Konkurencyjność gospodarek surowcowych w handlu międzynarodowym a rola otoczenia instytucjonalnego – przypadek Azerbejdżanu

Full text

International Business and Global Economy 2018, no. 37, pp. 71–83
Biznes miêdzynarodowy w gospodarce globalnej 2018, nr 37, s. 71–83
Edited by the Institute of International Business, University of Gdañsk
ISSN 2300-6102
e-ISSN 2353-9496 DOI 10.4467/23539496IB.18.005.9378
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Krzysztof Falkowski
Szko³a G³ówna Handlowa w Warszawie
KonkurencyjnoϾ gospodarek surowcowych
w handlu miêdzynarodowym a rola otoczenia
instytucjonalnego – przypadek Azerbejd¿anu
Celem czêœci teoretycznej artyku³u jest okreœlenie roli instytucji w kszta³towaniu konkurencyjno-
œci gospodarek surowcowych w handlu miêdzynarodowym, natomiast czêœci empirycznej –
omówienie przedmiotowego zagadnienia na przyk³adzie Azerbejd¿anu wraz z analiz¹ pozycji
konkurencyjnej azerskiej gospodarki we wspó³czesnym handlu miêdzynarodowym. W tym celu
zastosowano dwa wskaŸniki, tj. ujawnionych przewag komparatywnych Balassy oraz relacji
eksportowo-importowych Lafaya. Z przeprowadzonej analizy wynika generalny wniosek, i¿ sze-
roko rozumiane instytucje w krajach o gospodarkach surowcowych w istotny, najczêœciej negaty-
wny, sposób determinuj¹ ich konkurencyjnoœæ w handlu miêdzynarodowym. W przypadku
Azerbejd¿anu istniej¹ce uwarunkowania instytucjonalne, pomimo podejmowanych zmian, nie
daj¹ podstaw, aby zak³adaæ, i¿ w nieodleg³ej przysz³oœci obecny niski poziom konkurencyjnoœci
tego kraju w handlu miêdzynarodowym ulegnie znacznej poprawie, co dodatkowo wzmocni su-
rowcowy charakter azerskiej gospodarki i silnie uzale¿ni dalszy jej rozwój od koniunktury ceno-
wej na miêdzynarodowych rynkach surowcowych.
S³owa kluczowe: gospodarki surowcowe, instytucje, miêdzynarodowa konkurencyjnoœæ handlo-
wa, konkurencyjnoœæ instytucjonalna, Azerbejd¿an
Klasyfikacja JEL: D02, F14, O17, O43
International trade competitiveness of natural resource-based
economies and the role of institutions – case of Azerbaijan
The aim of the theoretical part of the paper is to determine the role of institutions in shaping the
competitiveness of natural resource-based economies in international trade. The aim of its empiri-
cal part is to discuss this issue on the example of Azerbaijan, while analysing its economy’s com-
petitive position in contemporary international trade. To this end, two indicators were applied:
Balassa’s Revealed Comparative Advantage (RCA) Index and the Lafay Index (LFI) of interna-
tional trade specialization. A general conclusion to be drawn from the analysis is that in countries
with natural resource-based economies, institutions sensu largo have a considerable, and mostly
negative, impact on their international trade competitiveness. In the case of Azerbaijan, the exist-
ing institutional environment, despite the changes undertaken, does not allow to expect any sig-
nificant improvement of the country’s present low international competitiveness in the near
future. This, in turn, will further reinforce the natural resource-based character of Azerbaijan’s

economy, making its future growth highly dependent on price developments in international
natural resource markets.
Keywords: natural resource-based economies, institutions, international trade competitiveness,
institutional competitiveness, Azerbaijan
JEL classification: D02, F14, O17, O43
Wprowadzenie
Ekonomiœci zajmuj¹cy siê badaniem przyczyn zró¿nicowania poziomu roz-
woju gospodarczo-spo³ecznego we wspó³czesnym œwiecie coraz czêœciej zwra-
caj¹ uwagê na kluczowe znaczenie w tym zakresie szeroko rozumianych
instytucji [Roland, 2016]. Otoczenie instytucjonalne ma te¿ niebagatelne znacze-
nie w odniesieniu do poziomu miêdzynarodowej konkurencyjnoœci poszczegól-
nych gospodarek, co w konsekwencji odbija siê bezpoœrednio tak¿e na poziomie
ich rozwoju. Z drugiej strony, bardzo wa¿nym i aktualnym problemem badaw-
czym, stosunkowo s³abo rozpoznanym w polskiej literaturze ekonomicznej, jest
konkurencyjnoœæ gospodarek surowcowych, tj. bogatych w du¿e z³o¿a surowców
naturalnych i w konsekwencji charakteryzuj¹cych siê specjalizacj¹ eksportow¹
opart¹ na tych surowcach.
Uwzglêdniaj¹c powy¿sze, w niniejszym artykule podjêto próbê analizy zna-
czenia instytucji (otoczenia instytucjonalnego) dla poziomu miêdzynarodowej
konkurencyjnoœci wspomnianych gospodarek surowcowych. W tym celu, po do-
konaniu syntetycznego omówienia aspektów teoretycznych analizowanego za-
gadnienia, w czêœci empirycznej poddano szczegó³owej analizie przypadek
gospodarki Azerbejd¿anu. Wybór tego akurat kraju nie by³ przypadkowy. Zade-
cydowa³y o nim zarówno osobiste zainteresowania naukowo-badawcze autora
obszarem poradzieckim, jak i fakt, ¿e gospodarka tego kraju w najwiêkszym stop-
niu spoœród wszystkich krajów by³ego ZSRR jest uzale¿niona od surowców.
Z drugiej strony, badania ekonomiczne dotycz¹ce gospodarki Azerbejd¿anu s¹
w polskiej literaturze niezwykle rzadkie. Z tego te¿ wzglêdu warto dokonaæ anali-
zy, po pierwsze, pozycji konkurencyjnej azerskiej gospodarki w handlu miêdzy-
narodowym, po drugie zaœ roli wybranych (z uwagi na ograniczenie d³ugoœci
tekstu) instytucji dla kszta³towania siê owej konkurencyjnoœci.
W niniejszym artykule stawia siê tezê, zgodnie z któr¹ konkurencyjnoœæ Azer-
bejd¿anu w handlu miêdzynarodowym jest niska, czego dowodem s¹ posiadane
przewagi komparatywne jedynie w zakresie handlu grup¹ towarów œrednio-
-niskiej techniki, co z regu³y charakteryzuje gospodarki surowcowe. Istniej¹ce
uwarunkowania instytucjonalne, pomimo podejmowanych zmian, nie daj¹ pod-
staw, aby zak³adaæ, i¿ w nieodleg³ej przysz³oœci poziom owej konkurencyjnoœci
ulegnie znacz¹cej poprawie, co dodatkowo wzmocni surowcowy charakter azer-
72 Krzysztof Falkowski

skiej gospodarki i silnie uzale¿ni dalszy rozwój tego kraju od koniunktury ceno-
wej na miêdzynarodowych rynkach surowcowych.
Ramy czasowe analizy obejmuj¹ okres po 2000 r., a do oceny poziomu konku-
rencyjnoœci Azerbejd¿anu w handlu miêdzynarodowym zastosowano dwa wska-
Ÿniki, tj. wskaŸnik ujawnionych przewag komparatywnych Balassy (RCA) [1965;
1989] oraz wskaŸnik relacji eksportowo-importowych Lafaya (LFI) [1992]. Z uwagi
na wspomniane ograniczenia objêtoœci tekstu analiza otoczenia instytucjonalne-
go, w ramach którego prowadz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ podmioty funkcjo-
nuj¹ce w Azerbejd¿anie, istotnego z punktu widzenia konkurencyjnoœci tego
kraju w handlu miêdzynarodowym, odnosiæ siê bêdzie do specyfiki sektora su-
rowcowego i roli w nim pañstwa, zakresu oraz stopnia przemian instytucjonal-
nych w kierunku gospodarki rynkowej, prowadzonej polityki dywersyfikacji
strukturalnej azerskiej gospodarki oraz zjawiska korupcji.
1. Rola otoczenia instytucjonalnego w kszta³towaniu
konkurencyjnoœci gospodarek surowcowych w handlu
miêdzynarodowym – wybrane aspekty teoretyczne
W literaturze ekonomicznej nie ma jednoznacznej i powszechnie akceptowa-
nej definicji miêdzynarodowej konkurencyjnoœci gospodarki. Wszystko zale¿y
bowiem od tego, kto (przedsiêbiorstwa czy ca³e gospodarki), na jakim poziomie
(meta, makro, mezo czy mikro) oraz w jakim zakresie (w sferze czynników wy-
twórczych czy te¿ w sferze produktów) konkuruje z innymi podmiotami na arenie
miêdzynarodowej [Delgado i in., 2012; Fagerberg, 1996].
Definiuj¹c z kolei na potrzeby niniejszego artyku³u pojêcie miêdzynarodowej
konkurencyjnoœci gospodarki stricte w handlu miêdzynarodowym, warto przy-
wo³aæ stosown¹ definicjê OECD [2005], zgodnie z któr¹ nale¿y j¹ rozumieæ jako
zdolnoœæ danej gospodarki do uczciwej i skutecznej konkurencji na miêdzynaro-
dowych rynkach towarów i us³ug, co w konsekwencji prowadzi do poprawy po-
ziomu ¿ycia jego obywateli w d³u¿szej perspektywie czasu. Weresa [2014]
podkreœla z kolei dynamiczny charakter owej konkurencyjnoœci, twierdz¹c, i¿ jest
ona zdolnoœci¹ do szybszego (ni¿ inne kraje) osi¹gania wiêkszych korzyœci z w³as-
nych i zagranicznych czynników produkcji w warunkach otwarcia gospodarki.
Reasumuj¹c, jest to zdolnoœæ danego kraju, rozumianego jako ca³y system
spo³eczno-polityczno-ekonomiczny, do uzyskania okreœlonych przewag konku-
rencyjnych w zakresie miêdzynarodowych rynków czynników produkcji oraz
rynków zbytu towarów i us³ug, a tak¿e ich permanentnej poprawy w warunkach
dynamicznie zmieniaj¹cego siê otoczenia miêdzynarodowego.
Konkurencyjnoœæ gospodarek surowcowych w handlu miêdzynarodowym... 73

Rzeczywista pozycja konkurencyjna danej gospodarki w handlu miêdzy-
narodowym w realiach wspó³czesnej, silnie zglobalizowanej i zinternacjonalizo-
wanej gospodarki œwiatowej, w coraz wiêkszym stopniu zale¿y nie tyle od
iloœciowo ujmowanych posiadanych zasobów czynników produkcji, co od efektyw-
noœci ich wykorzystania. St¹d kluczow¹ rolê odgrywaj¹ w tym zakresie jakoœcio-
we cechy ca³ego systemu spo³eczno-polityczno-ekonomicznego, determinowane
przez jakoœæ posiadanego kapita³u ludzkiego, innowacyjnoœæ danej gospodarki,
a przede wszystkim sprawnoϾ posiadanych instytucji (sprawnoϾ tzw. otoczenia
instytucjonalnego, w zakresie którego funkcjonuj¹ wszystkie podmioty gospo-
darcze w danym kraju) [WEF, 2017].
Podobnie jak w przypadku pojêcia miêdzynarodowej konkurencyjnoœci, jed-
noznaczne zdefiniowanie instytucji nie jest tak¿e ³atwe, na co zwróci³ uwagê
m.in. Nelson [2008]. I tak, zgodnie z nurtem nowej ekonomii instytucjonalnej pod
pojêciem instytucji rozumie siê wszelkie trwa³e, prawne, organizacyjne i zwycza-
jowe uwarunkowania dla powtarzalnych ludzkich zachowañ i miêdzyludzkich
interakcji [Pejovich, 1995]. Z kolei Bank Œwiatowy definiuje instytucje jako normy,
regu³y dzia³ania, mechanizmy egzekwowania kontraktów i organizacje s³u¿¹ce
transakcjom rynkowym, które pomagaj¹ w przep³ywie informacji i egzekwowa-
niu praw w³asnoœci i umów oraz reguluj¹ konkurencjê na rynku [World Bank,
2002]. Dla potrzeb niniejszego artyku³u pod pojêciem instytucji (otoczenia in-
stytucjonalnego) rozumieæ siê bêdzie pewien zestaw regu³ gry, zasad, procedur,
a tak¿e norm moralnych oraz etycznych, reguluj¹cy zachowanie jednostek gospo-
daruj¹cych, zapewniaj¹cy przy tym maksymalizacjê okreœlonych korzyœci (np.
bogactwa czy wzrost konkurencyjnoœci) z funkcjonowania w ramach danej zbio-
rowoœci (danego systemu).
Z punktu widzenia problematyki konkurencyjnoœci gospodarek w handlu
miêdzynarodowym szalenie ciekaw¹ grup¹ krajów s¹ te wyposa¿one w du¿e za-
soby surowców naturalnych. Maj¹ one bowiem siln¹, naturaln¹ sk³onnoœæ do
w¹skiej specjalizacji eksportowej opartej na tych surowcach. Bardzo czêsto
w przypadku tych krajów wystêpuje niekorzystne zjawisko nadmiernego uzale¿-
nienia ca³ej gospodarki od owej specjalizacji eksportowej i posiadanego tym sa-
mym miejsca w miêdzynarodowym podziale pracy, co paradoksalnie prowadzi
do regresu rozwoju ca³ej gospodarki [Sachs, Warner, 1997].
Oddzia³ywanie instytucji (otoczenia instytucjonalnego) na miêdzynarodow¹
konkurencyjnoœæ gospodarek surowcowych w handlu miêdzynarodowym mo¿e
byæ w ujêciu teoretycznym trojakiego rodzaju, tzn. mog¹ one:
–poprawiaæ ich miêdzynarodow¹ konkurencyjnoœæ poprzez stopniow¹ dywer-
syfikacjê posiadanych przewag konkurencyjnych równie¿ w innych ni¿ surow-
cowy sektorach gospodarki, co z za³o¿enia mo¿e prowadziæ do wymiernej
poprawy osi¹ganych wyników makroekonomicznych i w konsekwencji do
ogólnego rozwoju gospodarczo-spo³ecznego;
74 Krzysztof Falkowski

–pogarszaæ ich miêdzynarodow¹ konkurencyjnoœæ poprzez utrwalanie ist-
niej¹cej surowcowej specjalizacji eksportowej, z uwagi na wysokie przychody
bêd¹ce konsekwencj¹ posiadanych w tym zakresie przewag komparatyw-
nych w handlu miêdzynarodowym. W perspektywie d³ugookresowej skut-
kiem tego stanie siê silne uzale¿nienie gospodarki od koniunktury cenowej
panuj¹cej na miêdzynarodowych rynkach surowcowych, co zwiêkszy tym sa-
mym podatnoœæ na szoki zewnêtrzne i ogólny niedorozwój gospodarczo-
-spo³eczny kraju;
–nie wywieraæ wp³ywu na kszta³towanie siê ich miêdzynarodowej konku-
rencyjnoœci.
Jak wynika z powy¿szego, z punktu widzenia konkurencyjnoœci gospodarek
surowcowych szczególnie niebezpieczny jest drugi scenariusz, jako ¿e prowadzo-
na najczêœciej w takiej sytuacji polityka pañstwa, ukierunkowana na maksymali-
zacjê krótkookresowych korzyœci z tytu³u wspierania istniej¹cej surowcowej
specjalizacji eksportowej, prowadziæ mo¿e do obni¿enia konkurencyjnoœci ca³ej
gospodarki (tak¿e sektorów pozasurowcowych) na skutek realnej aprecjacji walu-
ty krajowej w warunkach sprzyjaj¹cej koniunktury wysokich i rosn¹cych cen su-
rowców na rynkach miêdzynarodowych, a tak¿e zwiêkszonych transferów
bud¿etowych w kraju. Innym realnym niebezpieczeñstwem w tej sytuacji mo¿e
byæ wyst¹pienie tzw. choroby holenderskiej (Dutch disease), która poprzez „wy-
sysanie” czynników pracy oraz kapita³u z innych czêœci gospodarki do tej najbar-
dziej zyskownej, tj. zwi¹zanej z eksploatacj¹ surowców, paradoksalnie skutkuje
wzglêdnie s³abszym rozwojem w d³u¿szej perspektywie czasu ani¿eli w przypad-
ku krajów pozbawionych owych zasobów [Bahar, Santos, 2018].
2. Surowcowy charakter gospodarki Azerbejd¿anu
i jej konkurencyjnoœæ w handlu miêdzynarodowym
Gospodarkê Azerbejd¿anu nale¿y bez w¹tpienia zaliczyæ do grupy gospoda-
rek surowcowych. Przyjmuj¹c kryteria Richarda Dobbsa i in. [2013], o gospodarce
uzale¿nionej od posiadanych surowców mo¿emy mówiæ, gdy: 1) eksport surow-
ców stanowi co najmniej 20% ca³kowitego eksportu danego kraju w danym roku;
2) przychody ze sprzeda¿y surowców stanowi¹ œrednio co najmniej 20% przycho-
dów bud¿etowych w piêciu kolejnych latach; 3) renty surowcowe, rozumiane
jako ró¿nice pomiêdzy kosztami wydobycia a przychodami ze sprzeda¿y surow-
ców na rynkach œwiatowych, stanowi¹ co najmniej 10% PKB kraju w danym roku.
W przypadku Azerbejd¿anu œredni udzia³ paliw mineralnych w PKB tego
kraju w latach 2008–2015 oscylowa³ w przedziale 48–50%, a w eksporcie a¿
94–95%! Z kolei wielkoœæ tzw. renty surowcowej w tym samym okresie waha³a siê
Konkurencyjnoœæ gospodarek surowcowych w handlu miêdzynarodowym... 75

w przedziale 13–38% [World Development Indicators, 2017], i w du¿ym stopniu
by³a pochodn¹ kszta³towania siê cen ropy naftowej na miêdzynarodowych ryn-
kach tego surowca.
Odnosz¹c siê z kolei do konkurencyjnoœci Azerbejd¿anu w handlu miêdzy-
narodowym, nale¿y na wstêpie wyraŸnie podkreœliæ, i¿ ogólny poziom owej kon-
kurencyjnoœci jest niski, o czym najdobitniej œwiadczy fakt, i¿ w latach 2000–2015
kraj ten nie posiada³ ¿adnych ujawnionych przewag komparatywnych w handlu
76 Krzysztof Falkowski
WskaŸnik RCA (Balassy)
WskaŸnik LFI (Lafaya)
* HT – towary wysokiej techniki, MHT – towary œrednio-wysokiej techniki, MLT – towary œrednio-niskiej techniki,
LT – towary niskiej techniki
Rysunek 1. Ujawnione przewagi komparatywne Azerbejd¿anu w handlu towarami
wysokiej, œrednio-wysokiej, œrednio-niskiej oraz niskiej techniki w latach 2000–2015
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych United Nations Commodity Trade Statistics Data-
base.

towarami z grup wysokiej, œrednio-wysokiej, a nawet niskiej techniki ogó³em1(rys. 1).
Jedyne przewagi komparatywne we wspomnianym przedziale czasu (i do tego
okresowo) Azerbejd¿an posiada³ w handlu grup¹ towarów œrednio-niskiej techniki.
Konkurencyjnoœæ gospodarek surowcowych w handlu miêdzynarodowym... 77
WskaŸnik RCA (Balassy)
WskaŸnik LFI (Lafaya)
Rysunek 2. Ujawnione przewagi komparatywne Azerbejd¿anu w handlu paliwami mi-
neralnymi, olejami i produktami ich destylacji w latach 2000–2015
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych United Nations Commodity Trade Statistics Database.
1Do grupy towarów wysokiej techniki OECD zalicza: statki powietrzne i kosmiczne, wyroby far-
maceutyczne; maszyny biurowe i komputery; sprzêt i urz¹dzenia radiowe, telewizyjne i telekomu-
nikacyjne; instrumenty medyczne, precyzyjne i optyczne oraz zegary i zegarki. Do grupy towarów
œrednio-wysokiej techniki OECD zalicza: maszyny i aparaturê elektroniczn¹; pojazdy samochodowe,
przyczepy i naczepy; wyroby chemiczne, z wy³¹czeniem wyrobów farmaceutycznych; lokomotywy
kolejowe i tramwajowe, motocykle oraz rowery. Do grupy towarów œrednio-niskiej techniki OECD
zalicza: statki i ³odzie; produkty rafinacji ropy naftowej i paliwa j¹drowe; wyroby gumowe i z tworzyw
sztucznych; metalowe wyroby gotowe (z wyj¹tkiem maszyn i urz¹dzeñ). Do grupy towarów niskiej
techniki OECD zalicza: artyku³y spo¿ywcze i napoje, wyroby tytoniowe; wyroby w³ókiennicze; drew-
no i wyroby z drewna; papier i wyroby z papieru; meble.

Jeœli z kolei dokonamy szczegó³owej analizy struktury towarowej eksportu
Azerbejd¿anu, oka¿e siê, i¿ kraj ten jest bardzo konkurencyjny na arenie miêdzy-
narodowej w zakresie handlu paliwami mineralnymi, a tak¿e olejami i produkta-
mi ich destylacji. Œwiadcz¹ o tym najdobitniej wysokie i dodatnie wartoœci
wskaŸników RCA oraz LFI odnotowane w latach 2000–2015 (rys. 2).
Warto w tym miejscu dodaæ, i¿ z punktu widzenia dalszego rozwoju Azerbej-
d¿anu szczególnie niekorzystna sytuacja wynika nie tylko z braku przewag kom-
paratywnych w handlu towarami o wysokim oraz œrednio-wysokim stopniu
zaawansowania technologicznego, ale tak¿e z braku poprawy zdolnoœci konku-
rencyjnej w tym zakresie w analizowanym okresie, czego dowodzi brak poprawy
wartoœci stosownych wskaŸników RCA oraz LFI (rys. 1). Trudno tego nie ³¹czyæ
z otoczeniem instytucjonalnym istniej¹cym w Azerbejd¿anie, które w du¿ym sto-
pniu prowadzi do ugruntowania w¹skiej surowcowej specjalizacji gospodarki
w miêdzynarodowym handlu paliwami mineralnymi i ich pochodnymi.
3. Specyfika otoczenia instytucjonalnego w Azerbejd¿anie
i jego znaczenie dla konkurencyjnoœci tego kraju
w handlu miêdzynarodowym – wybrane aspekty
Odnosz¹c siê do otoczenia instytucjonalnego istniej¹cego w Azerbejd¿anie
w kontekœcie jego konkurencyjnoœci, nie sposób nie wspomnieæ zarówno o specy-
fice systemu eksploatacji posiadanych z³ó¿ surowców naturalnych – absolutnie
kluczowych z punktu widzenia funkcjonowania i rozwoju ca³ego kraju, jak i o po-
siadanych przewagach komparatywnych w handlu miêdzynarodowym.
Podobnie jak to mo¿na zaobserwowaæ w innych gospodarkach surowco-
wych, tak¿e i tu eksploatacja wszelkich bogactw naturalnych objêta jest pañstwo-
wym monopolem. W Azerbejd¿anie g³ównymi producentami ropy naftowej
i gazu s¹ pañstwowy koncern naftowy SOCAR (State Oil Company of the Azerbaijan
Republic), miêdzynarodowe konsorcjum AIOC (Azerbaijan International Opera-
ting Company), zarz¹dzaj¹ce pracami na morskich z³o¿ach Azeri-Czirag-Gunesz-
li, z którego pochodzi zdecydowanie najwiêcej wydobywanej ropy naftowej,
a tak¿e konsorcjum Szach-Deniz, które rozpoczê³o wydobycie gazu w 2007 r.
[Moore Stephens Azerbaijan, 2015]. Koncerny zagraniczne mog¹ operowaæ na
rynku surowcowym w Azerbejd¿anie tylko poprzez tworzenie spó³ek joint ventu-
re lub w oparciu o tzw. Porozumienia o Podziale Produkcji (Production Sharing
Agreement), ratyfikowane przez parlament. Tym samym pañstwo (z jego autory-
tarnym systemem w³adzy politycznej) sprawuje ca³kowit¹ kontrolê nad sektorem
wydobywczym i przychodami p³yn¹cymi z eksportu tych surowców. Taki stan
rzeczy w naturalny sposób doprowadzi³ do stworzenia formalnych rozwi¹zañ
78 Krzysztof Falkowski

instytucjonalnych, które trwale gwarantuj¹ œrodki finansowe na utrzymanie
przez rz¹dz¹cych w³adzy w kraju [Franke, Gawrich, Alakbarov, 2009]. Odbija siê
to negatywnie na konkurencyjnoœci ca³ej gospodarki, wzmacniaj¹c surowcow¹
specjalizacjê eksportow¹ kraju.
Realn¹ jakoœæ instytucji (otoczenia instytucjonalnego) w Azerbejd¿anie co
roku oceniaj¹ eksperci Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBRD)
w swoich Transition reports. Wyniki tej oceny dla Azerbejd¿anu dla lat 2000–2014
(od 2015 r. zmieniona zosta³a metodologia, st¹d brak kompatybilnych danych dla
okresu wczeœniejszego) przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Stopieñ zaawansowania zmian instytucjonalnych w Azerbejd¿anie wg EBRD
w latach 2000–2014*
Rok
Prywatyzacja Zarz¹dzanie
i restruktury-
zacja przed-
siêbiorstw
Liberalizacja
cen
Liberalizacja
handlu
i systemu
finansowego
Polityka
konkurencji
„du¿a” „ma³a”
2014 2 4- 2 4 4 2-
2012 2 4- 2 4 4 2-
2010 2 4- 2 4 4 2
2008 2 4- 2 4 4 2
2006 2 4- 2 4 4 2
2004 2 4- 2 4 4- 2
2002 2 4- 2- 4 4- 2
2000 2- 3+ 2- 4 3+ 2
* Zgodnie z metodologi¹ EBRD stopieñ zaawansowania zmian instytucjonalnych oceniany jest od 1 (najni¿sza oce-
na, brak jakichkolwiek zmian) do 4+ (najwy¿sza ocena, pe³na transformacja w danym zakresie).
ród³o: [EBRD database].
Jak wynika z danych EBRD przedstawionych w tabeli 1, Azerbejd¿an zdecy-
dowanie najlepiej poradzi³ sobie z procesem liberalizacji cen oraz handlu i syste-
mu finansowego, a tak¿e z tzw. ma³¹ prywatyzacj¹. W zakresie tych instytucji
dokonany progres odpowiada w zasadzie standardom gospodarki rynkowej.
Niemniej jednak w trzech pozosta³ych obszarach, takich jak tzw. du¿a prywaty-
zacja, zarz¹dzanie i restrukturyzacja przedsiêbiorstw oraz, co chyba najistotniej-
sze, polityka konkurencji, stopieñ przemian instytucjonalnych w kierunku
standardów gospodarki rynkowej jest znikomy (ocena 2 na maksymalnie 4+). Co
wiêcej, w przypadku polityki konkurencji po 2010 r. odnotowano pogorszenie sy-
tuacji, co bez w¹tpienia negatywnie odbi³o siê na zdolnoœci konkurencyjnej azer-
skiej gospodarki na arenie miêdzynarodowej. Za g³ówn¹ przyczynê powy¿szego
uznaje siê wzmacnianie realnej pozycji rynkowej przedsiêbiorstw pañstwowych
w gospodarce.
Konkurencyjnoœæ gospodarek surowcowych w handlu miêdzynarodowym... 79

Warto jednak w tym miejscu zaznaczyæ, i¿ jeœli spojrzymy ca³oœciowo na kon-
kurencyjnoœæ Azerbejd¿anu w wymiarze instytucjonalnym, z uwzglêdnieniem
komparatystki miêdzynarodowej i wykorzystuj¹c dane Œwiatowego Forum Eko-
nomicznego, oka¿e siê, i¿ paradoksalnie kraj ten mo¿e siê pochwaliæ wzglêdnie
najlepszymi instytucjami w ca³ym regionie Kaukazu i Azji Œrodkowej (za wyj¹tkiem
Gruzji) [WEF, 2017].
Z punktu widzenia konkurencyjnoœci Azerbejd¿anu i potencjalnych zmian
w jej zakresie szalenie istotna jest polityka rz¹du, która determinuje formaln¹
instytucjonalizacjê ¿ycia gospodarczego kraju. Szczególnie w przypadku gospo-
darek surowcowych, jak¹ jest gospodarka azerska, powinna byæ ona ukierunko-
wana na œwiadome i rozs¹dne dyskontowanie wysokiej renty surowcowej,
pozyskiwanej z eksportu surowców naturalnych oraz ich pochodnych (w zakre-
sie których gospodarki te posiadaj¹ przewagi komparatywne w handlu miêdzy-
narodowym), i wspieranie rozwoju innych ni¿ surowcowy sektorów gospodarki.
Takie w³aœnie dzia³ania na rzecz zmiany i dywersyfikacji struktury gospodarki
w Azerbejd¿anie s¹ prowadzone ju¿ od kilku lat. Obecna strategia rozwoju kraju
na lata 2016–2020, og³oszona przez prezydenta w grudniu 2016 r., ma na celu
przede wszystkim rozwój ma³ej i œredniej przedsiêbiorczoœci, turystyki, sektora
logistycznego, a zw³aszcza doinwestowanie i wzmocnienie sektora rolnego, dru-
giego pod wzglêdem znaczenia w azerskim eksporcie pozanaftowym [EBRD,
2017]. Warto zaznaczyæ, i¿ sektor rolny jest Ÿród³em dochodów dla blisko 40%
aktywnej zawodowo czêœci spo³eczeñstwa, chocia¿ jego udzia³ w PKB w 2016 r.
wyniós³ zaledwie 6,4% [CIA World Factbook, 2017]. Dzia³ania na rzecz poprawy
konkurencyjnoœci sektora rolnego obejmuj¹ wsparcie kapita³owe, techniczne
i doradcze, a tak¿e promocjê rodzimych produktów rolno-spo¿ywczych na ryn-
kach miêdzynarodowych [Azerbaijan-2020…, 2012].
Analizuj¹c handel zagraniczny Azerbejd¿anu pod k¹tem miêdzynarodowej
konkurencyjnoœci sektora rolnego, nale¿y zauwa¿yæ, i¿ dzia³ania w³adz w tym za-
kresie przynosz¹ pewn¹ po¿¹dan¹ poprawê (rys. 3). Co prawda, Azerbejd¿an ca³y
czas nie posiada w handlu artyku³ami rolno-spo¿ywczymi ¿adnych przewag
komparatywnych w handlu miêdzynarodowym (wartoœci RCA 0), niemniej jed-
nak od kilku lat ujemne wartoœci wskaŸnika RCA siê zmniejszaj¹, co dowodzi po-
prawy konkurencyjnoœci w tej sferze. Analizuj¹c z kolei wartoœci wskaŸnika LFI dla
handlu tymi samymi artyku³ami, widaæ wyraŸnie, i¿ mimo pewnej wspomnianej
poprawy konkurencyjnoœci, Azerbejd¿an nadal odnotowuje deficyt handlowy
w tym zakresie.
Mówi¹c o instytucjach (otoczeniu instytucjonalnym) w Azerbejd¿anie, nie
sposób nie wspomnieæ o korupcji. Z problemem tym zmagaj¹ siê praktycznie
wszystkie kraje by³ego ZSRR (poza krajami ba³tyckimi). O tym, jak powa¿ne roz-
miary przybiera on w Azerbejd¿anie, œwiadczy fakt, i¿ w najnowszym raporcie
80 Krzysztof Falkowski

Corruption Perception Index 2017 kraj ten zosta³ sklasyfikowany dopiero na 122. miej-
scu wœród 180 uwzglêdnionych tam pañstw [Transparency International, 2017].
Co warte podkreœlenia, to najwy¿sza (najlepsza) lokata Azerbejd¿anu w tym
raporcie od 2000 r., kiedy to po raz pierwszy kraj ten zosta³ oceniony pod k¹tem
korupcji przez Transparency International. Jest to bez w¹tpienia efekt antykoru-
pcyjnych dzia³añ w³adz pañstwowych [OECD, 2016], zdaj¹cych sobie sprawê
z negatywnych konsekwencji du¿ej korupcji dla efektywnoœci funkcjonowania
ca³ej gospodarki i jej atrakcyjnoœci inwestycyjnej dla kapita³u zagranicznego, który
próbuj¹ zachêcaæ do inwestowania w pozasurowcowe sektory gospodarki. Nie-
mniej jednak dzia³ania podejmowane w tym zakresie nale¿y uznaæ za niewystar-
Konkurencyjnoœæ gospodarek surowcowych w handlu miêdzynarodowym... 81
WskaŸnik RCA (Balassy)
WskaŸnik LFI (Lafaya)
Rysunek 3. Ujawnione przewagi komparatywne Azerbejd¿anu w handlu artyku³ami
rolno-spo¿ywczymi w latach 2000–2015
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych United Nations Commodity Trade Statistics Database.

czaj¹ce i ma³o skuteczne, z kilku powodów: 1) utrwalonego kulturowo wzorca
zachowañ ludzkich; 2) du¿ych dysproporcji w poziomie i jakoœci ¿ycia ludnoœci,
przy generalnie niskim poziomie partycypacji ogó³u spo³eczeñstwa w dochodach
z eksportu surowców; 3) nieefektywnej egzekucji przepisów antykorupcyjnych.
Podsumowanie
W realiach wspó³czesnej gospodarki œwiatowej coraz czêœciej zwraca siê uwa-
gê na istotny wp³yw instytucji na procesy wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz
na konkurencyjnoœæ gospodarek w handlu miêdzynarodowym, w tym tak¿e go-
spodarek surowcowych. Wp³yw ten mo¿e mieæ ró¿noraki charakter, od pozytyw-
nego, przez neutralny, a¿ po negatywny (destrukcyjne oddzia³ywanie na
zdolnoœæ konkurencyjn¹ kraju w handlu miêdzynarodowym poprzez utrwalanie
jego surowcowej specjalizacji eksportowej).
W przypadku Azerbejd¿anu, kraju o gospodarce surowcowej, istniej¹ce uwa-
runkowania instytucjonalne, pomimo prób wprowadzenia pewnych zmian, nie
daj¹ podstaw, aby zak³adaæ, i¿ w nieodleg³ej przysz³oœci obecny niski poziom
konkurencyjnoœci tego kraju w handlu miêdzynarodowym ulegnie znacznej po-
prawie, co dodatkowo wzmocni surowcowy charakter azerskiej gospodarki i sil-
nie uzale¿ni dalszy jej rozwój od koniunktury cenowej na miêdzynarodowych
rynkach surowcowych.
Bez skutecznego wyeliminowania wysokiego poziomu korupcji, wprowadzenia
rynkowych zasad konkurencji, dokonania restrukturyzacji du¿ych pañstwowych
przedsiêbiorstw, wraz z przynajmniej czêœciow¹ zmian¹ struktury ich w³asnoœci,
trudno oczekiwaæ poprawy owej konkurencyjnoœci. Po¿¹dana dywersyfikacja
azerskich przewag komparatywnych w handlu miêdzynarodowym nie powiedzie
siê bez konsekwentnego kontynuowania zdecydowanych, d³ugofalowych zmian
w strukturze gospodarki, tj. g³ównie modernizacji sektora rolno-spo¿ywczego.
Bibliografia
Azerbaijan-2020: The Vision of the Future, 2012, http://www.undp.org/content/dam/azerbai-
jan/docs/sustain_development/AZ_Vision2020_government_draft_en.pdf [dostêp:
10.02.2018].
Bahar D., Santos M., 2018, One more resource curse. Dutch disease and export concentration, Jour-
nal of Development Economics, vol. 132.
Balassa B., 1965, Trade liberalization and ‘revealed’ comparative advantage, The Manchester
School of Economic and Social Studies, vol. 33, no. 2.
Balassa B., 1989, ‘Revealed’ comparative advantage revisited, [w:] Comparative advantage, trade
policy and economic development, ed. B. Balassa, New York University Press, New York.
82 Krzysztof Falkowski

CIA World Factbook, 2017, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/
[dostêp: 19.02.2018].
Delgado M., Ketels C., Porter M.E., Stern S., 2012, The Determinants of National Competitive-
ness, NBER Working Paper, no. 18249.
Dobbs R., Oppenheim J., Kendall A., Thompson F., Bratt M., Marel F. van der, 2013, Reverse
the curse. Maximizing the potential of resource-driven economies, McKinsey Global Institute.
EBRD, 2017, Transition report 2017–18, London.
EBRD database, http://www.ebrd.com/what-we-do/economic-research-and-data/data/fore-
casts-macro-data-transition-indicators.html [dostêp: 19.02.2018].
Fagerberg J., 1996, Technology and Competitiveness, Oxford Review of Economic Policy,
vol. 12, no. 3.
Franke A., Gawrich A., Alakbarov G., 2009, Kazakhstan and Azerbaijan as Post-Soviet Rentier
States. Resource Incomes and Autocracy as a Double ‘Curse’ in Post-Soviet Regimes, Europe-
-Asia Studies, vol. 61, no. 1.
Lafay G., 1992, The Measurement of Revealed Comparative Advantages, [w:] International Trade
Modeling, eds. M.G. Dagenais, P.A. Muet, Chapman & Hill, London.
Mehlum H., Moene K., Torvik R., 2006, Institutions and the Resource Curse, The Economic
Journal, vol. 116.
Moore Stephens Azerbaijan, 2015, Azerbaijan Extractive Industries Transparency Initiative,
https://eiti.org/sites/default/files/migrated_files/aze_eiti_report_2013.pdf [dostêp:
11.02.2018].
Nelson R.R., 2008, What Enables Rapid Economic Progress. What Are the Needed Institutions?,
Research Policy, vol. 37.
OECD, 2005, OECD Glossary of Statistical Terms, http://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID
=399 [dostêp: 13.02.2018].
OECD, 2016, Anti-Corruption Reforms in Azerbaijan, http://www.oecd.org/corruption/antibri-
bery/OECD-ACN-Azerbaijan-Round-4-Monitoring-Report-ENG.pdf [dostêp: 10.02.2018].
Pejovich S., 1995, Economic Analysis of Institutions and Systems, Kluwer A.P., Dordrecht.
Roland G., 2016, Development Economics, Routledge, London – New York.
Sachs J.D., Warner A.M., 1997, Natural Resource Abundance and Economic Growth, Harvard
University, Cambridge, MA.
Transparency International, 2017, Corruption Perception Index 2017, https://www.transpa-
rency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017 [dostêp: 17.02.2018].
United Nations Commodity Trade Statistics Database, https://comtrade.un.org/ [dostêp:
31.01.2018].
WEF, 2017, Global Competitiveness Report 2017–2018, Geneva.
Weresa M.A. (red.), 2014, Innovation, Human Capital and Trade Competitiveness. How Are They
Connected and Why Do They Matter?, Springer International Publishing, Switzerland.
World Bank, 2002, Building Institutions for Markets, Washington.
World Development Indicators, 2017, https://data.worldbank.org/products/wdi [dostêp:
03.02.2018].
K. Falkowski ()) kfalkow@sgh.waw.pl
Szko³a G³ówna Handlowa w Warszawie, al. Niepodleg³oœci 162, 02-554 Warszawa, Polska
Konkurencyjnoœæ gospodarek surowcowych w handlu miêdzynarodowym... 83