Content uploaded by Ibrahim Sirkeci
Author content
All content in this area was uploaded by Ibrahim Sirkeci on Mar 16, 2019
Content may be subject to copyright.
Migration Letters, Volume: 9, No: 4, pp. 353 – 363
ISSN: 1741-8984 & eISSN: 1741-8992
December 2012
www.migrationletters.com
Transnasyonal mobilite ve çatışma
İBRAHİM SİRKECİ *
Özet
Bu makalede, makro, mezzo ve mikro düzeyde çatışmalara vurgu yapan bir
perspektifle transnasyonal mobiliteyi (ulusötesi hareketlilik) tartışarak çatışma
bazlı bir göç kuramı geliştirmenin olasılığını araştırıyorum. Potansiyel ve gizli
gerilimlerden şiddet içeren çatışmalara ve savaşlara uzanan bir yelpazede daha
rahat görebileceğimiz çeşitli derecelerde çatışmaları gösteriyorum. Çatışma,
transnayonal insan hareketliliğinin dinamik doğasına katkıda bulunan bir öğe-
dir. Bireysel, hanehalkları, toplum ve devletler düzeyinde gerilimler ve/veya ça-
tışmalar birbirinden tamamen kopuk değil ve aksine farklı düzeyler arasında
ilişki kurarlar. Böyle bir çatışma kuramsallaştırmasında, transnasyonal mobilite
insani güvensizlik ortamından insani güvenlik ortamına göç etme olarak ortaya
çıkmaktadır.
Anahtar kelimeler: Transnasyonal mobilite, ulusötesi hareketlilik, çatışma, in-
sani güvensizlik, göç kuramı.
Giriş
Transnasyonalizm (ulusötesicilik) uluslararası göç çalışmalarındaki tek yönlü ve
statik algılayışa karşı bir açılım sağlamıştır. Faist’in üç kuşak olarak tarif ettiği
göç kuramlarında, transnasyonalizm köken ve göç edilen ülkeleri bağlayan göç
deneyimlerini dikkate alarak üçüncü kuşağı temsil eder (2000:12). Bu dina-
mizmden yoksun görünse de, Faist “göçler tekil hareketler değil aksine göç-
menlerin hayatının bir parçası, köken ülke ve göç edilen ülke farkını bulanık-
laştıran, zayıflatan bir unsur olma eğilimindedir” der (2000:13). Burada vurgu
göçlerin vuku bulduğu trasnasyonal coğrafya veya transnasyonal toplumsal
alanadır. Böyle bir çatışma modeli bize göç kuramlarındaki bazı sorunlardan
kaçma olanağı sağlar: a) Göçü iki yer arasındaki görece çekiciliğin sonucu ola-
* İbrahim Sirkeci, İngiltere’de, Regent’s College London’da Transnasyonal Çalışmalar ve Pazar-
lama Profesörü ve Transnasyonal Araştırmalar Merkezi’nin Direktörü olarak görev yapmakta-
dır. E-posta: sirkecii@regents.ac.uk.
Transnational mobility and conflict
Abstract
In this paper, I discuss transnational mobility using a perspective that emphasises conflicts at macro,
mezzo and micro levels while seeking ways in which such a conflict model of migration can be devel-
oped. I outline areas involving different degrees of conflict which are better seen on a continuous scale
ranging from potential and latent tensions to violent conflicts and wars. Conflict aspects contribute to
the dynamic nature of transnational human movements and, at the same time, appear to be antithet-
ical to globalisation. The tensions/conflicts at individual, household, community, and state levels are
not isolated from each other but inter-connect different levels. Within this conflict conceptualisation,
transnational mobility appears as a move from human insecurity to human security.
Keywords:
transnational mobility; conflict; human insecurity; migration theory
TRANSNASYONAL MOBİLİTE VE ÇATIŞMA
© migration letters
354
rak bir yerden bir yere hareket olarak gören ‘itme-çekme’ modelinin sıkıcılı-
ğından, b) ağ modellerinin kendi kendini doğrulama yanılgısından (Merton,
1959:423), c) uluslararası göçün bürokratik olarak 12 aydan daha fazla süreyler
ikamet değişikliği olarak tanımlanmasından, d) göçmenler-göç etmeyenler gibi
karşıtlıklardan, e) gönüllü-zorunlu göç, ekonomik-siyasi göç gibi kuramsal ola-
rak göç davranışını anlamamıza katkısı olmayan yaklaşımlardan uzaklaşma
olanağı ve alanı sağlar.
Belirtilen esaslar çerçevesinde, bu makalede, çatışmayı transnasyonal göçü
şekillendiren dinamik bir ana unsur olarak kabul eden bir kuramsallaştırma
çabasına girişiyorum. Düvell’in (2007) makalesinde bahsettiği gibi “göç üzeri-
ne çatışma” değil, çatışma sonucu olarak göç esas meseledir. Bir sonraki kı-
sımda kısaca transnasyonalizmin katkısına değinip insan güvensizliği kavara-
mını açıklayarak bunu çatışmayla ilişkilendireceğim. Çatışmanın türleri, boyut-
ları ve çatışmanın maliyeti olarak transnasyonal hareket bir sonraki bölümde
iredelenecek. Son olarak olası bir transnasyonal göç çatışma modelinin kurucu
unsurlarını tartışacağım.
Göç teorisine transnasyonalist müdahale
Transnasyonalizm sosyal bilimciler için zengin bir alan yarattı. Bir taraftan ilgi-
nin sınırötesi süregelen ilişkilere kaymasını sağlarken, aynı zamanda araştırma-
cının “gözünün tek bir ulus-devlete odaklanmasına son verdi” (Harney ve
Baldassar, 2007: 190). Pek çoğumuz dünyanın çeşitli yerlerindeki kişileri, işlet-
meleri ve diğer kurumları birbirine bağlayan yapı ve süreçleri tarif etmek ve
analiz etmek için transnasyonalizmi kullanıyoruz. Bu yaklaşım insan hareketli-
liğini anlamamıza katkıda bulunmakla birlikte, bazılarına göre bu tür makro
düzey ilişkilendirmelerin yorumlama ve anlama açısından kuramsal değerini
düşüren bazı sakıncaları; farklı boyutları, bağlantıları, ağları ve bunların ifade
ediliş biçimlerini gizleyen sakıncaları bulunmaktadır (Harney ve Baldassar,
2007: 190).
Transnasyonalizm, uluslararası göçü anlamada kullanılan ve hızla gelişen
bir literatür oluşturmaktadır (Basch vd. 1994; Ferguson, 1999; Glick-Schiller
vd. 1992; Kivisto, 2001; Levitt vd. 2003; Smith, 2001; Smith ve Guarnizo,
1998; Vertovec, 1999). Transnasyonal literatür lineer göç modellerinden sınır
aşan insan hareketlerinin sirküler, dalgalanan ve dinamik bağlar oluşturan bir
kuramsal çerçeveye yönelmemize imkan sağlamaktadır. Bu sayede köken ve
varılan yer yerine, çoklu hem burada hem orada durumları kavramsal-
laştırılabilmektedir. Transnasyonalizm süreç ve hareketliliğe vurgu yaparken
ulusu ademi merkeziyetleştirerek yerellik ötesine geçen, farklı yerellikleri birleş-
tiren aidiyet ve kimliklere referans verir. (Werbner, 1999; Wimmer ve Glick-
Schiller, 2003). Bunun gelecekte göçmenler için temel aidiyet normu olacağı
iddia edilmektedir (Castles, 2002: 1158).
Ancak transnasyonal göçün çatışma unsuru üzerine literatürde bir açık ol-
duğu kesindir. Örneğin Koser (2007) transnasyonal çalışmalarda sığınmacı ve
mültecilerin olmadığını vurgulamıştır. Ona göre bunun nedeni, bu grupların
köken ülkeleriyle çok az bağlarını korduklarına inanılmasıdır (Koser, 2007:
SİRKECİ
www.migrationletters.com
355
237). Ancak, bana göre transnasyonal göçün çatışma eksenli bir teorik mode-
lini kurabilmek için en güzel örneklerden biri mülteciler ve sığınmacılardır.
Çünkü bu gruplar çeşitli çatışma durumlarından bir kaçını örneklemektedir.
Örneğin sığınmacılar ve mülteciler (ve tüm yerinden edilmiş nüfuslar) sınırlayı-
cı göçmen kabul politikaların temel hedefindedir ve aynı zamanda yüksek
oranda insani güvensizlik algısı yaratan tehdit ve uygulamalara da maruz kal-
maktadırlar. Bu çatışmanın temelinde aynı zamanda bu grupların trasnasyonal
hareketliliğinin ulus devletin iktidarını da dolaylı olarak zayıflatıyor olması var-
dır. Çünkü onlar “devletlerin sınırlarını, ulusal kimliklerini ve kendi vatandaşla-
rını kontrol etme yeteneğine meydan okumaktadırlar” (Koser, 2007: 242).
İnsani güvensizlik
Bilgin’e göre insan güvenliği kavramı bireylerin ve toplumların güvenliğinin
devlet güvenliği ile örtüşmesi gerekmediğini dikkate almaktadır (2003: 213).
Böylece, köken ülkede, transit ülkelerde ve göç edilen ülkede göçmen ve göç-
men olmayanların güvenliği ile devletin güvenliği birbirinden farklıdır. İnsani
güvenliğin, vurgunun insanların güvenliğine kaydığı net bir tanımı Birleşmiş
Milletler Kalkınma Programı’nın 1994 İnsani Kalkınma Raporu’nda bulunabi-
lir
1
(Bilgin, 2003: 214). İnsani güvenlik kavramının öncülerinden Amartya Sen,
insani güvenliği “hayatta kalma, günlük hayat ve onurlu bir yaşama hakkına
yönelik tehditlere ve bu tehditlerle başetme çabalarıyla” ilişkilendirdi (2000: 1).
Abraham Maslow’un beş katmanlı ihtiyaçlar hiyerarşisi modeli genellikle
piramit şeklinde ifade edilir ve önem sırasına göre ihtiyaç ve motivasyonlar
sıralanırken güvenlik ve korunma temel ihtiyaçlar olan hava, gıda, barınma ve
seksten hemen sonra gelir (1943). Ona göre, daha yüksek düzey ihtiyaçlar dü-
şünülmeden önce bu tür temel ihtiyaçların giderilmesi elzemdir. Buradaki ön-
celik sırası tartışılabilir ancak bu ihtiyaçların önemi tartışma götürmez. Dolayı-
sıyla, bireyin ailenin, topluluğun, mahallenin ve ülkenin güvenli olmasına ihti-
yacı vardır ve bu ihtiyacın tatmini görece ve kişiseldir.
İnsani güvenlik tanımları sıklıkla sıradan insanların refahından dem vurur
(Paris, 2001). Thomas’a göre “bu tür maddi bir doyum insani güvenlik kavra-
mının temelinde yatar” ve “yoksulluk ve derinleşen eşitsizlik temel kaygılardır”
(2001: 159). Lonergan ve diğerleri (2000: 1) İnsani Güvensizlik Endeksini in-
celerken “insani güvenliğini tehlikeye atanın sadece askeri tehditler değil aynı
zamanda kaynak yetersizliği, hızlı nüfus artışı, insan hakları ihlalleri, salgın
hastalıklar, çevre kirliliği, kirlenme ve biyolojik çeşitliliğin yokolması gibi ne-
denler” (bkz. Homer-Dixon, 1994) olduğuna vurgu yapar.
İnsani güvensizlik belli bir yerde, belli bir durumdaki belli bir insan toplu-
luğu ve/veya bireyler için çatışmanın bir tür yoksunluk, yoksulluk hissi yarat-
ması olarak görülebilir. Bu Sudan’daki azınlıkların başına geldiği gibi bir sivil
1
Aradau (2008) devletin “toplumsal sözleşme kurgusuna” göre birinci görevinin bireyin güven-
liğini korumak olduğuna vurgu yaparak devlet güvenliğinden birey güvenliğine kayıldı diyenleri
eleştiriyor. Belki de farkın kurmaca toplumsal sözleşmenin ötekiyi dışarıda bırakmasına karşı
bugünkü insani güvenlik kavramının tüm istismara açık insanları kapsıyor olması olduğunu söy-
leyebiliriz.
TRANSNASYONAL MOBİLİTE VE ÇATIŞMA
© migration letters
356
çatışma olabilir veya Endonezya adalarında yaşayanların başına gelen çevresel
afetler olabilir. Bu tehdit ve yoksunluk algısı bireyler (ve topluluklar, haneler ve
diğerleri) için özneldir. Dolayısıyla insani güvensizlik görelidir, özneldir ve sivil
çatışmalar, savaşlar, altta yatan ve görünmeyen gerilimler, çevresel afetler ve
benzeri nedenlerden kaynaklanabilir.
İnsani güvensizlik algısı maddi veya maddi olmayan nedenlere dayanabilir.
Örneğin bir azınlık grubun üyeleri kendi özgün kültürel gelenek ve pratiklerini
devam ettiremedikleri ve anadillerini geliştiremedikleri için güvensiz hissedebi-
lir. Bir başka durumda ise, maddi olmayan insani güvensizlik kavramı da azın-
lıkların, örneğin bir baskı ve huzursuzluk hissetmesinden kaynaklı olabilir. An-
cak maddi insani güvensizlik ortamının sadece siyasi ve etnik siyasete (örn.
etnosentrik hükümetler) dayanmayan ekonomik olanakların ve fırsatların ye-
tersizliği (örn. yüksek işsizlik, düşük GSMH), doğal afetler (örn. tsunami, ku-
raklık) veya insan yapısı afetler (örn. baraj inşaatı) gibi nedenlerle oluştuğu pek
çok örnek de vardır. Bu arada bu etkenlerin birden çoğunun aynı anda etki
edebildiği, maddi ve maddi olmayan unsuların birbiriyle ilişkili olabileceğini
unutmamalıyız. Bu ilişki, insani güvensizlik hissi veya algısını artırabilir ya da
düşürebilir. Farklı grupların -örneğin avantajlı (konumda) olanlara karşı deza-
vantajlı olanlar gibi- çatışması da mümkün.
Bu bağlamda, uluslararası göçteki temel motivasyon (insani) güvenlik arayı-
şı olarak ya da başka bir ifadeyle algılanan (insani) güvensizlikten kaçınma ola-
rak formüle edilebilir. Dolayısıyla olgunun kuramsallaştırılmasında şu ana dek
faydası dokunmayan (işçi, aile, sığınmacı, kaçak göç(men)ler gibi) geleneksel
göç tipolojilerini de bir kenara bırakıyoruz. Bu kategoriler çoğu zaman göç
davranışını anlamamıza katkısı olmayan yasaların bir yansımasıdır. İnsani gü-
venliğe yönelik tehditler çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilir ve insanların ‘çıkış’
opsiyonlarına (göç etmek) yönelmesine yol açabilirler.
Şekil 1’de görüldüğü üzere, insani güvenlik ve güvensizlik bir süreklilik ska-
lası üzerinde düşünülmelidir. Bu süreklilik yelpazesinin bir ucundan, güvensiz-
lik ortamından güvenlik ortamına doğru nüfus akımları olması beklenir. Bir
anlamda insani güvensizlik “itme” faktörleri ile ilişkilendirilebilirken insani
güvenlik de “çekme” faktörleri ile ilişkilendirilebilir. Bu bizim uluslararası göç
literatüründe sıklıkla karşılaşılan itme-çekme modelinden faydalanmamızı sağ-
lar (van der Erf ve Heering, 1995).
Çatışma
Uluslararası göçü anlamamıza yönelik çatışma kavramı ekseninde bir model
geliştirmeye çalışırken büyük oranda Ralf Dahrendorf ’un (1959) çatışma ta-
nımını benimsedim. Onun çatışma tanımı şiddetle eş anlamlı değil. Bu tanım
gizli kalmış, arka planda kalmış gerilimlerden şiddetli çatışmalara kadar pek
çok durumu içine alıyor. Bu çatışmalar da etnik ve/veya dinsel, politik nedenli
olmak zorunda değil. Ona göre çatışma sadece –isyanlar, savaşlar, silahlı ça-
tışmalar gibi- deklare edilmiş karşılaşmalarda değil aynı zamanda yarışmalarda,
kapışmalarda, anlaşmazlıklarda ve gerilimlerde de vardır (Dahrendorf, 1959).
Bunlar apaçık veya örtülü/gizli olabilirler (Parsons, 1954: 329). Bu çatışma
SİRKECİ
www.migrationletters.com
357
tanımı, amaçların uyuşmadığı tüm ilişkileri kapsar (Dahrendorf, 1959: 135).
Böylelikle ben çatışmayı bir süreklilik skalası/ekseni üzerinde tanımlıyorum:
Bir uçta farkların ortadan kalktığı anlaşma veya işbirliği diğer uçta ise uzlaşma-
nın ya tercih edilmediği ya da mümkün olmadığı şiddetli çatışma durumu var-
dır (Bkz. Şekil 1). Bunu uluslararası göçe uyguladığımızda, ülkeler arasındaki
işçi değişim anlaşmaları işbirliğine örnek verilebilir. Öteki uçta ise savaş ve ça-
tışma bölgelerindeki mülteci krizleri ve bunların sonuçları yer alacaktır.
Şekil 1. İnsani güvenlik ve çatışma eksenleri
Dolayısıyla, uluslararası göç sürecinin çeşitli aşamalarında ve çeşitli düzeyle-
rinde çatışma durumları teşhis edebilir. Buna göre, trasnasyonal alan, çatışma po-
tansiyeli ile örülü bir çatışma alanıdır. Rummell’e (1976) göre transnasyonal alanda
her zaman çatışma olmasa bile, orası çatışmanın her an ortaya çıkabileceği bir
alandır. Transnasyonal alan, sürekli çatışmalar ve göçlerle dönüşmektedir. Bu
alanda, çatışma ve göçün dinamik doğası yapıları, aktörleri ve süreçleri etkile-
mektedir. Süreç boyunca bazı göç kanalları kaybolurken farklı kanallar ortaya
çıkar. Biz bu minvalde göçmen kabul kurallarının, vize politikalarının, sınır
kontrol politikalarının değiştiğini görürüz ve aynı zamanda yeni göç yollarının,
göç mekanizmalarının ve yeni göç tiplerinin ortaya çıktığını görürüz. Bununla
birlikte bu yeni hareketlilikler de hareketin kaynağı olan ya da etkilendiği ça-
tışmaları da değiştirebilirler.
Uluslararası göç bağlamında çatışma önemlidir çünkü çatışma insani gü-
vensizlik algısına yol açar. Ancak bu algı her zaman göçe yol açmaz. Göç insani
TRANSNASYONAL MOBİLİTE VE ÇATIŞMA
© migration letters
358
güvensizlik ortamına (İGO)
2
(Sirkeci, 2006, 2007, Cohen ve Sirkeci, 2011) muha-
tap olanlar için stratejik alternatiflerden sadece birisidir. İGO maddi (örn. silah-
lı çatışma, yoksulluk, işsizlik, kötü altyapı) ve maddi olmayan (örn. ayrımcılık,
baskı, insan hakları ihlalleri, cezalandırılma korkusu, anadil sınırlamaları) gü-
vensizlik unsurları içerir (Sirkeci, 2006, 2005a) ve bunlar çoğunlukla çatışma-
lardan kaynaklanır. IGO’ya maruz kalan insanların önünde iki seçenek vardır:
a) statükoyu devam ettirmek ve b) çıkış. Statüko opsiyonunu seçenler temel
olarak oldukları yerde kalırlar ve hakim olan görüş, taraf, etnisite ve/veya hü-
kümetle uzlaşırlar ya da onu kabul ederler; çıkış seçeneği ise isyancılara katıl-
mak ve göçü de içeren çatışma bölgesini terk etmeyi içerir (Sirkeci, 2006).
Bunların arasında karma stratejiler de mümkündür ve bu anlamda şekil 1’deki
güvensizlik skalası üzerinde çeşitli noktalarda bireyler, aileler ve topluluklar
konumlandırılabilir.
Çatışmanın kaynakları, düzeyleri ve transnasyonal göç
‘Transnasyonal göç alanında’ bireyler arasında, etnik veya dini gruplar arasında,
sınıflar arasında, ülkeler arasında, devletlerüstü kurumlar/ajanlar arasında ben-
zeri çatışmalar ortaya çıkabilir. Bu tür çatışmaların bir maliyeti olarak transnas-
yonal göç ortaya çıkabilir. Şekil 1’de gösterdiğim çatışma skalası aynı zamanda
göç literatüründe yaygınca kullanılan (ekonomik, siyasi ve kültürel) göstergeleri
de yansıtmaktadır. Çünkü tüm bu çevresel etkiler insani güvensizlik algısını
şekillendirir. Böylece farklı durumlarda insanların çatışmaya aynı tepkiyi ver-
meyebileceklerini görürüz. Bu da göç etmeme durumunun bir kısmını anla-
mamıza yardımcı olabilir. Göç kararının karmaşıklığını da unutmamak gerekir.
Dolayısıyla şekil 1’deki çatışma ve güvensizlik skalaları çevresel etkileri unut-
madan çok dikkatli yorumlanmalıdır.
Göçü teşvik eden açık kaynaklardan bir tanesi şiddetli ve silahlı çatışmalar-
dır. Naude’nin (2008) yaptığı ender bir çalışmada Güney Afrika’da çatışma ile
dolu her bir ekstra yılın net göç hızını binde 1.35 artırdığı ve her bir ekstra
doğal afetin net göç hızını binde 0.6 artırdığı gösterilmektedir. Bu veriler ça-
tışmanın Güney Afrika’da oynadığı anahtar rolü göstermektedir (Naude, 2008:
17). Ortadoğu ve Afrika’da göç ve çatışma arasında benzer neden-sonuç ilişkisi
gösteren başka çalışmalar da mevcuttur (Hatton ve Williamson, 2002, Sirkeci,
2006, 2005a, 2005b, Stansfield, 2004, Lubkemann, 2005, Hourani ve Sensenig-
Dabbous, 2007). Zorunlu göç literatürü de bu tür örnekler için incelenebilir.
Bir başka çatışma kaynağı cinsiyet güvenliğinden beslenir. Cinsiyet eşitsizli-
ği ve geleneksel cinsiyet rolleri yanında istenmeyen kız çocukları ve benzeri
çatışma potansiyeli olan konulardır. Bununla ilişkili bir alan da İran gibi bazı
göç veren ülkelerde eşcinsellik ve eşcinselliğe karşı tavırlar ve benzer ülkeler-
den göç eden eşcinseller konusudur (Spring, 2008; Manalansan, 2006). Bu ça-
2
Güvensizlik ortamı kavramı Türkiye’de Kürt sorununa uygulanmıştı (İçduygu, Romano, Sirke-
ci 1999). Ben bunu Türkiye’den Almanya’ya Kürt göçünü analiz etmek için insani güvensizlik
ortamı olarak genişlettim (Sirkeci, 2003, 2006). Daha sonra insani güvensizlik ortamı kavramı
Irak ve Türkmen göçlerinin analizinde (Sirkeci, 2005a, 2005b), Lübnan göçü analizinde (Houra-
ni ve Sensenig-Dabbous, 2007) ve Alevi göçü analizinde (Zirh ve Erdemir, 2008) kullanıldı.
SİRKECİ
www.migrationletters.com
359
tışmalar çapraz –yani düzeyler arası da olabilir. Örneğin devlete karşı birey
veya bireye karşı hanehalkı/aile (mezo) veya bireye karşı birey (mikro) düzey-
lerinde olabilir.
Koser’in (2007: 243-50) mülteciler, sığınmacılar ve insan kaçakçılığı üzerine
vaka çalışmaları göçmenler ve kabul eden toplumlar arasında ortaya çıkabilen
çatışmalara örnek sunmaktadır. Göçmenler ile yerliler veya yerel kişiler arasın-
daki bu gerilimler gerçektir. Örneğin onun çalışmasında Britanya’daki Boşnak-
lar ve Eritreliler ile İngiliz hükümeti ve geldikleri köken ülkeleri ile kendileri
arasındaki gerilimlerden/çatışmalardan izler bulmak mümkündür. Bu mülteci-
lerin, sığınmacıların ve insan kaçakçılığı üzerinde gördüğümüz çatışmaların
devletler üzerine bir etkisi vardır. Kaçınılmaz bir adım olarak uluslararası göçü
yönetmek için ‘transnasyonal yönetim’ kurma girişimleri devletler, bireyler ve
grupları içine alan çeşitli aktörler arasındaki çatışmaların bir sonucu olarak gö-
rülmelidir. Benzer bir düzeyde sığınmacılar, reddedilmiş mülteciler ve illegal
göçmenler ucuz işgücü piyasasına doğru itilerek göç edilen ülkede başka tür
bir çatışma kaynağında tecrübe edinirler.
Bir başka çatışma kaynağı da çevresel felaketlerdir. Pek çok insan da çevre-
sel felaketler nedeniyle kendi ülkesinde yerinden edilirken bazıları da kendi
ülkelerinde artık güvenli bir hayat kuramayacakları için sınırları aşmaktadır
(Myers, 1993:752, Renaud vd. 2007). Bu topluluklar ve bireyler arasında örne-
ğin su gibi sınırlı doğal kaynaklar üzerine bir çatışmaya yol açabilir. Bu insanlar
bir kez sınırı aştıklarında devletler arasında çatışma olma ihtimali de doğabilir.
Sınır aşma, sınırlar artan bir şekilde askerileştiği ve sıkılaştırıldığı için can alıcı
bir meseledir ve sıklıkla bu sınır korumanın sıkılaşması can kaybına yol aça-
bilmektedir (örnekler için bkz. Yaghmaian, 2005, Cornelius, 2001, Esbach vd.
1999). Yine de göçün kontrolü bir mit olmaya devam etmektedir (Cornelius
vd. 1994, 2004).
İş bulma imkanının kısıtlı olması, sosyo-ekonomik yoksulluk ve ücret fark-
ları gibi faktörler de şiddet içermeyen çatışma kaynakları olarak düşünülebilir.
Benzer şekilde göç edilen ülkelerdeki çifte işgücü piyasası ve etnik ayrımcılık
da göçmen işçiler ve yerli işçiler arasında bir çatışmayı işaret eder.
Şekil 1’de üç çatışma düzeyi tanımlanıyor: makro (örn. Gönderen, transit ve
göç alan ülkelerin çatışan siyasi tercihleri), mezo (örn. Göç eden ve göç etme-
yen haneler arası gerilimler, hanehalkı içerisinde cinsiyet rollerinden kaynaklı
gerilimler), mikro (örn. Bireyler arası çatışmalar, göçmenler ile göçmen olma-
yanlar arası gerilimler) ve de bu düzeyler arası (örn. Sınır güvenlik görevlileri,
vize görevlileri vb. ve göç eden bireyler arası gerilimler).
Makro düzeyde gönderen ve göç alan ülkeler arasında çatışma oluşur çün-
kü iki tarafın çoğunlukla uzlaşamayan tercihleri vardır. Örneğin, Almanya’da
bilgisayar uzmanına ihtiyaç varken Türkiye’de genel bir yüksek işsizlik olması
gibi. Ancak tarihte uyumlu karşılıklı ihtiyaçlar olduğu da görülmüştür. Alman-
ya ile Türkiye arasında 1961’de yapılan işçi değişim anlaşması buna örnektir.
Düzeyler arası çatışma farklı düzeylerdeki aktörlerin uzlaşmaz çıkarları kar-
şılaştığında oluşur. Örneğin, köken ülkede azınlıkların bazı talepleri ulusal çı-
karlardan farklılaşabilir ve bunun sonuçlarını çeşitli zorunlu göç biçimlerinde
TRANSNASYONAL MOBİLİTE VE ÇATIŞMA
© migration letters
360
görebiliriz. Göçü düzenleyici (ya da kontrol etmek isteyen) ajanlar ile göç eden
insanlar arasındaki çatışma, göç kurallarını ve kanunlarını değişime zorlar. Ör-
neğin göçmen kabul kuralları sıkılaşır. Bu değişime karşılık olarak ise göç eden
bireyler ve gruplar kendi göç stratejilerini, göç yöntemlerini, göç rotalarını ve
yollarını değiştirirler. Bu tür düzeyler arası çatışmalara etnik gruplar ve egemen
devletler arası gerilimleri, örnek olarak Fas’taki Berberileri ve Irak’taki Kürtle-
rin durumunu gösterebiliriz.
Uluslararası göçün geride kalan ailelerde ortaya çıkardığı cinsiyet rolleri te-
melindeki gerilimler ise mezo ve mikro düzey çatışmalara örnek bulmak için
incelenebilir. Örneğin, kocaları “göçmen işçi” olarak ya da başka biçimde uzun
süreli olarak yurtdışına göç eden kadınlar sıklıkla geride kalan ailenin kontro-
lünü ele alır ve de facto hane reisi olabilirler. Bu durum, hanehalkı içinde çatış-
malara hatta şiddet içeren çatışmalara yol açabilir (aile içi şiddet gibi). Yurtdı-
şında olan erkeğin dönüşünde de çatışma çıkabilir çünkü dönen erkek hane-
halkı reisliğini geri isteyecektir.
Sonuç: Çatışma eksenli bir anlayışa doğru
İnsani güvenlik ve çatışma sürekliliği skalalarına dayanarak çatışma eksenli bir
göç modelinin temel varsayımları şöyle sıralanabilir:
1. Göç, taraflar arasında uzlaşmaz çıkarların ortaya çıktığı çatışma durum-
larında gündeme gelir.
2. Çatışmanın düzeyi, yoğunluğu, algılanan zarar ve yıpranma düzeyi gö-
çün hız ve tipini belirler.
3. Göç kabul kuralları, çatışma durumlarının sonuçlarından yakın olarak
etkilenir ancak çoğunlukla göç hareketinin yapı ve değişimlerini arkadan takip
eder. Dolayısıyla bu kabul kuralları da sıklıkla göçü etkileyen çatışma kaynakla-
rındandır.
4. Çatışma insani güvensizlik algısı yaratır. Bu algı da göç sürecinin tama-
mını etkiler.
5. Bu insani güvensizlik algısı göç süreci boyunca zayıflayabilir de şiddetle-
nebilir de. Bazen bir kez daha göç etmeye, geriye göç etmeye veya yeniden göç
etmeye de yol açabilir.
6. İnsani güvensizlik ortamı maddi veya maddi olmayan kaynaklar üzerine
çatışmalara dayanabilir.
7. Makro (devlet, ulus; örn. Yabancı işgücünü sınırlayan devletler karşı iş-
gücü fazlası olan devletler), mezo (hanehalkı, topluluk; örn. Geride kalmış ha-
ne reisi kadına karşı geri dönmüş göçmen kocanın hane halkı reisliği için ça-
tışması) ve mikro (örneğin daha iyi bir kariyer, iş güvenliği peşinde olan birey)
düzeyler çatışma düzeyleri olarak teşhis edilebilir. Aynı zamanda düzeyler arası
gerilimler de mümkündür. Örneğin, bir ülke sınırını aşan göçmenler ile sınır
güvenlik görevlileri veya pasaport kontrol görevlileri arasındaki gerilim veya
etnik azınlık üyelerinin baskı yapan hükümet görevlileri ile çatışmaları bu tür
düzeyler arası çatışmalardır.
Bu esaslar üzerine kurulu olarak önerdiğim çatışma modeli doğallığıyla ağ
teorisi, ekonomik teoriler ve kültürel teorilerin katkılarını onların göçün ne-
SİRKECİ
www.migrationletters.com
361
denleri, yönü ve kompozisyonuna dair açıklamalarını reddetmiyor ancak bun-
ları çatışma lensinden bakarak yeniden organize ediyor.
Uluslararası göçün çatışma eksenli bir kuramsallaştırması bizim bu süreci
daha iyi anlamamıza ve onun dinamik doğasını görmemize yardımcı olabilir.
Uluslararası göç tipolojileri ancak böyle bir çatışma modeli üzerine anlamlı
olabilir. Çünkü değişik çatışmalar ve farklı çatışmaların farklı yönleri daha ge-
niş olarak yasal düzenlemelere duyarlı olan göç yapılarını değiştirebilir. Çatış-
maları bir süreklilik skalası üzerinde tanımlamak bir yandan da siyasette ve
literatürde yaygın olarak kullanılan değişik göç kategorileri arasındaki örtüşme-
leri anlamamıza yardımcı olur. Bu model, geçmiş uluslararası göç düşünürleri-
ne ve düşüncelerinin farkındadır; onları kabul eder ve insani güvenlik ve insani
güvensizlik ortamı kavramları üzerinden bu geçmiş kuram ve modelleri geliş-
tirmeye ve aşmaya çalışır. Bu çalışmada sunduğum yaklaşım kısaca göçün bir
(insani) güvenlik arayışı olduğunu ileri sürmektedir.
References
Aradau, C. (2008). Rethinking Trafficking in Women. Politics out of Security. Basingstoke:
Palgrave Macmillan.
Basch, L., Glick Schiller, N. and Szanton-Blanc, C. (1994). Nations Unbound: Transnatio-
nal Projects, Postcolonial Predicaments, and Deterritorialized Nation-States. New York:
Gordon and Breach.
Bilgin, Pinar (2003). Individual and societal dimensions of security. International Studies
Review, 5, pp. 203-222.
Castles, S. (2002). Migration and community formation under conditions of globaliza-
tion. International Migration Review, 36(4):1143-1168.
Cohen, J. ve Sirkeci, I. (2011) Cultures of Migration, Austin, USA: University of Texas
Press.
Cornelius, W. A. (2001). “Death at the border: Efficacy and unintended consequences
of US immigration control policy”, Population and Development Review. 27(4):661-
685.
Cornelius, W. A., Martin, P.L. ve Hollifield, J. F. (1994). Controlling Immigration: A global
perspective. Stanford, Calif., US: Stanford University Press.
______ (2004). Controlling Immigration: A global perspective. 2nd ed., London: Eurospan.
Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society. Stanford, California:
Stanford University Press.
Düvell, F. (2007). “Towards sustainable migration policies.” İçinde: M. Jandl. (der.)
Innovative Concepts for Alternative Migration Policies. Amsterdam: Amsterdam, Uni-
versity Press.
Eschbach, K., J. Hagan, N. Rodriguez, R. Hernandez-Leon, ve S. Bailey (1999). “De-
ath at the border”, International Migration Review, 33(2):430-454.
Faist, T. (2000). The Volume and Dynamics of International Migration and Transnational So-
cial Spaces. Oxford: Oxford University Press.
Ferguson, J. (1999). Expectations of Modernity: Myths and Meaning of Urban Life on the
Zambian Copperbelt. Berkeley: University of California Press.
Glick Schiller, N., Basch, L. ve Blanc-Szanton, C. (eds) (1992). Towards a Transnational
Perspective on Migration: Race, Class, Ethnicity and Nationalism Reconsidered. New
York: New York Academy of Science.
TRANSNASYONAL MOBİLİTE VE ÇATIŞMA
© migration letters
362
Harney, N. D. ve Baldassar, L. (2007). “Tracking transnationalism: Migrancy and its
futures”, Journal of Ethnic and Migration Studies, 33(2): 189-198.
Hatton, T.J. ve Williamson, J.G. (2002). “Demographic and economic pressure on
emigration out of Africa”, IZA Discussion Paper 250, Bonn: IZA.
Homer-Dixon, T. F. (1994). “Environmental scarcities and violent conflict: Evidence
from cases”, International Security, 19(1):5-40.
Hooglund, E. (1991). “The other face of war”, Middle East Report, No.171, pp.3-7 and
10-12.
Hourani, G. ve Sensenig-Dabbous, E. (2007). “Insecurity, migration and return: The
case of Lebanon following the Summer 2006 War”. CARIM Research Reports,
No. 2007-01, RSCAS, European University Institute.
Icduygu, A., Romano, D. ve Sirkeci, I. (1999). “The ethnic question in an environment
of insecurity: the Kurds in Turkey”, Ethnic and Racial Studies, 22(6):991-1010.
Kivisto, P. (2001). “Theorising transnational immigration: a critical review of current
efforts”, Ethnic and Racial Studies, 24(3): 549-77.
Koser, K. (2007). “Refugees, Transnationalism and the State”, Journal of Ethnic and
Migration Studies, 33(2): 233-254.
Levitt, P., DeWind, J. ve Vertovec, S. (2003). “International perspectives on transnati-
onal migration: an introduction”, International Migration Review, 37(3): 565-75.
Lonergan, S., Gustavson, K. ve Carter, B. (2000). “Index of human insecurity”,
AVISO: news of the Canadian Palliative Care Association, 6: 1-7.
Lubkemann, S. (2005). “Migratory Coping in Wartime Mozambique: An Anthropo-
logy of Violence and Displacement in 'Fragmented Wars,” Journal of Peace Rese-
arch 42(4): 493-508.
Manalansan IV, M.F. (2006). “Queer intersections: Sexuality and gender in migration
studies”, International Migration Review, 40(1):224-249.
Maslow, A. H. (1943). “A theory of human motivation”, Psychological Review, 50(4):370-
396.
Merton, R. K. (1959). Social Theory and Social Structure. New York: Free Press.
Naude, W. (2008). “Conflict Disasters, and No Jobs”, UNU-WIDER, Research Paper
No.2008/85.
O’Hanlon, M. E. ve Campbell, J.H. (2008): Iraq Index, Tracking Variables of Reconst-
ruction and Security in Post-Saddam Iraq. Brookings Institute. [online] Avai-
lable from http://www.brookings.edu /fp/saban /iraq/index.pdf. [Accessed
20 Feb. 08].
Paris, R. (2001). “Human security: Paradigm shift or hot air?” International Security,
26(2):87-102.
Parsons, T. (1954). Essays in Sociological Theory. The Free Press, Glencoe, Illinois.
Renaud, F., Bogardi, J.J, Dun, O. ve Warner, K. (2007). “Control, adapt or flee: How
to face environmental migration?”InterSecTions, No.5/2007, Bonn: Publication
Series of UNU-EHS.
Rummel, R.J. (1976). Understanding Conflict and War: Vol. 2 The Conflict Helix. Beverly
Hills, California, Sage Publications
Sen, A. (2000). “Why human security?” In International Symposium on Human Security.
Commission on Human Security, Tokyo, Japan.
Sirkeci, I. (2003). “Migration from Turkey to Germany: an ethnic analysis,” New Pers-
pectives on Turkey, 28-29, 198-208.
Sirkeci, I. (2005a). “War in Iraq: Environment of insecurity and international migra-
tion”, International Migration, 43(4):197-214.
Sirkeci, I. (2005b). Turkmen in Iraq and International Migration of Turkmen. Ankara, Tur-
SİRKECİ
www.migrationletters.com
363
key: Global Strategy Institute.
Sirkeci, I. (2006). The Environment of Insecurity in Turkey and the Emigration of Turkish
Kurds to Germany. New York, US: Edwin Mellen Press.
Sirkeci, I. (2007). “Human insecurity and streams of conflict for a re-
conceptualisation of international migration”, Population Review, 46(2):32-50.
Smith, M.P. (2001). Transnational Urbanism: Locating Globalization. Oxford: Blackwell.
Smith, M.P. ve Guarnizo, L.E. (eds) (1998). Transnationalism from Below. New
Brunswick: Transaction Publishers.
Spring, U.O. (2008). “Gender and disasters, human, gender and environmental secu-
rity: A huge challenge”, SOURCE, No.8/2008, Bonn: Publication Series of
UNU-EHS.
Stansfield, J. (2004). Ethiopian / Eritrean Migration and Identity. Unpublished PhD thesis,
University of Sheffield, UK.
Thomas, C. (2001). Global governance, development and human security: exploring
the links. In: Third World Quarterly. vol. 22, no. 1, pp. 159-175.
Van der Erf, R ve L. Heering (eds.) (1995). Causes of International Migration. Luxembo-
urg: Eurostat.
Vertovec, S. (1999). “Conceiving and researching transnationalism”, Ethnic and Racial
Studies, 22(2):447-62.
Werbner, P. (1999). “Global pathways. Working-class cosmopolitans and the creation
of transnational ethnic worlds”, Social Anthropology, 7(1): 17-35.
Wimmer, A. ve Glick Schiller, N. (2003). “Methodological nationalism, the social sci-
ences and the study of migration: an essay in historical epistemology”, Interna-
tional Migration Review, 37(3): 576-610.
Yaghmaian, B. (2005). Embracing the Infidel. New York: Delacorte Press.
Zirh, B. C. ve Erdemir, A. (2008). “From raindrops to hailstones: Environments of
insecurity in the case of immigration from Turkey to London.” İçinde: Rit-
tersberger-Tilic, H. vd. (der.) Rethinking Global Migration: Practices, Policies and
Discourses in the European Neighbourhood, Ankara, Turkey: KORA - Center for
Black Sea and Central Asia and Middle East Technical University, pp. 177-185.
Migration Letters, Volume: 9, No: 1, pp. 9 – 16
ISSN: 1741-8984 & eISSN: 1741-8992
January 2012
www.migrationletters.com
FORTHCOMING SPECIAL ISSUE
MIGRATION AND COMPETITIVENESS:
JAPAN AND THE UNITED STATES
Guest edited by PHILIP L. MARTIN and Yasushi IGUCHI
Vol 10, No. 2 | May 2013
