Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości na przykładzie filozofii eksperymentalnej

Full text

MICHAŁ WYRWA
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Psychologii





Choć oznaczeniu badania zjawiska świadomości mówiło się od początku rozwoju
psychologii naukowej, to zainteresowanie nią było zmienne. Zjednej strony obiekt
badań psychologii według jej twórców (James, 2002; Wundt, 1921), azdrugiej –
jedna zwielu personae non grata behawiorystów (Blanshard iSkinner, 1967). Mimo
że zainteresowanie świadomością powróciło pod koniec XX wieku, do dziś badacze
nie są zgodni co do tego, jak należy sformułować naukowy problem świadomości.
Istotny wtym względzie jest diagnozowany przez Davida Chalmersa (1995)
trudny problem świadomości, postulowana niemożność wyjaśnienia świadomości
fenomenalnej – zorientowanej wokół pierwszoosobowych doznań – wkategoriach
czysto zykalnych. Jak nietrudno się przekonać, sięgając po artykuły nawiązujące
do tej tematyki zostatnich lat (Carruthers iSchier, 2017), do argumentacji Chal-
mersa odwołują się najczęściej jego oponenci.
Nie można powiedzieć, że antyredukcjonistyczne idee pokroju trudnego
problemu świadomości wpłynęły wznaczący sposób na rozwój empirycznej nauki
oświadomości. Mówiąc szerzej, problem ten dotyczy całej części lozoi umysłu,
która rozważa zagadnienie poznania zperspektywy analitycznej. Niektórzy badacze
pochylili się nad problemem qualiów (Ramachandran iHirstein, 1997), mierzal-
ności świadomości fenomenalnej (Tononi, 2008), ale są oni wmniejszości. Jeśli
świadomość ma niejako zdenicji wykraczać poza wyjaśnienie empiryczne albo
też samo rozumienie świadomości wyrażane jest przez miałki język analitycznej
lozoi umysłu, to trudno oczekiwać, że odbije się on większym echem wświecie
nauki. Jak zauważa Andrzej Klawiter (2005), wiedza oumyśle wyrażona jest wję-

36 MICHAŁ WYRWA
zyku nauki (empirycznej) ijeśli lozof chce coś do tego korpusu wiedzy wnieść,
powinien robić to wsposób zrozumiały dla pozostałych badaczy.
Po latach obecności trudnego problemu świadomości wkażdej dyskusji wyra-
stającej zlozoi umysłu, wsensie jego obrony bądź krytyki, zaczęły się ostatnio
pojawiać nowe, interesujące wariacje na temat problemu świadomości. Jedno zta-
kich pytań brzmi: Czy iw jaki sposób dokonujemy atrybucji stanów świadomych.
Najogólniej mówiąc, hipoteza mechanizmu przypisywania stanów świado-
mych głosi, że potramy przypisywać innym osobom świadome stany mentalne
oraz że warto wyróżnić tego typu zdolność warsenale naszych kompetencji po-
znawczych. Może się bowiem okazać, że choć faktycznie potramy dokonywać
rzeczonej atrybucji, to nie różni się ona wżaden sposób od „zwykłej” atrybucji
stanów mentalnych.
To, że potramy szacować świadomość innych, jest dość jasne, pod warunkiem
stosownego rozumienia świadomości. Diagnostyka takich stanów, jak śpiączka,
stan wegetatywny czy minimalny stan świadomości (Bruno, Vanhaudenhuyse, i-
baut, Moonen iLaureys, 2011), polega najczęściej na korzystaniu zodpowiednich
kwestionariuszy behawioralnych (Giacino, Kalmar iWhyte, 2004). Są to narzędzia
służące właśnie do szacowania poziomu świadomości pacjentów. Przy czym sza-
cuje się nie zdolność do doznawania, ale wymiar świadomości znany wliteraturze
lozocznej pod pojęciem świadomości dostępu (Block, 1995). Skoro potramy
wytworzyć takie narzędzia, to zasadne jest pytanie, czy potramy przypisywać
świadomość także bez wiedzy eksperckiej, na poziomie psychologii potocznej.
Niniejszy tekst prezentuje koncepcję nastawienia fenomenalnego, czyli mecha-
nizmu przypisywania świadomych stanów mentalnych. Wyrasta ona zprogramu
badawczego lozoi eksperymentalnej.

Jednym zcelów stawianych sobie przez lozoę eksperymentalną jest empiryczne
testowanie intuicji dotyczących zagadnień lozocznych. Korzystająca zanalizy
pojęciowej lozoa, ataką właśnie jest lozoa umysłu, opiera swe ustalenia osta-
tecznie na intuicji lozofów (Williamson, 2007). Akceptuje zatem jakąś wersję
tezy ozgodności intuicji (Machery, Mallon, Nichols iStich, 2004) lub twierdzi,
że możemy ustalić poprawne intuicje drogą reeksji epistemologicznej (Weinberg,
Nichols iStich, 2001). Wwersji słabej teza ozgodności mówi opodzielaniu tych
samych, trafnych, intuicji przez określoną grupę ekspertów (lozofów), zaś wwersji
silnej – że każdy podziela takie same intuicje. Filozoa eksperymentalna poprzez
sprawdzanie powszechności intuicji jest projektem werykacyjnym względem

Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości...
37
intuicji lozocznych, azatem stoi wopozycji do tezy zgodności (Nadelhoer
iNahmias, 2007). Nietrudno napotkać argumenty starające się bronić tradycyjne
podejście lozoczne (Kauppinen, 2007), jednak zostaną one tutaj pominięte.
Badania lozoi eksperymentalnej dotyczą także tego, w jakim stopniu zróż-
nicowane są intuicje w populacji. Przykładem są wyniki prac zespołu Jonathana
M. Weinberga (2001), które wskazują na występowanie różnych intuicji episte-
micznych wzależności od kultury. Ludzie wychowani wkulturze azjatyckiej są
bardziej skłonni przypisywać wiedzę, anie tylko przekonania, niż ludzie zkultury
zachodniej. Podobną zależność obserwuje się wprzypadku statusu socjoeko-
nomicznego. Ludzie uzyskujący niski dochód częściej przypisują innym stan
wiedzy niż uzyskujący wysoki dochód. Zkolei wyniki zespołu Shauna Nicholsa
(Machery iO’Neil, 2004; Mallon, MacHery, Nichols iStich, 2009) wskazują
na występowanie różnic na tle kulturowym wzakresie intuicji semantycznych,
adokładniej pojęcia odniesienia przedmiotowego (reference). Te intuicje uludzi
wychowanych wkulturze zachodniej częściej mają charakter przyczynowo-histo-
ryczny, jej przedstawiciele biorą bowiem pod uwagę to, co ktoś inny wie na temat
odniesienia danej nazwy. Osoby wychowane wkulturach wschodnich skłaniają
się natomiast ku deskryptywistycznemu rozumieniu odniesienia przedmiotowego
wsensie Gottloba Fregego (1977).
Ze względu zarówno na selekcję testowanych intuicji co do pojęć, jak idobiera-
ną metodologię granica między lozoą eksperymentalną anaukami poznawczymi
jest mglista. Badacze nie ograniczają się tylko do roli sprawozdawczej, próbują
także modelować mechanizmy leżące upodstaw generowania danego typu intuicji
(Fiala, Arico iNichols, 2012) oraz poszukiwać ich neurokorelatów (Greene, 2001;
Jack, Dawson, iNorr, 2013). Powszechnie znanym wpsychologii rezultatem badań
zzakresu lozoi eksperymentalnej jest efekt Knobe’a (2003; Nichols iKnobe,
2007), mówiący owpływie moralnych konsekwencji działań na ich percypowaną
intencjonalność. Możemy zatem pojmować lozoę eksperymentalną nie jako
dziedzinę autonomiczną, gałąź lozoi, ajako interdyscyplinarne przedsięwzięcie.
Oprócz intuicji związanych zlozoą języka (Haukioja, 2015; Machery
iO’Neill, 2014), metalozoą (Fischer iCollins, 2015) oraz moralnością swo-
istym leitmotivem lozoi eksperymentalnej jest atrybucja stanów mentalnych.
Wynika to zdominującej metodologii, opierającej się głównie na kwestionariu-
szach wzorowanych na scenariuszach Edmunda L. Gettiera (1963). Nie zawsze
dotyczą one bezpośrednio wiedzy jako uzasadnionego prawdziwego przekonania,
jak wprzypadku oryginalnych badań Gettiera. Jednak zawsze wprzedstawianych
historiach dowiadujemy się opewnych faktach na temat świata oraz działaniach
jednego lub kilku bohaterów nie zawsze znających owe fakty. Osoby te muszą się
ustosunkować do prezentowanej treści, określając, jakiego typu stany mentalne
przypisaliby bohaterowi historii. Zmiennymi niezależnymi mogą być wtym para-

38 MICHAŁ WYRWA
dygmacie badawczym zarówno fakty na temat świata, jak idziałania występujących
postaci. Przykładowo, woryginalnym badaniu Knobe’a badani dowiadywali się
okierowniku pewnej rmy, który mógł wdrożyć nowy program rozwoju, po-
zwalając znacząco zwiększyć zysk. Wzależności od wersji skutki uboczne zmiany
mogły mieć pozytywny lub negatywny wpływ na środowisko. Dyrektora rmy
te konsekwencje nie obchodziły. Skutki uboczne wystąpiły. Czy zatem dyrektor
wywołał je intencjonalnie? By odpowiedzieć na to pytanie, osoby badane musiały
ocenić, czy dyrektor wiedział oprogramie rozwoju, otym, jakie niósł ze sobą kon-
sekwencje, ina którym przekonaniu polegał, gdy podejmował ostateczną decyzję.
Filozoa eksperymentalna, korzystając zmetodologii obecnej winnych na-
ukach, dziedziczy też jej ograniczenia iproblemy. Uwagi okonieczności większej
roli replikacji wbadaniach psychologicznych (Yong, 2012) spotkały się wostatnich
latach zodpowiedzią wpostaci m.in. Reproducibility Project: Psychology. Niemal
dwóch trzecich spośród wybranych ważnych dla psychologii badań nie udało się
zreplikować (Open Science Collaboration, 2015). Na gruncie lozoi ekspery-
mentalnej podjęta została podobna inicjatywa – baza danych zbierająca replikacje
eksperymentów
1
. Powiązanym zkwestią replikacji problemem jest pojawiający się
zarzut oshing expedition, czyli poszukiwanie wdanych jakichkolwiek zależności
statystycznych iformułowanie odpowiednio ogólnych hipotez, które na to pozwa-
lają (Alfano iLoeb, 2016). Oczywiście, ocena kondycji całej dyscypliny jest czymś
innym od analizy konkretnych badań. Przy okazji krytyki koncepcji nastawienia
fenomenalnego zwrócę uwagę na problemy bardziej szczegółowe.

Filozoa eksperymentalna ma też sporo do powiedzenia na temat intuicji co do
pojęcia świadomości, szczególnie zaś świadomości fenomenalnej. Bez trudu można
znaleźć zarówno proponentów (Knobe iPrinz, 2008, Buckwalter iPhelan, 2013),
argumentujących na rzecz posiadania takowego pojęcia na poziomie psychologii
potocznej, jak ioponentów (Sytsma iMachery, 2009; 2010). Rzeczona dyskusja,
choć porusza zagadnienia posiadania iposługiwania się pojęciem świadomości
także wstosunku do innych ludzi niż my sami, to nie odnosi się wprost do kwe-
stii tego, jak miałby działać ikiedy miałby być wykorzystywany taki mechanizm
atrybucji. Dlatego też nie traktuję jej jako dyskusji nad jakąś konkretną koncep-
cją. Niemniej, by przedstawić pełniejszy obraz nurtu lozoi eksperymentalnej
wodniesieniu do problematyki świadomości, pokrótce ją przybliżam.

http://experimental-philosophy.yale.edu/xphipage/Experimental%20Philosophy-Repli-
cations.html [30.01.2018].

Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości...
39
W badaniu Johna Knobe iJessego Prinza (2008) zakładali, że atrybucja
stanów fenomenalnych jest odróżnialna od atrybucji innych stanów mentalnych
oraz że pewne wypowiedzi niosą ze sobą atrybucję świadomości fenomenalnej.
Plan eksperymentalny polegał na przedstawieniu szeregu stwierdzeń na temat
stanów mentalnych (fenomenalnych iniefenomenalnych) oraz pytaniu, jak bardzo
naturalnie brzmią one dla badanych. Kolejne etapy postępowania naukowego
pozwoliły ustalić, że dla osób badanych wyrażenia typu: „szczegółowo wyobraża
sobie’’, „odczuwa wielką radość’’ brzmią nienaturalnie, gdy przypisać je agentom
grupowym (np. rmom)
2
. Wprzypadku, gdy jako agenta przedstawiono mebel,
wyposażony wzdolność myślenia, planowania, komunikowania iemocje, badani
chętnie dokonywali atrybucji świadomości. Badacze uznali, że kryterium atrybucji
jest budowa ciała agenta, anie po prostu podobieństwo do budowy człowieka.
Mimo to wydaje się, że można ich traktować jako zwolenników tezy ucieleśnienia
(embodiment hypothesis). Wedle niej kryterium dokonywania atrybucji doznań
stanowi struktura biologiczna ciała agenta (Buckwalter iPhelan, 2014).
W odpowiedzi na wnioski sformułowane przez Knobe’a iPrinza Justin M.
Sytsma iEdouard Machery (2009) opublikowali artykuł krytyczny. Ich zdaniem,
aby stwierdzić, czy na poziomie psychologii potocznej posiadamy pojęcie świa-
domości fenomenalnej, należy wykazać prawdziwość dwóch tez. Pierwsza znich
mówi otym, że faktycznie ludzie dokonują atrybucji stanów, które dla lozofów są
stanami fenomenalnymi względem niektórych agentów. Natomiast druga uściśla,
że kryterium kategoryzacji na posiadających inieposiadających stany fenomenalne
nie ogranicza się do różnic behawioralnych ifunkcjonalnych pomiędzy agentami.
Autorzy, zarzucając Knobe’owi iPrinzowi niespełnienie warunku drugiej tezy,
uzasadniają jej istnienie faktem, że atrybucja stanów mentalnych mogłaby się
odbywać wróżny sposób względem różnych agentów nawet wtedy, gdy pojęcie
świadomości fenomenalnej wpsychologii potocznej (folk psychology) nie występuje.
Innymi słowy, Knobe iPrinz popełniają błąd, gdy porównują agentów grupowych
zjednostkowymi. Ci pierwsi funkcjonalnie ibehawioralnie zasadniczo różnią się
od drugich. Sytsma iMachery argumentują, że skoro nie sposób sobie wyobrazić
rmy, która mogłaby się uśmiechać albo śmiać (behawioralne wskaźniki odczu-
wania radości), to nic dziwnego, że nienaturalnym wydaje się sformułowanie
przypisujące jej odczuwanie radości. Przeprowadzone przez nich badanie wydaje
się potwierdzać tę interpretację. Badani uznali za mniej naturalne wyrażenia, które
przypisywały agentom grupowym zachowanie kojarzone zdziałaniem jednostko-
wym, niż takie, które wten sposób się nie kojarzyły.

Knobe iPrinz uważają, że atrybucja tego rodzaju wypowiedzi zakłada przypisanie świa-
domości fenomenalnej. Inaczej jest z– wydawałoby się, podobnie brzmiącymi – wyrażeniami
typu: „Firma Arozgniewała się’’, „Firma Acieszy się z’’. Te ostatnie nie zawierają explicite zwro-
tów opisujących doznawania (np. „odczuwać’’).

40 MICHAŁ WYRWA
Część wyników Knobe’a iPrinza tłumaczy niefortunny dobór bodźców
weksperymentach. Chcąc ocenić naturalność brzmienia wyrażeń zawierających,
wedle badaczy, ukrytą atrybucję świadomości fenomenalnej, do porównania uży-
wali wyrażeń rzekomo jej niezawierających. Sytsma iMachery zwrócili uwagę, że
zdania zobu warunków różniło więcej niż tylko opis stanu świadomego bądź jego
brak. Te drugie zawierały także wyrażenia przyimkowe, wyjaśniające wywołanie
danego stanu uagenta grupowego. Przykładowo, „Firma Abyła zdenerwowana
zpowodu orzeczenia sądu’’ nie jest pozbawionym odwołania do doznawania odpo-
wiednikiem zdania „Firma Aodczuwała złość’’. Po ponownym doborze bodźców
iprzeprowadzeniu badania efekt uzyskany przez Knobe’a iPrinza zniknął, adla
badanych równie naturalnie brzmiały obie grupy wyrażeń.
Dalsze wyniki Sytsmy iMachery (2010) sugerują, że intuicje potoczne ilo-
zoczne co do subiektywnego doświadczenia są na tyle różne, że nietrafne byłoby
szukanie pojęcia świadomości fenomenalnej na poziomie psychologii potocznej.
Nielozoczne kryterium przypisywania stanów, które lozofowie nazywają fe-
nomenalnymi, opiera się na ocenie wartości emocjonalnej (valence) tych stanów.
Te, które jej nie posiadają, np. widzenie koloru czerwonego, są przypisywane
zarówno ludziom, jak iprostym konstrukcyjnie robotom. Nie jest tak natomiast
wprzypadku tych stanów, które oceniamy jako przyjemne/nieprzyjemne (odczu-
wanie bólu, przyjemności).
Wesley Buckwalter iMark Phelan (2013) otrzymali wyniki odmienne od
Sytsmy iMachery (2010), stawiając poprzedniemu badaniu podobne zarzuty
jak te wobec badań Knobe’a iPrinza, czyli niewłaściwy dobór bodźców. Wedle
Buckwaltera iPhelana tym, co kieruje atrybucją subiektywnych doznań, nie jest
walencja emocjonalna, alecharakterystyka funkcjonalna. Co więcej, wkolejnych
badaniach występują oni przeciw tezie oucieleśnieniu (Buckwalter iPhelan,
2014). Choć nie twierdzą, że struktura ciała nie stanowi wogóle kryterium, to
fakt swobodnej atrybucji przeżyć emocjonalnych agentom bezcielesnym przez
badanych uznają oni za wynik na rzecz nadrzędnej roli wtym procesie charakte-
rystyki funkcjonalnej.
Brak konsensusu co do występowania pojęcia świadomości fenomenalnego na
poziomie psychologii potocznej pokazuje, jak znaczącym problemem wbadaniach
zzakresu lozoi eksperymentalnej jest kwestia właściwego dobrania bodźców.
Badacze muszą zdecydować, jakiego rodzaju intuicje faktycznie testują: co do
świadomości fenomenalnej czy też atrybucji stanów mentalnych jako takich. Jak
wykazał zespół Heather M. Gray (2007), ludzie wróżnym stopniu dokonują
atrybucji stanów mentalnych różnym agentom. Niektórym rodzajom podmiotów
przypisujemy raczej stany związane zdoznawaniem, emocjami iosobowością,
ainnym ze sprawczością. Właśnie na tym rozróżnieniu zbudowana jest teoria
atrybucji świadomości, która wyłoniła się zbadań lozoi eksperymentalnej.

Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości...
41

Koncepcja Jacka iRobbinsa, zaproponowana w2006 r. wartykule Phenomenal
Stance, nawiązuje do podziału nastawień dokonanych przez Daniela Dennetta
(1971; 1987). Przypomnę, że nastawienie intencjonalne to strategia opisu świata
polegająca na przypisywaniu ludziom iinnym wystarczająco złożonym obiektom
przekonań ipragnień wcelu wyjaśnienia iprzewidywania ich zachowania. Po-
stulowana przez Jacka iRobbinsa kategoria nastawienia fenomenalnego ma być
sposobem widzenia rzeczywistości, oceny działań jej wyróżnionych elementów
zwanych agentami. Niemniej nie jest to rozszerzenie idei amerykańskiego lozofa
wścisłym sensie. Propozycję Jacka iRobbinsa można zatem uznać co najwyżej za
inspirowaną Dennettem.
Przedstawienie koncepcji warto zacząć od jej ogólnej charakterystyki, prze-
chodząc następnie do poszczególnych tez stawianych wjej ramach oraz analizy
eksperymentów, mających te tezy empirycznie koroborować.
Przyjmowanie wobec X-a nastawienia fenomenalnego to rozumieć X-a jako „system
fenomenalny”, czyli traktować X-a jako ośrodek doświadczenia fenomenalnego (Jack
iRobbins, 2006, s. 69).
Traktowanie agenta jako systemu fenomenalnego oznacza przypisywanie mu
stanów fenomenalnych wrodzaju emocji czy doznań percepcyjnych. Atrybucja wra-
mach nastawienia fenomenalnego jest ponadto obwarowana szeregiem obostrzeń:
 przypisać można tylko te spośród stanów świadomych, które się samemu
doświadczyło,
 stany fenomenalne mają wartość emocjonalną,
 konsekwencją identykacji jako systemu fenomenalnego jest rozpatrywanie
agenta na płaszczyźnie moralnej.
Ze względu na drugie itrzecie założenie nastawienie fenomenalne odgrywa
istotną rolę winterakcjach społecznych. Jack iRobbins twierdzą, że pełni tę rolę
wrównie zasadniczy sposób, wjaki zyka potoczna (folk physics), utożsamiana
przez autorów znastawieniem zykalnym Dennetta, pomaga nam widzieć świat
wkategoriach przyczynowo-skutkowych (Jack iRobbins, 2006, s. 61). Podobnie
jak zyka potoczna, nastawienie fenomenalne ma być względnie niezależne od
zdolności do mindreadingu (Baron-Cohen, 1995) – zdolności do przypisywania
stanów mentalnych innym ludziom iwnioskowania na ich temat, często utożsa-
mianej znastawieniem intencjonalnym na gruncie psychologii
3
. Niezależność nie

Jako że nie znajduje się wcentrum zainteresowania niniejszej pracy, ewentualne różnice
semantyczne pomiędzy pojęciami, takimi jak: mentalizacja, mindreading, teoria umysłu, zostają
pominięte. Wszystkie są traktowane synonimicznie, chyba że zostanie zaznaczone inaczej.

42 MICHAŁ WYRWA
oznacza przy tym braku kompatybilności, co zobaczymy przy okazji powoływania
się przez autorów na badania neurokorelatów tych trzech nastawień.
Tak silnie zaakcentowana rola nastawienia fenomenalnego może dziwić, jeśli
przywykło się do myślenia oatrybucji świadomości wkategoriach rozumienia
czyichś działań. Zdaniem Jacka iRobbinsa rola procesu przypisywania stanów
fenomenalnych jest jednak zupełnie inna. Nastawienie fenomenalne służy pozna-
niu moralnemu, azatem nie rozumieniu, lecz ocenianiu działań obserwowanych
agentów.
Empirycznym uzasadnieniem tak pojmowanej roli nastawienia fenomenalne-
go, aco za tym idzie – rozpoznawania świadomości fenomenalnej, mają być rezul-
taty badań zaburzeniami poznawczymi (Jack iRobbins, 2006, s. 64-69). Autorzy
wskazują, że psychopatia wiąże się zniezdolnością do współodczuwania. Mają tu
na myśli prostą formę empatii, polegającą na automatycznej reakcji emocjonalnej
na obserwowany stan drugiej osoby (Frith, 2003). Jest ona niezależna od kompe-
tencji do przypisywania stanów mentalnych, wprzeciwieństwie do intencjonalnej
empatii. Ta ostatnia polega na rozumieniu, dlaczego druga osoba jest wtakim,
anie innym stanie, ina odpowiedniej reakcji. Niektóre badania pokazują, że psy-
chopaci radzą sobie lepiej od grupy kontrolnej wzadaniach na mentalizację (Blair,
1996). Zatem osoby oskłonnościach psychopatycznych, zzachowaną zdolnością
do myślenia wkategoriach intencjonalnych, nie wykazują stosownych do sytu-
acji automatycznych reakcji emocjonalnych. Odwrotnie dzieje się wprzypadku
autyzmu, gdzie występuje decyt mentalizacji, przy jednoczesnym zachowaniu
reaktywności emocjonalnej, mierzonej stopniem pobudzenia zjologicznego na
dystres drugiej osoby (Blair, 1999). Rezultatem decytów wpsychopatii może być
także brak wrażliwości moralnej. Osoby diagnozowane jako wysoce psychopatycz-
ne nie odróżniają transgresji moralnych od konwencjonalnych, wprzeciwieństwie
do osób cierpiących na autyzm (Blair, 1995; 1996)
4
. Argumentując wpowyższy
sposób, Jack iRobbins wskazują zatem na związek między sferą emocjonalną
człowieka apoznaniem moralnym.
Równieżu Dennetta pojawia się wzmianka na temat nastawienia, mającego
służyć ocenie moralnej (Dennett, 1981, s. 240). Nastawienie personalne, jak je
nazywa, stałoby ponad nastawieniem intencjonalnym. Wyróżniałoby zatem jesz-
cze bardziej złożone systemy niż intencjonalne. By przyjąć perspektywę moralną
względem agenta, należy go postrzegać jako osobę, ato zkolei oznacza przypisa-
nie zobowiązań moralnych temu, co już zostało rozpoznane jako intencjonalne.
Propozycja Jacka iRobbinsa różni się od intuicji Dennetta wkilku aspektach:

Transgresja moralna (złamanie normy moralnej) jest wprzypadku osób zdrowych oce-
niana surowiej niż transgresja konwnecjonalna. Nawet gdy nie istnieje reguła zakazująca, to
przekroczenie normy moralnej jest traktowane jako niedopuszczalne.

Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości...
43
 pojęcie nastawienia fenomenalnego jest bezpośrednio związane zpojęciem
świadomości (a dokładnie: świadomości fenomenalnej). Wprzypadku
nastawienia personalnego tak nie jest. Nie znajdziemy wuwagach amery-
kańskiego lozofa niczego, co pozwalałoby przypuszczać, że wnastawieniu
personalnym przypisuje się stany fenomenalne;
 nastawienie personalne jest, wprzeciwieństwie do nastawienia fenomenal-
nego, bezpośrednio związane zpojęciem intencjonalności. Dennett argu-
mentuje za takim rozwiązaniem, stwierdzając, że nie jest wstanie wyobrazić
sobie zobowiązań moralnych wsytuacji, gdy brakuje intencjonalności.
Przywołuje tu postępowanie osoby nadmiernie oszczędnej. Pieniądz nie
jest systemem intencjonalnym, nie można więc zachowania skąpca oceniać
wkategoriach zobowiązania moralnego;
 cała konstrukcja nastawień Dennetta ma charakter instrumentalny. Przyjęcie
takiej czy innej postawy jest wyznaczone pragmatycznością. Nastawienie
personalne musiałoby być podobnym środkiem do celu jak nastawienie
intencjonalne. Nastawienie fenomenalne kieruje się jednak inną logiką –
nie celem predykcji dalszych zachowań, lecz oceną moralną.
Przeprowadzone przez zespół Jacka badania nad neurokorelatami nastawień
wiążą nastawienie fenomenalne zwiększą aktywacją sieci domyślnej wmózgu, zaś
nastawienie zykalne – zsiecią aktywowaną zadaniem (task positive network; Jack
iin., 2013). Gdy obserwujemy większą aktywność jednej sieci, zwykle idzie za
tym spadek aktywności wdrugiej (i na odwrót), natomiast wsytuacji korzystania
znastawienia intencjonalnego jest inaczej. Wydaje się, że nastawienie intencjo-
nalne korzysta z rejonów należących do obu sieci. Dlatego też autorzy uznają
myślenie wkategoriach przyczynowo-skutkowych za przeciwne do nastawienia
fenomenalnego, anastawienie intencjonalne za niezależne, ale kompatybilne
(Jack, 2014, s. 130).
Autorzy przeprowadzili wiele badań testujących ideę atrybucji stanów feno-
menalnych dla celów oceny moralnej. Wartykule z2012 r. przedstawili wyniki
czterech testów przeprowadzonych metodą kwestionariuszową (Jack iRobbins,
2012). Kontrolowanymi zmiennymi były – zgodnie zdrugim założeniem ich
koncepcji oraz wynikami zespołu Gray z2007 r. – poziom agencyjności (spraw-
czości) oraz doznawania (experience). Wprzypadku dwóch pierwszych ekspery-
mentów badani zapoznawali się zhistorią opołowie homarów. Rybacy zastawiają
pułapki na dnie basenu wodnego ico jakiś czas sprawdzają, czy nie wpadły do
nich skorupiaki. Zdarza się, że homary umierają zgłodu, zanim zostaną wyło-
wione. Osoby biorące udział weksperymencie musiały odpowiedzieć, jak bardzo
przejmują się dobrostanem skorupiaków, jak czuliby się, wiedząc, że przez zbyt
rzadkie sprawdzanie pułapek część homarów ginie, atakże jak duża kara powin-
na być prawnie przewidziana za zbyt rzadkie sprawdzanie pułapek. Manipulacji

44 MICHAŁ WYRWA
podlegała, dostarczana wraz zhistorią opołowie, informacja „naukowa” na temat
homarów. Wzależności od warunku skorupiaki były przedstawiane bądź jako
pozbawione emocji, inteligentne, planujące irozumujące podobnie do ludzi, bądź
jako posiadające bogate życie emocjonalne, zdolne do popadania wdepresję, ale
niespecjalnie inteligentne. Po przedstawieniu tej dodatkowej informacji badani
byli proszeni oponowną odpowiedź na pytania. Wdrugim eksperymencie bada-
cze zamiast dwóch użyli czterech warunków, manipulując dostarczaną badanym
informacją. Przypisywano tym samym homarom albo wysoki poziom agencyjno-
ści iniski doznawania, niski poziom agencyjności iwysoki doznawania, wysoki
poziom doznawania iwysoki agencyjności, albo niski poziom doznawania iniski
agencyjności. Wyniki Jacka iRobbinsa wskazują na istotną statystycznie różnicę
pomiędzy przedstawianymi sytuacjami. Wprzypadku narracji ointeligentnych
homarach badani nie byli skłonni myśleć onich wkategoriach moralnych. Zkolei
narracja ohomarach przeżywających stany emocjonalne tym bardziej wyczulała
badanych na moralne zachowanie względem skorupiaków, im więcej kompetencji
wzakresie doświadczania czy doznawania świata im przypisywano.
Kolejne dwa eksperymenty dotyczyły nowo odkrytego podwodnego gatunku,
którego przedstawiciela (zwanego ARTIC23) naukowcy zabrali do laboratorium,
rekonstruując warunki wakwarium na wzór jego naturalnego habitatu. Najpierw
manipulowano sposobem przedstawienia istoty: albo była ona wwieku dziecię-
cym imiała trudność zprzystosowaniem się do życia wlaboratorium, albo też
była dorosła, aprzystosowanie do nowych warunków przyszło jej złatwością.
Wobu przypadkach istota ostatecznie się zadomowiła. Badani mieli stwierdzić,
jak bardzo zgadzają się zwyrażeniami: ARTIC23 odczuwa ból, gdy się go zrani;
ARTIC23 jest zdolny do autoreeksji, może odczuwać radość, jest inteligentny,
wyczuwa uczucia innych ipo skończeniu badań niemoralne byłoby uśmiercenie
go. Czwarte wyrażenie służyło rozpoznaniu poziomu atrybuowanej agencyjności,
reszta zaś poziomu doznawania. Wyniki wskazują na silniejszą atrybucję doznań
wprzypadku warunku zprzystosowującego się ztrudnością ARTIC23 wwieku
dziecięcym. Wkolejnym eksperymencie modykacji uległy zarówno stwierdze-
nia dla osób badanych, jak ipierwszy zwarunków. Tym razem ARTIC23 był
niewielkich rozmiarów dziecięcym przedstawicielem swego gatunku, raniącym
się wprocesie przystosowywania do akwarium. Pytania brzmiały następująco:
ARTIC23 doświadcza podstawowych emocji, takich jak ból iprzyjemność,
doświadcza świata wokół siebie, posiada wewnętrzne życie mentalne, intencje,
własny umysł iwolną wolę, jest organizmem biologicznym, został stworzony
przez człowieka. Ostatnie dwa stwierdzenia służyły eliminacji tych badanych,
którzy bez należytej uwagi podchodzili do całego badania. Tym razem poziom
agencyjności idoznawania zyskały równomierną reprezentację wodpowiedziach
badanych – trzy pierwsze stwierdzenia odnosiły się do przypisywanych doznań, trzy

Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości...
45
kolejne do przypisywanej agencyjności. Dodatkowo badani otrzymali na początku
eksperymentu do wypełnienia trzy kwestionariusze: część Interpersonal Reactivity
Index dotyczącą empatii (IRI-EC, Davis, 1983), afektywną część Self-Reported
Psychopathy ScaleIV (Paulhus, Neumann iHare, 2009), atakże ree-Item
Loneliness Scale (Hughes, Waite, Hawkley iCacioppo, 2004). Jack iRobbins
odnotowali korelację między odpowiedziami na temat atrybucji doznawania
awynikami badanych wIRI-EC. Podobnie jak wpoprzednim eksperymencie,
wprzypadku gdy ARTIC23 był opisywany jako niewielki imłody osobnik, atry-
bucja doznań była większa.
Rezultaty badawcze, zdaniem autorów pojęcia nastawienia fenomenalnego,
koroborują tezę ouwikłaniu atrybucji stanów fenomenalnych wmoralnąocenę
obserwowanych działań
5
. Fundamentalne znaczenie ma wtym względzie związa-
nie świadomości ze sferą emocjonalną człowieka (założenie drugie). Najprostszą
drogą falsykacji projektu Jacka iRobbinsa byłoby zatem podanie przykładu
stanu świadomego, wsensie świadomości fenomenalnej, niemającego kompo-
nentu emocjonalnego. Nastawienie fenomenalne jest wtej koncepcji rozumiane
jako powszechnie wykorzystywany proces poznawczy; autorzy stawiają je obok
nastawienia intencjonalnego.


Propozycja Jacka iRobbinsa jest zpewnością kusząca. Oto za pomocą jednego
mechanizmu wyjaśnia się, przynajmniej częściowo, wiele zjawisk. Wskazuje się
tym samym, że świadomość fenomenalna nie jest pozbawiona funkcji. Nie chodzi
ointerpretację czyjegoś zachowania celem predykcji idostosowania własnych dzia-
łań, jak wprzypadku nastawienia intencjonalnego, aleo ocenę, wartościowanie
obserwowanego behawioru.
Wobec propozycji Jacka iRobbinsa można przedstawić wiele zarzutów. Część
znich odnosi się do sposobu przeprowadzenia eksperymentów, inne do kwestii
natury teoretycznej. Zanim je rozpatrzę, przywołam kryteria, które moim zdaniem
koncepcja atrybucji stanów świadomych powinna spełniać.

Nie zostały omówione wszystkie badania kwestionariuszowe (Jack iin., 2014). Wobec-
nej wersji koncepcji autorzy bardziej skupiają się na zależnościach między emocjami apozna-
niem moralnym, amniej na faktycznym rozpoznawaniu świadomości fenomenalnej.

46 MICHAŁ WYRWA

Taka koncepcja powinna przede wszystkim rozstrzygać, jak powszechne jest przypi-
sywanie świadomych stanów mentalnych komuś drugiemu. Czy jest to umiejętność
ekspercka, którą możemy nabyć wtoku specjalnego treningu, czy też kompetencja
powszechna. Jeżeli jest to kompetencja powszechna, to wjaki sposób sytuuje się
względem innych, ogólniejszych teorii atrybucji stanów mentalnych, takich jak
teoria umysłu (Frith iFrith, 2005) czy nastawienie intencjonalne (Dennett, 1971).
Wkoncepcji powinien też znaleźć się zrozumiały dla czytelnika model procesu
przypisywania świadomości. Taka propozycja będzie zatem odpowiadać na pytania:
Czy atrybucja opiera się na przesłankach behawioralnych? Czy jest jedno- czy
wieloetapowa? Czy możemy wyróżnić typowe sytuacje, wktórych korzystaliby-
śmy ztakiej atrybucji? Jaki pożytek dla jednostki ma stosowanie tej atrybucji?
Nieuchronne dla każdej takiej koncepcji jest także wybór iuzasadnienie sposobu
rozumienia świadomości. Mówiąc oatrybucji świadomych stanów mentalnych,
autorzy zpewnością mają na myśli konkretny sposób rozumienia zjawiska świa-
domości, np. jako świadomości fenomenalnej.
Autorzy powinni również dążyć do takiego jej formułowania, aby była możliwa
konrmacja lub falsykacja empiryczna ich propozycji teoretycznych. Oznacza to
również dbałość ostandardy metodologiczne.

W przypadku koncepcji Jacka iRobbinsa mamy do czynienia zkompetencją po-
wszechnie przez ludzi posiadaną. Mamy tu wyróżnione nastawienie, wydawałoby
się, wrozumieniu Dennetta, ato implikuje powszechność kompetencji. Warto
jednak odnotować, że mimo powszechnego charakteru nastawienia fenomenalnego
Jack iRobbins dopuszczają możliwość szkolenia się watrybucji stanów świado-
mych, ale nie precyzują, na czym takie szkolenie miałoby polegać. Traktują jednak
nastawienie fenomenalne jako rodzaj rozumowania związanego zreeksją (Jack,
2014, s. 133). Nie sposób więc traktować koncepcji nastawienia fenomenalnego
jako zwykłego rozszerzenia koncepcji Dennetta.
Zdaniem autorów nastawienie fenomenalne nie sprowadza się do teorii umysłu
(Jack iRobbins, 2006, s. 61). Podczas gdy teoria ta ma na celu wyjaśnianie ipre-
dykcję zachowań, nastawienie fenomenalne ma na celu ocenę moralną czyjegoś
zachowania.

Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości...
47
Relacja między atrybucją dotyczącą wyjaśniania zachowania iatrybucją do-
tyczącą potrzeb przetwarzania moralnego nie jest zatem wświetle omawianej
koncepcji tak prosta.

Nastawienie fenomenalne polega na przypisywaniu stanów fenomenalnych, co
czyni świadomość fenomenalną jednym zgłównych pojęć tej koncepcji. Czy
jednak pojęcie to jest dobrą propozycją wyjaśnienia potrzeby powszechnej kompe-
tencji do przypisywania stanów świadomych? Pojęcie świadomości fenomenalnej
nie zostało przeniesione do dyskursu lozocznego zjęzyka naturalnego, ale
jest efektem wielowiekowych przemian wmyśli lozocznej. Jego źródeł można
poszukiwać uImmanuela Kanta (1787/1957) iempiryków brytyjskich (Hume,
1739/2005). Należy jednak pamiętać, że były to konstrukcje lozoczne znacz-
nie szersze, systemy epistemologiczne, nierzadko zaspektem ontologicznym.
Współczesne ujęcie jest efektem dwóch procesów whistorii nauki: rozwoju myśli
fenomenologicznej (Husserl, 1913/1967) oraz wycofywania się wdrugiej połowie
XX wieku klasycznego behawioryzmu wnaukach poznawczych (Feigl, 1958;
Campbell, 1970; Nagel, 1974)
6
. Jako wytwór działalności akademickiej, nie jest
oczywiste, że to intuicji dotyczących właśnie tego pojęcia powinniśmy szukać na
poziomie potocznym.
Jack iRobbins postulują silny związek stanów fenomenalnych zemocjami.
Nawet jeśli pominiemy brak dookreślenia, co autorzy rozumieją pod pojęciem
emocji, związek ten jest problematyczny. Standardowe ujęcie świadomości fe-
nomenalnej nie ogranicza jej wyłącznie do stanów emocjonalnych, astwierdza
jedynie, że należą do niej takie stany, dla których możemy wyróżnić, „jak to jest
wnich być” (Block, 1995). Autorzy nie zauważają nawet, że zawężają rozumienie
tego pojęcia. Stwierdzają, że „dla ich posiadacza stany fenomenalne majązwykle
wartość hedonistyczną, pozytywną (przyjemność, radość) albo negatywną (ból,
smutek)” (Jack iRobbins, 2006, s. 70; tłum. własne).
Ta niezwykle mocna teza jest trudna do obrony. Oile podawane przez autorów
przykłady: doznawania bólu, przyjemności czy złości stosunkowo łatwo powiązać
ze sferą emocjonalną, to taka intuicja niekoniecznie pojawia się wprzypadku per-
cepcji wzrokowej. Nietrudno wyobrazić sobie sytuację, wktórej percypując zwykły
przedmiot codziennego użytku iznajdując się wstanie „jak to jest widzieć taki
przedmiot”, nie odczuwa się żadnej walencji emocjonalnej. Nie zawsze widzimy
wzachowaniu innych, czy ich działanie sprawia im przyjemność, czy też przy-

Warto zaznaczyć, że pierwszym, który użył terminu quale (najprostszych jednostek do-
znań) we współczesnym rozumieniu był Clarence I. Lewis (1929).

48 MICHAŁ WYRWA
krość. Jeżeli nawet takie wartościowanie emocjonalne ma miejsce, to wwiększości
przypadków będzie ono poniżej progu naszej wykrywalności. Co więcej, oznacza
to, że nastawienie fenomenalne działa tylko wtedy, gdy nie dość, że dostrzegamy
ukogoś dany stan fenomenalny, to widzimy również, że towarzyszy mu silne
przeżycie natury emocjonalnej. Tylko ten drugi fakt sprawia, że czyjeś zachowanie
jest przez nas rozpatrywane wnastawieniu fenomenalnym.
Być może zamiast mówić onastawieniu fenomenalnym, należałoby mówić
onastawieniu emocjonalnym. Autorzy podkreślają różnicę między zdolnością do
wydawania ocen moralnych irozpoznawaniem emocji akompetencjami menta-
lizacyjnymi. Trudno dostrzec powód, dla którego rozpoznawanie stanów feno-
menalnych miałoby być pierwszym etapem dokonywania ocen moralnych. Także
wyniki badań znurtu lozoi eksperymentalnej nie pomagają udzielić jasnej od-
powiedzi na pytanie ozwiązek między świadomością fenomenalną aemocjonalną
walencją doznań. Zjednej strony mamy proponentów (Sytsma iMachery, 2010),
zdrugiej oponentów (Buckwalter iPhelan, 2013). Podobnie jest wprzypadku
przywoływanych przez zespół Jacka rezultatów badań nad neurokorelatami (Jack
iin., 2013; Jack, 2014). Choć ukazują one różnicę między wzorcem aktywacji
dla myślenia zgodnie znastawieniem zykalnym amyśleniem wkategoriach
społecznych, to nie wskazują na wiele więcej. Zadania na percepcję społeczną,
aktywujące sieć domyślną, są tak różnorodne, że ione nie dostarczają przekonu-
jącego argumentu, dlaczego komponent poznawczy pomagający nam dokonywać
ocen moralnych miałby być określany właśnie nastawieniem fenomenalnym.
Autorzy nie precyzują również, na jakich przesłankach opiera się atrybucja
wnastawieniu fenomenalnym. Rozpoznawane są stany fenomenalne bądź też –
zgodnie ze zgłoszonymi wyżej wątpliwościami – nie wszystkie stany fenomenalne,
atylko takie, które mają wartość emocjonalną. Jednak niejasne jest, co pomaga
nam ocenić, czy dana osoba spełnia warunki bycia rozpoznaną wnastawieniu fe-
nomenalnym. Czy jest to dostrzegalny aspekt jej zachowania, czy może posiadana
wiedza na temat tej osoby?

Autorzy nie stosowali jednakowej metody werbowania osób badanych (Jack
iRobbins, 2012, s. 386-396). Wprzypadku pierwszego eksperymentu wszyscy
uczestnicy byli studentami pierwszego stopnia, biorącymi udział wzajęciach
wprowadzających zpsychologii. Osoby badane wdrugim eksperymencie były
rekrutowane na kampusie uniwersyteckim iprzez Internet. Informacja otrze-
cim eksperymencie przekazywana była drogą ustną. Wprzypadku czwartego
zastosowano selekcję na podstawie odsetku wypełnionych zadań na platformie

Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości...
49
Amazon’s Mechanical Turk, służącej do poszukiwania drobnej pracy, zaś wybrani
otrzymywali rekompensatę nansową. Sam sposób werbowania badanych nie
byłby może wart odnotowania, gdyby nie fakt wyróżnienia zupełnie odmiennych
grup. Przeciętny wiek uczestnika czwartego eksperymentu to 32 lata, atrzecie-
go – 23. Wprzypadku pierwszego eksperymentu danych na temat wieku ipłci
nawet nie zebrano, można co najwyżej przypuszczać na podstawie uczestnictwa
wprzedmiocie akademickim, że były to osoby wwieku studenckim. Ponadto
tylko wczwartym ipierwszym eksperymencie badani otrzymywali gratykację
(pieniądze lub punkty zprzedmiotu) za udział.
Wskutek takiej selekcji badanych osób pojawia się wątpliwość, czy rzeczywi-
ście mierzono to, co było deklarowane. Fundamentem badań zzakresu lozoi
eksperymentalnej jest testowanie intuicji potocznych, niezwiązanych zposia-
daniem wiedzy naukowej na dany temat. Wprzypadku koncepcji nastawienia
fenomenalnego badane były intuicje, zgodnie zkolejnymi pozycjami testowymi
wużytych kwestionariuszach, odnoszące się do tego, czym jest świadomość, do-
znanie, intencjonalność, inteligencja, planowanie, czy chociażby to, kiedy mamy
do czynienia zzachowaniem wartościowanym moralnie. Wszystkie te kategorie są
związane zpłaszczyzną psychologiczną człowieka, trudno więc zakładać, że grupa
składająca się ze studentów przedmiotów psychologicznych nie będzie posiadać
intuicji zmodykowanych przez proces edukacji. Wprzypadku pozostałych eks-
perymentów nie zbierano informacji na temat wykształcenia osób badanych, więc
trudno ocenić, czy wyłoniona zpopulacji próba była wystarczająco reprezenta-
tywna. Ze względu chociażby na średnią wieku można co najwyżej przypuszczać,
że były to osoby uczące się.
Autorzy popełniają zatem błąd doboru próby (selection bias) (Rosenthal
iRosnow, 2009, s. 671-672). Błąd ten nie jest zjawiskiem nowym, studia na jego
temat powstają już przynajmniej od kilkudziesięciu lat (Smart, 1966; Berk, 1983).
Wskutek procesu selekcyjnego wyłoniona została grupa, której przebadanie nie
sprawdza założeń postulowanej przez autorów teorii.
Popełniono również błąd uczestnika (volunteer bias), raz zachęcając do udziału
wbadaniu pieniędzmi, araz ogłaszając jedynie, że poszukują osób do badania
(Rosenthal, 1965). Poświęcone temu błędowi eksperymenty wskazują zkolei, że
można spodziewać się różnych poziomów motywacji wykonywania zadania, wza-
leżności od tego, wjaki sposób osoby są zachęcane do wzięcia udziału wbadaniu
(Rosenthal iRosnow, 2009, s. 672-742).
Kwestia wyróżnionych grup badanych wiąże się też zmetodą wypełniania
kwestionariuszy. Wpołowie przypadków badani wypełniali je online. Problem
pojawia się wczwartym eksperymencie, gdy eksperymentatorzy nie zadbali oto,
by dostęp był możliwy zwięcej niż jednej platformy (byłoby to zgodne zzalece-
niami Reips, 2002). Nie wiadomo, jak specyczna jest społeczność użytkowników

50 MICHAŁ WYRWA
platformy Amazon’s Mechanical Turk, ale ponieważ umożliwia ona znajdowanie
prac drobnych, nie jest raczej odwiedzana przez przedstawicieli wszystkich warstw
społecznych. Skutkiem ponownie jest prawdopodobne wyłonienie nieodpowied-
niej grupy do testowania założeń postulowanej teorii.
Powyższe zarzuty nie oznaczają, że wyniki raportowane przez Jacka iRobbinsa
są nieprawdziwe. Każą natomiast wątpić, czy mają jakąkolwiek siłę argumentacyjną
na korzyść postulowanej przez nich teorii
7
.

Uwagi krytyczne dotyczące omawianej koncepcji można streścić następująco:
pisząc oatrybucji świadomości, musimy przyjąć pewne rozumienie zjawiska
świadomości. Jeżeli staramy się pokazać, że zdolność do takiej atrybucji jest
kompetencją powszechnie przez ludzi posiadaną, to prawdopodobnie pojęcie
świadomości fenomenalnej nie jest dobrym kandydatem. Nie odnajduje się ono
wkoncepcji nastawienia fenomenalnego, zaś przywołane wyniki badań zzakresu
lozoi eksperymentalnej wskazują, że jego status na gruncie psychologii potocznej
jest niejasny.
Być może jest tak, że propozycja Jacka iRobbinsa jest lepszą teorią atrybucji
stanów mentalnych na potrzeby dokonywania ocen moralnych aniżeli teorią
atrybucji stanów świadomych. Za tą oceną nie powinno jednak iść porzucenie
badań nad przypisywaniem świadomości innym ludziom. Plany eksperymentalne
można poprawić, przedstawić inne podstawy teoretyczne, dobierając taką ekspli-
kację pojęcia świadomości, które łatwiej będzie pogodzić zpsychologią potoczną.
Innymi słowy, potrzeba większej liczby badań. Dobra wiadomość płynąca
zzaprezentowanych wyników ikoncepcji dla lozofów oskłonnościach kognitywi-
stycznych jest taka, że zajmowanie się zjawiskiem świadomości nie musi oznaczać
zamknięcia się na obszar empirycznej rewidowalności.

Alfano M., Loeb D. (2016), Experimental Moral Philosophy, w: E.N. Zalta (red.), e
Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford: Metaphysics Research Lab, Stanford
University.

W badaniach kwestionariuszowych (Jack i in., 2014) popełniono te same błędy. Nie
mamy pewności, czy grupa osób badanych była reprezentatywna na tyle, by uznać, że faktycz-
nie testowano intuicje potoczne.

Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości...
51
Baron-Cohen S. (1995), Mindblindness: An Essay on Autism and eory of Mind, Cam-
bridge, Mass.: e MIT Press.
Berk R.A. (1983), An Introduction to Sample Selection Bias in Sociological Data,
American Sociological Review, 48(3), 386-398, https://doi.org/10.2307/2095230.
Blair R. (1995), Acognitive developmental approach to morality: Investigating the
psychopath, Cognition, 57(1), 1-29.
Blair R. (1996), Brief Report: Morality in the Autistic Child, Journal of Autism and
Developmental Disorders, 26, 571-579.
Blair R. (1999), Psychophysiological Responsiveness to the Distress of Others in Children
in Autism? Personality and Individual Dierences, 26, 477-485.
Blanshard B., Skinner B.F. (1967), e problem of consciousness – adebate, Philosophy
and Phenomenological Research, 27(3), 317-333.
Block N. (1995), On the Confusion About aFunction of Consciousness, Behavioral and
Brain Sciences, 18, 227-247.
Bruno M.-A., Vanhaudenhuyse A., ibaut A., Moonen G., Laureys, S. (2011), From
unresponsive wakefulness to minimally conscious PLUS and functional locked-in
syndromes: recent advances in our understanding of disorders of consciousness, Jour-
nal of Neurology, 258(7), 1373-1384, https://doi.org/10.1007/s00415-011-6114-x.
Buckwalter W., Phelan M. (2013), Function and feeling machines: Adefense of the
philosophical conception of subjective experience, Philosophical Studies, 166(2),
349-361, https://doi.org/10.1007/s11098-012-0039-9.
Buckwalter W., Phelan M. (2014), Phenomenal Consciousness Disembodied, w: J.M.
Sytsma (red.), Advances in Experimental Philosophy of Mind, New York: Bloomsbury.
Campbell J. (1970), Body and Mind, New York: Doubleday.
Carruthers G., Schier E. (2017), Why are We Still Being Hornswoggled? Dissolving
the Hard Problem of Consciousness, Topoi, 36(1), 67-79, https://doi.org/10.1007/
s11245-014-9266-3.
Chalmers D.J. (1995), Facing Up to the Problem of Consciousness, Journal of Conscio-
usness Studies, 2(3), 200-219, http://cogprints.org/316/1/consciousness.html.
Davis M.H. (1983), Measuring individual dierences in empathy: Evidence for amulti-
dimensional approach, Journal of Personality and Social Psychology, 44(1), 113-126.
Dennett D. (1981), Brainstorms. Philosophical Essays on Mind and Psychology. Brain-
storms: philosophical essays on mind and psychology, Hanover: Bradford Books, https://
doi.org/10.1017/CBO9781107415324.004.
Dennett D.C. (1987), Intentional Stance, Cambridge, Mass.: e MIT Press, https://
doi.org/10.1017/S0140525X00058611.
Dennett D.C. (1971), Intentional Systems, e Journal of Philosophy, 68(4), 87-106.
Feigl H. (1958), e “Mental” and the “Physical”, w: H. Feigl, M. Scriven, G. Maxwell
(red.), Concepts, eories and the Mind-Body Problem, Minneapolis: University of
Minnesota Press.
Fiala B., Arico A., Nichols S. (2012), On the Psychological Origins of Dualism: Dual-
-Process Cognition and the Explanatory Gap, w: E. Slingerland, M. Collard (red.),
Creating Consilience: Integrating the Sciences and the Humanities, New York: Oxford
University Press, https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199794393.003.0005.

52 MICHAŁ WYRWA
Fischer E., Collins J. (red.) (2015), Experimental philosophy, rationalism, and naturalism:
rethinking philosophical method, London: Routledge.
Frege G. (1977), Pisma semantyczne, Warszawa: PWN.
Frith C., Frith U. (2005), eory of mind, Current Biology, 15(17), R644-R645, https://
doi.org/10.1016/j.cub.2005.08.041.
Frith U. (2003), Autism: Explaining the Enigma, Oxford: Blackwell.
Gettier E.L. (1963), Is Justied True Belief Knowledge? Analysis, 23(6), 121-123, https://
doi.org/10.2307/3326922.
Giacino J.T., Kalmar K., Whyte J. (2004), e JFK Coma Recovery Scale-Revised: Me-
asurement Characteristics and Diagnostic Utility, Archives of Physical Medicine and
Rehabilitation, 85(12), 2020-2029, https://doi.org/10.1016/j.apmr.2004.02.033.
Gray H.M., Gray K., Wegner D.M. (2007), Dimensions of Mind Perception, Science,
315, 619, https://doi.org/10.1126/science.1134475.
Greene J.D. (2001), An fMRI Investigation of Emotional Engagement in Moral Judg-
ment, Science, 293, 2105-2108, https://doi.org/10.1126/science.1062872.
Haukioja J. (red.) (2015), Advances in Experimental Philosophy of Language, London:
Bloomsbury.
Hughes M., Waite L., Hawkley L., Cacioppo J. (2004), Ashort scale for measuring
loneliness in large surveys: Results from two population-based studies, Research on
Aging, 26(6), 655-672.
Hume D. (2005), Traktat onaturze ludzkiej, Warszawa: Aletheia.
Husserl E. (1967), Idee czystej fenomenologii ifenomenologicznej lozoi, Warszawa: PWN.
Jack A.I. (2014), AScientic Case for Conceptual Dualism: e Problem of Conscio-
usness and the Opposing Domains Hypothesis, w: J. Knobe, T. Lombrozo, S. Nichols
(red.), Oxford Studies in Experimental Philosophy, t. 1, Oxford: Oxford University
Press, https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198718765.003.0008.
Jack A.I., Dawson A.J., Norr M.E. (2013), Seeing human: Distinct and overlapping
neural signatures associated with two forms of dehumanization, NeuroImage, 79,
313-328, https://doi.org/10.1016/j.neuroimage.2013.04.109.
Jack A.I., Robbins P. (2006), e Phenomenal Stance, Philosophical Studies, 127, 59-85,
https://doi.org/10.1007/s11098-005-1730-x.
Jack A.I., Robbins P. (2012), e Phenomenal Stance Revisited. Review of Philosophy and
Psychology, 3(3), 383-403, https://doi.org/10.1007/s13164-012-0104-5.
Jack A.I., Robbins P.A., Friedman J.P., Meyers C.D., Sytsma J. (2014), More than afee-
ling: counterintuitive eects of compassion on moral judgment, w: J. Sytsma (red.),
Advances in experimental philosophy of mind, London: Bloomsbury.
James W. (2002), Psychologia. Kurs skrócony, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Kant I. (1957), Krytyka czystego rozumu, Warszawa: PWN.
Kauppinen A. (2007), e Rise and Fall of Experimental Philosophy, Philosophical Explo-
rations, 10(2), 95-118, https://doi.org/10.1080/13869790701305871.
Klawiter A. (2005), Myśleć jak lozof, argumentować jak kognitywista, Diametros, 3,
176-181.
Knobe J. (2003), Intentional action in folk psychology: An experimental investigation, Phi-
losophical Psychology, 16(2), 309-324, https://doi.org/10.1080/09515080320103373.

Własna a cudza świadomość. Próba wyjścia z naukowego labiryntu świadomości...
53
Knobe J., Prinz J. (2008), Intuitions about Consciousness: Experimental Studies, Phe-
nomenology and the Cognitive Sciences, 7(1), 67-83.
Lewis C.I. (1929), Mind and the World Order, New York: Dover.
Machery E., Mallon R., Nichols S., Stich S.P. (2004), Semantics, Cross-Cultural Style,
Cognition, 92(3), B1-B12, https://doi.org/10.1016/j.cognition.2003.10.003.
Machery E., O’Neill E. (red.) (2014), Current Controversies in Experimental Philosophy.
New York: Routledge, https://doi.org/10.4324/9780203122884.
Mallon R., MacHery E., Nichols S., Stich S. (2009), Against arguments from refe-
rence, Philosophy and Phenomenological Research, 79(2), 332-356, https://doi.or-
g/10.1111/j.1933-1592.2009.00281.x.
Nadelhoer T., Nahmias E. (2007), e Past and Future of Experimental Philosophy, Philo-
sophical Explorations, 10(2), 123-149, https://doi.org/10.1080/13869790701305921.
Nagel T. (1974), What Is It Like to Be aBat? e Philosophical Review, 83(4), 435-450,
https://doi.org/10.2307/2183914.
Nichols S., Knobe J. (2007), Moral responsibility and determinism: e cognitive science
of folk intuitions, Nous, 41(4), 663-685.
Open Science Collaboration (2015), Estimating the reproducibility of psychological
science, Science, 349(6251), aac4716.
Paulhus D., Neumann C., Hare R. (2009), Manual for the self-report psychopathy scale,
Toronto: Multi-Health Systems.
Ramachandran V.S., Hirstein W. (1997), ree Laws of Qualia, Journal of Consciousness
Studies, 4(5), 429-458.
Reips U.-D. (2002), Standards for Internet-Based Experimenting, Experimental Psychology,
49(4), 243-256, https://doi.org/10.1027//1618-3169.49.4.243.
Rosenthal R. (1965), e Volunteer Subject, Human Relations, 18, 389-406.
Rosenthal R., Rosnow R.L. (2009), Artifacts in Behavioral Research, New York: Oxford
University Press, https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780195385540.001.0001.
Smart R.G. (1966), Subject selection bias in psychological research, Canadian Psycho-
logist/Psychologie Canadienne, 7a(2), 115-121, https://doi.org/10.1037/h0083096.
Sytsma J.M., Machery E. (2009), How to study folk intuitions about phenomenal con-
sciousness, Philosophical Psychology, 22(1), 21-35. https://doi.org/10.1080/09515080
802703653.
Sytsma J., Machery E. (2010), Two conceptions of subjective experience, Philosophical
Studies, 151(2), 299-327, https://doi.org/10.1007/s11098-009-9439-x.
Tononi G. (2008), Consciousness as integrated information: aprovisional manifesto, e
Biological Bulletin, 215(3), 216-42, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19098144.
Weinberg J.M., Nichols S., Stich S. (2001), Normativity and Epistemic Intuitions, Phi-
losophical Topics, 29(1/2), 429-460, https://doi.org/10.5840/philtopics2001291/217.
Williamson T. (2007), e Philosophy of Philosophy, Oxford: Blackwell.
Wundt W.M. (1921), Logik. Eine Untersuchung der Principien der Erkenntnis und der
Methoden Wissenschaftlicher Forschung, t. 3, Stuttgart: Verlag von Ferdinand Enke.
Yong E. (2012), Nobel laureate challenges psychologists to clean up their act: Social-
-priming research needs “daisy chain” of replication, Nature News, https://doi.org/
doi:10.1038/nature.2012.11535.