Eucharistic miracle from the scientific perspective

Abstract

The paper is an
attempt to put the Eucharistic Miracle into its proper linguistic and cultural context,
which points out the Last Supper and death on Golgotha as simultaneous events. Both
biblical text and documented earliest interpretation of Eucharist emphasize that Jesus
really was breaking and giving to Apostles the bread as His true body, not as a symbol
of His body. The scientific expertize of the Eucharistic Miracle at Sokolka (Poland)
reveals how the Holy Host may be simultaneously the bread and the Body of Christ.
Additionally, the paper discusses the issue of simultaneous events from the perspective
of physics. It was emphasized that there are infinite number of reference systems in the
Universe, where these two events (Jesus’ Last Supper and agony on the cross) took place
at the same time. Thus, it is possible and reasonable to assume, that there is a reference
system that views any of today’s Holy Mass as a simultaneous event with the Jesus’ death
on the cross, and the faithful are true participants of this very offering.

Full text

Kwartalnik
43(2018)3, ss. 81–98
ISSN 1731-5638 (print)
ISSN 2391-7598 (online)
ZBIGNIEW JACYNA-ONYSZKIEWICZ
ZAKŁAD FIZYKI KWANTOWEJ WYDZIAŁ FIZYKI UNIWERSYTET IM. A. MICKIEWICZA W POZNANIU
ZBIGONYS@AMU.EDU.PL
MARIA ELŻBIETA SOBANIEC-ŁOTOWSKA
ZAKŁAD PATOMORFOLOGII LEKARSKIEJ UNIWERSYTET MEDYCZNY W BIAŁYMSTOKU
MARIA.SOBANIEC-LOTOWSKA@UMB.EDU.PL
ORCID: 0000-0002-5521-7819
STANISŁAW TADEUSZ SULKOWSKI
UNIWERSYTET MEDYCZNY W BIAŁYMSTOKU
SULEK2854@GMAIL.COM
ORCID: 0000-0003-3943-8467
KS. ANDRZEJ KAKAREKO
WYDZIAŁ PRAWA UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU
KANCELARIA@ARCHIBIAL.PL
ORCID: 0000-0001-9644-7779
MIROSŁAW RUCKI
RADOM
M.RUCKI@UTHRAD.PL
ORCID: 0000-0001-7666-7686
eucharystycZne trwanie Z perspektywy
nauk ścisłych
DOI: http://dx.doi.org/10.12775/TiCz.2018.028
Streszczenie. Artykuł jest próbą umieszczenia Cudu Eucharystycznego wjego
właściwym kontekście językowo-kulturowym, wskazującym na jednoczesne trwanie
Ostatniej Wieczerzy ioary na Golgocie. Zarówno tekst biblijny, jak inajstarsze udoku-
mentowane interpretacje wskazują na to, że Jezus rzeczywiście łamał irozdawał Aposto-
łom chleb jako swoje Ciało, anie jako symbol swojego ciała. Naukowa ekspertyza Cudu

82 Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz i inni
Eucharystycznego wSokółce pokazuje, w jaki sposób Hostia Przenajświętsza może być
jednocześnie Ciałem Chrystusa ichlebem. Dodatkowo rozważono zagadnienie równo-
czesności zdarzeń Wieczernika iGolgoty zperspektywy zyki. Wskazano na istnienie
we wszechświecie nieskończonej liczby układów odniesienia, wktórych te dwa zdarzenia
nastąpiły jednocześnie. Z tej perspektywy możliwe jest przyjęcie układu odniesienia,
wktórym sprawowana obecnie msza św. iprzyjmowana Komunia św. odbywają się jed-
nocześnie zkrzyżową oarą Jezusa Chrystusa, awierni są wpełni uczestnikami tej oary.
Słowa kluczowe: Eucharystia; szczególna teoria względności; cud.
Abstract. Eucharistic miracle from the scientic perspective. e paper is an
attempt to put the Eucharistic Miracle into its proper linguistic and cultural context,
which points out the Last Supper and death on Golgotha as simultaneous events. Both
biblical text and documented earliest interpretation of Eucharist emphasize that Jesus
really was breaking and giving to Apostles the bread as His true body, not as asymbol
of His body. e scientic expertize of the Eucharistic Miracle at Sokolka (Poland)
reveals how the Holy Host may be simultaneously the bread and the Body of Christ.
Additionally, the paper discusses the issue of simultaneous events from the perspective
of physics. It was emphasized that there are innite number of reference systems in the
Universe, where these two events (Jesus’ Last Supper and agony on the cross) took place
at the same time. us, it is possible and reasonable to assume, that there is areference
system that views any of today’s Holy Mass as asimultaneous event with the Jesus’ death
on the cross, and the faithful are true participants of this very oering.
Keywords: Eucharist; special theory of relativity; miracle.
wprOwadZenie
W swojej homilii dotyczącej Cudu Eucharystycznego w Sokółce
abp Edward Ozorowski zaznaczył: „Chociaż przeto wszędzie tam, gdzie
sprawowana jest Najświętsza Oara, dokonuje się Cud Eucharystyczny,
to jednak wSokółce został On zdwojony. Cud wiary został umocniony
cudem empirycznym. WSokółce rodzi się na nowo nadzieja dla świata.
Bo Bóg jest wśród swego ludu”1. Czy można jednak mówić oempirycz-
nym doświadczeniu wprzypadku prawd wiary? Czy metodologia nauk
empirycznych nie wyklucza doświadczenia wiary?
1 Sokółka, 2 października 2011 r. Cyt. za: H. Bejda, Cud Eucharystyczny. Sokółka
– przesłanie dla Polski iświata, Kraków 2012.

83
Eucharystyczne trwanie z perspektywy nauk ścisłych
Tożsamość nauk przyrodniczych określa nagłośniona przez Darwi-
na metodologia naturalistyczna, przyjmująca, że badania należy prowadzić
tak, jakby poza wszechświatem materialnym nic nie istniało. Metodologia
ta okazała się niezwykle skuteczna, ponieważ tezy nauk przyrodniczych
są werykowane przez powtarzalne eksperymenty. Sukcesy nauk przy-
rodniczych doprowadziły niektórych myślicieli do ekstrapolacji założenia
metodologicznego „badania prowadzimy tak jakby poza materialnym
wszechświatem nic nie istniało” na założenie ontologiczne „nic nie istnieje
poza materialnym wszechświatem”. W ten sposób narodził się materia-
lizm, niesłusznie nazywany materializmem naukowym. Materializm nie
jest nauką, lecz tylko koncepcją metazyczną, utrzymującą, że wyznacza
ona granice racjonalności.
Dlatego zupełnie niesłusznie dzisiejsza nauka oparta właśnie na
założeniach materialistycznych przywłaszczyła sobie prawo do wyznacza-
nia granic racjonalności wiary. Wrzeczywistości wiara chrześcijańska ma
od początku coś wspólnego znauką, ponieważ jest otwarta na dowody
obalające jej twierdzenia lub potwierdzające je2. Raymond Rogers, któ-
ry uważał, że nie należy udowadniać naukowo prawd wiary, zaznaczał
jednak, że „rygorystyczne stosowanie metod naukowych wymaga, by
wszystkie zaproponowane hipotezy były zwerykowane jednakowo. Hi-
potezy zawierające cud nie mogą być odrzucane kategorycznie, ale nie
można ich sprawdzić eksperymentalnie”3. Wiedza oświecie gromadzona
metodami naukowymi czasami stoi wsprzeczności zprawdami wiary, ale
czasami też jest niezgodna znaszym codziennym doświadczeniem. Jedna
ztakich niezgodności dotyczy względności upływu czasu, który przecież
wydaje się być obiektywnym wymiarem wspólnym dla wszystkich pro-
cesów zycznych. Badania naukowe wykazały empirycznie, że czas nie
płynie jednakowo zawsze iwszędzie, iże zdarzenia jednoczesne wjednym
układzie odniesienia są niejednoczesne winnym.
2 Ph.H. Wiebe, e Promise (and reat) of the Shroud of Turin, “Proceedings
of the International Workshop on the Scientic Approach to the Acheiropoietos Im-
ages”, ENEA Frascatti, Italy, 4–6 May 2010 http://www.acheiropoietos.info/proceedings/
WiebeWeb.pdf (data dostępu: 25.08.2017).
3 R. Rogers, Comments on the book “e resurrection of the Shroud” by Mark
Antonacci http://www.shroud.com/pdfs/rogers.pdf (data dostępu: 21.12.2017).

84 Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz i inni
Wyznania chrześcijańskie trzymające się Tradycji Apostolskiej
przyjmują ponadczasowe uobecnienie Oary Jezusa w każdej sprawo-
wanej Eucharystii. Ciągłość rozumienia Eucharystii jako realnego Ciała
iKrwi Chrystusa można prześledzić od chwili ustanowienia jej wczasie
Ostatniej Wieczerzy aż do dnia dzisiejszego4. Ponadto na całym świecie
odnotowano izbadano szereg cudów eucharystycznych polegających na
przemianie chleba eucharystycznego we fragmenty tkanki serca ludzkiego.
Jakie podejście jest bardziej racjonalne: negacja tych zdarzeń na podsta-
wie założenia onieistnieniu Boga czy też przyjęcie dowodów zebranych
metodami naukowymi?
Poniższy artykuł jest próbą racjonalnej analizy zarówno okolicz-
ności Ustanowienia Ostatniej Wieczerzy, jak i Cudu Eucharystycznego,
zperspektywy dzisiejszej nauki.
ekspertyZa cudu eucharystycZnegO w sOkółce
Carhart5 zauważa, że współczesna nauka obrała takie podejście,
w którym każde zjawisko jest traktowane jako wynik naturalnego po-
wtarzalnego łańcuchu przyczyn iskutków. Zadaniem nauki jest jedynie
wykrycie i opisanie naturalnych powiązań przyczynowo-skutkowych za
pomocą modeli matematycznych.
Takie podejście jest zmuszone do ignorowania Boga, który jest oso-
bą spoza systemu materialnych przedmiotów. Jest niezależny, suwerenny,
i posiada władzę nad naturalnym biegiem zdarzeń. Działanie Boga jest
indywidualne, niepowtarzalne, wynika zwolnego wyboru i nie podlega
prawom natury – dlatego wsposób naukowy jest niemożliwe do zamo-
delowania iodtworzenia wwarunkach laboratoryjnych. Czy oznacza to,
że naukowe metody gromadzenia danych wykluczają możliwość poznania
Boga iJego działania?
Odwrotnie, metodologia naukowa daje możliwość dokładnego
zbadania faktów przed dokonaniem cudu oraz po tym wydarzeniu.
4 Mor Severius Moses, M. Rucki, M. Abdalla, Eucharystyczna obecność Chrystusa
wrozumieniu liturgicznym Kościoła Antiocheńskiego, „Liturgia Sacra” 22 (2016) 1, s. 43–67.
5 R. Carhart, Can science regain the ability to include supernatural causes? w:
Nauka iwiara. Wyzwania przyszłości, red. D. Badura, Warszawa 2018, s. 231–246.

85
Eucharystyczne trwanie z perspektywy nauk ścisłych
Uwzględniając okoliczności cudu, można wnioskować naukowo, czy wgrę
wchodzi przypadek, nieznane zjawisko, czy też osobowa ingerencja Boga
mającego władzę nad przyrodą.
Procedury badań cudów przewidziane przez Kościół są bardzo
wnikliwe i adekwatne do rangi wydarzenia6. Należy wyjaśnić, że jeśli
chodzi ocuda w procesach beatykacyjnych ikanonizacyjnych, istnieją
ściśle określone metody postępowania7, ale wprzypadku wydarzeń Eucha-
rystycznych takich procedur nie ma8. Taki stan rzeczy wyjaśnia fakt, że są
to wydarzenia niemożliwe do przewidzenia oraz zbyt rzadkie9, itrudno
byłoby tu wypracować jakieś specjalne normy postępowania. W przy-
padku Cudu Eucharystycznego zaobserwowanego w kościele pw. św.
Antoniego Padewskiego Sokółce10 wkońcu października 2008 r. została
zgromadzona idokładnie przebadana dokumentacja, włącznie zwynika-
mi ekspertyz naukowych. Ponadto przesłuchano wszystkich koniecznych
świadków, by ustalić fakty, jakie miały miejsce przed tym wydarzeniem.
Celem przeprowadzenia ekspertyzy naukowej „materiału złączo-
nego zKomunikantem, zabezpieczonego wkościele paraalnym pw. św.
Antoniego Padewskiego wSokółce” Kuria Metropolitalna wBiałymstoku
zwróciła się zocjalną prośbą do specjalistów zdziedziny patomorfologii,
profesorów medycyny Uniwersytetu Medycznego wBiałymstoku. Wdniu
7 stycznia 2009 r. prof. dr hab. Maria E. Sobaniec-Łotowska, zgodnie
zzasadami rzetelności naukowej, komisyjnie, wobecności Kanclerza Kurii
6 H. Misztal, Postępowanie wsprawie udowodnienia cudów, w: Prawo kanoniza-
cyjne. Instytucje prawa materialnego, zarys historii, procedura, Lublin 2003, s. 400–438.
7 Jan Paweł II, Konstytucja Apostolska Divinus perfectionis Magister z25 stycznia
1983 r., w: Acta Apostolicae Sedis (AAS). 1983, 75, s. 349–355; H. Misztal, Cud wrozumieniu
prawa kanonizacyjnego, w: Scio cui credidi. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora
Mariana Ruseckiego w65 rocznicę urodzin, red. I.S. Ledwoń, K. Kaucha, Z. Krzyszowski, J.
Mastej, A. Pietrzak, Lublin 2007, s. 815–827.
8 Kongregacja Nauki Wiary, Normy postępowania wrozeznawaniu domniemanych
objawień iprzesłań, „L’Osservatore Romano” (wyd. polskie) 33 (2012) 6, s. 56–59.
9 W katalogu watykańskiej wystawy poświęconej cudom Eucharystycznym (e
Eucharistic Miracles of the World, Bardstown 2009) wymieniono 132 takie udokumentowane
wydarzenia w20 krajach, najstarsze znich miało miejsce wIII stuleciu.
10 Z dniem 25 marca 2017 r. wżycie wszedł dekret abpa Edwarda Ozorowskiego,
metropolity białostockiego, podnoszący kościół kolegiacki pw. św. Antoniego wSokółce do
rangi Sanktuarium Eucharystycznego.

86 Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz i inni
Metropolitalnej ks. prof. Andrzeja Kakareki, pobrała zkorporału próbkę
obecnego na nim tajemniczego materiału (w chwili pobierania próbki
nie było wiadomo jaki to jest materiał). Miał brunatną barwę ibył ściśle
złączony zzachowanym fragmentem Hostii Przenajświętszej. Następnie
została wykonana ekspertyza zpełnym udokumentowaniem zawierającym
opis izdjęcia badanego materiału, wykonane za pomocą mikroskopów
optycznych imikroskopu elektronowego transmisyjnego. Wyniki badań
spisano wprotokole zdnia 21.01.2009 r. złożonym wKurii Metropoli-
talnej Białostockiej. Wpodsumowaniu umieszczono następujące zdanie:
„Przysłany do oceny materiał [...] wskazuje na tkankę mięśnia sercowego,
a przynajmniej ze wszystkich tkanek żywych organizmu najbardziej ją
przypomina”.
Zwraca na siebie uwagę fakt, że wmałej ilości „ślepo”, przypadkowo
pobranej próbki tkanki stwierdzono bardzo wiele charakterystycznych
pod względem morfologicznym wykładników wskazujących na tkankę
mięśnia sercowego. Jednym ztakich wykładników jest zjawisko segmen-
tacji, tj. uszkodzenie włókien mięśnia sercowego wmiejscu wstawek11
(ang. intercalated discs), stanowiących pod względem morfologicznym
i funkcjonalnym struktury złożone, najbardziej charakterystyczne dla
mięśnia serca12, oraz zjawisko fragmentacji. Uszkodzenia te były widoczne
jako liczne, drobne pęknięcia, jakby cięcia nożem. Takie zmiany powstają
jedynie we włóknach niemartwiczych (wprzypadku niniejszych badań
histologicznych cytoplazma włókien barwiła się hematoksyliną Mayera
ieozyną na różowo, miejscami dość intensywnie) iodzwierciedlają szyb-
11 Wstawki są to wyspecjalizowane połączenia międzykomórkowe dotyczące
szczytowych ibocznych powierzchni kardiomiocytów, łączące komórki mięśnia serco-
wego we włókna.
12 M.S. Forbes, N. Sperelakis, Intercalated discs of mammalian heart: a review
of structure and function, „Tissue Cell” 17 (1985), s. 605–648; C. Pinali, H.J. Bennett,
J.B. Davenport, J.L. Caldwell, T. Starborg, A.W. Traord, A. Kitmitto, ree-dimensional
structure of the intercalated disc reveals plicate domain and gap junction remodeling in
heart failure, „Biophysical Journal” 108 (2015), s. 498–507; S. Kruś, Patomorfologia ogól-
na mięśnia sercowego, w: Patomorfologia serca, red. S. Kruś, Warszawa 1990, s. 97–120;
W. Sawicki, W. Malejczyk, Tkanka mięśniowa, w: Histologia, red. W. Sawicki, Warszawa
2012, s. 265–291.

87
Eucharystyczne trwanie z perspektywy nauk ścisłych
kie skurcze mięśnia serca wokresie przedśmiertnym, preagonalnym, np.
podczas migotania komór13.
Ważnym dowodem na to, iż badany materiał jest mięśniem ludz-
kiego serca, było głównie centralne ułożenie jąder komórkowych wob-
serwowanych włóknach, co jest dla tego mięśnia zjawiskiem charaktery-
stycznym14. Na przebiegu niektórych włókien zaobserwowano również
obrazy mogące odpowiadać węzłom skurczu. Natomiast wbadaniu mikro-
skopowo-elektronowym widoczne były wyraźne zarysy wstawek ipęczki
delikatnych miobryli.
Obserwowane pod mikroskopem fragmenty tkanki bez wątpienia
należą do serca ludzkiego iwyglądają tak, jakby próbka została pobrana
zserca żyjącego człowieka wstanie agonii. Mimo woli nasuwa się skoja-
rzenie ze słowami Litanii: „Serce Jezusa, dla nieprawości naszych starte”
Badania patomorfologiczne, zzachowaniem wszelkich zasad sztuki,
przeprowadziło niezależnie dwoje ekspertów, zatrudnionych w dwóch
odrębnych jednostkach organizacyjnych UMB, ponieważ wnauce obo-
wiązuje zasada werykowalności. To, co odkrywa lub obserwuje jeden
naukowiec, należy uznać za obiektywny fakt, jeśli inny naukowiec nieza-
leżnie zaobserwuje to samo. Wyniki badań uzyskane przez prof. dr hab.
Marię E. Sobaniec-Łotowską (zZakładu Patomorfologii Lekarskiej UMB)
iprzez prof. dr. hab. Stanisława Sulkowskiego (zZakładu Patomorfologii
Ogólnej UMB) są zgodne iwskazują na obecność tkanki serca ludzkiego
o określonych zmianach patomorfologicznych. Obydwoje zauważają, że
materia, zktórej składa się komunikant, w warunkach naturalnych, po
włożeniu do wody, szybko ulega rozpuszczeniu. Nie nastąpiło to wbada-
nym przypadku. Zaobserwowano natomiast bardziej niezwykły fenomen:
tkanka mięśnia sercowego, która pojawiła się na Komunikancie, tworzyła
nierozerwalną strukturę zpozostałym na obwodzie delikatnym rąbkiem
białej Hostii. Zjawisko to jest dobrze widoczne nawet makroskopowo, tj.
bez użycia powiększeń mikroskopowych. Tak więc stwierdzono wzajemne
przenikanie się włókien mięśnia serca ze strukturą Komunikantu. Sposób
13 S. Kruś, Patomorfologia ogólna mięśnia sercowego, s. 97–120.
14 B. Young, J.S. Lowe, A. Stevens, J.W. Heath, Basic tissue types. Muscle, in:
Weather’s Functional Histology. AText and Colour Atlas, eds. B. Young et al., Philadelphia
2011, s. 101–121; M. Zabel, Tkanka mięśniowa, w: Histologia. Podręcznik dla studentów
medycyny i stomatologii, red. W. Zabel, Wrocław 2016, s. 109–121.

88 Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz i inni
połączenia tkanki mięśniowej zmateriałem Hostii, zdaniem naukowców,
wyklucza możliwość ingerencji człowieka w celu sztucznego uzyskania
takiego efektu. I co jest ważne, że analizowany przez patomorfologów
tajemniczy materiał, który pojawił się na Komunikancie, wcałości stanowi
tkankę mięśnia sercowego.
Ekspertyzy białostockich patomorfologów miały wpływ na decyzję
JE abp. Edwarda Ozorowskiego, Metropolity Białostockiego, by powołać
Komisję Kościelną wcelu zbadania Wydarzenia Eucharystycznego wSo-
kółce. Komisja przesłuchała świadków Wydarzenia, przeanalizowała całą
sprawę pod kątem teologicznym, sporządziła protokół iwnioski z tego
protokołu przedstawiła opinii publicznej. Cała dokumentacja została
następnie przesłana do Nuncjatury Apostolskiej wPolsce.
Od chwili, kiedy wpaździerniku 2009 r. został ogłoszony komu-
nikat Komisji Kościelnej, ze środowisk naukowych nie wpłynęło żadne
merytoryczne zastrzeżenie co do sposobu pobierania próbki, metodologii
przeprowadzonych badań inaukowej wiarygodności wyników ekspertyzy.
Należy zatem przyjąć, że – zgodnie zodnotowanym świadectwem wielu
osób – przed 19 października 2008 r. badany materiał składał się zcząste-
czek chleba typowych dla komunikantów, natomiast po tej dacie wjego
strukturze znajduje się znaczna ilość tkanki ludzkiego mięśnia sercowego
ocharakterystycznej morfologii. Można zatem mówić onaukowym po-
twierdzeniu nadprzyrodzonej ingerencji Boga, której nie da się odtworzyć
wwarunkach laboratoryjnych lub opisać modelami matematycznymi.
interpretacja cudu eucharystycZnegO
w świetle Ostatniej wiecZerZy
Biblijne pojęcie cudu nie dotyczy dziwnych, niezrozumiałych zja-
wisk, aich związek zdziałaniem Boga nie jest tylko „przypisaniem” tych
zjawisk Bogu. Pojęcie „cud” oznacza przejaw mocy Boga15 i zazwyczaj
następuje po zapowiedzi, że się stanie to lub tamto wbrew prawom natury
iwoli ludzi sprzeciwiających się Bogu. Każdy cud ma swój konkretny cel,
15 Grecki wyraz δύναμις tłumaczony jako „cud” oznacza raczej ‘moc, przejaw
mocy’, podobnie jak jego aramejski odpowiednik  użyty wPeszitcie.

89
Eucharystyczne trwanie z perspektywy nauk ścisłych
a tym celem z reguły jest nawrócenie konkretnych ludzi, którzy widzą
cud lub onim słyszą16.
Trudno mówić ocudzie, kiedy np. badając próbkę pobraną zku-
pionego w markecie chleba zobaczymy pod mikroskopem strukturę
kiełbasy. Takiego zjawiska nie da się rozpatrywać w kategoriach cudu.
Inaczej wygląda sprawa zcudem Eucharystycznym. Zpunktu widzenia
obecnych na Ostatniej Wieczerzy Apostołów słowa Jezusa miały konkret-
ną moc, choć nie były do końca zrozumiałe. Widzieli przecież, że brał do
rąk chleb, isłyszeli, że przy tym mówił: „To jest ciało moje”. Zpewnością
nie była to sprzeczność przeoczona przez któregokolwiek zApostołów,
skoro odnotowana została wtrzech Ewangeliach, inawet przekazana św.
Pawłowi owiele wcześniej niż zostały spisane Ewangelie17. Stwierdzony
na drodze badań naukowych fakt jest taki, że pobrana izbadana próbka
zSokółki jednocześnie jest chlebem ifragmentem mięśnia serca ludzkiego
z dającymi się wyróżnić cechami opisanymi wyżej. Wpewnym sensie,
wkontekście wypowiedzi Jezusa można było się spodziewać, że wcześniej
czy później nastąpi Cud Eucharystyczny, namacalnie werykowalny.
Warto zwrócić uwagę na drobny szczegół dotyczący następstwa
wydarzeń. W polskim brzmieniu słów Jezusa Chrystusa powtarzanych
w czasie mszy św. mamy chronologiczną kolejność: „to jest ciało Moje”
w czasie Wieczerzy, „które będzie wydane” jutro na Golgocie. Jednak tekst
grecki może sugerować jednoczesność tych dwóch wydarzeń: „to jest
ciało Moje, które za was jest wydawane” (Łk 22,19). Słowo διδόμενον jest
imiesłowem strony medialno-pasywnej w czasie teraźniejszym, tak jakby
wydawanie Ciała Jezusa odbywało się w tym samym momencie, co łama-
nie i rozdawanie chleba uczniom. Podobne znaczenie trwania ma grama-
16 Więcej temat cudów iich związku zwiarą w artykule M. Rucki, „Inie bądź
niewierzącym”: żydowskie rozumienie uzasadnionej wiary, „Wrocławski Przegląd Teolo-
giczny”, 23 (2015) 1, s. 85–98.
17 W Liście do Koryntian św. Paweł pisze: „Ja bowiem otrzymałem od Pana to,
co wam przekazałem, że Pan Jezus tej nocy, kiedy został wydany, wziął chleb idzięki
uczyniwszy połamał irzekł: To jest Ciało moje” (1 Kor 11,23–24). List ten był napisany
prawdopodobnie wiosną 55 r. (Pismo święte. Nowy Testament, Poznań 1999, wprowa-
dzenie na s. 384), ale otrzymanie tej informacji przez św. Pawła musiało nastąpić krótko
po jego nawróceniu, wlatach 30., a najpóźniej na początku lat 40., kiedy rozpoczął on
pracę zchrześcijanami wAntiochii (Dz 11,25–26).

90 Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz i inni
tyczna forma imiesłowowa Ethpaal18 



 wyrazu 

 ‘dawać’, użyta
w starożytnym syriackim tłumaczeniu Nowego Testamentu Peszitta. Język
syriacki jest dialektem języka aramejskiego używanego przez Jezusa i Apo-
stołów19, co w znacznym stopniu uwiarygodnia relacje Ewangelistów.
I choć imiesłów czasu teraźniejszego często nie przedstawia czynności,
która byłaby równoczesna z tą oznaczoną przez czasownik główny, to
jednak jego odniesienie do czasu jest określane na podstawie kontekstu20.
W kontekście ponadczasowej oary Jezusa Chrystusa, zgodnie ze słowa-
mi wypowiedzianymi w czasie Ostatniej Wieczerzy, Jego ciało było wy-
dawane w tym samym czasie.
Podobna forma gramatyczna zdaje się wskazywać na jednoczesność
wylewania krwi Jezusa isprawowania Ostatniej Wieczerzy. WEwangelii
Marka werset 14,24 brzmi: „Τοῦτό ἐστιν τὸ αἷμά μου τῆς διαθήκης τὸ
ἐκχυννόμενον”. Wyraz ἐκχυννόμενον jest imiesłowem strony medialno-
-pasywnej w czasie teraźniejszym: „jest wylewana”, i niektóre polskie
tłumaczenia właśnie taką formę preferują21. Taka sama forma gramatycz-
na słowa ἐκχέω powtarza się iuMateusza (26,28), iu Łukasza (22,20),
przy czym różny szyk zdania wskazuje na to, że formułka ta nie została
po prostu przepisana przez jednego autora od drugiego. Krew Jezusa
jest wylewana w chwili podawania uczniom kielicha wczasie ostatniej
wieczerzy.
Rozumienie jednoczesności wydarzeń Ostatniej Wieczerzy i Gol-
goty jest obecne w najstarszych znanych dokumentach chrześcijaństwa
18 T. Muraoka, Classical Syriac: A Basic Grammar with aChrestomathy, Wies-
baden 2005, s. 41–51.
19 Języki syryjski wschodni (nestoriański) izachodni (jakobicki) razem zjęzykiem
talmudycznych targumów są uważane za dialekty języka wschodnioaramejskiego, zob.
np.: A. F. Majewicz, Języki świata iich klasykowanie, Warszawa 1989, s. 40. Powszechnie
przyjmuje się, że językiem konwersacji między Jezusem aApostołami był aramejski, por.:
P. Ostański, „Eli, Eli, lema sabachthani” (Mt 27,46). Aramejskie wyrażenia wgreckim tekście
Nowego Testamentu, „Poznańskie Studia Teologiczne”, 30, (2016), s. 215–225.
20 Zob. np. F. Blass, A. Debrunner, F. Rehkopf, Grammatik des neutestamentlichen
Griechisch, Göttingen 1990.
21 Np. werset Mt 26,28 zawiera słowa: „za wielu przelewana jest” (Nowy Testa-
ment. Ekumeniczny przekład przyjaciół, Warszawa 2012) lub „za wielu jest wylewana”
(Pismo Święte Starego iNowego Testamentu. Najnowszy przekład zjęzyków oryginalnych
zkomentarzem, Częstochowa 2008).

91
Eucharystyczne trwanie z perspektywy nauk ścisłych
Orientu. Aramejskojęzyczni chrześcijanie pierwszych wieków w Peszitcie
przełożyli greckie ἐκχυννόμενον na swój język jako 

, forma imiesło-
wowa Ethpaal od  ‘rozpraszać’22. Kilka wieków później św. Efrem Sy-
ryjski (†373), doktor Kościoła Powszechnego, napisał w swoim poemacie
O niekwaszonym chlebie: „Prawdziwy Baranek wstał i połamał swoje
Ciało”23. Podobnymi słowami posłużył się Cyryllonas, syriacki mnich
z Edessy, którego twórczość przypada na koniec IV w. W jednym ze swo-
ich dzieł opisuje on Ostatnią Wieczerzę24, w czasie której Pan „złożył
pełną oarę. (...) W swych dłoniach trzymał własne Ciało”.
Biorąc pod uwagę, że te dwie sprzeczności – substancja chleba/
Ciała i jednoczesność wydarzeń – stawiają w kłopotliwym świetle każdą
relację o Ostatniej Wieczerzy, nie da się obronić hipotezy o dodaniu ich
do tekstu w czasach późniejszych. Jedynie fakt doświadczenia przez Apo-
stołów niepodważalnego cudu (przejawu mocy Jezusa – δύναμις czy  
)
mógł spowodować, że te oczywiste sprzeczności były od początku przez
nich głoszone jako niezaprzeczalna prawda. Z pewnością tym cudem było
spotkanie ze zmartwychwstałym Jezusem, które zmieniło życie Apostołów
i całe ich dotychczasowe myślenie.
W tym kontekście Cud Eucharystyczny, którego świadkami stała
się paraa św. Antoniego wSokółce, potwierdzony przez profesorów
patomorfologii z Uniwersytetu wBiałymstoku, jest logicznym znakiem,
w sposób konsekwentny potwierdzającym powagę słów Jezusa Chry-
stusa. Natomiast tkanka serca zmiażdżonego cierpieniem wskazuje na
nieustanne realne uobecnianie oary Chrystusa wEucharystii. Pokazuje
ona, że słowa Jezusa, zapisane w trzech Ewangeliach i w Pierwszym
Liście do Koryntian, nie są pustą deklaracją, metaforą lub symbolem,
ani tym bardziej pomyłką lub późniejszym dodatkiem. Są po prostu
rzeczywistością.
22 J. Payne-Smith, ACompendious Syriac Dictionary, Winona Lake 1998, s. 39.
23 Ephrem the Syrian’s Hymns on the Unleavened Bread, translation and intro-
duction by J.E. Walters. Piscataway 2012, s. 87.
24 Eucharystia pierwszych chrześcijan, wybór iopracowanie ks. M. Starowieyski,
Kraków 1987, s. 200–205.

92 Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz i inni
jednOcZesnOść ZdarZeń
Biblia deniuje Boga jako osobę ponadczasową, dla której „tysiąc
lat [...] jest jak wczorajszy dzień, który minął, niby straż nocna” (Ps 90,4),
i„jeden dzień uPana jest jak tysiąc lat, atysiąc lat jak jeden dzień” (2 P 3,8).
Czy ma to jakieś przełożenie na materialną rzeczywistość, wktórej żyjemy?
Fakt upływu czasu jest jednym z najbardziej podstawowych od-
czuć człowieka. Zdajemy sobie sprawę, że zdążamy od przeszłości, która
minęła iwktórej nic nie możemy zmienić, przez teraźniejszość, wktórej
możemy działać, do niepewnej przeszłości. Teraźniejszość odczuwamy
jako cos konkretnego i realnego. Pamiętamy przeszłość i staramy się
przewidzieć przyszłość, żyjemy jednak wteraźniejszości. Wydaje się nam,
że teraźniejszość stale się aktualizuje, dając poczucie upływu czasu. Przy-
szłość natomiast wydaje się nam nieokreślona iistnieje tylko jako zbiór
możliwości. Czujemy, że zawsze posuwamy się wczasie do „przodu” od
ustalonej przeszłości do niepewnej przyszłości. Taka struktura czasu jest
wbudowana wnasz język, myśli izachowania. Określa ona sposób, wjaki
przeżywamy nasze codzienne życie.
Z introspekcji wiemy, że odczuwane tempo upływu czasu jest
wdużym stopniu subiektywne izależy od stanu naszych emocji. Wod-
różnieniu od czasu odczuwanego przez nas – czas zyczny, deniowany
jako mierzalny parametr będący miarą przedziału jaki upłynął miedzy
zdarzeniami – jest obiektywny. Czas zyczny mierzymy za pomocą ze-
garów, urządzeń wykorzystujących stabilne procesy okresowe.
Do początku XX wieku zycy, podobnie jak ludzie wcodziennym
życiu, uważali, że czas płynie jednostajnie niezależnie od przestrzeni
izawartej wniej materii. Analiza matematycznego opisu zjawisk elektro-
magnetycznych, aw szczególności fakt bezwzględnej stałości prędkości
światła wpróżni, wykazała, że czas iprzestrzeń nie mogą być traktowane
rozłącznie. Ten zaskakujący wniosek został sformułowany przez Alberta
Einsteina wroku 1905 wjego szczególnej teorii względności. Elegancką
matematyczną postać nadał mu kilka lat później Hermann Minkowski,
wprowadzając pojęcie czasoprzestrzeni25.
25 R. Penrose, e Road to Reality. AComplete Guide to the Law of the Physics.
London 2004, s. 616.

93
Eucharystyczne trwanie z perspektywy nauk ścisłych
Nowością było odkrycie, że podział czasoprzestrzeni na czas iprze-
strzeń zależy do pewnego stopnia od punktu obserwacji (od układu od-
niesienia). Skutkiem tego dla obserwatorów znajdujących się wróżnych
miejscach i poruszających się z różnymi prędkościami dane zdarzenie,
wbrew naszej intuicji, dla jednego znich może należeć do przeszłości,
adla drugiego do przyszłości. Wszczególnej teorii względności podział
na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość traci swój bezwzględny cha-
rakter. Program nauczania zyki już na poziomie liceum wprowadza
elementy teorii względności wykazując, że „dwa zdarzenia zachodzą-
ce w różnych miejscach i jednoczesne w jednym układzie odniesienia
[...], są niejednoczesne w innym”26. Fakt, że prędkość światła w próż-
ni jest zawsze niezmienna dla każdego obserwatora, prowadzi do tzw.
transformacji Lorentza, z której wprost wynika względność równocze-
sności zdarzeń. Czyli jednoczesność wydarzeń jest zależna od układu
odniesienia.
We wszechświecie istnieje nieskończona liczba układów odnie-
sienia, w których wydarzenia Ostatniej Wieczerzy i Golgoty zachodzą
jednocześnie. Jezus ustanowił Eucharystię w Wieczerniku około 20 go-
dzin przed tym, jak przelał krew na krzyżu. Jednak dla obserwatora,
oddalającego się od Ziemi wzdłuż prostej łączącej Wieczernik zGolgotą
i w kierunku od Golgoty do Wieczernika, z prędkością np. 10 km/s
iznajdującego się wodległości około 69 lat świetlnych od Jerozolimy, te
dwa wydarzenia były jednoczesne. Podobnie, dla kapłana dokonującego
obecnie konsekrację chleba wpojeździe kosmicznym oddalającym się od
Ziemi z tą samą prędkością, wodległości od Ziemi około 60 milionów
lat świetlnych, konsekracja odbywałaby się wtym samym momencie, co
śmierć Jezusa na krzyżu. Układów odniesienia o takich właściwościach
istnieje nieskończenie wiele we wszechświecie. Zpunktu widzenia zyki
można powiedzieć, że następstwo czasowe zdarzeń, zależne od układu
odniesienia, wpewnym sensie jest czymś drugorzędnym.
W 1915 roku Albert Einstein sformułował doskonałą teorię gra-
witacji. Teoria ta, tzw. ogólna teoria względności, jest obecnie najlepiej
26 Fizyka iastronomia dla każdego. Zakres podstawowy dla szkół ponadgimna-
zjalnych, red. B. Stagnowska, Kraków 2011, s. 296.

94 Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz i inni
potwierdzoną eksperymentalnie teorią zyczną27. Ogólna teoria względ-
ności redukuje zjawisko grawitacji do ruchu bezwładnego wzakrzywionej
czasoprzestrzeni, której zakrzywienie określone jest przez przestrzenny
rozkład mas i stan ich ruchu. Wrezultacie w pobliżu dużych mas ze-
gary chodzą wolniej niż wpunkcie, gdzie grawitacja jest słaba (zjawisko
to wykorzystuje się praktycznie w systemach nawigacji satelitarnej, np.
GPS)28. Wskrajnej sytuacji, kiedy obserwowalibyśmy zegar wpadający do
czarnej dziury (np. masywna czarna dziura znajduje się wcentrum Drogi
Mlecznej), zauważylibyśmy zatrzymanie czasu, co zupełnie nie mieści się
wnaszym potocznym odczuwaniu nieubłaganego upływu czasu.
Jeśli się określi Boga za Hawkingiem jako „czynnik sprawczy
spoza wszechświata”29, wówczas dowolny układ odniesienia może być
potraktowany jako punkt widzenia ponadczasowego Pana Boga na na-
szą rzeczywistość ograniczoną czasem. Ponadto Biblia deniuje Boga
jako „wypełniającego niebo i ziemię” (Jr 23,24), czyli znajdującego się
wwielu układach odniesienia, albo raczej jako kogoś, wkim mieszczą się
wszystkie układy odniesienia (Dz 17,28). Stąd Jezus, będąc Bogiem, mógł
powiedzieć, że trzyma wrękach, przełamuje idaje Apostołom do jedzenia
swoje Ciało, które właśnie wtym momencie jest wydawane na Golgocie.
Jego układ odliczania czasu różnił się od układu Apostołów, i różni się
od naszego, ale nadal mieścił się wramach ustanowionych przez Niego
praw zyki rządzących światem materialnym.
Mimo że nie jest to zgodne znaszym codziennym doświadczeniem
upływu czasu, Pan Bóg ma do dyspozycji cały szereg układów odniesienia,
wktórych nasze życie zachodzi jednocześnie zoarą Jezusa złożoną na
Golgocie – atakże wWieczerniku. Cud przemiany eucharystycznej polega
na tym, że Bóg ingeruje wnasz odbiór czasoprzestrzeni idaje nam udział
wswojej ponadczasowej rzeczywistości.
27 Zob. np.: J.M. Janowski, Zagadnienia istnienia i natury czasu w wybranych
modelach kosmologicznych, Warszawa 2016, s. 86.
28 Zob. np.: J. Januszewski, Systemy satelitarne GPS Galileo iinne, Warszawa 2006.
29 S. W. Hawking, e Beginning of Time, http://www.hawking.org.uk/the-begin-
ning-of-time.html (data dostępu: 20.03.2018).

95
Eucharystyczne trwanie z perspektywy nauk ścisłych
pOdsumOwanie
Sprawowana msza św. jest urzeczywistnieniem konkretnego zbaw-
czego wydarzenia, aosoby przyjmujące Komunię stają się uczestnikami
tego wydarzenia tu iteraz, ajednocześnie tam wtedy. Jednoznacznie wska-
zuje na to grecki wyraz ἀνάμνησις ‘pamiątka’, który wkontekście semickim
oznacza raczej urzeczywistnienie niż wspomnienie30. Takie rozumienie
Eucharystii wKościele było od samego początku, co potwierdzają m.in.
listy św. Ignacego zAntiochii (†107). Wliście do Kościoła wSmyrnie pisał
on o„przeciwnikach myśli Bożej” wsposób następujący: „Powstrzymują
się od modlitwy iEucharystii, gdyż nie wierzą, że Eucharystia jest Ciałem
Pana Naszego, Ciałem, które cierpiało za nasze grzechy, i które Ojciec
wswej dobroci wskrzesił” (Smyrn. 7,1). Papież Leon Wielki (†461) pisał
omanichejczykach, że „niegodnymi usty przyjmują Ciało Pańskie, nato-
miast uchylają się od picia Krwi naszego odkupienia”31. Syriacki teolog
Mar Narsaj (†503) podkreślał, że Jezus „nie uczynił znich symbolu czy
podobieństwa, lecz dokładnie Ciało iprawdziwie Krew”32. Syriacki biskup
Sewerius znany jako Mojżesz bar Kefas (†903) nawet udowadniał, że dary
eucharystyczne „to jest Jego ciało iJego krew, które są od Dziewicy”33. Cud
Eucharystyczny potwierdza materialnie, że ta rzeczywistość jest czymś
więcej niż symboliką lub nawet doznaniem duchowym. Eucharystia jed-
nocześnie jest chlebem iCiałem Jezusa Chrystusa, tak jak On powiedział
to wczasie Ostatniej Wieczerzy.
30 Szczegółowo o znaczeniu wyrazu ἀνάμνησις i jego hebrajskiego i greckiego
odpowiedników jest mowa wartykule Mor Severius Moses, Rucki M., Abdalla M., Eu-
charystyczna obecność Chrystusa w rozumieniu liturgicznym Kościoła Antiocheńskiego,
s. 43–67.
31 W. Myszor, Leon Wielki wobec manicheizmu [Leon Wielki, Epistulae: 7,
8 i15 CP L 1656; Turribius Asturicensis, Epistula ad Idacium CP L 564], „Śląskie Studia
Historyczno-Teologiczne” 49 (2016) 2, s. 283–301.
32 e Liturgical Homilies of Narsai, Tom 8, transl. R.H. Connolly, Cambridge
1909, s. 17.
33 R.H. Connolly, H.W. Codrington, Two Commentaries on the Jacobite Liturgy,
London 1913, s. 54. Należy odnotować, że taką samą opinię wyrażał Cyryl Aleksandryjski,
który był przeciwnikiem doktryny Nestoriusza, zob.: . Hainthaler, Perspectives on the
Eucharist in the Nestorian Controversy, w: e Eucharist in eology and Philosophy, eds.
I. Perczel, R. Forrai, G. Gereby, Leuven 2005, s. 3–22.

96 Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz i inni
Dzięki szczególnej teorii względności możemy lepiej zrozumieć
jednoczesność wydarzeń Golgoty i Wieczernika, a także ich urzeczy-
wistnienie w każdej sprawowanej mszy św. We wszechświecie istnieje
cały szereg układów odniesienia, w których wydarzenia te zachodziły
równocześnie. Bóg obejmujący cały wszechświat obejmuje każdy układ
odniesienia, jaki tylko możemy obrać wmaterialnym świecie, aoprócz
tego ma własny układ odniesienia. Wukładzie odniesienia Boga udział
wrzeczywistości zbawczej wiernych przyjmujących Komunię wdowolnym
czasie i w dowolnym miejscu jest równoczesny z oarą złożoną przez
Jezusa wWieczerniku ina Golgocie.
pOdZiękOwanie
Autorzy pragną złożyć podziękowania za pomoc w powstaniu
niniejszego artykułu: Jego Ekscelencji Księdzu Arcybiskupowi Seniorowi
prof. dr hab. Edwardowi Ozorowskiemu, który do 2017 r. pełnił funkcje
Metropolity Białostockiego, Jego Ekscelencji Księdzu Arcybiskupowi dr
Tadeuszowi Wojdzie, Metropolicie Białostockiemu, Księdzu Kanonikowi
Generalnemu, Proboszczowi Sanktuarium Eucharystycznego wSokółce,
Dziekanowi Dekanatu Sokółka Stanisławowi Gniedziejko oraz Siostrze
Eucharystce Julii Dubowskiej.
bibliOgrafia
Bejda, H., Cud Eucharystyczny. Sokółka – przesłanie dla Polski iświata, Kraków 2012.
Blass, F., Debrunner, A., Rehkopf, F., Grammatik des neutestamentlichen Griechisch,
Göttingen 1990.
Carhart, R., Can science regain the ability to include supernatural causes?, w: Nauka iwia-
ra. Wyzwania przyszłości, red. D. Badura, Warszawa 2018, s. 231–246.
Connolly, R.H., Codrington H.W., Two Commentaries on the Jacobite Liturgy, London 1913.
Ephrem the Syrian’s Hymns on the Unleavened Bread, translation and introduction by
J.E. Walters. Piscataway 2012.
Eucharystia pierwszych chrześcijan, wybór i opracowanie ks. M. Starowieyski, Kraków
1987.
Fizyka iastronomia dla każdego. Zakres podstawowy dla szkół ponadgimnazjalnych, red.
B. Stagnowska, Kraków 2011.

97
Eucharystyczne trwanie z perspektywy nauk ścisłych
Forbes, M.S., Sperelakis, N., Intercalated discs of mammalian heart: areview of structure
and function, „Tissue Cell” 17 (1985), s. 605–648.
Hainthaler, ., Perspectives on the Eucharist in the Nestorian Controversy, w: e Eu-
charist in eology and Phylosophy, eds. I. Perczel, R. Forrai, G. Gereby, Leuven
2005, s. 3–22.
Hawking, S.W., e Beginning of Time, http://www.hawking.org.uk/the-beginning-of-time.
html (data dostępu: 20.03.2018).
Jan Paweł II, Konstytucja Apostolska Divinus perfectionis Magister z25 stycznia 1983 r., w:
Acta Apostolicae Sedis (AAS). 1983, 75, s. 349–355.
Janowski, J.M., Zagadnienia istnienia inatury czasu wwybranych modelach kosmologicz-
nych, Warszawa 2016.
Januszewski, J., Systemy satelitarne GPS Galileo iinne, Warszawa 2006.
Kongregacja Nauki Wiary, Normy postępowania wrozeznawaniu domniemanych objawień
iprzesłań, „L’Osservatore Romano” (wyd. polskie) 33 (2012) nr 6, s. 56–59.
Kruś, S., Patomorfologia ogólna mięśnia sercowego, w: Patomorfologia serca, red. S. Kruś,
Warszawa 1990, s. 97–120.
Majewicz, A. F., Języki świata iich klasykowanie, Warszawa 1989.
Misztal, H., Cud w rozumieniu prawa kanonizacyjnego, w: Scio cui credidi. Księga pa-
miątkowa ku czci Księdza Profesora Mariana Ruseckiego w 65 rocznicę urodzin,
red. I.S. Ledwoń, K. Kaucha, Z. Krzyszowski, J. Mastej, A. Pietrzak, Lublin 2007,
s. 815–827.
Misztal, H., Postępowanie wsprawie udowodnienia cudów, w: Prawo kanonizacyjne. Insty-
tucje prawa materialnego, zarys historii, procedura, Lublin 2003, s. 400–438.
Mor Severius Moses, Rucki M., Abdalla M., Eucharystyczna obecność Chrystusa w ro-
zumieniu liturgicznym Kościoła Antiocheńskiego, „Liturgia Sacra” 22 (2016) 1,
s. 43–67.
Muraoka, T., Classical Syriac: ABasic Grammar with aChrestomathy, Wiesbaden 2005.
Myszor, W., Leon Wielki wobec manicheizmu [Leon Wielki, Epistulae: 7, 8 i15 CP L 1656;
Turribius Asturicensis, Epistula ad Idacium CP L 564], „Śląskie Studia Historycz-
no-Teologiczne” 49 (2016) 2, s. 283–301.
Nowy Testament. Ekumeniczny przekład przyjaciół, Warszawa 2012.
Ostański, P., „Eli, Eli, lema sabachthani” (Mt 27,46). Aramejskie wyrażenia wgrec-
kim tekœcie Nowego Testamentu, „Poznańskie Studia Teologiczne” 30 (2016),
s. 215–225.
Payne-Smith, J., ACompendious Syriac Dictionary, Winona Lake 1998.
Penrose, R., e Road to Reality. AComplete Guide to the Law of the Physics. London 2004.
Pinali, C., Bennett, H.J., Davenport, J.B., Caldwell, J.L., Starborg, T., Traord, A.W.,
Kitmitto, A., ree-dimensional structure of the intercalated disc reveals plicate
domain and gap junction remodeling in heart failure, „Biophysical Journal” 108
(2015), s. 498–507.
Pismo Święte Starego iNowego Testamentu. Najnowszy przekład zjęzyków oryginalnych
zkomentarzem, Częstochowa 2008.

98 Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz i inni
Rogers, R., Comments on the book “e resurrection of the Shroud” by Mark Antonacci
http://www.shroud.com/pdfs/rogers.pdf (data dostępu: 21.12.2017).
Rucki, M. „Inie bądź niewierzącym”: żydowskie rozumienie uzasadnionej wiary, „Wr o -
cławski Przegląd Teologiczny”, 23 (2015) 1, s. 85–98.
Sawicki, W., Malejczyk, W., Tkanka mięśniowa, w: Histologia, red. W. Sawicki, Warszawa
2012, s. 265–291.
e Eucharistic Miracles of the World, Bardstown 2009.
e Liturgical Homilies of Narsai, tom 8, transl. R.H. Connolly, Cambridge 1909.
Wiebe, Ph. H., e Promise (and reat) of the Shroud of Turin, “Proceedings of the In-
ternational Workshop on the Scientic Approach to the Acheiropoietos Images”,
ENEA Frascatti, Italy, 4–6 May 2010 http://www.acheiropoietos.info/proceedings/
WiebeWeb.pdf (data dostępu: 25.08.2017).
Young, B., Lowe, J.S., Stevens, A., Heath, J.W., Basic tissue types. Muscle, in: Weathe r ’s
Functional Histology. AText and Colour Atlas, eds. B. Young et al., Philadelphia
2011, s. 101–121.
Zabel, M. Tkanka mięśniowa, w: Histologia. Podręcznik dla studentów medycyny istoma-
tologii, red. W. Zabel, Wrocław 2016, s. 109–121.