (1984). Beyond the workshop: suggestions for a process-oriented
 creative writing course. Journal of Advanced Composition
 5,149–161.
Bolton, G. (1999). The therapeutic potential of creative writing: Writing myself.
 London:JessicaKingsleyPublishers.
Bolton, G. (2011). Write yourself: Creative writing and personal development.
 London:JessicaKingsleyPublishers.
Brittain,W.L.(1979).Creativity, art, and the young child.NewYork:Macmillan.
Burns,L.(2009).Literature and therapy: A systemic view.London:Karnac.

17
Carter, R. (2004). Language and creativity: The art of common talk. London:
 Routledge.
Chavis, G. G. (2011). Poetry and story therapy: The healing power of creative
expression.London:JessicaKingsleyPublishers.
Craft, A., Jeffrey, B. & Leibling, M. (2001). Creativity in education. London:
 Continuum.
Doll, B., & Doll, C. A. (1997). Bibliotherapy with young people: Librarians and
mental health professionals working together. Englewood, Colo: Libraries
Unlimited.
Dutton,D. & Krausz,M.(1981). The Concept of creativity in science and art. The
 Hague:M.Nijhoff.
Emerson,R.W.(31Αυγούστου1837).TheAmericanScholar.Ανακτήθηκεστις
 11Ιουλίου2013.http://www.emersoncentral.com/amscholar.htm
Fish, S. E. (1980). Is there a text in this class?: The authority of interpretive
communities.Cambridge,Mass:HarvardUniversityPress.
Gardner, H. (1993). Creating minds: An anatomy of creativity seen through the
lives of Freud, Einstein, Picasso, Stravinsky, Eliot, Graham, and Gandhi.New
York:BasicBooks.
Gardner,H.(1997).Extraordinary minds: Portraits of exceptional individuals and
an examination of our extraordinariness.NewYork:BasicBooks.
Hausman, C. R. (1998). Creativity: Conceptual and Historical Overview. Στο
Michael Kelly (επιμ.), Encyclopedia of Aesthetics, τ. 1. Oxford: Oxford
UniversityPress,453-456.
Hausman,C.R.(2009).CriteriaofCreativity.ΣτοMichaelKrausz,DenisDutton&
 KarenBardsley(επιμ.),The idea of creativity.Leiden:Brill,3–16.
Jackson, N., Oliver, M., Shaw, M. & Wisdom, J. (2006). Developing Creativity in
Higher Education: an imaginative curriculum.Hoboken: Taylor& Francis
 Ltd.
Kuhl,N.(2005).PersonalTherapeuticWritingvs.LiteraryWriting.ΣτοΑ.Leahy
(επιμ.),Power and identity in the creative writing classroom: The Authority
Project.Clevedon:MultilingualMatters,3–12.
McGurl, M. (2009). The program era: Postwar fiction and the rise of creative
writing.Cambridge,Mass:HarvardUniversityPress.

18
Morley, D. (2007). The Cambridge introduction to creative writing. Cambridge:
 CambridgeUniversityPress.
Myers,D.G.(2006).The elephants teach: Creative writing since 1880.Chicago,Ill.:
UniversityofChicagoPress.
Poe, Ε. Α. (1846). The Philosophy of Composition. Graham’s Magazine, 28 (4),
163–167.
Rehberg, S. D. N. (2011). Reading communities from salons to cyberspace.
 Houndmills,Basingstoke,Hampshire:PalgraveMacmillan.
Royster (2005). Inspiration, Creativity, and Crisis: The Romantic Myth of the
Writer meets the Contemporary Classroom. Στο Α. Leahy (επιμ.), Power
and identity in the creative writing classroom: The Authority Project.
Clevedon:MultilingualMatters,26–38.
Spicer,P. M.(2005). The therapeutic value of creative writing.State College,Pa:
 VenturePub.
Tymieniecka, A.-T. (2005). Logos of phenomenonolgy and phenomenology of the
logos: Book 5, The creative logos- aesthetic ciphering in fine arts,
literature and aesthetics.Dordrecht:Springer.
