Content uploaded by Małgorzata Anna Gębka-Wolak
Author content
All content in this area was uploaded by Małgorzata Anna Gębka-Wolak on Dec 07, 2021
Content may be subject to copyright.
POLONICA XXXVIII
PL ISSN 0137-9712
1
http://dx.doi.org/10.17651/POLON.38.3
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK,
ANDRZEJ MOROZ
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
O pojęciu jednostki tekstu prawnego
1. Wprowadzenie
Dowolny system porozumiewania zakłada — w punkcie wyjścia — istnienie dwóch
istotnych komponentów — niepodzielnych jednostek elementarnych oraz reguł ich łą-
czenia w złożone struktury komunikacyjne. Tym samym podstawowym etapem badań
językowych jest oddzielenie elementów wyżej wskazanych zbiorów. Trzeba jednak
mieć świadomość, że tak zarysowane zadanie badawcze nie jest czynnością oczywistą,
co więcej, jest ono uwarunkowane licznymi czynnikami, jak metodologiczne tło roz-
ważań czy zakres przedmiotowy ich realizacji. Czynność ta komplikuje się dodatkowo
wówczas, gdy próba wskazania jednostek elementarnych jest odnoszona do odmian ję-
zyka naturalnego1, które to zasadniczo są kształtowane przez modyfi kację modeli ogól-
nych. Z tego też powodu poniższe obserwacje mają z założenia charakter teoretyczny
i służą pogłębieniu refl eksji na temat statusu językowego wyrażeń, których zakres sto-
sowania ogranicza się do tekstów specjalistycznych. W tym celu proponujemy wpro-
wadzenie do opisu pojęcia jednostka tekstu specjalistycznego (JTS), które wskazuje na
ograniczony zakres użycia danego wyrażenia, lecz nie przesądza o jego statusie języ-
kowym i stopniu specjalizacji. Nasze obserwacje zawężamy do polszczyzny wykorzy-
stywanej w dziedzinie prawa, dlatego w dalszej części tekstu będziemy mówić o jed-
1 Na marginesie zwróćmy uwagę na panujący w literaturze przedmiotu chaos terminologiczny w od-
niesieniu do tzw. języków specjalistycznych. Mówi się w ich wypadku m.in. o odmianach specjalistycz-
nych, subkodach, stylach czy rejestrach polszczyzny. Jak się jednak wydaje, rozstrzygnięcie powyższych
kwestii nie jest możliwe bez gruntownych badań nad tzw. językami specjalistycznymi, wychodzących od
określenia ich statusu. Z tego też powodu z uwagi na opisywane w niniejszym tekście mechanizmy tworze-
nia jednostek specjalistycznych będziemy posługiwali się pojęciem „odmiany języka”, zdając sobie jednak-
że sprawę z jego wieloznaczności.
Małgorzata Gębka-Wolak, Andrzej Moroz 2
nym z podtypów JTS, czyli o jednostce tekstu prawnego (JTP)2. Celem opracowania
jest objaśnienie tego pojęcia, a zarazem uargumentowanie zasadności jego stosowania
w badaniach o nachyleniu językowym. Naszym zdaniem warto zastanowić się nad od-
świeżeniem siatki pojęć stosowanej do opisu specjalistycznego leksykonu współcze-
snej polszczyzny tak, by nie tylko zdawała ona sprawę z odniesień do rzeczywistości
pozajęzykowej, ale także była ściślej skorelowana z teorią jednostki języka3.
Rozważania zawarte w artykule mieszczą się w ramach prowadzonych od kilku
lat przez autorów tego opracowania badań tekstów prawnych. Punktem wyjścia ana-
liz była płaszczyzna składniowa widziana z perspektywy normatywnej, w szczególno-
ści zagadnienie normy składniowej i błędu (Gębka-Wolak 2014a, 2014b, 2015; Mo-
roz 2014a, 2014b, 2015a, 2015b). Następnie skoncentrowaliśmy się na problematy-
ce specjalistycznych kolokacji prawnych. Interesowała nas ich identyfi kacja oraz opis
uwzględniający porównanie z polszczyzną niespecjalistyczną (Gębka-Wolak, Moroz
2016a, 2016b; Gębka-Wolak 2016; Moroz 2016). W trakcie analizy wielokrotnie po-
wracał problem językowego statusu wyrażeń o charakterze terminologicznym. W tym
czasie powstał też pomysł, by do opisu prawnej odmiany polszczyzny wprowadzić po-
jęcie jednostki tekstu prawnego. Nim jednak podjęty zostanie główny wątek rozważań,
przedstawimy założenia opisu, pamiętając jednocześnie o konieczności oddzielenia tez
przyjmowanych od dowodzonych.
1.1. Tło metodologiczne
Badacze pracujący w ramach metodologii strukturalnej podkreślają, że podstawowym
zadaniem językoznawcy jest opis „konkretnych bytów języka” („entités concrètes”),
czyli identyfi kacja rzeczywistych jednostek leksykalnych, których mają świadomość
i którymi operują użytkownicy danego języka (Danielewiczowa 2016; 2012: 25). Speł-
nienie tego postulatu jest także naszym celem, a tym samym podstawowym założeniem
jest osadzenie prowadzonych rozważań w ramach metodologii strukturalnej, rozumia-
nej jako zestaw kluczowych pojęć i postulatów metodologicznych wyrosłych z prac
F. de Saussure’a4. W sposób szczególny odwołujemy się jednak do teorii jednostki ję-
zyka i gramatyki operacyjnej wypracowanych przez Andrzeja Bogusławskiego (1976,
2 Mimo częściowej zbieżności nazwy zaproponowane tu pojęcia JTS i JTP są rozumiane inaczej niż
zdefi niowane w opracowaniu „Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej”, przygotowa-
nym pod redakcją Jerzego Lukszyna, pojęcie jednostki terminologicznej (2005: 37).
3 Dodatkowym powodem podejmowanej dyskusji jest mała operatywność obecnych w literaturze
rozbudowanych typologii wyrażeń należących do specjalistycznych odmian polszczyzny. Na przykład
przywoływana w pracy Ł. Karpińskiego (2008: 42–53) typologia jednostek języka poza właściwymi termi-
nami obejmuje także hipoterminy, terminoidy, quasi-terminy, preterminy i profesjonalizmy, jednocześnie
nie dostarcza narzędzi, które pozwoliłyby na ich ścisłą identyfi kację. Musimy przy tym podkreślić, że ogra-
niczone ramy artykułu zmuszają nas do rezygnacji z omówienia literatury dotyczącej terminologii specjali-
stycznej. Odwoływać się będziemy jedynie do opracowania S. Gajdy (1990: 37–66), wprost poruszającego
interesujący nas wątek miejsca terminu w języku.
4 Tło metodologiczne stanowić będą zarówno „Kurs językoznawstwa ogólnego” (Saussure 1991)
i „Szkice z językoznawstwa ogólnego” (Saussure 2004), jak i nowsze propozycje odczytania zrębów teo-
O pojęciu jednostki tekstu prawnego 3
1978, 1988a, 1988b, 1996) oraz jego kontynuatorów (zob. Bogusławski, Wawrzyń-
czyk 1993; Bogusławski, Danielewiczowa 2005; Grochowski 2012a, 2012b; Danie-
lewiczowa 2012; Dobaczewski 1998; Stępień 2014 et al.). Tym samym przyjmujemy,
że konstytutywnym elementem struktur komunikacyjnych są właściwie wyodrębnio-
ne, zdefi niowane semantycznie i opisane formalnie niepodzielne jednostki leksykalne.
Ich nierozerwalną częścią są również miejsca walencyjne otwarte dla elementów klas
substytucyjnych niezamkniętych. Na sposób ich zapełniania nakłada się jednak szereg
ograniczeń selekcyjnych (zob. Karolak 2002), które ostatecznie determinują me cha niz-
my wchodzenia przez ciągi elementarne w struktury wyższego rzędu. W tym miejscu
warto podkreślić, że wyabstrahowanie jednostki leksykalnej z ciągu mownego wymaga
jednocześnie precyzyjnego ustalenia jej strony formalnej i znaczeniowej, daje to wgląd
także w zasady jej łączenia, jest więc swoistą instrukcją łączenia jednostki, a tym sa-
mym jest ona przede wszystkim bytem składniowym.
1.2. Leksyka specjalistyczna a leksyka ogólna
Przedmiotem dyskusji w literaturze przedmiotu jest zasadniczo nie samo pojęcie jed-
nostki leksykalnej, ale skuteczność procedur delimitacyjnych. Nie zmienia to jednak
faktu, że obserwacje w tym zakresie dotyczą tzw. polszczyzny ogólnej. Badacz jej spe-
cjalistycznych odmian staje natomiast przed problemem innego rodzaju, a mianowicie
dotyczącym statusu wyrażeń specyfi cznych dla danej odmiany specjalistycznej. Wy-
nika on po pierwsze z faktu, że odmiany te mają ograniczony zakres funkcjonowania,
po drugie — nie rozwijają się w pełni naturalnie, lecz są poddawane rozmaitym dzia-
łaniom je kształtującym5. To z kolei pozwala postawić hipotezę o odmiennym statusie
w leksykonie jednostek języka i jednostek, które użytkownicy odmian specjalistycz-
nych skłonni są uznać za wyrażenia specjalistyczne. Zwróćmy uwagę na to, że jednost-
ki języka mają charakter czysto świadomościowy i społeczny, tj. wspólny dla nadaw-
ców i odbiorców, co warunkuje, że zasadniczo są one powszechnie znane, gdy tym-
czasem dla odbiorców niebędących specjalistami typowa jest nieznajomość wyrażeń
specjalistycznych. Co więcej, leksyka używana do celów specjalistycznych, w tym lek-
syka tekstów prawnych, pozostaje w dość skomplikowanej relacji względem ogólne-
rii Saussure’owskiej wyłożone przez Magdalenę Danielewiczową w pracy „Dosięgnąć przedmiotu. Rzecz
o Ferdynandzie de Saussurze” (Danielewiczowa 2016).
5 W odniesieniu do interesującej nas odmiany prawnej wprost mówi się, że podlega ona kształtowa-
niu, tzn. tworzona jest „w sposób świadomy i celowy przez legislatorów w wyniku wieloletniego i powta-
rzalnego konstruowania wypowiedzi opisujących stanowione przez nich dyrektywy postępowania” (Mali-
nowski 2006: 235). Kształtowaniu tej odmiany służą przede wszystkim akty prawne zawierające załączniki
z dyrektywami dotyczącymi zasad techniki prawodawczej. W Polsce wydawane są od 1929 roku. Obowią-
zujący jest piątym tego typu aktem i zawarty jest w załączniku do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów
z dn. 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. nr 100, poz. 908). Ponadto na
kształt tekstów prawnych wpływ mają wynikające z wieloletniej praktyki legislacyjnej ustalenia zawarte
w formalnie niewiążących poradnikach typu zarys metodyki pracy legislatora, zasady redagowania tekstów
prawnych, dobre praktyki legislacyjne, zob. np. Malinowski 2008.
Małgorzata Gębka-Wolak, Andrzej Moroz 4
go zasobu leksykalnego polszczyzny (por. Gębka-Wolak, Moroz 2016: 231). Zdaniem
niektórych badaczy stanowi wręcz odrębną kategorię leksykalną (Lukszyn 2001: 9). To
z kolei wpływa na konieczność wypracowania procedur badawczych przydatnych do
identyfi kacji leksyki specjalistycznej i jej opisu.
Dla oddania zarysowanego zróżnicowania statusu wyrażeń w leksykonie warto
wprowadzić do opisu wspomniane wyżej pojęcie jednostki tekstu specjalistycznego,
której jednym z podtypów jest interesująca nas w tym opracowaniu jednostka tekstu
prawnego. Głównym celem niniejszego tekstu jest jej zdefi niowanie z uwzględnieniem
relacji w stosunku do pojęć jednostki języka i terminu. Należy podkreślić, że podsta-
wowym kryterium opisu, które stosujemy, jest status językowy, czyli bycie jednostką
języka (w rozumieniu przyjętym za A. Bogusławskim) lub połączeniem takich jedno-
stek. Powszechnie stosowane w literaturze kryterium pozajęzykowe odnoszące się do
wiedzy specjalistycznej, a mianowicie stopień specjalizacji na gruncie danej dyscypli-
ny, ma w niniejszym opracowaniu charakter drugoplanowy.
Na wstępnym etapie obserwacji na zaproponowane pojęcie nakładamy jedynie
ograniczenia ogólne, a mianowicie takie, że JTP to wyrażenie, za którego pomocą opi-
suje się zjawiska z dziedziny prawa, jak np. postępowanie przygotowawcze, krzyw-
da doznana, mienie, nawiązka, ograniczenie wolności, pierwsza instancja. Dodatkowo
bierzemy pod uwagę fakt, że takie wyrażenie może być wynikiem operacji dostosowa-
nia do użycia w tekście specjalistycznym wyrażenia pochodzącego z innej odmiany
polszczyzny. Operacja ta może obejmować przekształcenia formy, treści bądź syntak-
tyki znaku bazowego.
1.3. Ograniczenie materiału
Ostatnie założenie wstępne dotyczy zakresu prowadzonych analiz. Otóż wobec — zna-
nych z literatury przedmiotu — różnic pomiędzy tekstami prawnymi a prawniczymi
(Zieliński 2004), przyjmujemy, że podłożem naszych obserwacji są teksty prawne, ro-
zumiane jako spisane i opublikowane akty normatywne. Mając jednak świadomość
faktu, że poszczególne dziedziny prawa istotnie różnią się między sobą w warstwie
leksykalnej, nasze obserwacje ograniczamy do karnego modułu prawnego, uznając, że
wypracowanie defi nicji JTP będzie realizowane na materiale wyekscerpowanym z na-
stępujących kodeksów: „Kodeks karny”, „Kodeks postępowania karnego”, „Kodeks
karny wykonawczy”, „Kodeks wykroczeń” oraz „Kodeks postępowania w sprawach
o wykroczenia”. Wstępna i częściowo zautomatyzowana procedura pozwoliła na wy-
odrębnienie z takiego zbioru tekstów grupy wyrażeń, w stosunku do których stawia się
hipotezę o przynależności do klasy jednostek tekstów prawnych. Zestaw taki stanowi
główną bazę materiałową prowadzonych obserwacji.
O pojęciu jednostki tekstu prawnego 5
2. Jednostka tekstu prawnego — zakres pojęcia
Analiza tekstów prawnych prowadzi do wniosku, że obiekty leksykalne w nich wystę-
pujące można zaliczyć do jednego z trzech typów. Mogą to być bowiem jednostki lek-
sykalne — rozumiane za A. Bogusławskim — względnie połączenia takich jednostek.
Część z takich połączeń charakteryzuje się jednak wysokim stopniem stabilizacji, co
pozwala uznać je za kolokacje — zdefi niowane wcześniej przez Małgorzatę Gębkę-
-Wolak i Andrzeja Moroza (2016) — i traktować jako odrębną grupę wyrażeń. W swo-
istej opozycji do nich — co zostanie pokazane w dalszej części tekstu — pozostaje
z kolei grupa obiektów wyznaczonych pojęciem terminu — w rozumieniu Stanisława
Gajdy (1990). Tym samym próba ustalenia cech konstytutywnych pojęcia jednostka
tekstu prawnego wymaga przede wszystkim sprecyzowania charakteru relacji, w jakiej
JTP pozostaje względem pojęć jednostki języka, kolokacji i terminu.
2.1. Jednostka tekstu prawnego a jednostka języka
Podstawowy problem związany z opisem JTP wynika z kluczowego pytania, a miano-
wicie, czy wyrażenia takie są jednostkami języka w rozumieniu przyjętym w literaturze
przedmiotu (zob. Bogusławski 1976, 1978, 1988; Grochowski 1982, 1987; Bednarek,
Grochowski 1993). Próba odpowiedzi na tak sformułowane pytanie wiąże się z ko-
niecznością rozwiązania dwóch problemów szczegółowych:
— kwestii korpusu referencyjnego oraz
— aprioryczności ustanawiania znaczeń jednostek tekstów prawnych.
2.1.1. Korpus referencyjny
Jak wiadomo, teksty specjalistyczne, a w ich obrębie prawne, są budowane z wykorzy-
staniem wyrażeń wielosegmentowych, np. nadzwyczajne złagodzenie, klauzula tajno-
ści, i jednosegmentowych, np. nałożyć, orzekać, które — co jest oczywiste — mogą
tworzyć konstrukcje syntaktyczne, np. nałożyć karę. Zadaniem badacza z kolei jest —
co zaznaczono wyżej — odróżnienie takich zbiorów. W tej materii należy zwrócić uwa-
gę na to, że znane procedury ustalania kształtu jednostek języka budowane są w odwo-
łaniu do całościowo ujętego zbioru wyrażeń współczesnej polszczyzny i opierają się
w gruncie rzeczy na porównaniu analizowanego aktualnie wyrażenia z innymi wyraże-
niami należącymi do zbioru potwierdzonych jednostek języka.
Z tego też powodu, twierdząc, że ciąg AB jest jednostką języka, uznajemy, że co
najmniej jeden z segmentów — w niezmienionym znaczeniu — nie występuje w re-
ferencyjnym zbiorze w strukturach AC, AD itd. Taki przebieg ma większość znanych
procedur identyfi kacyjnych o podłożu gramatycznym oraz semantycznym (por. Mo-
roz 2013). I tu rodzi się istotna wątpliwość metodologiczna, a mianowicie, czy zasad-
ne jest, by status wyrażeń występujących w tekstach prawnych, jak zresztą także status
struktur z innych tekstów specjalistycznych, badać w oparciu o zbiór referencyjny zło-
Małgorzata Gębka-Wolak, Andrzej Moroz 6
żony z wyrażeń należących do wszystkich odmian współczesnej polszczyzny, a więc
także niespecjalistycznych lub specjalistycznych, ale z innej dziedziny. Jak bowiem
zweryfi kować, czy akt oskarżenia jest jednostką języka, skoro w tekstach prawnych
wyrażenie to jest używane zasadniczo łącznie, gdy tymczasem — jeśli zbiór referen-
cyjny obejmuje wyrażenia także spoza tekstów prawnych — z testu komutacji wynika,
że podciągi wchodzące w skład wyrażenia akt oskarżenia są formalnie i semantycznie
rozłączne, por.
(1) akt oskarżenia | akt prawny : stan oskarżenia | stan prawny
(2) akt oskarżenia | stan oskarżenia : akt hańby | stan hańby
Jak się wydaje, problem z weryfi kacją statusu wyrażeń typu akt oskarżenia nie
leży w nich samych, ale w kształcie zbioru wziętego pod uwagę podczas przeprowa-
dzania procedury identyfi kacyjnej. Otóż rozłączność czy zmienność bądź niezmien-
ność znaczeń segmentów winna być w tym wypadku określana przez porównanie ana-
lizowanych ciągów ze zbiorem składającym się z wyrażeń z tekstów prawnych. Zbiór
taki stanowi podkorpus współczesnej polszczyzny, ale przez swoją specyfi kę wpływa
na decyzje dotyczące poszczególnych wyrażeń. Z tego samego powodu wyrażenie za-
tarcie skazania winno być badane w odniesieniu nie do korpusu polszczyzny ogólnej,
do którego należą np. wyrażenia zatarcie świadomości, zatarcie śladów, zatarcie gra-
nic czy zatarcie wrażenia, co jedynie potwierdziłoby rozłączność segmentów w ciągu
zatarcie skazania, ale do podkorpusu składającego się z tekstów prawnych i to najle-
piej — z uwagi na homogeniczność takiego zbioru — do określonej dziedziny prawa.
W podkorpusie prawnym z zakresu prawa karnego mamy więc jedynie zatarcie uka-
rania i zatarcie śladów, przy czym ze względu na inne znaczenie ciąg zatarcie śladów
nie może być brany pod uwagę jako element zbioru realizującego łączliwość segmentu
zatarcie, por. (3) i (4).
(3) Jeżeli orzeczono środek karny, zatarcie skazania nie może nastąpić przed jego wy-
konaniem […] KK 107,6
(4) W wypadkach niecierpiących zwłoki, w szczególności wtedy, gdy mogłoby to spo-
wodować zatarcie śladów lub dowodów przestępstwa, można w toku czynności wy-
mienionych w § 1 przesłuchać osobę […] KPK 308,2
Tym samym faktyczny sposób realizacji łączliwości segmentu zatarcie ograni-
cza się do dwuelementowego zbioru {skazanie, ukaranie}. Na gruncie prawa ele-
menty tego zbioru nie są co prawda synonimami, gdyż skazanie odnosi się do prze-
stępstw, a ukaranie do wykroczeń, jednak nie zmienia to faktu rozłączności segmen-
tu zatarcie w stosunku do segmentu skazanie i ukaranie, bowiem w obu kontekstach
ciąg zatarcie ma to samo znaczenie: ‘uznanie kary za niebyłą’. Tym samym należy
uznać, że w badanym zbiorze JTP mamy jednostkę leksykalną zatarcie śladów oraz
łączącą się z rzeczownikami w dopełniaczu będącymi nazwami kar jednostkę za-
O pojęciu jednostki tekstu prawnego 7
tarcie, która na gruncie prawa karnego tworzy kolokacje zatarcie skazania, zatarcie
ukarania6.
Jak widać, ustalenie statusu gramatycznego struktur wielosegmentowych wystę-
pujących w tekstach prawnych, np. społeczna szkodliwość, rozprawa główna, przymu-
sowe doprowadzenie, wymaga zastosowania zmodyfi kowanej procedury identyfi kacji
jednostek języka. Przede wszystkim niezbędne jest odwołanie się do referencyjnego
korpusu tekstów z danej dziedziny. Na marginesie dodajmy, że jest to jednocześnie ar-
gument za koniecznością budowania podkorpusów specjalistycznych odmian języka
polskiego.
2.1.2. Aprioryczność znaczeń JTP
Drugi problem dotyczący opisu charakteryzowanych tu wyrażeń wynika z odmienno-
ści ustanawiania relacji między signifi ant a signifi é znaku oraz relacji między znakiem
a nazywanym przezeń fragmentem rzeczywistości pozajęzykowej. W odniesieniu do
leksyki ogólnej ustanowienie tych relacji jest długotrwałym procesem, przebiegającym
w ramach danej społeczności. Jego przebieg zasadniczo nie podlega „woli jednostki”
(zob. Saussure 1991: 101). „Związek ten nie może być zmieniony również ustanawia-
jącym aktem woli większej grupy mówiących. Zależy on całkowicie od systemu języka
i gry jego wartości” (Danielewiczowa 2016: 159). Efekty tego procesu możemy nato-
miast wykrywać za pomocą rozmaitych procedur formalnych. Inaczej jest w wypad-
ku leksykonu specjalistycznego, w tym interesującego nas prawnego. Tu często mamy
do czynienia z apriorycznym sposobem ustalania relacji między signifi ant a signifi é
znaków, przy czym materiałem wykorzystywanym do tej operacji są jednostki języka
ogólnego bądź ich elementy. Dokonuje się więc swoistej operacji na znakach utrwalo-
nych w świadomości użytkowników języka. Na gruncie prawa temu celowi służą de-
fi nicje legalne. Jest rzeczą oczywistą, że w procesie defi niowania wykorzystywane są
bądź to pojedyncze jednostki języka, np. obwiniony, bądź to ich ciągi, np. zatrzymanie
korespondencji, por.:
(5) Obwinionym jest osoba, przeciwko której wniesiono wniosek o ukaranie w sprawie
o wykroczenie. KPW 20,1
(6) Przez pojęcie zatrzymania korespondencji rozumie się nieprzekazanie jej adresa-
towi i dołączenie do akt osobowych skazanego. KKW 242,8
W procesach tworzenia JTP wykorzystuje się ponadto takie mechanizmy języko-
we, jak derywacja (np. sprawstwo), neosemantyzacja (np. pomocnik, kasacja) czy kon-
6 W tekstach prawnych spoza modułu karnego spotykamy także inne połączenia z ciągiem zatarcie
w znaczeniu ‘uznanie kary za niebyłą’, np. w „Ustawie z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej”
mowa o zatarciu kary dyscyplinarnej.
Małgorzata Gębka-Wolak, Andrzej Moroz 8
struowanie znaków złożonych z kilku segmentów (np. groźba bezprawna, korzyść ma-
jątkowa, ograniczenie wolności)7, por.:
(7) Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo
wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem
czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby
od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu. KK 18,1
Warto tu podkreślić, że wskazana wyżej aprioryczność relacji signifi ant i signifi é
w tekstach prawnych nie przeczy podstawowemu dla techniki prawodawczej oraz teo-
rii prawa domniemaniu języka potocznego z tego względu, że jeżeli nawet znaczenie
określonego ciągu jest tożsame ze znaczeniem, które przyporządkowuje się mu w pol-
szczyźnie ogólnej, to i tak przeniesienie znaczenia na polszczyznę specjalistyczną ma
charakter decyzji osób budujących terminologię danego kodu, w interesującym nas
materiale — prawodawcy. Z tego powodu — jak zostało to wcześniej powiedziane —
podstawowym zadaniem badacza języka ogólnego jest identyfi kacja „konkretnych by-
tów języka”, czyli identyfi kacja rzeczywistych jednostek języka, których mają świado-
mość i którymi operują podmioty mówiące. Przed badaczem odmiany specjalistycznej
staje z kolei zadanie zidentyfi kowania bytów językowych skonstruowanych na potrze-
by ograniczonej grupy użytkowników języka, specjalistów w danej dyscyplinie, bytów
językowych o innej proweniencji niż „konkretne byty języka”. Ten fakt sprawia, że
spełnienie warunku niezmienności znaczenia podciągów w procedurach określania ich
rozłączności winno uwzględniać nie tylko wspomniany w p. 2.1. dobór zbioru referen-
cyjnego, ale również specyfi czne dla tej odmiany języka znaczenie badanych ciągów.
Hipoteza taka jest zgodna z rozstrzygnięciem przyjętym przez A. Bogusławskiego, że
o odmienności określonej jednostki może decydować najdrobniejsza zmiana zachodzą-
ca zarówno w płaszczyźnie formalnej, jak i semantycznej.
2.2. Kolokacje w zbiorze JTP
Jak już wspomniano, wyrażenia polszczyzny ogólnej to kontinuum obejmujące jedno-
i wielosegmentowe jednostki języka, a także połączenia takich jednostek, przy czym
wśród tych ostatnich są struktury wykazujące znaczne ograniczenia wymienności pod-
ciągów. Obiekty takie w literaturze przedmiotu zwykło się określać mianem kolokacji.
Na potrzeby tego tekstu posługujemy się wypracowaną wcześniej defi nicją kolokacji,
uznając, że jest nią „ciąg dwustronnie rozłącznych podciągów leksykalnych budowa-
ny z co najmniej jednostronnymi ograniczeniami łączliwości na osi paradygmatycznej,
przez które rozumiemy redukowanie możliwości zastąpienia któregoś członu ciągiem
leksykalnym o tym samym lub bliskim znaczeniu, a w szczególnych wypadkach także
7 Mechanizmy te przedstawia monografi a Bożeny Hałas w rozdziale poświęconym źródłom termino-
logii prawnej (Hałas 1995: 45–84).
O pojęciu jednostki tekstu prawnego 9
o znaczeniu przeciwnym” (Gębka-Wolak, Moroz 2016a: 230)8. Jest rzeczą znamien-
ną, że tak wyodrębniony byt składniowy odróżnia się od jednostki leksykalnej brakiem
możliwości przypisania znaczenia globalnego, co wskazuje na rozłączność segmentów
takiej struktury. Z drugiej strony jej podciągi nie mogą być dowolnie wymienialne, co
odróżnia je od zwykłych połączeń jednostek (zob. Gębka-Wolak, Moroz 2016a).
Jak podkreślaliśmy we wcześniejszym opracowaniu (Gębka-Wolak, Moroz
2016b), pewna część wyrażeń występujących w tekstach prawnych spełnia defi nicje
— zarówno ilościową9, jak i jakościową — kolokacji, co sprawia, że wśród JTP uza-
sadnione jest uwzględnienie tak wyznaczonego podzbioru. Byty takie znajdują się na
drodze do leksykalizacji systemowej (powstanie jednostki leksykalnej) lub funkcjonal-
nej (utworzenie terminu). Nie rozwijając szerzej problemu (zob. Gębka-Wolak, Moroz
2016a, 2016b), przyjmujemy, że cechą kolokacji, w tym kolokacji prawnych, jest co
najmniej jednostronne ograniczenie wymienności leksykalnej. Tak jest w wypadku wy-
rażenia pozbawienie wolności, w którym mamy do czynienia z ograniczeniem wymien-
ności poszczególnych członów, por. pozbawienie wolności / praw. Wymienność czło-
nów jest co prawda możliwa, jednak w znacznej mierze ograniczona, o czym świadczy
wyraźne statystycznie preferowanie określonego połączenia, por. pozbawienie wolno-
ści (810 wystąpień), pozbawienie praw (14 wystąpień).
(8) Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą po-
zbawienia wolności […] KK 4, 3
(9) Sąd może orzec pozbawienie praw publicznych w razie skazania na karę pozba-
wienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 za przestępstwo popełnione w wyniku
motywacji zasługującej na szczególne potępienie. KK 40, 2
Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami przyjmujemy, że na podstawie ilościowej
procedury identyfi kacyjnej istnieje możliwość wyróżnienia kolokacji dwustronnych
oraz jednostronnych. W pierwszym wypadku oba człony kolokacji ograniczają wybór
przeciwczłonu, por. pozbawienie wolności / praw i pozbawienie / ograniczenie wol-
ności, tymczasowe aresztowanie / zajęcie i aresztowanie tymczasowe / na czas, areszt
śledczy / wojskowy i areszt / zespół śledczy. W drugim wypadku leksykalne ogranicze-
nie wymienności dotyczy tylko jednego członu, podczas gdy drugi w równym stop-
niu może być składnikiem swobodnych konstrukcji składniowych lub innych koloka-
cji jednostronnych, por. rozpoznanie sprawy / wniosku / zażalenia / znaczenia czynu /
środka odwoławczego / kasacji / nakazu; czynności procesowe / urzędowe / prawne /
8 Problem kolokacji występujących w tekstach prawnych był już przez autorów niniejszego opraco-
wania podejmowany. W trakcie prac m.in. scharakteryzowano procedurę identyfi kacji oraz opisu kolokacji
prawnych (zob. Gębka-Wolak, Moroz 2016b), jak również poddano szczegółowej analizie dwa przykłady
takich struktur (zob. Gębka-Wolak 2016, Moroz 2016).
9 Mówiąc o defi nicji ilościowej, mamy na myśli defi nicję bazującą wyłącznie na kryterium ilościo-
wym. Kolokacja to w takim ujęciu połączenie elementów leksykalnych, które w tekstach określonego języ-
ka są używane częściej niż inne połączenia budowane na tych samych segmentach. Zasób kolokacji danego
języka lub ich odmiany ustala się więc na podstawie badań statystycznych.
Małgorzata Gębka-Wolak, Andrzej Moroz 10
sądowe / związane z / profi laktyczne; ściganie / popełnianie / karalność / stanowi prze-
stępstwa; zachowanie / utrzymanie / naruszenie / ochrona tajemnicy.
Ostatecznie warto dodać, że specyfi ka kolokacji przemawia za odrębnym potrak-
towaniem tej grupy wyrażeń i wyodrębnieniem wśród JTP. Z uwagi na znaczne ograni-
czenia wymienności członów bliższe są bowiem niepodzielnym jednostkom niż swo-
bodnym ich połączeniom.
2.3. Jednostka tekstu prawnego a termin
Podstawowy problem związany z opisem JTP dotyczy ich terminologicznego cha-
rakteru i wynika z zasadniczego pytania badawczego, czy JTP jest terminem oraz —
w dalszej kolejności — czy termin jest jednostką języka. Wydaje się, że punktem wyj-
ścia prowadzonych w tym miejscu rozważań jest odpowiedź na pytanie drugie, które
można zwerbalizować słowami Stanisława Gajdy (1990: 7): „czy termin jest specjalną
jednostką leksykalną, czy też jednostką leksykalną o specjalnej funkcji”. Tak sformu-
łowane pytanie badawcze presuponuje w punkcie wyjścia tezę, że termin jest jednostką
języka, co de facto często podkreśla się w literaturze przedmiotu. W ten sposób ujmuje
termin Gajda (1990: 38), twierdząc, że jest to „jednostka leksykalna spełniająca funk-
cję znaku profesjonalnego pojęcia, a więc rodzaj użycia, a nie specjalny typ jednostki
leksykalnej”, czy Bożena Hałas (1995: 5) w propozycji, że termin jest „jednostką lek-
sykalną użytą w specjalnej funkcji, w funkcji nazywania specjalnego pojęcia lub obiek-
tu określonej dziedziny wiedzy”. Dodatkowo wskazuje się na cechy dystynktywne tak
zdefi niowanego obiektu, a mianowicie sferę użycia, defi nicyjność, systemowość, jed-
no-jednoznaczność, nieekspresywność (zob. Gajda 1990: 39)10. Jak się wydaje, z syn-
chronicznego punktu widzenia obiekty językowe, do których odnosi się zwykle pojęcie
terminu, spełniają defi nicję jednostki leksykalnej pod warunkiem jednak, że przypisa-
no im odgórnie znaczenie. W sytuacji takiej pewien dowolny ciąg leksykalny dysponu-
je znaczeniem globalnym, a jego podciągi nie spełniają warunku rozłączności i nie da
się ich zaliczyć do klas substytucyjnych niezamkniętych. Należy jednak mieć świado-
mość faktu, że status terminów w systemie leksykalnym jest odmienny od statusu typo-
wych jednostek języka, na co powyżej zwróciliśmy już uwagę. W tym miejscu zbierz-
my i rozwińmy tę obserwację.
Przede wszystkim odmienny jest tryb tworzenia obiektów należących do obu zbio-
rów. Różnica dotyczy apriorycznego charakteru terminu, zależnego od woli pewnej
grupy osób (w niektórych wypadkach od woli jednostki). Decyzja w sprawie powstania
terminu dotyczy sposobu wiązania formalnej i znaczeniowej strony znaku językowego.
Tym samym przyporządkowanie treści do kształtu jednostki jest w pełni kontrolowane,
choć ze względu na wspomniane w p. 2.1.2. wykorzystywanie mechanizmów języko-
wych (m.in. derywacji i neosemantyzacji) przypomina przyporządkowanie naturalne,
10 W innym opracowaniu S. Gajda (2014: 185–189) wskazuje również na takie cechy terminu jak:
ścisłość znaczenia, systemowość, ograniczoność do sfery naukowo-technicznej.
O pojęciu jednostki tekstu prawnego 11
a więc spontaniczne i podlegające weryfi kacji przez złożone mechanizmy językowe
(por. Saussure 1991: 101). Na marginesie zauważmy, że ustanawianie znaczenia okre-
ślonych ciągów słownych w tekstach prawnych nie zawsze ma charakter decyzji aprio-
rycznej w tym sensie, że utworzona defi nicja legalna sankcjonuje stosowaną wcześniej
praktykę orzeczniczą.
Jak można sądzić, istnieje pewien związek pomiędzy sposobami wzbogacania
słownictwa w polszczyźnie ogólnej a tworzeniem terminów. Oba procesy są względem
siebie komplementarne — można bowiem wskazać wspólne mechanizmy działania,
jak np. zapożyczanie. Nie zmienia to jednak faktu, że aprioryczność, całkowita kon-
wencjonalność odróżnia terminologię od leksyki ogólnej. Ostatecznie możemy wobec
tego stwierdzić, że termin jest — zgodnie z defi nicją Gajdy (1990: 38) — jednostką
leksykalną o specjalnej funkcji. Z uwagi jednak na nieprecyzyjność takiego sądu win-
niśmy go rozszerzyć o dwa elementy, a mianowicie skonwencjonalizowany charakter
oraz defi nicyjność. Jest wobec tego terminem wyrażenie językowe utworzone w spo-
sób sztuczny na potrzeby wyspecjalizowanej funkcji — lub adaptowane do takiej funk-
cji z leksyki ogólnej — któremu nadano znaczenie w drodze defi niowania. Warto pod-
kreślić, że podstawą do tworzenia terminów są byty językowe o zróżnicowanym statu-
sie w ogólnej odmianie polszczyzny, a mianowicie jedno- i wielosegmentowe jednostki
leksykalne, kolokacje lub połączenia jednostek. Elementem konstytutywnym jest na-
tomiast znaczenie nadawane w sposób aprioryczny. Ze względu na posiadanie defi ni-
cji legalnych, które w tekstach prawnych ustanawiają odpowiedniość między pewnym
fragmentem rzeczywistości pozajęzykowej, np. działaniem, a jego nazwą w języku, za
terminy można uznać na przykład takie używane w kodeksach ciągi, jak cenzura kore-
spondencji, zatrzymanie korespondencji i nadzór nad korespondencją, zob. (10)–(12).
(10) Przez pojęcie cenzury korespondencji rozumie się zapoznawanie się z treścią pi-
sma oraz usunięcie części jego tekstu lub uczynienie go nieczytelnym. KKW 242, 7
(11) Przez pojęcie zatrzymania korespondencji rozumie się nieprzekazanie jej adresa-
towi i dołączenie do akt osobowych skazanego. KKW 242, 8
(12) Przez pojęcie nadzoru nad korespondencją rozumie się otwarcie listu i sprawdze-
nie jego zawartości. KKW 242, 6
Co więcej, defi nicje legalne ustanawiają także relacje między terminami. Przykła-
dowo w „Kodeksie postępowania karnego” terminy oskarżyciel publiczny, prokurator
i prokurator wojskowy są synonimiczne właśnie na mocy defi nicji:
(13) Jeżeli niniejszy kodeks mówi o oskarżycielu publicznym lub prokuratorze, należy
rozumieć przez to prokuratora wojskowego. KPK 667, 2
W tekstach prawnych umowność zabiegu terminologizacji jest szczególnie wi-
doczna, gdyż ten sam ciąg leksykalny miewa więcej niż jedną defi nicję, jak np. wyra-
żenie młodociany, którego defi nicja z „Kodeksu karnego” różni się od tej z „Kodeksu
pracy”:
Małgorzata Gębka-Wolak, Andrzej Moroz 12
(14) Młodocianym w rozumieniu kodeksu jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie prze-
kroczyła 18 lat. KP 190, 1
(15) Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie
ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. KK 115, 10
Jeżeli przyjmiemy taką defi nicję terminu, możemy podjąć próbę odpowiedzi na
pierwsze — sformułowane wyżej — pytanie, czy JTP jest terminem. Okazuje się, że
pod tym względem zbiór inte resujących nas wyrażeń również nie jest jednolity. Bez
wątpienia znajdują się w nim ciągi terminologiczne. Cechą dystynktywną jest to, że ich
kształt został wybrany przez legislatora do przekazywania określonej treści, co więcej
nadano im znaczenie w sposób sformalizowany, w drodze defi nicji legalnej. Tak należy
interpretować np. wyrażenie występek czy czyn zabroniony:
(16) Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie kar-
nej. KW 47,1
(17) Występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dzien-
nych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczają-
cą miesiąc. KK 7,3
Trzeba podkreślić, że nadawanie jedno- lub wielosegmentowym wyrażeniom statu-
su terminu prawnego może następować bezpośrednio w akcie normatywnym, jak i w do-
kumentach o charakterze ogólniejszym, np. opracowaniach z zakresu prawoznawstwa.
Terminy nie są jednak jedynymi wyrażeniami należącymi do zbioru JTP. Jest bowiem
rzeczą oczywistą, że prócz budowania defi nicji legalnych legislator wykorzystuje rów-
nież jednostki leksykalne zawarte w słownikach ogólnych wraz z odpowiadającymi im
znaczeniami. W takim wypadku mamy do czynienia z bezpośrednim wykorzystaniem
defi nicji słownikowej danego wyrażenia, zob. kara — ‘niekomfortowa sytuacja (niewy-
goda, cierpienie fi zyczne lub psychiczne, dolegliwość), którą ktoś musi znosić za to, że
zrobił coś złego’ (WSJP), względnie wybraniem jednego i to ściśle określonego znacze-
nia jednostki wieloznacznej, zob. orzekać2 — ‘wydawać decyzję, postanowienie, wyrok
na podstawie obowiązujących przepisów prawnych’ (WSJP). Od omówionych wyżej
terminów grupy te odróżniają się brakiem defi nicji regulującej znaczenie niezależnie od
znaczenia znanego z polszczyzny ogólnej oraz ograniczoną konwencjonalnością, bra-
kiem apriorycznej decyzji łączącej formalną i znaczeniową stronę znaku językowego.
Elementem wspólnym jest z kolei przystosowanie jednostki do funkcji specjalistycznej.
3. Zakres zbioru jednostek tekstów prawnych
Jak widać z powyższego przeglądu, zbiór obiektów wyznaczonych pojęciem jednostki
tekstu prawnego jest niejednolity. Warto tym samym w konkluzji prowadzonych roz-
ważań zebrać informacje, tj. przedstawić przyjęte rozumienie JTP, wymienić typy oraz
zaprezentować podstawowe mechanizmy wykorzystywane do ich tworzenia.
O pojęciu jednostki tekstu prawnego 13
3.1. Typy JTP
Uznajemy, że jednostką tekstu prawnego jest ciąg leksykalny wyznaczony zakresem
stosowania do tekstów prawnych oraz działań związanych ze stanowieniem prawa.
Fakultatywnie takim obiektom można przypisać autonomiczność semantyczną, przez
którą należy rozumieć możliwość konstytuowania znaczenia danej struktury formal-
nej bez odwoływania się do jej znaczenia w polszczyźnie ogólnej. Na tak wyznaczo-
ne obiekty nie nakłada się wobec tego konieczności globalizacji znaczenia, względnie
rozłączności członów takiej struktury. Przy takim ujęciu zbiór JTP obejmuje dwa pod-
stawowe typy wyrażeń, których użycie jest motywowane celami specjalistycznymi, tj.
są one używane w tekstach specjalistycznych, m.in. w tekstach prawnych:
(A) jedno- lub wielosegmentowe ciągi leksykalne, które dysponują znaczeniem glo-
balnym, np. kara, wyrok, pokrzywdzony, oskarżony, przestępstwo, czynny żal, czyn
zabroniony, charakter chuligański, stan nietrzeźwości;
(B) wielosegmentowe ciągi leksykalne, które nie dysponują znaczeniem globalnym,
ale z uwagi na wyraźne ograniczenia wymienności co najmniej jednego segmen-
tu spełniają ilościową i jakościową defi nicję kolokacji, por. pozbawienie wolności,
ściganie przestępstwa, oskarżyciel posiłkowy, fałszywe zeznanie, wyrok nakazowy.
W obrębie typu (A) rysuje się z kolei podział jednostek ze względu na sposób usta-
nawiania odpowiedniości między stroną formalną a znaczeniem i odniesieniem znaku.
Chodzi bowiem o to, że relacja ta albo została ustalona w drodze apriorycznej decy-
zji jednostkowej, w odniesieniu do JTP za pomocą defi nicji legalnych takich wyrażeń,
albo jest wynikiem naturalnego rozwoju języka, działania na gruncie języka naturalne-
go rozmaitych mechanizmów nazwotwórczych i kontrolnych. Sytuacja pierwsza doty-
czy jednostek, które w proponowanym ujęciu są traktowane jako terminy, np. oskarżo-
ny, podejrzany, występek, statek wodny, minimalne wynagrodzenie, stan nietrzeźwości,
zob. (18)–(20).
(18) Za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu,
a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie po-
stępowania. KPK 2
(19) Występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dzien-
nych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczają-
cą miesiąc. KK 3
(20) W rozumieniu tego kodeksu za statek wodny uważa się także stałą platformę
umieszczoną na szelfi e kontynentalnym. KK 15
Przykładami JTP typu (A), których relacja między stroną formalną a znaczeniową
ukształtowała się naturalnie, są wyrażenia sąd, kara, wyrok, dozór, obrońca, prokura-
tor, używane w tekstach prawnych w znaczeniach specjalistycznych, choć nieposiada-
Małgorzata Gębka-Wolak, Andrzej Moroz 14
jące defi nicji legalnych. Warto zaznaczyć, że takie JTP mogą być z kolei członami JTP
typu (B), czyli kolokacji, por. wyrok nakazowy, wyrok skazujący, wyrok uniewinniają-
cy, wyrok łączny, oddać pod dozór, orzekać dozór, wykonać dozór.
3.2. Sposoby pozyskiwania JTP
Jak zostało to już powiedziane, podłożem tworzenia jednostek tekstów prawnych są
byty leksykalne należące do polszczyzny ogólnej. Są one wykorzystywane bezpośred-
nio lub też poddawane przekształceniom formalno-znaczeniowym. W pierwszym wy-
padku — zdecydowanie liczniejszym — mamy do czynienia z jednostkami leksykal-
nymi przejętymi co do kształtu i znaczenia z polszczyzny ogólnej, por. środek, oko-
liczność czy naruszyć. W ich wypadku nie dochodzi ani do adaptacji znaczenia, ani do
modyfi kacji struktury formalnej bądź jej adaptacji do funkcji specjalistycznych, por.
(21) i (22).
(21) Wobec współdziałającego, którego nie dotyczy okoliczność określona w § 2, sąd
może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. KK 21,3
(22) Na procesie powiedziałam o pamiętniku. Powołałam się na słowa mojej matki,
ona jednak nie żyje od kilku lat. Sąd zażądał dowodów: samego pamiętnika. NKJP
(Z. Nienacki, Księga strachów)
Drugą grupę JTP stanowią wyrażenia przekształcone. Zmiany semantyczne naj-
częściej są realizowane tutaj przez proces tworzenia defi nicji legalnych, łączących na
zasadzie apriorycznej decyzji formalną i znaczeniową stronę znaku językowego, przy
czym znaczenie legalne jest przypisywane zarówno ciągom jednosegmentowym, np.
dokument, żołnierz, rozkaz, jak i wielosegmentowym, np. podmiot leczniczy, ochrona
osobista. W tym drugim przypadku w literaturze mówi się o tworzeniu skupień termi-
nologicznych (Hałas 1995: 72–7311).
Zwróćmy uwagę na to, że część defi nicji legalnych ma charakter zakresowy:
(23) Funkcjonariuszem publicznym jest: 1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, 2) po-
seł, senator, radny, 2a) poseł do Parlamentu Europejskiego […] KK 115, 13
Takie defi nicje wyznaczają nie znaczenie, a denotację, nierzadko specyfi czną,
obowiązującą wyłącznie w świetle danego tekstu prawnego. Z taką sytuacją mamy do
czynienia w przypadku defi nicji statku wodnego, zob. (20), za który w „Kodeksie kar-
nym” uznano także stałą platformę umieszczoną na szelfi e kontynentalnym.
Jak się wydaje, zdecydowanie szerszy zasięg mają modyfi kacje formalne. Opie-
rają się one na trzech podstawowych mechanizmach. Pierwszy polega na uszczuple-
niu kształtu jednostki wielosegmentowej o jakiś element leksykalny. Mechanizm ten
11 Wśród skupień terminologicznych analizowanych przez B. Hałas znalazły się nie tylko jednostki
leksykalne, ale i kolokacje, np. prawo zatrzymania, prawo dziedziczenia, kara dodatkowa, kara zasadnicza
(Hałas 1995: 74–84).
O pojęciu jednostki tekstu prawnego 15
obserwujemy na przykład w odniesieniu do czasownika kto / co nakłada na kogo / co,
a uszczupleniu podlega segment przyimkowy, co skutkuje jednocześnie redukcją jed-
nego miejsca walencyjnego, por. (24) i (24a).
(24) A czy Ewangelie nie nakładały na chrześcijan zmiany stosunku do kobiet? NKJP
(24a) W postępowaniu mandatowym można nałożyć grzywnę w wysokości do 500 zł,
a w przypadku, o którym mowa w art. 9 § 1 Kodeksu wykroczeń — do 1000 zł.
KPW 96,1
Dodajmy, że w badanym materiale notujemy użycie zarówno jednostki zmodyfi -
kowanej, jak i niezmodyfi kowanej, zob. (25).
(25) Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania
czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. KPK 84,2
Podobną redukcję miejsca walencyjnego w wyniku usunięcia segmentu przyimko-
wego obserwujemy w odniesieniu do jednostki pomocnictwo w czym, por. (26) i (26a).
(26) Wyłuszczyłem mu, że jeśli nie będzie trzymał języka za zębami, może zostać oskar-
żony o pomocnictwo w zbrodni. NKJP
(26a) Sąd wymierza karę za podżeganie lub pomocnictwo w granicach zagrożenia
przewidzianego za sprawstwo. KK 19,1
Drugi mechanizm polega z kolei na redukcji miejsca walencyjnego bez redukcji
segmentu leksykalnego12. Obserwujemy go np. w odniesieniu do jednostek umorzenie
czego, ściganie kogo/czego, przygotowanie czego, które w tekstach prawnych są uży-
wane z pominięciem miejsca walencyjnego dla rzeczownika w dopełniaczu, sygnalizo-
wanego zaimkiem kogo/czego, zob. (27)–(29).
(27) […] postanowienie o umorzeniu powinno zawierać także imię i nazwisko podej-
rzanego oraz w razie potrzeby inne dane o jego osobie. KPK 322,3
(28) Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. KK 190,2
(29) Przygotowanie jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. KK 16,2
Ostatnią wreszcie grupę stanowią wyrażenia, w których jednostkę jedno- lub
wielo segmentową rozszerzono o element leksykalny nienotowany jako segment ana-
logicznej jednostki w ogólnym subkodzie polszczyzny. Na przykład jednostki sprawa,
ściganie w tekstach prawnych są rozszerzane o segment przyimkowy o + Biernik, tj.
sprawa o co, ściganie o co.
(30) W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek postępowanie z chwilą złożenia
wniosku toczy się z urzędu. KPK 12,1
12 Przypomnijmy, że w przyjętym modelu referencyjnym miejsca walencyjne są traktowane jako
część jednostki.
Małgorzata Gębka-Wolak, Andrzej Moroz 16
(31) Kto, przez tworzenie fałszywych dowodów lub inne podstępne zabiegi, kieruje
przeciwko określonej osobie ściganie o przestępstwo […] podlega karze pozba-
wienia wolności do lat 3. KK 235
Wszystkie omówione wyrażenia zachowują znaczenia dziedziczone z polszczyz-
ny ogólnej, modyfi kują jednak swą strukturę formalną. We wszystkich więc wypad-
kach mamy do czynienia z wykorzystaniem jednostki ogólnej z fakultatywnym prze-
kształceniem jej strony formalnej.
4. Uwaga końcowa
Przedstawione wyżej rozważania wskazują jednoznacznie na potrzebę przygotowania
korpusu tekstów prawnych i opracowania na jego podstawie słownika JTP. Okazuje się
bowiem, że w tekstach specjalistycznych, w tym wypadku w tekstach z zakresu prawa,
istnieje zróżnicowany wewnętrznie zbiór wyrażeń leksykalnych służących przekazy-
waniu niestandardowych treści o sfunkcjonalizowanym charakterze. Jako że zbiór taki
jest wewnętrznie niejednolity, wymaga stosowania niehomogenicznych kryteriów opi-
su. Jesteśmy przekonani, że zaproponowane rozwiązania i podziały mogą przyczynić
się do przygotowania opracowania o takim charakterze. W tej materii warto również po-
stulować, aby mechanizmy tworzenia jednostek specjalistycznych dostrzeżone w pol-
skich tekstach prawnych były konfrontowane z badaniami dotyczącymi analogicznych
mechanizmów występujących w innych językach naturalnych (zob. Hiltunen 2012).
Bibliografi a
Bednarek A., Grochowski M., 1993, Zadania z semantyki językoznawczej, Toruń.
Bogusławski A., 1976, O zasadach rejestracji jednostek języka, Poradnik Językowy 8, s. 356–364.
— 1978, Jednostki języka a produkty językowe. Problem orzeczeń peryfrastycznych, [w:] Z zagadnień
słownictwa współczesnego języka polskiego, red. M. Szymczak, Wrocław, s. 17–30.
— 1988a, Preliminaria gramatyki operacyjnej, Polonica 13, s. 163–223.
— 1988b, Język w słowniku, Wrocław.
— 1996, Jeszcze o delimitacji bilateralnych wielkości językowych, [w:] Symbolae Slavisticae. Dedyko-
wane Pani Profesor Hannie Popowskiej-Taborskiej, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa, s. 47–55.
Bogusławski A., Danielewiczowa M., 2005, Verba Polona Abscondita. Sonda słownikowa III, Warszawa.
Bogusławski A., Wawrzyńczyk J., 1993, Polszczyzna, jaką znamy. Nowa sonda słownikowa, Warszawa.
Danielewiczowa M., 2012, W głąb specjalizacji znaczeń. Przysłówkowe metapredykaty atestacyjne, War-
szawa.
— 2016, Dosięgnąć przedmiotu. Rzecz o Ferdynandzie de Saussurze, Warszawa.
Dobaczewski A., 1998, Cechy składniowe i semantyczne polskich dopowiedzeń potwierdzających, War-
szawa.
Gajda S., 1990, Wprowadzenie do teorii terminu, Opole.
— 2014, Styl naukowy, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 183–200.
O pojęciu jednostki tekstu prawnego 17
Gębka-Wolak M., 2014a, O interpretacji tekstu prawnego (z uwzględnieniem koncepcji kontekstu kultu-
ralnego), [w:] Kulturowe konteksty języka, red. B. Afeltowicz, J. Ignatowicz-Skowrońska, Szczecin,
s. 93–106.
— 2014b, Wstępne uwagi o normie składniowej aktów prawnych, Poznańskie Spotkania Językoznawcze
28, s. 25–37.
— 2015, Kierunki badań szyku w tekstach prawnych, [w:] Język, urząd, prawo, red. M. Czachorowska,
Bydgoszcz, s. 21–32.
— 2016, Kolokacje w tekstach prawnych — czyn zabroniony, Poznańskie Spotkania Językoznawcze 31,
s. 127–138.
Gębka-Wolak M., Moroz A., 2016a, Słownik kolokacji prawnych — wybrane problemy metodologiczne,
[w:] System — Tekst — Człowiek. Studia nad dawnymi i współczesnymi językami słowiańskimi,
red. M. Gębka-Wolak, I. Kaproń-Charzyńska, J. Kamper-Warejko, Toruń, s. 221–242.
— 2016b, Kolokacje w tekstach prawnych — problemy proceduralne, Poznańskie Spotkania Języko-
znawcze 31, s. 113–125.
Grochowski M., 1982, Zarys leksykologii i leksykografi i, Toruń.
— 1987, O kryteriach określania przedmiotu leksykologii, Studia Linguistica Polono-Jugoslavica 5,
s. 151–155.
— 2012a, Główne kierunki badań syntaktycznych w Polsce w drugiej połowie XX wieku i na począt-
ku XXI wieku, [w:] Językoznawstwo w Polsce. Kierunki badań i perspektywy rozwoju, red. M. Gro-
chowski, Warszawa, s. 139–155.
— 2012b, Słownik i gramatyka — centrum języka i językoznawstwa. Wprowadzenie do problematyki,
[w:] Horyzonty humanistyki, red. S. Gajda, Opole, s. 85–104.
Hałas B., 1995, Terminologia języka prawnego, Zielona Góra.
Hiltunen R., 2012, The Grammar And Structure Of Legal Texts, [w:] The Oxford Handbook of Language
and Law, ed. L. Solum, P. Tiersma, Oxford, s. 39–51.
Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, 2005, red. J. Lukszyn, Warszawa.
Karolak S., 2002, Podstawowe struktury składniowe języka polskiego, Warszawa.
Karpiński Ł., 2008, Zarys leksykografi i terminologicznej, Warszawa.
Lukszyn J., 2001, Termin i system terminologiczny w świetle praktyki terminologicznej, [w:] J. Lukszyn,
Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, Warszawa, s. 7–25.
Malinowski A., 2006, Polski język prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa.
— 2008, Redagowanie tekstu prawnego. Wybrane wskazania logiczno-językowe, Warszawa.
Moroz A., 2013, Zależność a kookurencja: dwa różne sposoby wiązania wyrażeń, Studia Językoznawcze:
synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny 12, s. 121–132.
— 2014a, Lingwistyczne sposoby kształtowania kulturowego dystansu władzy na przykładzie tekstów
prawnych, [w:] Kulturowe konteksty języka, red. B. Afeltowicz, J. Ignatowicz-Skowrońska, Szcze-
cin, s. 211–221.
— 2014b, Granice błędu: norma językowa a teksty prawne, Poznańskie Spotkania Językoznawcze 28,
s. 93–107.
— 2015a, Eliptyczność tekstów prawnych, [w:] Język, urząd, prawo, red. M. Czachorowska, Bydgoszcz,
s. 113–124.
— 2015b, Językowe aspekty trudności w interpretacji tekstów prawnych, Kwartalnik Sądowy Apelacji
Gdańskiej 3, s. 7–25.
— 2016, Kolokacje w tekstach prawnych — wykonanie orzeczenia, Poznańskie Spotkania Językoznaw-
cze 31, s. 139–149.
Saussure de F., 1991, Kurs językoznawstwa ogólnego, Warszawa.
— 2004, Szkice z językoznawstwa ogólnego, Warszawa.
Stępień M., 2014, Wyrażenia parentetyczne w strukturze wypowiedzi. Właściwości semantyczne, składnio-
we, prozodyczne, Warszawa.
Wielki słownik języka polskiego, red. P. Żmigrodzki, http://www.wsjp.pl/ [dostęp: 8.09.2017].
Zieliński M., 2004, Język prawny, język administracyjny, język urzędowy, [w:] Język — Prawo — Społe-
czeństwo, red. E. Malinowska, Opole, s. 9–18.
Małgorzata Gębka-Wolak, Andrzej Moroz 18
Wykaz skrótów
KK Kodeks karny, ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. (z późniejszymi zmianami)
KKW Kodeks karny wykonawczy, ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. (z późniejszymi zmianami)
KP Kodeks pracy, ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. (z późniejszymi zmianami)
KPK Kodeks postępowania karnego, ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. (z późniejszymi zmianami)
KPW Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenie, ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r.
NKJP Narodowy Korpus Języka Polskiego
WSJP Wielki słownik języka polskiego
SUMMARY
On the notion of legal text unit
Keywords: legal language, specialist vocabulary, judicial text units, collocations, terms.
Słowa kluczowe: język prawny, leksyka specjalistyczna, jednostka tekstu prawnego, kolokacja, termin.
The article discusses the linguistic status of specialist vocabulary, as well as the procedures used for its iden-
tifi cation and description. Our theoretical analysis is based on a selection of penal law texts. The purpose
of the article is to defi ne the notion of legal text unit and to prove its relevance for linguistic research. The
paper presents the relationships between a legal text unit, a language unit, a collocation and a term. We sug-
gest that in order to identify specialist language units, the analysis should be based on a corpus consisting
only of texts representing each particular fi eld. Finally, the article discusses the basic mechanisms used for
transforming general language units into legal language units.
