Content uploaded by Boudewijn Steur
Author content
All content in this area was uploaded by Boudewijn Steur on Dec 09, 2018
Content may be subject to copyright.
32 OPENBAAR BESTUUR februari 2011
In politicologisch en bestuurskundig onderzoek
bestaat veel aandacht voor de rol van de media in
de beeldvorming over politiek en overheid. In deze
onderzoeken wordt vooral aandacht besteed aan de
betekenis van nieuws- en opinieprogramma’s, zoals
Pauw & Witteman, Buitenhof en De Wereld Draait
Door. De betekenis van populaire cultuur voor de
politieke beeldvorming, zoals films en tv-series, is
in Nederland tot nu toe onderbelicht gebleven. Ons
inziens staat het buiten kijf dat ook (of misschien
wel juist) de populaire cultuur het beeld over poli-
tiek en overheid in Nederland beïnvloedt.
In dit artikel gaan we in op de invloed van de repre-
sentatie van het Amerikaanse presidentschap in films
en tv-series op het beeld van politiek leiderschap in
Nederland. Ervan uitgaand dat de verbeelding van
het Amerikaanse presidentschap van betekenis is
voor de beoordeling van onze minister-president,
stellen we de vraag welke elementen van goed en
slecht leiderschap wij in deze cultuuruitingen kun-
nen onderscheiden. Het zijn immers deze kwaliteiten
die in toenemende mate onze waardering van het lei-
derschap van Mark Rutte en zijn opvolgers bepalen.
Verbeelding en werkelijkheid
De afgelopen decennia is de president van de Ver-
enigde Staten een geliefd personage om in films en
televisieseries op te voeren. Als machtigste man van
de wereld spreekt hij (of zij) tot de verbeelding. De
president op het witte doek en de president in de
werkelijkheid hebben een interessante relatie. Ener-
zijds wordt het beeld van de fictieve president beïn-
vloed door de opvattingen die in de samenleving
over het Amerikaanse presidentschap bestaan. Op
zijn beurt heeft het fictieve karakter ook invloed op
de bestaande opvattingen over de echte president.
Allereerst de invloed van bestaande opvattingen op
het verbeelde presidentschap in films en televisiese-
ries. Films en televisieseries kunnen als een ‘foto’ van
een bepaalde tijdsgeest worden beschouwd. Zij tonen
welke waarden in bepaalde perioden over politiek
Een aanzienlijk deel van de Nederlandse bevolking meent dat het Nederlandse rechtssysteem met een jury moet
werken. Dit illustreert hoezeer onze beeldvorming door Amerikaanse films en series op televisie wordt bepaald.
Niet zo vreemd, omdat de gemiddelde Nederlander ruim drie uur per dag naar televisieprogramma’s kijkt.1
Invloed film en tv op politieke
beeldvorming
Boudewijn Steur, Mandy Smits en Ardaan van Ravenzwaaij
Drs. B.F. Steur, drs. M. Smits en drs. A. van Ravenzwaaij, directie
Kennisontwikkeling voor Openbaar bestuur en Veiligheid,
ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
1 SCP, Tijd als spiegel. Hoe Nederlanders hun tijd besteden, Den Haag, 2006;
Stichting Kijkonderzoek, Jaarrapport 2000-2009.
MAATSCHAPPIJ
OPENBAAR BESTUUR februari 2011 33
leiderschap als goed of fout worden gekwalificeerd.
Om dit te illustreren staan wij kort stil bij de ont-
wikkeling van de verbeelding van politiek leider-
schap sinds de jaren veertig van de vorige eeuw. Deze
heeft zich ontwikkeld van een respectvolle, geado-
reerde president (bijvoorbeeld in Abe Lincoln in Illi-
nois uit 1940 of Wilson uit 1944) naar een gewetens-
loze, losbandige hork.
Drie belangrijke omslagmomenten zijn in deze ont-
wikkeling te onderscheiden. De eerste vindt plaats in
het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw.
Tegen de achtergrond van een (algemeen) gegroeid
wantrouwen in de politiek vond het Watergate-
schandaal plaats en het aftreden van Richard Nixon
dat daarop volgde.2 Dit omslagmoment resulteerde
in films, waarin presidenten figureerden die koste
wat kost de macht wilden behouden, al bleef het
einddoel wel vaak overeind, namelijk het welzijn van
de Verenigde Staten. Het tweede moment is te plaat-
sen tegen het einde van de Koude Oorlog.3 Tijdens
de Koude Oorlog waren films gericht op een externe
vijand, het communisme, waarin slechte waarden
vooral door communistische leiders werden vertolkt.
Het Amerikaanse presidentschap werd juist verbeeld
als een sterke, intrinsiek goede leider, waarop het
volk kan vertrouwen. Fail Safe (1964) en het docu-
drama The Missiles of October (1974) zijn illustratief
voor deze periode. Met het verdwijnen van een exter-
ne vijand verschuift de focus naar the enemy within
met als gevolg samenzweringen en gekonkel van pre-
sidenten, die zich richtten op zelfverrijking en ver-
heerlijking, waarbij het welzijn van de Verenigde
Staten op de achtergrond kwam te liggen. Kenmer-
kend voor deze periode is de politieke thriller All
The President’s Men uit 1976. Een derde omslagmo-
ment werd ingeleid door het Monica Lewinsky-
schandaal, waarbij de persoonlijke integriteit van de
president ook een rol ging spelen. Wag The Dog
(1997) en Primary Colors (1998) refereren overduide-
lijk aan Clinton en zijn besmeurde reputatie na dat
schandaal.
De verbeelding van het presidentschap beïnvloedt op
haar beurt de opvattingen in de samenleving over
politiek leiderschap. Dat mag geen verbazing wek-
ken, want dat geldt ook voor andere vormen van me-
dia, zoals de politieke journalistiek. Toch is er een
onderscheid te maken. Films en televisieseries raken
de kijker op een emotioneel niveau door het gevoel
te creëren dat hij physically present within the program
is.4 Dit is gebleken uit studies over de invloed van
de televisieserie The West Wing, die in de Verenigde
Staten wekelijks miljoenen kijkers trok en een grote
invloed had op de positieve waardering van burgers
voor het presidentiële ambt.5 De invloed werkt ech-
ter ook op het niveau van politieke leiderschapswaar-
den door.
2 S.F. Stoddart, Film, in J.W. Matviko (red.), The American president in popular culture, Greenwood,
2005, p. 155-170.
3 B. Neve, Frames of presidential and candidate politics in American Films of the 1990s, The public,
2000, p. 19-32.
4 R. L. Holbert, A typology for the study of entertainment television and politics, American behavi-
oural scientist, jrg. 49, 2005, p. 436-453, aldaar p. 438.
MAATSCHAPPIJ
34 OPENBAAR BESTUUR februari 2011
MAATSCHAPPIJ
Twee aspecten van die beïnvloeding worden belicht.
In de eerste plaats werken de verbeelde waarden van
het presidentschap vooral sterk bevestigend. Ruth
Wodak, hoogleraar taalwetenschappen, stelt daarover
dat ‘such representations successfully produce and
reproduce stereotyped expectations about politics’.6
Films en televisieseries maken gebruik van opvattin-
gen die in de samenleving over het presidentschap
bestaan. Daardoor krijgt de fictie van het verbeelde
presidentschap een zweem van realisme mee, waar-
door kijkers het gevoel krijgen een kijkje achter de
schermen te nemen. Het gevolg van deze continue
herhaling van presidentiële waarden is de bevesti-
gende werking ervan. In de tweede plaats voegen
films en televisieseries ook vaak iets nieuws toe, zo-
dat er een agenderingsfunctie ontstaat. Dat blijkt
uit de analyse van de Amerikaanse primaries van de
Democraten: de strijd tussen Hillary Clinton (een
vrouwelijke kandidaat) en Barack Obama (een Afro-
Amerikaanse kandidaat). Barack Obama won de race
om het Amerikaanse presidentschap van Hillary
Clinton, omdat het Amerikaanse publiek al diverse
(succesvolle) ‘zwarte’ presidenten op het witte doek
had gezien, maar nog weinig vrouwelijke presiden-
ten.7 Dit is recent het Palmer-effect genoemd, in
tegenstelling tot het Bradley-effect. Bij het Bradley-
effect geven kiezers bij opiniepeilingen hun voor-
keur voor de gekleurde kandidaat, terwijl zij in de
beslotenheid van het stemhokje toch op de blanke
kandidaat stemmen.
Om antwoord te kunnen geven op de vraag hoe films
en televisieseries de opvattingen over politiek leider-
schap in Nederland kunnen beïnvloeden, wordt eerst
op de waardensets van goed en slecht leiderschap in
de geanalyseerde films, ingegaan.
Politiek leiderschap in films en televisieseries
Wij hebben de bekendste films van de afgelopen
twee decennia waarin Amerikaanse presidenten een
rol hebben gespeeld, geanalyseerd. De films zijn uit
verschillende genres afkomstig.8 Uit onze analyse
komt naar voren dat – ongeacht het genre – dezelfde
set van waarden over goed of slecht politiek leider-
schap is te destilleren. Er bestaat ook relatief weinig
verschil tussen de waarden van goed en slecht leider-
schap bij een democratische of republikeinse presi-
dent. Zo zou de democratische president David Pal-
mer uit 24 gemakkelijk voor een republikein kunnen
doorgaan, gezien zijn opvattingen over de nationale
veiligheid van de Verenigde Staten.9 In het schema
zijn de meest dominante waarden van de Amerikaan-
se presidenten geplaatst, met de wijze waarop deze
een positieve of negatieve beoordeling krijgt.
Elementen van het presidentschap Versterkende kwaliteit Verzwakkende kwaliteit
Besluitvaardigheid
Autoriteit
daadkracht
geen vrees harde maatregelen te treffen
sterk leunen op advies van adviseurs
twijfel
inhoudsloos compromis
Charismatisch vermogen
Eloquent
intelligent
waardering voor en beschikken over brede
algemene ontwikkeling
gevatheid
via netwerk carrière gemaakt
stotteren
humorloos
Professionele integriteit
Onomkoopbaar
algemeen belang voorop stellen
standvastig
Chantabel
persoonlijk doel heiligt de middelen
afbekken (van lager geplaatsen)
Persoonlijke integriteit Kwajongensachtig
Gevoelig
Chantabel
menselijke zwakten tonen
Sociaal vermogen groot empathisch vermogen geen oog voor menselijk leed
5 R.L. Holbert e.a., The West Wing as endorsement of the American presidency: expanding the
domain of priming in political communication, Journal of communication, jrg. 53, 2003,
p. 427-443.
6 R. Wodak, Staging politics in television: fiction and/or reality, in: S. Habscheid & C. Knobloch
(red.), Einigkeitsdiskurse. Zur Inszenierung von Konsens in organisationaler und offentlicher
Kommunikation, Wiesbaden, 2009, p. 33-58.
7 Films met een zwarte president zijn Deep Impact (1998), The fifth element (1997), 2010 (2009)
en in de tv-serie 24.
8 Genre-indeling: de biografische film Nixon (1995), W (2009), de actiefilm Air Force One (1997),
Independence Day (1996), de thriller In the line of fire (1993), Absolute power (1997), Thirteen
days (2000), The Manchurian Candidate (2004), het drama The contender (2000), Frost/Nixon
(2008), Primary Colors (1998), The West Wing (tv-serie, 1999-2008), de (romantische) komedies
Dave (1993), The American President (1995), Dick (1999), Man of the Year (2006), Chasing liberty
(2004), Swing vote (2008).
9 Miniter, R. (red.), Jack Bauer for President: Terrorism and Politics in 24, Dallas, 2008.
De meest dominante waarden van de Amerikaanse presidenten met de wijze waarop deze een positieve of negatieve beoordeling krijgt
OPENBAAR BESTUUR februari 2011 35
MAATSCHAPPIJ
Elementen van het presidentschap Versterkende kwaliteit Verzwakkende kwaliteit
Besluitvaardigheid
Autoriteit
daadkracht
geen vrees harde maatregelen te treffen
sterk leunen op advies van adviseurs
twijfel
inhoudsloos compromis
Charismatisch vermogen
Eloquent
intelligent
waardering voor en beschikken over brede
algemene ontwikkeling
gevatheid
via netwerk carrière gemaakt
stotteren
humorloos
Professionele integriteit
Onomkoopbaar
algemeen belang voorop stellen
standvastig
Chantabel
persoonlijk doel heiligt de middelen
afbekken (van lager geplaatsen)
Persoonlijke integriteit Kwajongensachtig
Gevoelig
Chantabel
menselijke zwakten tonen
Sociaal vermogen groot empathisch vermogen geen oog voor menselijk leed
De belangrijkste waarde waarover een president
dient te beschikken, is besluitvaardigheid. Uit de
verbeelding van de Amerikaanse presidenten in films
en tv-series is dat hét metier van het presidentschap.
Uit onze analyse blijkt, dat autoriteit, daadkracht en
de durf om harde maatregelen niet te schuwen (om
het welzijn van de burgers te bevorderen) positief
worden gewaardeerd. Als voorbeeld noemen we een
scène uit The West Wing, waarin president Jet Bart-
lett met een patstelling tussen de vakbonden wordt
geconfronteerd. De twee partijen komen na uren
vergaderen – ook na bemiddeling van kundige
medewerkers van het Witte Huis – niet tot een ver-
gelijk. Daarom wordt de president erbij gehaald. Hij
treedt de zaal binnen – alle aanwezigen staan op – en
zegt: ‘Talk to me for five minutes apiece and then
we’re going to settle this.’ Nadat president Bartlet
deze woorden heeft gesproken, willen de aanwezigen
gaan zitten. Hij zegt echter: ‘Stay standing.’ Nadat
iedere partij aan het woord is geweest, stelt hij:
‘Now you listen to me. I have a Nobel Prize in
Economics and I’m here to tell you that none of you
know what the hell you’re talking about. At 12:01
am, I’m using my executive power to nationalize the
trucking industry.’10
Het tweede belangrijke element van het president-
schap is het charismatisch vermogen van de leider,
de kwaliteiten waarover de president beschikt om te
komen waar hij is gekomen. Positief worden waar-
den gewaardeerd als eloquentie, intelligentie en ook,
opvallend genoeg, een brede algemene ontwikkeling.
Een belangrijk onderdeel – en een geliefd thema
voor films en tv-series – van het presidentschap is
tevens de professionele integriteit van de president.
Onomkoopbaarheid vertegenwoordigt daarin het
goede. De laatste jaren komt deze onomkoopbaar-
heid ook vaak terug in de weigering om met terroris-
ten te onderhandelen. Zelfs als het gaat om de gijze-
ling van eigen vrouw en kind, zoals in het geval van
president James Marshall uit Air Force One, staat het
principe van onomkoopbaarheid voorop: ‘Never
again will I allow our political self-interest to deter
us from doing what we know to be morally right.
Atrocity and terror are not political weapons. And to
those who would use them, your day is over. We will
never negotiate. We will no longer tolerate and we
will no longer be afraid. It’s your turn to be afraid.’
Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw geldt
persoonlijke integriteit ook als onderdeel van het
presidentschap, zoals reeds is betoogd. Het belang-
rijkste evenwicht dat bij persoonlijke integriteit
gevonden moet worden, is dat tussen enerzijds
kwetsbaarheid en gevoeligheid, zoals het tonen van
emoties, en anderzijds toegeven aan menselijke
zwakten, zoals vreemdgaan. Illustratief is wederom
een scene uit The West Wing. Als president Bartlet
voor het eerst de knoop moet doorhakken over een
militaire vergeldingsactie, vraagt hij aan een van
de generaals om een sigaret (terwijl hij al jaren met
roken is gestopt). Later in de serie rookt de president
altijd op de momenten, dat hij minder presteert.
Ten slotte is het sociaal vermogen een belangrijk
onderdeel van het presidentschap. Van presidenten
wordt verwacht oog te hebben voor de gevoelens van
de individuele burger. Hoe moet in staat zijn tot
meeleven en dat ook laat zien.
Politieke leiderschap in Nederland
Er moet onderscheid worden gemaakt tussen waar-
densets uit films en tv-series, die versterkend werken
op bestaande waarden over politiek leiderschap in de
samenleving, en waardensets die bestaande waarden
in de samenleving kunnen veranderen.
10 The West Wing, seizoen 1, aflevering 7, getiteld The state Dinner.
36 OPENBAAR BESTUUR februari 2011
MAATSCHAPPIJ
De versterkende werking van waarden uit films en tv-
series is mogelijk als deze waarden in de samenleving al
aanwezig zijn. Van de vijf genoemde waarden zijn er
wellicht tenminste drie die Nederlanders min of meer
traditioneel aan het premierschap koppelen: professio-
nele integriteit, persoonlijke integriteit en sociaal ver-
mogen. Daarin hebben films en tv-series een bevesti-
gende, versterkende werking van bestaande waarden in
Nederland. Voor de waarden besluitvaardigheid en cha-
rismatisch vermogen lijkt deze koppeling minder van-
zelfsprekend. Dan zou gelden dat films en tv-series juist
een veranderende werking op bestaande waardensets in
de Nederlandse samenleving hebben.
Wat zou dit lijstje voor onze waardering van het
leiderschap van de nieuwe premier kunnen betekenen?
Met zijn jongensachtig enthousiasme, rotsvast geloof
in de toekomst en zijn sociale vaardigheden lijkt hij
op voorhand al betere kaarten te hebben dan zijn voor-
ganger. Zijn bewondering voor leiders als Churchill en
Reagan, zijn vertrouwdheid met de Angelsaksische
politiek en zijn fascinatie voor de American Dream
wijzen erop dat hij zich waarschijnlijk goed bij ons
‘competentieprofiel’ thuisvoelt.
Besluit
In 1921 adviseerde de staatscommissie Ruys de Bee-
renbrouck tegen de invoering van het referendum in
Nederland. ‘Deze plant van vreemden bodem te en-
ten op onze constitutie, ware een gevaarlijke proefne-
ming.’11 Een belangrijk kritiekpunt van de commis-
sie was dat Nederlanders weinig ervaring hadden
met vormen van directe democratie en daarom cog-
nitief niet in staat waren daar mee om te gaan. De
tijden zijn veranderd. De gemiddelde Nederlander
weet inmiddels – mede door films en televisieseries –
veel van (de principes van) het functioneren van de
Amerikaanse democratie. Het is aannemelijk dat
naarmate Nederlanders meer vertrouwd raken met
zaken als juryrechtspraak, direct gekozen ambtsdra-
gers en andere vormen van directe democratie, steeds
vaker de vraag zal worden gesteld waarom het bij ons
anders werkt. Waarom mogen wij onze minister-pre-
sident eigenlijk niet zelf kiezen?
Dit brengt ons tot de volgende afronding. Nederlan-
ders worden in films en tv-series geconfronteerd met
beelden van politiek leiderschap en ook met beelden
van het functioneren van een democratie, die invloed
hebben op de beeldvorming van de Nederlandse po-
litiek en de politieke leider. Dit betekent dat het
denken over de Nederlandse democratie mede wordt
beïnvloed door processen die zich op geheel andere
plaatsen van de samenleving voltrekken dan in het
strikt politieke domein of in berichtgeving over het
politieke domein. Wij hebben aandacht besteed aan
films en tv-series, maar een vergelijkbare invloed zal
ook uitgaan van muziek (folk, rap), schilderkunst en
literatuur. Hoe groot de invloed van de (populaire)
cultuur is, is moeilijk te zeggen. ■
Themawijken
Gemeenten, projectontwikkelaars en architecten
thematiseren tegenwoordig woningbouwlocaties,
teneinde in wijken ook in de beleving een aan-
trekkelijke woonsfeer te creëren. Dat resulteert
vaak in een bepaald stedenbouwkundig beeld
van een wijk. De stadssociologen Sabine Meier
en Arnold Reijndorp laten in Themawijk. Wonen
op een verzonnen plek (Bussum: Thoth) zien dat
het thematiseren van nieuwe wijken tegemoet
komt aan de behoefte van bewoners aan een
onderscheiden leefstijl. Een themawijk appelleert aan het statusgevoel van de
bewoner en roept gevoelens van nostalgie en gelijkgestemdheid op. Op de foto
een collectief beheerd plein van Le Medi in Rotterdam.
11 B. Steur, De keuze om te kiezen. Referenda in Nederland, Den Haag, 2005, p. 171.
Le Medi in Rotterdam