İstanbul Balıkhanesi ve Balıkhane Mukataası (1550-1735)

Full text

OSMANLI İSTANBULU
III
III. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bldrler
25-26 Mayıs 2015, İstanbul 29 Mayıs Ünverstes
editörler
Feridun M. Emecen
Ali Akyıldız
Emrah Safa Gürkan

OSMANLI İSTANBULU
III. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu, Bldrler
proje yönetimi
İbrahm Kâf Dönmez
düzenleme kurulu
Ferdun M. Emecen (başkan), Al Akyıldız (başkan yardımcısı),
Emrah Safa Gürkan (akademk sekreter), Cengz Yolcu (akademk sekreter)
Mehmet Yılmaz (dar sekreter), Alphan Akgül, Ertuğrul Ökten,
Mehmet Ş. Yılmaz, Özlem Çaykent
editörler
Ferdun M. Emecen
Al Akyıldız
Emrah Safa Gürkan
yayın koordinasyonu
Mehmet Yılmaz
grafik tasarım
Ender Boztürk
kapak tasarımı
Ümt Ünal
basım tarihi

ISBN ----
Gök Matbaacılık Promosyon Reklam ve Tekstl San.Tc. Ltd. Şt.
Tevfk Bey Mah. Halkalı Cad. No. / Sefaköy / Küçükçekmece-İstanbul
Sertfka No. 
Emecen, Ferdun M. (ed.)
Osmanlı İstanbulu-III / Ferdun M. Emecen, Al Akyıldız, Emrah Safa Gürkan (ed.). -
İstanbul : İstanbul  Mayıs Ünverstes; İstanbul Büyükşehr Beledyes, .
 s. ; res. ;  cm.
ISBN ----
. İstanbul (Türkye)_Tarhçe . Osmanlı İmparatorluğu_Tarhçe
. DC 

535
İstanbul Balıkhanes
ve Balıkhane Mukataası (1550-1735)
Murat Uluskan
Marmara Ünverstes
Türkye’nn en büyük balık hal olan ve 1983 yılından bu yana
Kumkapı’da faalyet gösteren İstanbul Balık Hal, fzk altyapısının
yetersz oluşu ve artan htyacı karşılayamaması nedenyle 24 Ağus-
tos 2015 tarhnden tbaren Beylkdüzü Gürpınar’da nşa edlen
yen balık halnde İstanbullulara hzmet vermeye başladı. Kumka-
pı’dan önce 1964 yılında Azapkapı’da, daha öncesnde se 1957’de
taşındığı Emnönü’nde mevcut meyve ve sebze halnn yanındak
esk br bnada faalyet gösteren balık hal, bu tarhe kadar da 1902
yılında Düyûn-ı Umûmye İdares tarafından açılışı yapılan ve yne
Emnönü sahlnde yer alan Ral Hanı’nda hzmet verd. Bu çalış-
manın konusunu, geçen yüzyılda değşen mekânlarını hızlıca özet-
ledğmz İstanbul Balık Halnn Osmanlı dönemnde bulunduğu
mahaller le şletme ve dares hakkında kaynakların verdğ blgler
oluşturmaktadır.
İstanbul Balıkhanes
Feth sonrası İstanbul’unda balıkhane mahallnden bahset-
meden önce Balıkhane Kapısı hakkında kısa br blg vermenn

OSMANLI İSTANBULU III
536
yernde olacağını düşünüyoruz. Blndğ üzere Balıkhane Kapı-
sı, Topkapı Sarayı’nın Marmara’ya bakan sahl surları üzernde-
k kapılardan Ahırkapı le kara tarafındak Otluk Kapısı arasında
bulunuyordu. Bu adla anılması, Osmanlı sarayının öneml hzmet
brmlernden olan bostancılara bağlı Balıkhane Ocağının surların
bu kesmnde hzmet vermesyle lglyd. Ocak mensubu balıkçıba-
şı ve bostancılar, Balıkhane Kapısı’nın karşısındak denze gerlmş
dalyanlarda balık avcılığıyla meşgul olup Ahırkapı’ya kadar olan
bölgenn kontrolünü sağlarlardı. Kapının dışında, denz kıyısında
se Balıkçıbaşı Köşkü bulunuyordu. Balıkçıbaşı, saraya grş çıkışla-
rında bu köşkü kullanırdı.1 “Balıkhane Kapısı” adı, lk anda burada
br balıkhanenn mevcut olduğu düşüncesn akla getrse de kay-
naklarda bu yönde br blgye rastlanmamaktadır. Burası daha çok
dam ve sürgün cezasına çarptırılanların saraydan çıkartıldığı veya
hapsedldğ br yer olarak, genellkle de sadece “balıkhane” adıy-
la anılmaktaydı.2 Aslında konum olarak da Boğazç’nde avlanan
 Eremya Çeleb Kömürcüyan, İstanbul Tarihi, XVII. Asırda İstanbul, trc.
Hrand D. Andreasyan, haz. Kevork Pamukcyan, İstanbul , s. ; Sarks
Sarraf Hovhannesyan, Paytaht İstanbul’un Tarhçes, çev. Elmon Hançer,
İstanbul , s. ; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletnn Saray
Teşklâtı, Ankara , s. . Doğan Kuban, bu bölgedek dalyanların varlı-
ğının Bzans dönemne kadar gdebleceğn belrtmektedr (Doğan Kuban,
“Ahırkapı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansklopeds, İstanbul , I, -).
Balıkhane Kapısı ocağı hakkında ise bk. Murat Yıldız, Bahçıvanlıktan Saray
Muhafızlığına Bostancı Ocağı, İstanbul , s. -.
 Vezrazam Yeğen Mehmed Paşa  yılında azledldğnde Balıkhane
kapısından br çekdrye bndrlerek Sakız’a sürgün edlmşt (İsmal Hakkı
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarh, Ankara , IV/, ).  yılında Kap-
dan-ı deryâ Tosun Mehmed Paşa azledlerek önce balıkhanede hapsedl-
mş, ardından da buradan sürgüne yollanmıştı (Şem’dâni-zâde Fındıklılı
Süleyman Efendi Târihi, Mür’i’t-Tevârih, haz. M. Münr Aktepe, İstanbul
, II.A, ). Sadrazam Hamd Hall Paşa da  yılında azledldğnde
balıkhaneden çıkartılarak Gelbolu’ya gönderlmşt (Ahmed Vâsıf Efend,
Mehâsnü’l-Âsar ve Hakakü’l-Ahbâr, haz. Mücteba İlgürel, Ankara , s.
).  yılında Dârussaâde Ağası Mercan Ağa balıkhanede katledlmş,
 yılı başında se Sadrazam Memş Paşa azledlerek balıkhaneden Ka-
dıköy’e oradan da Bursa’ya gönderlmşt [Câbî Ömer Efend, Câbî Tarh
(Târîh- Sultan Selîm- Sâls ve Mahmud-ı Sânî), Tahll ve Tenkdl Metn,

537
İSTANBUL BALIKHANESİ VE BALIKHANE MUKATAASI
(1550-1735)
balıkların esnafa dağıtımının yapılableceğ ne uygun br sahle ne
de tcarî srkülâsyona sahpt.
Evlya Çeleb, seyahatnamesnde 17. yüzyıl İstanbul esnafını
tanıtırken balıkhaneden de bahseder. İstanbul Balıkhanesnn, Un-
kapanı’ndak Esk Balık Pazarında denz kenarında büyük br bna
olduğunu, balık emnnn burada bulunduğunu, kethüdası, kâtb,
çavuşları ve yetmş adet kolcuları le brlkte balıkçılardan sorumlu
olduğunu belrtr.3 Aynı dönemde yaşamış Kömürcüyan da 1684 yı-
lında tamamladığı esernde, denz gümrüğüne nezaret etmek üzere
balık emnnn Unkapanı’nda kamet ettğn yazar.4 Her k yazarın
verdğ blgler, kendlernden br asır sonra yaşamış Sarraf Hovhan-
nesyan tarafından da teyt edlmektedr. Hovhannesyan, 1800 yılında
tamamladığı esernde, yüz sene önce balık emnnn Unkapanı’nda
oturduğunu, avlanan her türlü balığın buraya getrlp vergs tahsl
edldkten sonra balıkçı dükkânlarına dağıtıldığını zkretmektedr.5
Kaynakların verdğ bu blgler, balıkhane mahallnn 18. yüzyıl ön-
cesnde Unkapanı’nda bulunduğunu ortaya koymaktadır. II. Mah-
mud devr (1808-1839) bostancıbaşı scllernden 1815 tarhl sclde
se Unkapanı le Cbal skeleler arasında “Balıkhane İskeles” kaydı
mevcuttur.6 Fakat bu kayıt, balıkhanenn bu tarhte orada mevcut ol-
duğunu değl, taşınmasının ardından yüz yıl geçmesne rağmen “ba-
lıkhane” adının, smen de olsa skelesnde kullanılmaya devam ettğn
göstermektedr.
Feth sonrasında yenden nşa sürecne gren İstanbul’dak t-
carî merkez ve kurumlar, genel olarak Bzans dönemndek şlevlern
sürdürmekteyd. Örneğn, şehrn merkez ve tcaretn en canlı olduğu
Halç lman bölges ve Kapalı Çarşının bulunduğu pazar bölgesnde
Bzans dönemnde de aynı hzmetler görülmekteyd. Un hal olarak
haz. Mehmet Al Beyhan, Ankara , I, , ]. Bu örnekler çoğaltmak
mümkündür.
 Evlya Çeleb b. Dervş Muhammed Zıllî, Evlya Çeleb Seyahatnames, .
Ktap: İstanbul, haz. Orhan Şak Gökyay, İstanbul , s. .
 Kömürcüyan, a.g.e, s. .
 Hovhannesyan, a.g.e, s. -.
 Caht Kayra-Erol Üyepazarcı, İkinci Mahmut’un İstanbul’u, Bostancıbaşı
Sicilleri, İstanbul , s. .

OSMANLI İSTANBULU III
538
kullanılan Unkapanı, önceden de unların tartıldığı ve dağıtıldığı yer-
d.7 Dolayısıyla, Osmanlı dönemne at kaynaklarda Unkapanı’nda
olduğu belrtlen balıkhanenn, feth öncesnde de aynı yerde bulun-
ması kuvvetle muhtemeld.
Evlya Çeleb’nn, balıkhanenn Unkapanı’ndak “esk” balık
pazarında bulunduğuna dar verdğ blg, önceler aynı yerde br de
balık pazarının mevcut olduğunu ve bu pazarın muhtemelen 17. yüz-
yılda taşınarak burayı sadece balıkhanenn kullanımına terk ettğn
ortaya koymaktadır. Ntekm 1573-1578 yılları arasında Avusturya
elçlk heyetyle brlkte İstanbul’da bulunan Stephan Gerlach, balık
pazarını gezerken, Padşah’tan balık tcaretnn mtyazını almış Türk
ya da Yahudlern br kulübede oturarak balık vergsn tahsl ettkler-
n esernde bldrmektedr.8 Bu da, 17. yüzyıl öncesnde balıkhane ve
balık pazarının aynı mahalde olduğuna dar Evlya’nın vermş olduğu
blgy doğrulamaktadır.
1702 yılında, Unkapanı’ndak balıkhaneye alternatf olarak
Galata’da yen br balıkhane nşasına karar verld. Bnanın yapıla-
cağı arsa, Galata sur kapılarından Balıkpazarı Kapısı’nın dışındak
balık pazarı sokağındaydı. Gerekçe, İstanbul’da bostancıbaşının so-
rumluluğu altındak dalyanlarda avlanan balıkların Unkapanı’ndak
balıkhaneye getrlmesnn hassa balıkçı resler çn büyük zorluk ve
sıkıntı yaratmasıydı.9 Balık avcılığıyla meşgul bostancılar, dalyanlar-
da avladıkları balıklardan verg talep eden balıkhane emnleryle so-
run yaşamaktaydılar. Galata’da, kendlerne mahsus nşa edlen yen
balıkhane le emnlern verg baskısından kurtulmayı ve avladıkları
balıkları rahatça satmayı amaçlıyorlardı.
Her k balıkhanenn ne kadar süre brlkte faalyet göster-
dğn blemyoruz. Ancak, muhtemelen kısa br süre sonra ya da
 Hall İnalcık, “ Osmanlı İstanbul Tahrr”,  İstanbul Kültür ve Sanat
Dergs, Sayı , İstanbul , s. .
 Stephan Gerlach, Türkye Günlüğü -, ed. Kemal Beydll, çev. Türks
Noyan, İstanbul , II, .
 Galata’da balıkhane nşasıyla lgl Galata kadısının hüccet ve ardından ve-
rlen emr le lgl bk. Başbakanlık Osmanlı Arşv (BOA), Malyeden Mü-
devver Defterler Tasnf (MAD.d), nr. , s. ,  Za  ( Nsan ); nr.
, s.  ve nr. , s. /,  Z  ( Mayıs ).

539
İSTANBUL BALIKHANESİ VE BALIKHANE MUKATAASI
(1550-1735)
en geç 1735 yılında balıkhane daresnn bostancı ocağına devryle
brlkte Unkapanı Balıkhanes de şlevn ytrmştr. Bu tarhten
tbaren Galata Balıkhanes, yaklaşık k yüz yıl boyunca İstanbul’un
tek balıkhanes olarak hzmet vermştr.10 1902 yılında, Düyûn-ı
Umûmye İdares tarafından Emnönü balık pazarı sahlndek Ral
Hanı’nın balıkhaneye dönüştürülmesyle burası da ortadan kalk-
mıştır.11
Balıkhane Mukataası
İstanbul sularında avlanan balıklar kanun gereğ önce balık-
haneye getrlerek satışa sunulur, satış fyatı üzernden tespt ed-
len vergnn tahsl de balıkhane emn tarafından gerçekleştrlrd.
Balıkhane emn, bu yetky balıkhane mukataası ya da daha yaygın
kullanımıyla dalyan-ı mâh mukataası olarak adlandırılan devlete at
gelr kaynağını ltzam yoluyla tasarrufuna alarak kullanırdı. Sultan II.
Mehmed (Fâth) tarafından İstanbul’un fethnden sonra uygulanma-
ya başlandığı görülen mukataa sstem, devlete at gelr kaynaklarının
en verml şeklde kullanılarak haznenn gelrlern artırmayı ve dü-
zenl olmasını sağlamayı amaçlayan br uygulama d.12 Bunun çn
zlenen yöntemlern başında gelen ltzam, sstem çersndek gelr
kaynaklarını devletn yıllık br bedel karşılığında ve sınırlı br süre le
kâr ve zararı kendsne at olmak üzere br mültezme devretmesyd.
Devlete daha az yük getrp daha fazla gelr sağladığından dolayı bu
yöntem özellkle terch edlrd.13
Balıkhane mukataası da devlete öneml mktarda gelr get-
ren verg kalemlernden bryd ve ber-vech- ltzâm yan ltzam
yöntemyle emnler tarafından dare edlrd. Mukataaya “tahvl” adı
 Hovhannesyan, Galata’ya nakledlen balıkhanenn sahlde Esk Yağkapanı
denlen kapının yanında olduğunu belrtr (Hovhannesyan, a.g.e, s. -).
 Reşat Ekrem Koçu, “Balıkhane”, İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul , IV,
.
 Bak Çakır, Osmanlı Mukataa Sstem (XVI-XVIII. Yüzyıl), İstanbul , s.
.
 Mehmet Genç, “İltzam”, Türkye Dyanet Vakfı İslâm Ansklopeds (DİA),
XXII, -.

OSMANLI İSTANBULU III
540
verlen ve genellkle üç yıllık br süre çn talp olan mültezmler,
devletn balık avcılığından elde ettğ verg gelrnn tahslâtını,
taahhüt ettğ ltzam bedel üzernden “emn” sıfatıyla üstlenrd.
Örneğn 1542-1544 yılları arasında dalyan-ı mâh mukataası emn
Eksnos, üç yıllığına devlete 1.350.000 akçe ödemşt. Tasarruf süre-
s bttğnde se mukataaya, ltzam bedeln 250.000 akçe artırarak
üç yıllığına 1.600.000 akçe ödemey taahhüt eden yen br mültezm
adayı talp olmuştu.14 Brden fazla kş müşterek olarak da mukata-
ayı şleteblrd. 1593 yılında İsak ve Musa adlı Yahudler, balıkhane
mukataasını altı yıllığına yüz yük yan 10.000.000 akçe teklf ede-
rek uhdelerne almışlardı.15 Dört yıl sonra se mültezmlerden İsak,
sürenn dolmasını beklemeden 1597 yılında mukataaya tek başına
talp oldu. İltzam bedelnde artışa gtt ve yne altı yıllığına yüz
on dokuz yük yan 11.900.000 akçe ödemey taahhüt ederek mu-
kataanın daresn üzerne aldı.16 Taahhüt ettkler ltzam bedeln
ödeyemeyen mültezmler hapsedlerek malları müsadere edlrd.17
İltzam sstemnn yoğun olarak uygulandığı 16. yüzyılda, balıkhane
mukataası mültezmler genellkle gayrmüslm ve çoğunlukla da
Yahud d.18
Balık emnler, balıkhane bünyesnde görev yapan kâtp, dîde-
ban ve yasakçı gb görevller ltzam sözleşmeler gereğnce dledk-
ler gb değştreblr ve yerlerne kend stedkler kşlern atanmasını
 BOA, Kâml Kepec Tasnf Defterler (KK.d), nr. , s. ,  M  ( Nsan
).
 BOA, MAD.d, nr. , s. , Gurre- N  ( Hazran ).
 BOA, Al Emrî Tasnf Sultan III. Mehmed Evrakı (AE.SMMD.III), nr.
,  N  ( Nsan ).
 Genş blg çn bk. Rıfat Günalan, “İstanbul’da Balıkçılık: XVI. Yüzyılda
Dalyan Mukataaları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi,
S.  (/), İstanbul , s. -.
 Örnekler çn bk. BOA, KK.d, nr. , s. ,  R  ( Temmuz );
Üsküdar Kadılığı  Numaralı Şeriye Sicili, s. , h. , Evâsıt-ı B 
(- Nsan ); MAD.d, nr. , s. , Gurre- N  ( Hazran );
AE.SMMD.III, nr. ,  N  ( Nsan ).  yılında Avusturya elçlk
heyetyle İstanbul’a gelen Hans Dernschwam da balık vergs tahslâtının
Yahudlern elnde olduğunu belrtmektedr (Hans Dernschwam, İstanbul
ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, çev. Yaşar Önen, Ankara , s. ).

541
İSTANBUL BALIKHANESİ VE BALIKHANE MUKATAASI
(1550-1735)
önereblrlerd. Kâtp, balıkhaneye gren balığın cnsn, mktarını ve
elde edlen gelrn hesabını tutar, dîdeban se balıkhane bekçs olarak
gece gündüz orada bulunurdu. Bu vazfeller arasında en önemls ya-
sakçı olup askerî zümreler çersnden özellkle yençer ve spahler bu
görevde sthdam edlrlerd.19 Ulufeler mukataa gelrnden ödenen,
znsz balık avcılığı ve satışına engel olma yetksne sahp yasakçıların
vazfelerne dar kanun ve verlen salahyetn ayrıntıları beratlarında
açıkça belrtlrd.20
Dalyan-ı mâh mukataası, 17. yüzyıl başlarında İstanbul Güm-
rüğüne bağlı mukataalardan br halne getrld ve gümrük emnler
de mukataadan sorumlu emn yan balıkhane emn olarak tayn edl-
meye başlandı. Bünyesne başka gelr kalemler de dâhl edlen mu-
kataa, grup halnde tek elden şletlmeye başlandı. 1615 yılı tbaryle
dalyan-ı mâh mukataasına bağlı mukataalar şunlardı:
- Tahms- kahve ve Rüsûm-ı kahve
- Beytülmâl-ı Âmme- İstanbul, Galata ve Eyüp
- İstanbul hasları
- Bâc-pazar-ı esb
- Kapan-ı asel ve dakîk
- Pençk- İskele- İstanbul
Dvân-ı hümâyun müteferrkalarından Murad Ağa, yukarıda
zkredlen mukataalarla brlkte dalyan-ı mâh mukataasını 5 Mayıs
1615 tarhnden tbaren üç tahvl yan dokuz yıllık br süre muka-
blnde 45.223.020 akçe bedelle ltzamına almıştı. Fakat üzernden
br yıl ble geçmeden, Galata’da avlanan balıktan elde edlen gelrn
Sultan Ahmed Cam Vakfı’na tahss edlmes üzerne, mukataa gel-
rnde yaşanacak cdd kayıp göz önünde bulundurularak ltzam bede-
lnde yıllık br mlyon akçeden toplam dokuz mlyon akçelk ndrme
 Balıkhane yasakçılığına yapılan taynler çn bk. BOA, Bâb-ı Defterî İstanbul
Mukataası Kalem Evrakı (D.İSM), nr. /,  S  ( Şubat ); MAD.d,
nr. , s. ,  Ra  ( Aralık ); BOA, Al Emrî Tasnf Sultan I.
Ahmed Evrakı (AE.SAMD.I), nr. ,  N  ( Ocak ).
 BOA, KK.d, nr. , s. /,  Ca  ( Nsan ).

OSMANLI İSTANBULU III
542
(fürû-nhâde) gdld.21 Bunun anlamı, yıllık 5.024.780 akçeye denk
düşen ltzam bedelnn br mlyon akçe eksltmeyle 4.024.780 akçe
olarak yenden belrlenmesyd. Ntekm üç yıl sonra, 9 Aralık 1618
tarhnde Dvân-ı hümâyun müteferrkalarından Mehmed Ağa, yıllık
4.024.720 akçe bedelle mukataayı üç yıllığına uhdesne aldı. Düşü-
len sabt gderlern ardından Hazne’ye teslm cap eden rakam se
3.459.095 akçe d.22
Mukataanın bağlı bulunduğu, elde edlen gelr ve gderlern
muhasebesnn tutulduğu ve lgl yazışmaların kaydedlerek mu-
hafaza edldğ malye bürosu se İstanbul Mukataası Kalem d.
Aşağıdak tablo, söz konusu kalem tarafından tutulan ve 1668-1682
yılları arasındak 14 yıllık sürede dalyan-ı mâh mukataasını lt-
zamlarına alan İstanbul gümrük emnlernn smlern ve ltzam
bedellern göstermektedr.23 Bu blgler, mukataanın yıllık ltzam
bedelnn yaklaşık dört mlyon akçe olduğunu ve 17. yüzyıl süre-
snce değşmeyerek büyük oranda sabt kaldığını ortaya koymakta-
dır. Ancak bu rakam, sadece balık avcılığından elde edlen gelrn
br yansıması olarak görülmemel, dalyan-ı mâh mukataasına tâb
yukarıda zkredlen dğer gelr kalemleryle brlkte değerlendrl-
meldr.
 BOA, MAD.d, nr. , s. ,  R  ( Mayıs ).
 BOA, MAD.d, nr. , s. ,  Z  ( Aralık ).
 BOA, Bâb-ı Defterî İstanbul Mukataası Kalem Defterler (D.İSM.d), nr. ,
s. -, - (-). Bu muhasebe kaydının - yıllarına at
br dğer suret çn bk. MAD.d, nr. , s. -.

543
İSTANBUL BALIKHANESİ VE BALIKHANE MUKATAASI
(1550-1735)
İstanbul Dalyan-ı Mâhi Mukataası
1668-1682
Tarh Süre Balıkhane Emn
İltizam
Bedeli
(Akçe)
1 Ra 1079-15 Ra 1081 /
9 Ağustos 1668-
2 Ağustos 1670
2 yıl Sâbık Gümrük Emn
Mustafa Ağa 8.020.224
15 Ra 1081-10 M 1083 /
2 Ağustos 1670-8 Mayıs 1672 21 ay Gümrük Emn Mehmed
Efend 6.934.190
10 M 1083-21 M 1084 /
8 Mayıs 1672-8 Mayıs 1673 1 yıl Gümrük Emn Hüseyn
Ağa 3.934.720
21 M 1084-2 S 1085 /
8 Mayıs 1673-8 Mayıs 1674 1 yıl ”3.934.720
2 S 1085-13 S 1086 /
8 Mayıs 1674-9 Mayıs 1675 1 yıl ”3.934.720
13 S 1086-4 Ş 1086 /
9 Mayıs 1675-24 Ekm 1675
5,5
ay ” 1.875.740
5 Ş 1086-16 Ş 1087 /
25 Ekm 1675-24 Ekm 1676 1 yıl Gümrük Emn
Şaban Ağa 3.934.720
16 Ş 1087-14 Ca 1088 /
24 Ekm 1676-
15 Temmuz 1677
9 ay ”2.845.940
14 Ca 1088-28 C 1092 /
15 Temmuz-1677-
15 Temmuz 1681
4 yıl Gümrük Emn
Hüseyn Ağa 15.738.880
28 C 1092-9 B 1093 /
15 Temmuz 1681-
14 Temmuz 1682
1 yıl ”3.934.720
İstanbul Gümrüğü Mukataası, bünyesnde pek çok mukataa
grubunu barındıran ve tüm hesapları Maden Mukataası Kalem ta-
rafından denetlenen büyük br mukataaydı. Dalyan-ı mâh mukataası
se 17. yüzyılda İstanbul Gümrüğüne bağlı ve gümrük emn tara-
fından şletlen br mukataa olmasına rağmen, muhasebes dğer br
malye bürosu olan İstanbul Mukataası Kalemnce denetlenmekte ve
muhafaza edlmekteyd. 1681 yılında, Defterdar Hasan Efend zama-
nında yapılan br değşklk le dalyan-ı mâh mukataası da Maden

OSMANLI İSTANBULU III
544
Mukataası Kalemnn sorumluluk alanına dâhl edld.24 Bu tarhten
tbaren balık vergs, balık avcıları ve balık emn le lgl tüm kanun,
düzenleme ve yazışmalar bu kalemde tutulmaya başlandı.
1706 yılına gelndğnde, dalyan-ı mâh mukataasının da-
resnde öneml br değşklk daha gerçekleştrld. Yne İstanbul
Gümrüğüne bağlı kalmakla brlkte, gümrük emnnn tasarrufu al-
tından çıkartılarak malkâne usulüyle şletlmeye başlandı.25 İltzam
sstemnn özel br türü olan ve 1695 yılından tbaren uygulanmaya
başlanan malkâne sstemnde, “mukataa” adı verlen verg kalemler
çn hazneye ödenecek yıllık verg mktarı müzayede le değl haz-
ne tarafından belrlenmekteyd. Kaydıhayat şartıyla yan ömür boyu
sürdürmek üzere ltzama sunulan mukataaları tasarruflarına almak
steyenler, “muaccele” adı verlen peşn meblağ üzernden müzayedeye
katılır ve en yüksek muacceley teklf edp ödeyen, malkâne sahb
olarak beratını alırdı. Mültezmn hazneye ödedğ yıllık rakamın
üstünde elde ettğ gelr se onun kârı olurdu.26
2 Ekm 1706 tarhnde, Sadrazam Çorlulu Al Paşa’nın çuha-
darı Hacı Yahya Ağa le kardeş İbrahm Ağa, senelk 11.500 kuruş
verg hâsılatını her yıl gümrük emnne teslm etmek koşuluyla İstan-
bul’dak dalyan-ı mâh ve resm- kantar mukataasını malkâne yön-
temyle tasarruflarına aldılar. 13 yıl kadar mukataayı brlkte şleterek
balık emnlğ yapan k kardeşten Hacı Yahya Ağa’nın vefatı üzerne
hsses, yapılan yen müzayede sonucu 4100 kuruş peşnat (muaccele)
le 8 Mayıs 1719 tarhnde Hacı Ahmet Ağa’ya devredld.27
 BOA, D.İSM.d, nr. , s. ,  (). Defterdar Hasan Efend,  N 
( Eylül ) tarhnde Temeşvar beylerbey olmuş, S  (Şubat )’de se
bu görevde ken katledlmşt (Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde- Vekayât,
Tahll ve Metn (-/-), haz. Abdülkadr Özcan, Ankara ,
s. -, ).
 BOA, Bâb-ı Defterî Maden Mukataası Kalem Evrakı (D.MMK), nr. /,
 C  ( Ekm ).
 Genş blg çn bk. Mehmet Genç, “Osmanlı Malyesnde Malkâne Sstem”,
Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonom, İstanbul , s. -; Erol
Özvar, Osmanlı Malyesnde Malkâne Uygulaması, İstanbul , s. -; B.
Çakır, a.g.e, s. -.
 BOA, D.MMK, nr. /,  C  ( Mayıs ).

545
İSTANBUL BALIKHANESİ VE BALIKHANE MUKATAASI
(1550-1735)
Hacı Ahmet Ağa ve İbrahm Ağa, mukataayı 16 yıl boyunca
beraber dare ettler. 1735 yılında, Hacı Ahmet Ağa tüm hssesn,
İbrahm Ağa da sadece dalyan-ı mâh mukataası üzerndek hssesn
hassa bostancı ocağı orta çavuşlarına devrett. Böylece, dalyan-ı mâh
mukataası le kapan-ı dakîk mîzânı mukataası malkâne usulüyle ta-
mamen bostancı ocağı orta çavuşlarının tasarrufuna geçt. Resm-
kantar mukataası se Hacı Ahmet Ağa’nın devredlen hsselernden
dolayı bostancı ocağı orta çavuşlarıyla brlkte İbrahm Ağa’ya yne
malkâne usulüyle verld. Buna göre, gümrük emnlerne verlen yıllık
11.500 kuruşluk verg hâsılatının 5.000 kuruşluk kısmı dalyan-ı mâh
ve kapan-ı dakîk mîzânı mukataası, 6.500 kuruşluk kısmı se resm-
kantar mukataasından karşılanacaktı.
İstanbul gümrük emnne her yıl 5.000 kuruş teslm etme koşu-
luyla dalyan-ı mâh ve kapan-ı dakîk mîzânı mukataasını tasarrufla-
rına alan hassa bostancı ocağı orta çavuşları, bostancıbaşının nezare-
tnde verg ve adatı toplayıp tahsl edeceklerd. Muayyen olan parayı
her yıl gümrük emnlerne teslm ettkten sonra kalan gelr (faz)
de bostancı ocağı mensuplarının taâmyelerne yan yyecek ve erzak
gderlerne harcayacaklardı. Orta çavuşu olanlar değştrldğnde ya
da vefat nedenyle kadroları başkasına verldğnde, sahpsz (mahlûl)
kaldığı gerekçesyle hazne tarafından mukataaya el konulup müza-
yedeye çıkılmayacaktı. Böylece mukataa, bostancıbaşının nezaretnde
lelebet bostancı ocağı orta çavuşları tarafından dare edlecekt.28 Bu
doğrultuda, ocak tarafından balık emnlğne getrlen lk sm ha-
seklerden Srozlu Mustafa oldu.29 1735 yılında balıkhane daresne
getrlen bu köklü değşklk, bostancı ocağının 1826 yılında lgasına
dek yürürlükte kaldı.
Sonuç olarak, İstanbul’da balık avcılığı le meşgul olan ve verg
tahslâtında balık emnlerne en çok zorluk çıkartan askerî zümrelern
 BOA, D.MMK, nr. /, ,  L  ( Mart ); D.MMK, nr.
/,  S  ( Ağustos ); MAD.d, nr. , s. ,  S  ( Mart
).
 Z  (Nsan-Mayıs ) tarhnde Srozlu Mustafa Hasek’nn balık emn-
lğ dönemnde verlen br hüküm çn bk. BOA, Muallm Cevdet Tasnf
Malye Evrakı (C.ML), nr. . Ayrıca bostancı ocağı hasekler hakkında
genş blg çn bk. M. Yıldız, a.g.e, s. -.

OSMANLI İSTANBULU III
546
başında bostancı ocağı gelyordu.30 Bu sorun, ancak 1702’de Galata’da
yen br balıkhane nşası, 1735 yılında da Balıkhane Emnlğnn ve
dolayısıyla balık vergs tahslâtının tamamen bostancı ocağı orta ça-
vuşlarının sorumluluğuna bırakılmasıyla çözümlenebld.
 Genş blg çn bk. Murat Uluskan, “İstanbul’da Balık Avcıları (. Yüzyıl)”,
Tarh İçnde İstanbul Uluslararası Sempozyumu (- Aralık ) Bldrler,
İstanbul , s. -.