Content uploaded by Magdalena Adamska-Kijko
Author content
All content in this area was uploaded by Magdalena Adamska-Kijko on Jan 28, 2019
Content may be subject to copyright.
Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej
NUMER 15/2016
N
ATALIA
M
ARCINIAK
-M
ADEJSKA
Instytut Socjologii UAM w Poznaniu,
Stowarzyszenie Na Tak w Poznaniu
M
AGDALENA
A
DAMSKA
-K
IJKO
Stowarzyszenie Na Tak w Poznaniu
„Projektowanie włączające”
– proces projektowania nowoczesnych technologii
z aktywnym udziałem adresatów rozwiązań
1
Wykorzystanie nowoczesnych technologii we wspieraniu samodziel-
ności osób z niepełnosprawnościami staje się już niemal powszechną prak-
tyką. W ramach dotychczasowych form rehabilitacji społeczno-zawodowej
wciąż jednak brak trwałego efektu usamodzielnienia osób z niepełno-
sprawnością intelektualną, a ich ciągła zależność od otoczenia jest istotnym
problemem społecznym. Dostępne statystyki dotyczące osób z niepełno-
sprawnością intelektualną informują, że większość z nich to osoby długo-
trwale bierne zawodowo, a ich poziom samodzielności i zaradności ży-
ciowej jest zdecydowanie niższy w porównaniu z innymi rodzajami
niepełnosprawności
2
.
________________
1
Projekt finansowany ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju
w ramach programu „Innowacje społeczne”. Doniesienie z etapu badań „System
elektronicznego wspomagania samodzielności życiowej osób z niepełnosprawno-
ścią intelektualną”.
2
Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dostęp do edukacji i zatrudnienia.
Raport 2005, Open Society Instytute, Open Society Mental Health Initiative, Polskie
Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną, Warszawa
2005, s. 16. http://psoni.org.pl/wp-content/uploads/2015/09/Report_ID_PolishVer
sion.pdf [dostęp: 28.11.2016].
146
Doniesienie z badań
Celem niniejszego doniesienia jest wskazanie metodologii działania
podjętej w ramach projektu „System elektronicznego wspomagania samo-
dzielności życiowej osób z niepełnosprawnością intelektualną”
3
finanso-
wanego ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju w ramach
programu „Innowacje społeczne”. Celem projektu było opracowanie inno-
wacyjnego rozwiązania wspierającego samodzielność osób z niepełnospraw-
nością intelektualną poprzez zastosowanie nowoczesnych technologii i me-
tod terapeutycznych w życiu codziennym. Efektem finalnym projektu jest
„pakiet SelFind” – zestaw trzech aplikacji mobilnych możliwych do użyt-
kowania na urządzeniach przenośnych typu smartfon i tablet.
„Pakiet Selfind” stworzony został przez intedyscyplinarny zespół: pro-
gramistów, grafików, pedagogów, psychologów i socjologów. Do współ-
pracy zaproszeni zostali też adresaci rozwiązania – osoby z niepełnospraw-
nością intelektualną. Podejście w projektowaniu rozwiązań (niezależnie od
ich przedmiotu), w które włączani są ich przyszli użytkownicy, nazywamy
podejściem włączającym.
Ze względu na konieczność połączenia dyscyplin zespół projektowy na
poszczególnych etapach realizacji prac przyjął określone metody sprzyjają-
ce wypracowaniu najkorzystniejszego (z punktu widzenia założeń wyjścio-
wych) rozwiązania. Wskazanie ścieżki metodologicznej, będące przedmio-
tem niniejszego doniesienia, może zostać z jednej strony potraktowane jako
dobra praktyka realizacji analogicznych projektów, z drugiej strony wska-
zuje na złożoność całego procesu, dając wgląd w metody badawcze rzadko
stosowane przez pedagogów i psychologów. Uwzględnienie podejścia
włączającego eliminuje ryzyko braku akceptacji nowych rozwiązań przez
przedstawicieli kategorii społecznych, do których jest adresowane oraz
sprzyja opracowywaniu innowacji służących rozwiązywaniu dotychczas
istniejących problemów społecznych.
Nowoczesne technologie w rehabilitacji społecznej
We wstępnej fazie projektu zweryfikowano, jakie urządzenia informa-
tyczno-komunikacyjne są aktualnie wykorzystywane w codziennej prakty-
________________
3
Projekt realizowany w okresie od 2015 do 2017 r. przez Konsorcjum w skła-
dzie: Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe, Stowarzyszenie Na Tak,
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Doniesienie z badań
147
ce opiekuńczo-terapeutycznej osób z niepełnosprawnością intelektualną
i czy jest to praktyka powszechna.
Wyniki przeprowadzonych na potrzeby projektu badań oparte o anali-
zę materiałów otrzymanych z instytucji pomocowych, placówek edukacyj-
nych i organizacji pozarządowych działających na rzecz osób z niepełno-
sprawnością intelektualną
4
wskazują na stosunkowo niewielki procent
wykorzystania telefonów komórkowych typu smartfon podczas zajęć pro-
gramowych (38,4%). Najrzadziej korzystają z nich środowiskowe domy
samopomocy, szkoły i organizacje pozarządowe. Częściej używane są
przez uczestników placówek zlokalizowanych na wsiach i miejscowościach
będących siedzibą gminy. Jednocześnie ponad połowa osób z niepełno-
sprawnością intelektualną ma swój własny sprzęt teleinformatyczny. Wy-
soki odsetek posiadania własnego urządzenia elektronicznego z dostępem
do internetu potwierdzają badania prowadzone na terenie województwa
wielkopolskiego w 2015 r. – 3/4 Wielkopolan z niepełnosprawnością inte-
lektualną ma swój własny telefon komórkowy. Przy czym im głębsza nie-
pełnosprawność, tym mniejszy odsetek osób go obsługujących (odpowied-
nio 90,1%, 79,8% i 63,5% osób z orzeczoną lekką, umiarkowaną i znaczną
niepełnosprawnością)
5
. Oznacza to, że osoby z lekką i umiarkowaną nie-
pełnosprawnością intelektualną na co dzień korzystają z telefonów komór-
kowych, a wdrożenie ich do korzystania z aplikacji mobilnych wspomaga-
jących samodzielne funkcjonowanie nie musi być działaniem totalnym
(nauka obsługi telefonów w ogóle), lecz jedynie poszerzającym zakres
aktualnego ich wykorzystania.
Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnej w procesie
rehabilitacji społecznej i zawodowej osób z niepełnosprawnością intelek-
________________
4
Z. Woźniak, Ramowy projekt procedury wdrażania i upowszechniania aplikacji
wspierającej samodzielność osób z niepełnosprawnością intelektualną w systemie instytucjo-
nalnym oraz w rodzinach z niepełnosprawnym potomstwem, raport z badań w ramach
projektu „System elektronicznego wspomagania samodzielności życiowej osób
z niepełnosprawnością intelektualną” dofinansowanego ze środków Narodowego
Centrum Badań i Rozwoju, Poznań 2016.
5
N. Marciniak-Madejska, Warunki bytowe osób z niepełnosprawnością intelektualną,
[w:] Subiektywna i obiektywna jakość życia osób z niepełnosprawnością intelektualną za-
mieszkujących województwo wielkopolskie. Uwarunkowania środowiskowe oraz poziom
wsparcia realizatorów polityki społecznej, red. N. Marciniak-Madejska, Regionalny
Ośrodek Polityki Społecznej, Poznań 2015, s. 68.
148
Doniesienie z badań
tualną jest ograniczone. Przegląd sprzętu używanego w ramach zajęć pro-
gramowych w 99 placówkach w całej Polsce pokazał, że
6
:
1) placówki rehabilitacyjne wykorzystują przede wszystkim komputer
(85,9%),
2) ponad połowa badanych placówek korzysta z „klasycznego” telefo-
nu komórkowego (50,5%),
3) najrzadziej korzysta się ze sprzętu z ekranem dotykowym – telefonu
komórkowego typu smartfon i tabletu (odpowiednio: 38,4% i 26,3%).
4) tabletu (średnia – 26,3%) – głównie w szkołach i w domach pomocy
społecznej oraz w dużych miastach.
Polskie placówki rehabilitacyjne rzadko wykorzystują technologie in-
formacyjno-komunikacyjne w celu wsparcia codziennego funkcjonowania
za pomocą planowania zdarzeń w kalendarzach elektronicznych, dokony-
wania zakupów czy korzystania ze specjalistycznych, przygotowanych dla
osób z niepełnosprawnościami, aplikacji (mniej niż 15%). Praktycznie nie
stosuje się zaawansowanych technologii do zapewnienia uczestnikom zajęć
bezpieczeństwa zdrowotnego i w poruszaniu się w przestrzeni publicznej
(od 3,0–4,0%).
Co ciekawe, im rzadsze wykorzystanie urządzeń z oprogramowanie
informatycznym w tym zakresie, tym większa ocena ich przydatności
(45,5–63,4%). Ponad połowa badanych instytucji deklarowała chęć włącze-
nia aplikacji informatycznych w codzienną pracę rehabilitacyjną. Wydaje
się zatem, że brak użycia takowych aplikacji może wynikać nie tyle z nie-
chęci opiekunów i terapeutów, ile z braku dostępności lub niedostatecznej
promocji takiego rozwiązania na rynku
7
. Tezę tę potwierdza wynik przy-
________________
6
Informacje pochodzą z 99 podmiotów z terenu Województwa Wielkopolskie-
go pracujących z osobami z niepełnosprawnością intelektualną – w zbliżonej
proporcji z placówek oświatowych, samorządowych instytucji pomocowych, ze
środowiskowych domów samopomocy, z warsztatów terapii zajęciowej i w nieco
mniejszej reprezentacji ze stowarzyszeń i fundacji (Z. Woźniak, Profile potencjalnych
użytkowników pośrednich aplikacji wspierającej samodzielność osób z niepełnosprawnością
intelektualną (adresaci instytucjonalni), raport z badań w ramach projektu „System
elektronicznego wspomagania samodzielności życiowej osób z niepełnosprawno-
ścią intelektualną” dofinansowanego ze środków Narodowego Centrum Badań
i Rozwoju, Poznań 2016).
7
Oczywiście podobne rozwiązania funkcjonują na rynku. Przykładami mogą
być chociażby następujące aplikacje: POSEIDON, Bezpieczna Rodzina, Lokalizator
Rodziny – Life 360, SOS – Stay Safe!, ProloQuo2Go, TalkTablet, Visual Routine,
Doniesienie z badań
149
woływanych badań, w których jedynie 1% respondentów wyraziło przy-
puszczenie, że pakiet aplikacji SelFind nie zostanie w ogóle zaakceptowany
przez rodziców i terapeutów
8
.
Ponadto wydaje się, że już samo posiadanie i samodzielne korzystanie
(niezależne od stopnia jego efektywności i systematyczności) z telefonów
komórkowych może być czynnikiem niezależności osób z niepełnospraw-
nością intelektualną. Korzystanie ze smartfonu może wpłynąć na wzmoc-
nienie indywidualnego poczucia odrębności użytkownika – telefon jako
jeden (często jedyny) z wartościowych przedmiotów, który należy tylko do
niego, którego nie udostępnia się innym. Zasób rzeczy osobistych osób
z niepełnosprawnością intelektualną jest ograniczony, zazwyczaj dotyczy
niskowartościowych przedmiotów osobistych – poza ubraniami najczęściej
są to kubki, płyty, pamiątki, maskotki i misie
9
.
Metody projektowania rozwiązań technologicznych
dla osób z niepełnosprawnością intelektualną
Poniżej opisano metodologię podjętych w ramach projektu działań
wraz z uzasadnieniem realizacji decyzji badawczych. Skoncentrowałyśmy
się na kluczowych metodach i momentach przełomowych w budowie
udogodnienia technologicznego dla osób z niepełnosprawnością intelek-
tualną. W procesie projektowania rozwiązania istotnym było uwzględ-
nienie czterech czynników wpływających na finalny rezultat działań pro-
jektowych:
1) heterogeniczność grupy docelowej – osób z różnym stopniem i ro-
dzajem niepełnosprawności,
2) środowisko użytkowników – zależnych w znacznym stopniu od
opiekunów i systemów wsparcia,
3) możliwości technologicznych – ograniczonych obecnym poziomem
rozwoju techniki (przede wszystkim możliwości programistycz-
nych),
________________
Social Skill Builder. Często jednak przeszkodą w ich swobodnym użytkowaniu jest
język (większość nie jest tłumaczona na język polski) lub ograniczona wiedza na
temat możliwości ich wykorzystania.
8
Z. Woźniak, Ramowy projekt procedury wdrażania…
9
N. Marciniak-Madejska, op. cit., s. 68.
150
Doniesienie z badań
4) możliwości finansowych – wyznaczonych budżetem projektu
(792 990 zł, w tym 756 726,37 dofinansowania ze środków Narodo-
wego Centrum Badań i Rozwoju w ramach programu „Innowacje
społeczne”).
Etap koncepcyjny
Założeniem wyjściowym było twierdzenie o różnorodności grupy do-
celowej. Zbudowanie mobilnego narzędzia informatycznego wspierającego
w jednym pakiecie podstawowe elementy samodzielności życiowej osób
z niepełnosprawnością intelektualną wymagało poszukania rozwiązań
dostosowanych do potrzeb do jak najszerszej grupy odbiorców. Zespół
ekspertów pod kierunkiem prof. dr hab. Zbigniewa Woźniaka opracował
skalę SelFind
10
mierzącą poziom samodzielności życiowej osoby z niepeł-
nosprawnością intelektualną za pośrednictwem 91 itemów odnoszących się
do codziennych zachowań rejestrowanych w 9 obszarach codziennego
funkcjonowania: orientacja w otoczeniu, orientacja w czasie, samodzielność
w wykonywaniu zadań, samodzielność w komunikowaniu się, samo-
dzielność samoobsługowa, samodzielność w gospodarstwie domowym,
samodzielność w dbaniu o higienę osobistą i zdrowie, samodzielność eko-
nomiczna, samodzielność gospodarcza. Za pomocą skali SelFind przepro-
wadzono badania na próbie osób z niepełnosprawnością intelektualną
________________
10
Już na pierwszym etapie realizacji projektu okazało się, że dostępne narzę-
dzia mogące pomóc w zmierzeniu samodzielności osób z niepełnosprawnością
intelektualną takie jak: Skala Hurtig-Zazzo, Skala Dojrzałości Społecznej Edgara
Dolla, Inwentarz do Oceny Postępu w Rozwoju Społecznym Upośledzonych Umy-
słowo H.C. Guznburga, Arkusz Zachowania się Ucznia B. Markowskiej, Skala Za-
chowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży, Dorosłych K. Nihiry, R. Foste-
ra, M. Shellhasa i H. Lelanda, nie są adekwatne do założeń badawczych. Ich
niewystarczający charakter wymusił na Konsorcjum budowę oddzielnego narzę-
dzia, nazwanego Skalą samodzielności życiowej (w skrócie Skala SelFind, nazwa
pochodzi od akronimu projektu). [Przeglądu krajowych i zagranicznych narzędzi
pomiaru oceny samodzielności życiowej osób z niepełnosprawnością intelektualną
dokonała dr Katarzyna Pawelczak z Zakładu Pedagogiki Specjalnej (Wydział Stu-
diów Edukacyjnych UAM). Materiał dokumentacyjny zamieszczony został w rapor-
cie dla NCBiR – 2.1.1. Wybór narzędzia pomiaru samodzielności życiowej adresatów pro-
jektu SelFind (materiał powielony).
Doniesienie z badań
151
w stopniu lekkim i umiarkowanym z trzech zróżnicowanych terytorialnie
i funkcjonujących w Województwie Wielkopolskim Warsztatów Terapii
Zajęciowej (Poznań, Kościan, Złotów) i z dwóch Środowiskowych Domów
Samopomocy (Kórnik, Leszno). Z usług placówek, z których rekrutowano
osoby do badań, korzystało łącznie 197 osób niepełnosprawnych, spośród
których do próby badawczej włączonych zostało 65 osób.
Na podstawie wyników badań skalą SelFind w oparciu o metodę gru-
powania stworzono archetypy końcowych użytkowników aplikacji elek-
tronicznych – zgodnie z zasadą „przydzielania obiektów do grup, które
będą jak najbardziej jednorodne, czyli obiekty będące w jednej grupie będą
się od siebie różnić minimalnie, a względem elementów będących w gru-
pach innych będzie widać znaczącą różnicę”
11
.
W ostateczności wykrystalizowało się siedem archetypów, przy czym
opis każdego z nich rozumiany jest jako fikcyjna reprezentacja danej pod-
grupy badanych. Opis dzieli się na dwie części: ogólną oraz szczegółową.
Część ogólna stanowi rodzaj paszportu danego reprezentanta. Zawiera
jego fikcyjne imię oraz fotografię, dane demograficzne i ogólny poziom
sprawności, motto życiowe oraz krótki opis sposobu spędzania dnia. Część
szczegółowa opisuje deficyty, trudności i potencjały badanych grup. Jako
deficytowe wskazano obszary, w których stwierdzono brak samodzielno-
ści. Trudności utożsamiono z niskim i dostatecznym poziomem autonomii
w określonych Skalą SelFind dziedzinach życia. Potencjały wyłoniono,
utożsamiając je z obszarami, w których stopień samodzielności został oce-
niony jako dobry. Wszelkie doprecyzowania obszarów wsparcia dla każ-
dego archetypu zostały zaczerpnięte z wiedzy i doświadczeń specjalistów
Stowarzyszenia Na tak, na podstawie wieloletniej pracy z dorosłymi oso-
bami z lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektual-
nej. Zminimalizowało to ryzyko związane z pominięciem istotnych, acz-
kolwiek niewychwyconych podczas grupowania, niuansów związanych
z codziennym funkcjonowaniem osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Inspiracją pracy programistycznej stała się natomiast metodyka zwin-
nego projektowania SCRUM, przedkładająca podejście typu wizja – eks-
ploracja nad schemat plan – wykonanie. „Jednym z problemów występują-
cych w wielu projektach deweloperskich jest przywiązanie zbyt dużej
uwagi do ustalonego z góry planu oraz zbyt małej uwagi do planowania
________________
11
M. Rej, B. Sołkowski, J. Wuniecki, R. Zembicki, System analizy skupień w da-
nych liczbowych – praca inżynierska, Politechnika Poznańska, Poznań 2007, s. 17.
152
Doniesienie z badań
w sposób ciągły. Jeżeli spędzimy dużą ilość czasu na początku, tworząc
wysoce przewidywalny plan, i będziemy uznawać że jest poprawny, cały
impet pójdzie w kierunku trzymania się tego planu, zamiast uaktualniania
go tak, aby odzwierciedlał zmiany. Przyjmując SCRUM-owy sposób my-
ślenia, który zakłada, że nie da się stworzyć wszystkich planów z góry i nie
można wyeliminować zmian, bardziej niż przestrzeganie planu będziemy
cenić możliwość zareagowania na zmiany i przeplanowania”
12
. Czerpanie
z metod zwinnego projektowania jest o tyle istotne w przypadku pracy
z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, o ile trudno przewidzieć
reakcje tychże osób podczas procesu testowego (tym bardziej że mamy do
czynienia nie tylko z samymi odbiorcami, lecz również z ich opiekunami
w znaczącym stopniu sterującymi codzienną aktywnością swoich podo-
piecznych). Stąd cenniejsze jest przyjęcie założenia o wysokim prawdopo-
dobieństwie zaistnienia zmian na poszczególnych etapach projektowania
aplikacji niż sztywne trzymanie się wyznaczonej drogi
13
.
Wizję, cele i funkcje aplikacji elektronicznych opracowano podczas
pięciu warsztatów konceptualizacyjnych, w których udział wzięli osoby
z niepełnosprawnością intelektualną, ich rodzice i terapeuci. W toku
warsztatów wykrystalizowały się pomysły na rozwiązania wspierające
osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Warsztaty prowadzone były
z wykorzystaniem metodyki „Walta Disneya” i listy wyboru.
Metoda „Walta Disneya” składa się z trzech faz:
1) Marzyciela – uczestnicy marzą, szukają idealnego rozwiązania i nie
ograniczają się czynnikami zewnętrznymi (społecznymi, finanso-
wymi, technologicznymi) i nie krytykują własnych pomysłów;
2) Realisty – ocena zgłoszonych w I fazie pomysłów pod kątem ich
przydatności dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, możli-
wości wykonania i przynależności do kluczowych obszarów wspar-
cia zdefiniowanych w projekcie;
3) Krytyka – uszczegółowienie opisu wybranych w fazie II pomysłów
wraz ze znalezieniem ich słabych punktów celem eliminacji nieko-
rzystnych rozwiązań.
________________
12
K.S. Rubin, Scrum. Praktyczny przewodnik po najpopularniejszej metodyce Agile,
Wydawnictwo Helion, Gliwice 2014, s. 275.
13
O faktyczności tego stwierdzenia Konsorcjum przekonało się chociażby
w przypadku konieczności stworzenia własnego narzędzia pomiaru samodzielności
życiowej osób z niepełnosprawnością intelektualną, co nie było przewidziane na
etapie koncepcyjnym.
Doniesienie z badań
153
Moment dokonania wyboru, które aplikacje powinny powstać w wersji
prototypowej, stanowił ważny etap i element procesu projektowego.
W efekcie warsztatów konceptualizacyjnych wyłoniono siedem pomysłów
na aplikacje elektroniczne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Za pomocą zestawu kolejnych kryteriów ograniczono wybór aplikacji do
trzech, które powstały jako efekt fazy badawczej projektu:
1) kryterium statystyczne – wsparcie w wykonywaniu czynności, któ-
rych zdecydowana większość osób z niepełnosprawnością nie po-
trafi wykonać samodzielnie, bądź ma z nimi problem;
2) kryterium podmiotowe – zmniejszenie zależności od opiekunów
poprzez wsparcie autonomicznego wykonywania czynności wyma-
gających przypomnienia, powtórzenia, poinstruowania;
3) kryterium funkcjonalne – wsparcie wykonywania czynności, które
mają największe znaczenie dla samodzielnego, niezależnego funk-
cjonowania;
4) kryterium odpowiedzialności i bezpieczeństwa – wsparcie wyko-
nywania czynności, w których popełnienie błędu nie skutkuje uszko-
dzeniem ciała, utratą zdrowia lub życia;
5) kryterium technologiczne – możliwość przełożenia oraz realizacji
założeń koncepcji na prototyp aplikacji informatycznej – realność
wykonania prototypu w czasie trwania projektu.
Znaczące dla wyboru aplikacji, które ostatecznie weszły w skład pakie-
tu SelFind było również ocenienie możliwości ich wykonania w czasie
realizacji projektu (2015–2016) – odrzucano pomysły, które wymagały bar-
dzo dużych nakładów czasowych np. kilku lat pracy. Następnie spraw-
dzano, czy pomysł na rozwiązanie należy do kluczowych obszarów
wsparcia, bazując na wynikach badań dotyczących rozpoznania potrzeb
i oceny samodzielności osób z niepełnosprawnością intelektualną za po-
mocą skali SelFind. W efekcie zastosowanych kryteriów selekcji pomysłów
ustalono, iż pakiet SelFind zawierać będzie zestaw trzech aplikacji mobil-
nych możliwych do użytkowania na urządzeniach przenośnych typu
smartfon i tablet. Aplikacje dotyczą:
1) budowania graficznych harmonogramów wykonywania zadań
z wbudowanym systemem alertów głosowych i przekazem graficz-
nym (aplikacja „Plan dnia”),
2) informowania opiekunów faktycznych o wystąpieniu sytuacji trud-
nej lub zagrażającej dla osoby z niepełnosprawnością poprzez szyb-
ki i łatwy system wysłania wiadomości tekstowej i graficznej przez
osoby niepotrafiące czytać i pisać (aplikacja „SOS”),
154
Doniesienie z badań
3) kontroli trasy między wyznaczonymi dwoma lub więcej punktami,
na której osoba z niepełnosprawnością intelektualną porusza się
samodzielnie (aplikacja „Bezpieczna droga”).
Etap testowy
Etap testowy wiązał się z oceną stopnia funkcjonalności prototypów
wybranych aplikacji wśród reprezentantów czterech z siedmiu archety-
pów. W testach udział wzięły cztery osoby z lekkim lub umiarkowanym
stopniem niepełnosprawności intelektualnej, którym towarzyszyli wolon-
tariusze i terapeuci pomagający im wyrazić swoje opinie. Osobno testowa-
no możliwości i ograniczenia użytkowania aplikacji „Plan dnia”, „SOS”,
„Bezpieczna droga”. Każda z części odwoływała się do swoistego obszaru
funkcjonowania i kompetencji osoby z niej korzystającej. Aplikacja „Plan
dnia” uwzględniała w fazie testowej aktywność przedstawicieli poszcze-
gólnych archetypów w placówce (warsztat terapii zajęciowej). Odnosiła się
do specyfiki realizowanych na terenie placówki zadań, ściśle określonego
dla każdego z uczestników ich rodzaju i zakresu. Osoby uczestniczące
w teście aplikacji łączyło natomiast podobieństwo struktury aktywności.
Każda z nich brała na co dzień udział w kilku rodzajach zadań dobiera-
nych według własnych preferencji, w zgodzie jednak z planem działań
wynikających ze specyfiki celów realizowanych w placówce. Zadania łą-
czyły się ponadto z predyspozycjami osoby oraz uwzględniały poziom
rozwoju i ograniczenia w funkcjonowaniu. Ponadto przebieg testów obej-
mował etapy związane z zakresem kompetencji koniecznych do jej użyt-
kowania. Przedstawicieli poszczególnych archetypów przygotowywano po
pierwsze do programowanie aplikacji. Konieczne było przede wszystkim
sprawdzenie poziomu rozumienia idei aplikacji, sensu posługiwania się
nią. Po drugie prowadzono trening użytkowania aplikacji. W tym przy-
padku testowano możliwości uczenia się obsługi aplikacji. Po trzecie celem
prowadzonych testów było określenie i wspólne z użytkownikiem omó-
wienie trudności/pomysłów/oczekiwań związanych z indywidualnymi
potrzebami każdej z badanych osób.
Testy przeprowadzane były w dwóch poznańskich warsztatach terapii
zajęciowej: Warsztacie Terapii Zajęciowej „Przylesie” i „Krzemień” prowa-
dzonych przez Stowarzyszenie Na Tak w Poznaniu. Sesje prowadzone
były z elastycznym (dostosowanym do konkretnych użytkowników) wy-
Doniesienie z badań
155
korzystaniem: metodyki Wizard of Oz, która pozwala na testowanie po-
szczególnych elementów budowanych aplikacji informatycznych, w tym
momencie, gdy nie działają one jeszcze w pełni autonomicznie
14
. Trafnym
rozwiązaniem okazało się również zastosowanie metodyki wspólnego
odkrywania, która polega na pracy użytkowników testujących moduł
oprogramowania w parach. Umożliwia to wymianę myśli i poprowadzenie
dyskusji w trakcie przeprowadzania testu.
Dotychczasowe testy aplikacji „Plan dnia”, „SOS” i „Bezpieczna dro-
ga” odbywały się w określonym wycinku doby i środowisku Warsztatu
Terapii Zajęciowej „Przylesie” i „Krzemień” ze wsparciem asystenta. Rea-
lizowane były z przerwami, co wynikało z pracy nad zmianami w aplikacji
na podstawie formułowanych wniosków z sesji testowych. W celu określe-
nia większej trafności funkcjonalności i przydatności aplikacji, w fazie pilo-
tażowej projektu aplikacje testowane będą przez całą dobę w innym śro-
dowisku niż placówka, np. w mieszkaniu treningowym. Testy prowadzone
w trybie całodobowym pozwolą przede wszystkim na weryfikację głów-
nego założenia projektu tj. poszerzanie autonomii osobistej i samodzielno-
ści w życiu dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu
lekkim i umiarkowanym i zmniejszanie roli asystenta/opiekuna w życiu
tej grupy osób.
Implementacja
Faza implementacji rozwiązania powinna, zdaniem realizatorów pro-
jektu, stać się kolejnym (zdecydowanie nie ostatnim) stadium włączającym
użytkowników w proces kreacyjny. Konsorcjum sugeruje stworzenie sprzy-
jających warunków do rozwoju i podtrzymywania społeczności SelFind,
w której skład (poza między innymi siecią programistów), wejść powinna
również społeczność użytkowników aplikacji. Rolą wszystkich osób z nie-
pełnosprawnością intelektualną oraz ich rodziców/opiekunów, oprócz
wykorzystywania oprogramowania w życiu codziennym, byłoby promo-
wanie rozwiązania w kręgach społecznych, do których przynależą, a także
________________
14
Więcej na ten temat patrz: A. Steinfeld, O. Jenkins, B. Scassellati, The Oz of
Wizard: Simulating the Human for Interaction Research http://www.cmu.edu/qolt/Re
search/publications/2009Pubs/steinfeld_hri2009.pdf [dostęp: 28.11.2016].
156
Doniesienie z badań
kreowanie potrzeb co do nowej funkcjonalności rozwijanych aplikacji oraz
zgłaszanie ewentualnych błędów i problemów w ich użytkowaniu
15
. Per-
spektywa „projektu niedomkniętego” pozwoli po pierwsze osiągnąć wersję
aplikacji zbliżoną maksymalnie do zróżnicowanych potrzeb odbiorców
testujących ich funkcjonalność in situ. Po drugie umożliwi użytkownikom
współtworzenie narzędzi, a nie jedynie korzystanie z gotowych nienaru-
szalnych odgórnie narzuconych rozwiązań.
W planowaniu procesu udostępniania i upowszechniania pakietu Sel-
Find zwracać należy większą niż w innych, klasycznych projektach ryn-
kowych uwagę na osoby i instytucje/placówki, które napotykać mogą na
większe niż inni potencjalni użytkownicy nowego produktu trudności
w jego zaakceptowaniu i korzystaniu. Udostępnienie rozwiązania szerokiej
grupie adresatów wymaga identyfikacji barier w implementacji nowego
narzędzia. Identyfikować trzeba jednostki i grupy, które w dużym zakresie
wypełniają definicję tzw. grup wrażliwych społecznie
16
. Korelatami spo-
łecznej wrażliwości potencjalnych użytkowników bezpośrednich i pośred-
nich pakietu SelFind są zewnętrzne uwarunkowania społeczno-kulturowe
położenia społecznego osób z niepełnosprawnością intelektualną (status
socjoekonomiczny i jego regulacje formalno-prawne) oraz wyznaczone
ustawowo zadania i funkcje statutowe placówek edukacyjno-rehabilitacyj-
nych. Z kolei czynniki wewnętrzne tkwić mogą w rodzinie (poziom wy-
kształcenia rodziców/opiekunów, dochody, miejsce zamieszkania, warunki
materialne, dostępność sprzętu informatyczno-telekomunikacyjnego co-
dziennego użytku) lub instytucjach/organizacjach pracujących z osobami
z niepełnosprawnością (rodzaj prowadzonej działalności, dostępność
sprzętu informatyczno-telekomunikacyjnego w działalności programowej,
profesjonalizacja kadry, źródło finansowania), co w sumie zwiększa praw-
dopodobieństwo narażenia na zagrożenia środowiskowe, mniejszą zdol-
ność radzenia sobie z trudnościami lub przystosowywania się do nowych
warunków i wyzwań (deficyt środków, potencjału i umiejętności).
________________
15
Z. Woźniak, Ramowy projekt procedury wdrażania…, s. 36–37.
16
Najogólniej rzecz ujmując, są to podmioty bardziej niż inne narażone na zja-
wiska i procesy społeczne, kulturowe, polityczne i ekonomiczne ograniczające moż-
liwość sprostania negatywnym ich skutkom, prowadzące do marginalizacji lub
wykluczenia z głównego nurtu życia zbiorowego.
Doniesienie z badań
157
Bibliografia
Marciniak-Madejska N., Warunki bytowe osób z niepełnosprawnością intelektualną, [w:]
Subiektywna i obiektywna jakość życia osób z niepełnosprawnością intelektualną za-
mieszkujących województwo wielkopolskie. Uwarunkowania środowiskowe oraz poziom
wsparcia realizatorów polityki społecznej, red. N. Marciniak-Madejska, Regionalny
Ośrodek Polityki Społecznej, Poznań 2015, s. 54–77.
Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dostęp do edukacji i zatrudnienia. Raport
2005, Open Society Instytute, Open Society Mental Health Initiative, Polskie
Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną, Warsza-
wa 2005 http://psoni.org.pl/wp-content/uploads/2015/09/Report_ID_Polish
Version.pdf [dostęp: 28.11.2016].
Rej M., Sołkowski B., Wuniecki J., Zembicki R., System analizy skupień w danych licz-
bowych – praca inżynierska, Politechnika Poznańska, Poznań 2007.
Rubin K. S., Scrum. Praktyczny przewodnik po najpopularniejszej metodyce Agile, Wy-
dawnictwo Helion, Gliwice 2014.
Steinfeld A., Jenkins O., Scassellati B., The Oz of Wizard: Simulating the Human for
Interaction Research, http://www.cmu.edu/qolt/Research/publications/2009Pubs/
steinfeld_hri2009.pdf [dostęp: 28.11.2016].
Woźniak Z., Profile potencjalnych użytkowników pośrednich aplikacji wspierającej samo-
dzielność osób z niepełnosprawnością intelektualną (adresaci instytucjonalni), raport
z badań w ramach projektu „System elektronicznego wspomagania samodziel-
ności życiowej osób z niepełnosprawnością intelektualną” dofinansowanego ze
środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, Poznań 2016.
Woźniak Z., Ramowy projekt procedury wdrażania i upowszechniania aplikacji wspierają-
cej samodzielność osób z niepełnosprawnością intelektualną w systemie instytucjonal-
nym oraz w rodzinach z niepełnosprawnym potomstwem. Raport z badań w ramach
projektu „System elektronicznego wspomagania samodzielności życiowej osób
z niepełnosprawnością intelektualną” dofinansowanego ze środków Narodo-
wego Centrum Badań i Rozwoju, Poznań 2016.
