Content uploaded by Seher Çakmak
Author content
All content in this area was uploaded by Seher Çakmak on Jul 03, 2018
Content may be subject to copyright.
Yaşlanan nüfusla birlikte kronik hastalıkların daha uzun sürmesi, has-
talıktan ziyade sağlık üzerine vurgu yapılması sağlık arama davranışı
üzerine olumlu etki yapmıştır. Bireyin sağlık arama davranışları yaş,
cinsiyet, dini inançlar, önceki hastalık deneyimleri, semptomların şiddeti, hiz-
metlerin varlığı, maliyeti, hasta olunan günlerin sayısı gibi pek çok faktörden
etkilenmektedir. İnsanların daha uzun ve sağlıklı yaşama isteği, ilaçların yan
JTradit Complem Med 2018;1(1):1-9
1
Kronik Hastalığı Olan Bireylerin
Tamamlayıcı ve Alternatif Tedavileri
Kullanma Durumu
ÖÖZZEETT AAmmaaçç::Kronik hastalığı olan bireylerin daha uzun ve sağlıklı yaşama isteği, tamamlayıcı ve
alternatif tıp (TAT) yöntemlerine yönelmelerine neden olmaktadır. Bu çalışma, kronik hastalığı
olan bireylerin TAT kullanma durumunu incelemek amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır. GGeerreeçç
vvee YYöönntteemmlleerr:: Araştırmaya Nisan 2016-Temmuz 2016 tarihleri arasında bir üniversite hastanesinin
dâhiliye polikliniklerine başvuran ve çalışma kriterlerine uyan 207 hasta alındı. Literatür taranarak
oluşturulan veri toplama aracı, yüz yüze görüşme yöntemi kullanılarak uygulandı. BBuullgguullaarr:: Araş-
tırma kapsamına alınan hastaların %62,3’ünün TAT yöntemlerini kullandığı ve en sık bitkisel ürün-
leri (%58,5), daha az oranda vitamin desteği (%7,7), masaj (%4,8) ve aromaterapi (%4,8) tercih ettiği
saptanmıştır. Hastalar TAT yöntemlerini tansiyonu düşürmek (%38,8), ağrıyı gidermek (%30,2),
enfeksiyonu tedavi etmek (%13,2), kan şekerini düşürmek (%9,3) ve kanseri iyileştirmek (%6,2)
amacıyla kullanmakta ve sağlığına olumlu etkisi olduğunu düşünmektedir. SSoonnuuçç:: Kronik hastalığı
olan bireylerin yarıdan fazlasının TAT yöntemlerini kullandığı ve kolay ulaşılabilir yöntemlerden
biri olan bitkisel ürünleri tercih ettiği belirlenmiştir. Bu doğrultuda hemşireler, bireylerin hastalı-
ğın yönetimine ilişkin yaşadıkları sorunları ve herhangi bir TAT yöntemi kullanıp kullanmadıkla-
rını ve hasta için bu yöntemin uygunluğunu değerlendirmelidir.
AAnnaahhttaarr KKeelliimmeelleerr::Kronik hastalık; tamamlayıcı ve alternatif tedaviler
AABBSSTTRRAACCTT OObbjjeeccttiivvee::For a longer and healthier life, individuals with chronic illnesses tend to
prefer complementary and alternative medicine (CAM) methods. This descriptive study investi-
gates the use of CAM by these individuals. MMaatteerriiaall aanndd MMeetthhooddss::207 patients admitted to the in-
ternal medicine clinics of a university hospital in April-July 2016 and complying with the criteria
were included in the study. The data collection tool created through reviewing the literature was
applied using a face-to-face interview method. RReessuullttss::We found that overall 62.3% of respon-
dents had used CAM and they mostly preferred herbal products (58.5%), lesser extent vitamin sup-
plements (7.7%), massage (4.8%) and aromatherapy (4.8%). CAM was used to lower blood pressure
(38.8%), relieve pain (30.2%), treatment of infections (13.2%), lowering of blood sugar (9.3%) and
improvement of cancer (6.2%) and patients thought "positive effect on your health’’. CCoonncclluussiioonn::
It was determined that more than half of the individuals with chronic disease used CAM methods
and they preferred herbal products which are one of the easily accessible methods. Nurses must
evaluate that individuals have experienced problems regarding the management of the disease and
whether they uses any CAM method and the suitability of this method for the patient.
KKeeyywwoorrddss:: Chronic disease; complementary and alternative therapies
Nesrin NURAL,a
Seher ÇAKMAKa
aHemşirelik Bölümü,
İç Hastalıkları Hemşireliği AD,
Karadeniz Teknik Üniversitesi
Sağlık Bilimleri Fakültesi,
Trabzon
Re ce i ved: 16.01.2017
Received in revised form: 13.03.2017
Ac cep ted: 16.03.2017
Available online: 30.04.2018
Cor res pon den ce:
Seher ÇAKMAK
Karadeniz Teknik Üniversitesi
Sağlık Bilimleri Fakültesi,
Hemşirelik Bölümü,
İç Hastalıkları Hemşireliği AD, Trabzon,
TÜRKİYE/TURKEY
sehercakmak@ktu.edu.tr
Bu çalışma, 15. Ulusal Hemşirelik Öğrenci
Kongresi (28-29 Nisan 2016, Eskişehir)’nde
poster bildiri olarak sunulmuştur.
Bu çalışma, First International Congress on
Nursing’de (16-18 Mart 2017, Lara/Antalya)
sözel bildiri olarak sunulmuştur.
Cop yright © 2018 by Tür ki ye Kli nik le ri
ORİJİNAL ARAŞTIRMA DOI: 10.5336/jtracom.2017-54818
etkilerini azaltma, immün sistemi daha güçlü hâle
getirme, sağlıklı davranışları geliştirme gibi etmenler
tamamlayıcı ve alternatif tıp (TAT) yöntemlerine yö-
nelmelerine neden olmaktadır.1-9
TAT yöntemleri dünyada sağlık bakımının her
alanında kullanılmaktadır.10Yapılan çalışmalarda
TAT kullanım sıklığı %41,1-73,5 arasında değiş-
mektedir.7,10-15 Amerika Birleşik Devletleri
(ABD)’nde %42,1, Avustralya’da %48,2, Fransa’da
%49,3, Kanada’da %70, Çin’de %70 ve Afrika ül-
kelerinde %80 oranındadır.1 Türkiye’de TAT ile il-
gili çalışmalar yetersiz olmakla birlikte, Kav ve ark.
yaptıkları literatür taramasında, kanser hastala-
rında TAT kullanım sıklığının %22,1-84,1 arasında
dağılım gösterdiğini belirtmişlerdir.9
TAT uygulamalarını kullanma sıklığının çok
fazla olması ve sağlık bakım sisteminde yer alması
nedeni ile 1998 yılında ABD’de Ulusal Sağlık Ens-
titüsü [National Institute of Health (NIH)]’ne bağlı
Ulusal Tamamlayıcı ve Alternatif Tıp Merkezi [The
National Center for Complementary and Alterna-
tive Medicine (NCCAM)] kurulmuştur.16 NCCAM
TAT yöntemlerini; doğal ürünler (vitaminler, mi-
neraller ve probiyotikler), beden ve zihin uygula-
maları (akupunktur, gevşeme teknikleri, Tai Chi,
qi gong, terapötik dokunma, hipnopati ve hareket
terapileri) ve diğer tamamlayıcı sağlık yaklaşımları
(Ayurveda, homeopati ve naturopati) olarak 3 ka-
tegoriye ayırmıştır.17
Türkiye’de bu alanda ilk düzenleme 1991 yı-
lında “Akupunktur Tedavi Yönetmeliği” ile oluştu-
rulmuştur. Bu yönetmeliğin amacı, “ülkemizde
akupunktur tedavisinin, diğer tedavi yöntemle-
rinde olduğu gibi, bilimsel yöntemlerle yapılması-
nın sağlanması” olarak belirtilmiştir.18 Sağlık
Bakanlığı Ekim 2014 tarihinde “Geleneksel ve Ta-
mamlayıcı Tıp Uygulamaları Yönetmeliği”ni ya-
yımlamış, ardından aynı yılın Kasım ayında
“Türkiye Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Ensti-
tüsü”nün kurulmasına karar verilmiştir.19
Sağlık sorunu olan bireyler, TAT uygulama-
larını sıklıkla, hastalığı tedavi etmek, tıbbi teda-
viden önce hastalığın semptomlarını iyileştirmek
ya da vücut savunmasını artırmak için kullan-
maktadırlar.9,10,12 On sekiz yaş ve üzeri 31.044 bi-
reyin bilgisayar destekli kişisel görüşmelerinin
değerlendirildiği bir çalışmada; TAT’ın en sık sırt
ağrısı ya da sırt problemlerini, baş veya göğüs
travmasını, boyun ağrısı veya boyun problemle-
rini, eklem ağrısı veya sertliğini, anksiyete ve
depresyonu tedavi etmede kullanıldığı bildiril-
mektedir.5Yapılan çalışmalarda hastaların TAT uy-
gulamalarının yararlı ve yan etkisinin az olduğuna,
hiçbir zararı olmadığına, fiziksel ve psikolojik ola-
rak rahatlattığına, hastalıklarının ilerlemesini ya-
vaşlattığına inandıkları belirtilmektedir.9,15,20-24
Hasan ve ark.nın çalışmasında, kronik hastalığı
olanların çoğunun TAT kullanımı ile sağlık du-
rumlarının iyileştiği ileri sürülmektedir.13Ali-Shta-
yeh ve ark., TAT kullanan diyabetik hastalarda
hastalığın ilerlemesinde yavaşlama, semptomlarda
rahatlama duygusu olduğunu bildirmektedir.24
Yapılan çalışmalarda, hastaların TAT hakkın-
daki bilgi kaynağının sıklıkla yakın arkadaş,
aile/akraba ve televizyon, internet gibi kitle ileti-
şim araçları olduğu belirtilmektedir.7,10,11,13-15,24-28
Hastalar genellikle TAT kullanımı hakkında bir
sağlık profesyoneline bilgi vermekten kaçınmakta-
dırlar.Çünkü; hastalar TAT kullanımlarını bir sağ-
lık profesyonelinin bilmesinin önemli olmadığına
inanmakta ve/veya onaylamayacağından korkmak-
tadırlar.13
Kronik hastalığı olan bireylerin birçoğu arzu-
lanan tedavi hedeflerine ulaşabilme ya da daha iyi
klinik sonuçlar için TAT yöntemlerini kullanma
arayışına girmektedir. Bu durum, hastaların sağlık
personeli olmayan kişi/kurumlarca suistimaline ya
da istenmeyen sonuçlarla karşı karşıya kalmasına
yol açabilmektedir. Hemşirelerin, hastalar tarafın-
dan sıklıkla kullanılan yöntemlerin potansiyel et-
kilerini bilmesi, danışmanlık ve gerekli müdahale
yapmada olanak sağlayacaktır.
Bu gereksinimden hareketle, bu çalışma, kro-
nik hastalığı olan bireylerin TAT yöntemlerini kul-
lanma durumunu belirlemek amacıyla tanımlayıcı
olarak yapılmıştır.
GEREÇ VE YÖNTEMLER
Bu araştırma Nisan 2016-Temmuz 2016 tarihleri
arasında, bir üniversite hastanesinin dâhiliye po-
likliniklerine başvuran 207 hasta ile yüz yüze
görüşme yöntemi ile yapılmıştır. Araştırma kap-
Nesrin NURAL ve ark. J Tradit Complem Med 2018;1(1):1-9
2
samına, 18 yaşından büyük, iletişim sorunu bulun-
mayan ve araştırmaya katılmayı kabul eden kronik
hastalığı olan bireyler dâhil edilmiştir.
Araştırma için literatür taranarak 25 sorudan
oluşan anket formu hazırlanmıştır. Formda sosyo-
demografik özelliklere (7 soru), hastalığa (4 soru)
ve TAT kullanımına (14 soru) ilişkin sorular yer al-
mıştır. Araştırmanın uygulanabilmesi ve verilerin
toplanabilmesi için kurumdan yazılı izin alınmış-
tır. Bireylere çalışmanın amacı ve içeriği hakkında
bilgi verilerek gönüllü olanlar araştırma kapsamına
alınmıştır
İSTATİSTİKSEL ANALİZ
Verilerin değerlendirilmesinde SPSS 13 progra-
mında tanımlayıcı istatistikler, yüzde hesaplama-
ları ve ki-kare testi kullanılmıştır.
BULGULAR
Araştırma kapsamına alınan hastalar 19-96 yaş ara-
lığında (ort: 51,10±16,80 yıl), %63,3’ü kadın,
%78,3’ü evli, %48,8’i ilkokul mezunu, %52,2’si ev
hanımı olup %60,4’ü ilde yaşamakta idi. Katılımcıla-
rın kronik hastalık türlerine bakıldığında, ilk sırada
hipertansiyonun (%46,4) yer aldığı görüldü. Bu has-
talığı sırasıyla, diyabet (%21,7), kronik böbrek ye-
tersizliği (%11,1), astım (%10,1), kanser (%9,7), kalp
yetersizliği (%7,7), akut böbrek yetersizliği
(%6,3), anemi (%5,8) ve kronik obstrüktif akciğer
hastalığı (%3,9) izlemekte ve %63,3’ünün tanı yılı 0-
5 yıl arasında değişmekte idi.
Araştırma kapsamına alınan hastaların TAT
yöntemlerini bilme, kullanma ve etki durumlarının
dağılımı Tablo 1’de görülmektedir. Hastaların
%62,3’ünün tıbbi tedavi dışında en az bir TAT yön-
temi kullandığı, %58,5’inin bitkisel ürünleri tercih
ettiği saptandı. Bitkisel ürünleri vitamin desteği
(%7,7), aromaterapi (%4,8) ve masaj (%4,8) takip etti.
Hastalar bitkisel ürün olarak limon (%42,1), sarımsak
(%24,8) ve ıhlamur (%24,8) tüketmekte, üçte biri
(%37,2) 7 yıldan daha uzun süredir TAT yöntemle-
rini kullanmakta idi. TAT yöntemlerini sıklıkla tan-
siyonu düşürmek (%38,8), ağrıyı gidermek (%30,2),
enfeksiyonu önlemek (%13,2), kan şekerini düşür-
mek (%9,3) ve kanseri iyileştirmek (%6,2) amacıyla
kullandıkları saptandı. TAT yöntemlerini kullanan
hastaların tamamına yakını (%79,8) sağlığına
olumlu etkisi olduğunu [rahatlattığını (%26,4), tan-
siyonunu düşürdüğünü (%24), kan değerlerini yük-
selttiğini (%7) ve enfeksiyonu azalttığını (%5,4)],
belirtti. Sağlığa olumsuz etkisini, birkaç hasta “Yan
etkileri vardı.” (%5,4), “Yararlı bulmadım.” (%3,9)
şeklinde ifade etti. Hastaların %56,6’sı TAT ürün-
lerini market/pazardan, %48,8’i aktardan satın al-
dığını, %31,4’ü TAT yöntemleri hakkında
televizyon aracılığıyla bilgi sahibi olduğunu ve ta-
mamına yakını (%90,7) bu ürünleri satın almanın
bütçesini etkilemediğini belirtti (Tablo 1).
Hastaların tanıtıcı özelliklerine göre TAT yön-
temlerini kullanma durumu Tablo 2’de görülmek-
tedir. Yaş grupları ve gelir durumlarına göre TAT
yöntemlerini kullanma bakımından istatistiksel
fark anlamlı bulundu (p<0,05). Cinsiyet, medeni
durum, eğitim durumu, yaşanılan yer, meslek, tanı
yılına göre TAT yöntemlerini kullanma bakımından
anlamlı bir fark saptanmadı (p>0,05) (Tablo 2).
TARTIŞMA
Kronik hastalığı olan bireylerin TAT yöntemlerini
kullanma durumlarını ortaya koymak için yapılan
bu çalışmada, hastaların yaklaşık yarısının hiper-
tansiyonu olduğu ve bunu diyabetin izlediği sap-
tanmıştır. Kronik hastalıklarda önerilen tedaviye
uyum sağlama ve istenen sonucu elde etme birçok
faktöre bağlıdır. Birey için zordur ve yaşam kalite-
sini etkilemektedir. Bireyin yaşam kalitesini iyileş-
tirme ve hastalığını daha iyi kontrol edebilme çabası,
bireyi TAT yöntemlerine ya da farklı arayışlara yö-
neltebilmektedir.
Bu çalışmada, hastaların %62,3’ünün TAT yön-
temi kullandığı belirlenmiştir. Hasan ve ark., Türki-
ye’de yaptıkları çalışmada kronik hastalığı olan
bireylerde TAT kullanma oranını %63,9 olarak sap-
tamışlardır ve çalışmamızın sonuçlarıyla uyumlu-
dur.13 Çalışmamızda TAT kullanma sıklığının anemi
hastaları arasında daha yüksek olduğu saptanmıştır.
Özellikle demir eksikliği anemisi nedeni ile izlenen
hastaların tıbbi tedaviyi desteklemek için besin
kaynaklarına yönelmesi sağlık personelinin de ar-
zuladığı bir sonuçtur. Diğer taraftan kalp yetersiz-
liği (%81,3), astım (%76,2), hipertansiyon (%70,8),
diyabet (%71,1) ve kanser (%70) gibi yaşamı ciddi
Nesrin NURAL ve ark. J Tradit Complem Med 2018;1(1):1-9
3
Nesrin NURAL ve ark. J Tradit Complem Med 2018;1(1):1-9
4
Hastaların TAT yöntemlerini bilme, kullanma ve etki durumları n%
TAT yöntemi Kullanıyor 129 62,3
Kullanmıyor 78 37,7
TAT yöntemlerini kullanma süresi (n=129) 0-1 yıl 28 21,7
1-3 yıl 20 15,5
3-5 yıl 21 16,3
5-7 yıl 12 9,3
7 yıldan daha fazla 48 37,2
Kullanılan TAT yöntemleri* Bitkisel ürünler 121 58,5
Vitamin 16 7,7
Aromaterapi 10 4,8
Masaj 10 4,8
Diğer** 16 7,7
Kullanılan bitkisel ürünler (n=121)* Limon 51 42,1
Sarımsak 30 24,8
Ihlamur 30 24,8
Bitkisel kürler 13 10,7
Pekmez 12 9,9
Nane 12 9,9
Isırgan 12 9,9
Papatya çayı 12 9,9
Bal 11 9,1
Yeşil çay 10 8,3
Maydanoz 9 7,4
Çörek otu 7 5,8
Çınar yaprağı 6 4,9
Keçi boynuzu 5 4,1
Diğer*** 63 52,0
TAT yöntemlerini kullanma nedeni/nedenleri (n=129)* Tansiyonu düşürmek 50 38,8
Ağrıyı gidermek 39 30,2
Enfeksiyonu önlemek 17 13,2
Kan şekerini düşürmek 12 9,3
Kanseri iyileştirmek 8 6,2
Sağlığı iyileştirmek/geliştirmek 8 6,2
Kolesterolü düşürmek 6 4,7
Böbrek hastalığını iyileştirmek 6 4,7
Kaşıntıyı gidermek 5 3,9
Zayıflamak 4 3,1
Kan değerlerini yükseltmek 4 3,1
Pıhtılaşmayı azaltmak 2 1,6
TAT yöntemlerinin sağlığa etkisi (n=129) Olumlu 103 79,8
Olumsuz 7 5,4
Hiçbir etkisi yok 19 14,7
Olumlu etkileri (n=129)* Rahatlatıyor 34 26,4
Tansiyonumu düşürdü 31 24,0
Ağrımı azalttı 24 18,6
Kan değerlerimi yükseltti 9 7,0
Enfeksiyonumu azalttı 7 5,4
Diğer**** 23 17,8
Olumsuz etkileri (n=129) Yan etkisi vardı 7 5,4
Yararlı bulmadım 5 3,9
İlaç etkisini baskılıyor 1 0,7
Zehirlenme 1 0,7
TABLO 1: Hastaların TAT yöntemlerini bilme, kullanma ve etki durumlarının dağılımı.
devamı...→→
boyutlarda tehdit eden sağlık sorunları olan birey-
lerin önemli bir kısmının, semptomlarını hafiflet-
mek ya da klinik sonuçlarını iyileştirmek için TAT
yöntemlerini kullandığı belirlenmiştir. Belirli bir
kronik hastalığa özgü olarak yapılan çalışmalarda
TAT kullanım sıklığını; hipertansiyon hastalarında
Güven ve ark. %52,7,kanser hastalarında Algier ve
ark. %36, Taş ve ark. %47,3, Düzen ve Korkmaz
%14,3, Dişsiz ve Yılmaz %24, kalp yetersizliği
hastalarında Erdoğan ve ark. %35,3, hemodiyaliz
hastalarında Erdoğan ve ark. %35,8 olarak sapta-
mışlardır.7,10,20,29-32 Farklı ülkelerde yapılan çalışma-
larda TAT kullanım sıklığı, Malezya’da Tip 2
diyabet hastalarında %62,5 ve kanser hastalarında
%46,1, Gana’da kanser hastalarında %73,5, hiper-
tansiyon hastalarında %19,5; ABD’de kardiyovas-
Nesrin NURAL ve ark. J Tradit Complem Med 2018;1(1):1-9
5
Hastaların TAT yöntemlerini bilme, kullanma ve etki durumları n%
TAT ürünlerini elde etme yolları (n=129)* Market/pazar 73 56,6
Aktar 63 48,8
Komşu 13 10,1
Televizyon 12 9,3
Kendi yetiştiriyor 5 3,9
İnternet 3 2,3
TAT hakkındaki bilgi kaynakları* Televizyon 65 31,4
Akraba 56 27,1
Aile 53 25,6
Arkadaş 47 22,7
Doktor 30 14,5
İnternet 12 5,8
Hemşire 5 2,4
Kitap/dergi 4 1,9
Bilgisi olmayan 17 8,2
TAT yöntemlerinin bütçeye etkisi (n=129) Etkilemedi 117 90,7
Önemli derecede etkiledi 12 9,3
Hastaların TAT hakkında sunulan Bu ürünlerden kullanmak istiyorum 57 27,5
TV programları hakkındaki düşünceleri fakat tereddüt ediyorum
Kandırıldığımı düşünüyorum 47 22,7
Çok faydalı buluyorum 22 10,6
Üzerimden para kazandıklarını düşünüyorum 21 10,1
Programı dinledikten sonra bir uzmana danışıyorum 17 8,2
Bu programları izlemiyorum 43 20,8
Hastaların internette yayımlanan TAT hakkındaki düşünceleri Uzmanlarca paylaşılmış ve bilimsel içerikli olan 29 14,0
siteleri ziyaret ediyorum
Kandırıldığımı düşünüyorum 25 12,1
Bu ürünlerden kullanmak istiyorum, 19 9,2
fakat tereddüt ediyorum
Üzerimden para kazandıklarını düşünüyorum 11 5,3
İnternet sitesini ziyaret ettikten 9 4,3
sonra bir uzmana danışıyorum
Çok faydalı buluyorum 6 2,9
İnternet kullanmıyorum 114 55,1
TABLO 1: devamı...
TAT: Tamamlayıcı ve alternatif tıp.
* Birden fazla yanıt verilmiştir.
** Akupunktur, sıcak uygulama, kaplıca, zayıflama ilacı.
*** Aslanpençesi, lavanta, bitkisel yağlar, kızılcık/kuşburnu, soğan, ceviz, dere otu, kuru meyveler, çim poleni, keten tohumu, ardıç, kiraz sapı, propolis, orjin, defne yaprağı, deve di-
keni, karahindiba, kereviz, portakal, yaban mersini, zencefil, enginar, kırmızı yonca, sinameki çayı, kara halile, şehzade, bamya çiçeği, yumurta kabuğu, beyaz lahana, bıldırcın yu-
murtası+bal+süt karışımı, fındık, rezene.
****Beslenme kaybım olmadı, saçlarım gürleşti, bağışıklığımı güçlendirdi (2), nefes almamı rahatlatıyor, burun akıntısı ve kaşıntıya iyi geliyor (1), midemi rahatlatıyor, uykumu düzene
sokuyor (1), tokluk hissi veriyor (1), terleme ile toksinleri atıyorum (1), sakinleştiriyor (1), öksürüğümü kesiyor (2), ödeme iyi geliyor (1), güç veriyor (2), adetimi düzenledi, kasılmalarım
düzeldi (1), kabızlığa iyi geliyor (2), ameliyattan kurtuldum (1), ishali kesiyor (1), terletiyor, uyutuyor (1), sağlıklı hissediyorum (1), vücudumda yara açılmasını engelliyor, açılan yarala-
rın iyileşmesini sağlıyor (1), burun tıkanıklığını önlüyor, göz yaşarmasını azaltıyor (1), gribe iyi geliyor (2).
küler hastalığı olanlarda %36 ve hipertansiyonu
olan hastalarda %69,5 olarak değişen oranlarda sap-
tanmıştır.11,15,33-36
Bu çalışmada, hastaların en sık kullandıkları
TAT yöntemlerinin bitkisel ürünler (%58,5) olduğu
ve en sık kullanılan bitkisel ürünlerin limon
(%42,1), sarımsak (%24,8) ve ıhlamur (%24,8) ol-
duğu bulunmuştur. Bu çalışmaya benzer olarak.
Güven ve ark. TAT yöntemi kullanan hipertansi-
yon hastalarının %70,1’inin bitkisel tedavileri kul-
landığını, Uğurluer ve ark. TAT yöntemlerine baş-
vuran kanser hastalarının %90,6’sının bitkisel ka-
rışımlar ve bitki çayları kullandığını ve ısırgan
otunun (%89,6) ilk tercih olduğunu, Algier ve ark.
kanser hastalarının %88,9’unun bitkisel ürünleri
kullandığını ve en sık ısırgan otu (%57,6), kekik
(%10,2) ve papatyanın (%8,5) tercih edildiğini, Er-
doğan ve ark. kalp yetersizliği hastalarının
%84,4’ünün bitkisel tedavileri kullandığını; en çok
tercih edilen bitkisel ürünlerin sırasıyla maydanoz
Nesrin NURAL ve ark. J Tradit Complem Med 2018;1(1):1-9
6
TAT (+) TAT (-) Toplam ki-kare analizi
Hastaların tanıtıcı özellikleri n % n% n % χχ2p
Yaş ort: 19-40 yaş 23 44,2 29 55,8 52 25,1
51,101±16,800 41-64 yaş 74 67,3 36 32,7 110 53,1 9,876 0,007
65-96 yaş 32 71,1 13 28,9 45 21,7
Cinsiyet Kadın 82 62,6 49 37,4 131 63,3 0,012 0,914
Erkek 47 61,8 29 38,2 76 36,7
Medeni durum Evli 101 62,3 61 37,7 162 78,3 0,000 0,988
Bekâr ve dul 28 62,2 17 37,8 45 21,7
Eğitim durumu Okur yazar değil ve 81 64,3 45 35,7 126 60,9 0,530 0,466
ilkokul mezunu
Ortaöğretim ve 48 59,3 33 40,7 81 39,1
üzeri mezun
Yaşanılan yer İl 80 64,0 45 36,0 125 60,4 0,380 0,538
İlçe ve köy 49 59,8 33 40,2 82 39,6
Meslek Ev hanımı 65 60,2 43 39,8 108 52,2
Emekli 23 74,2 8 25,8 31 15,0 2,190 0,335
Diğer 41 60,3 27 39,7 68 32,9
Gelir durumu Kötü ve orta 105 59,0 73 41,0 178 86,0 6,000 0,014
İyi 24 82,8 5 17,2 29 14,0 -
Kronik hastalık tipi* Hipertansiyon 68 70,8 28 29,2 96 46,4
Diyabet 32 71,1 13 28,9 45 21,7
Astım 16 76,2 5 23,8 21 10,1
Kanser 14 70,0 6 30,0 20 9,7
Kalp yetersizliği 13 81,3 3 18,8 16 7,7
Kronik böbrek yetersizliği 10 43,5 13 56,5 23 11,1
Anemi 10 83,3 2 16,7 12 5,8
KOAH 6 75,0 2 25,0 8 3,9
Akut böbrek yetersizliği 5 38,5 8 61,5 13 6,3
Diğer** 73 60,8 47 39,2 120 58,0
Tanı yılı 0-5 yıl 83 63,4 48 36,6 131 63,3 0,164 0,685
5-45 yıl 46 60,5 30 39,5 76 36,7
TABLO 2: Hastaların tanıtıcı özelliklerinin TAT yöntemlerini kullanma durumuna göre dağılımı.
TAT: Tamamlayıcı ve alternatif tıp, KOAH: Kronik obstrüktif akciğer hastalığı.
* n katlanmıştır.
** SVO, ülser, obezite, myelodisplastik sendrom, osteoartrit, aritmi, sistemik lupus eritromatozus, guatr, nefroskleroz, bronşit, alerjik bronşit, varis, romatizma, vertigo, hiperlipidemi,
prostat, kronik diyare, hemoroid, alerji, depresyon.
(%11,8), sarımsak (%10,8), yeşil çay, nane ve çörek
otu (%9,8) olduğunu, Hashempur ve ark. diyabet
hastalarının çoğunun (%97,7) bitkisel preparatları
kullan dığını bildirmişlerdir.7,20,25,29,37 Bu çalışmala-
rın sonuçları sonuçlarımızdan yüksektir. Hastala-
rın çoğunlukla bitkisel ürünleri tercih etmelerinin
nedenleri, kolay ulaşılabilir olması ve doğal yollar-
dan elde edilmesinden kaynaklanıyor olabilir. Kul-
lanılan TAT yöntemlerini hastanın yaşadığı bölge,
kültürel farklılıkları, sağlık/hastalık inancı etkile-
mektedir. Diğer bazı çalışmalarda ise en çok tercih
edilen TAT yöntemlerinin vitamin takviyeleri,
masaj ve geleneksel Çin tıbbı olduğu ve vitamin
takviyelerinin bağışıklık sistemini güçlendirmek,
masajın kas-iskelet sistemi sorunlarını gidermek
için kullanıldığı bildirilmektedir.13,15,28,38-40 Bu çalış-
mada, bitkisel ürünler dışındaki diğer yöntemlerin
daha az sıklıkta tercih edilmesinin nedenleri; bu
yöntemler hakkında yeterli bilgiye sahip olmama,
ulaşma-elde etme yollarının sınırlı, maliyetlerinin
yüksek olması olabilir.
Literatürde yaş ile TAT yöntemlerini kullanma
arasındaki ilişki farklılık göstermektedir. Yapılan
farklı çalışmalarda, TAT kullanımının genç hasta-
larda daha yüksek olduğuya da TAT kullanımında
yaşın etkili olmadığıbelirtilmektedir.15,35,38,40,41 Ça-
lışmamızda 65 yaş ve üzerindeki hastalarda TAT
kullanımı anlamlı olarak daha yüksek bulunmuş-
tur. Bu çalışmaya benzer olarak Güven ve ark. yaşla
birlikte TAT uygulama sıklığının arttığını, Wazaify
ve ark. da TAT kullanım sıklığının 50 yaş üzerin-
dekilerde daha fazla olduğunu belirtmişlerdir.7,42
İleri yaşlarda kronik hastalık sıklığının artması ile
hastaların TAT uygulamalarına daha fazla yönel-
diği düşünülebilir. Çalışmamızda cinsiyete göre
TAT kullanımı yönünden istatistiksel olarak an-
lamlı bir fark olmadığı saptanmıştır. Bu çalışmaya
benzer olarak Wood ve ark. da TAT kullanan ve
kullanmayan hastalar arasında cinsiyet yönünden
anlamlı bir fark olmadığını bildirmişlerdir.43 Yapı-
lan diğer çalışmalarda ise TAT kullanımının kadın
cinsiyette daha fazla olduğu belirtilmekte-
dir.7,33,35,40,42,44,45
Literatürde, medeni durumun TAT kullan-
mada etkili faktör olduğu bildirilmektedir.15,41,46,47
Bu çalışmada, medeni durumun TAT kullanımında
etkili bir faktör olmadığı saptanmıştır. Benzer şe-
kilde Güven ve ark. da medeni durum ile TAT kul-
lanma durumu arasındaki farkın anlamsız
olduğunu tespit etmişlerdir.7
Araştırmamızda TAT kullanma sıklığının gelir
durumu düşük ve orta düzeyde olan hastalarda an-
lamlı olarak daha yüksek olduğu saptanmıştır.
Diğer taraftan, eğitim durumu ile TAT kullanma
sıklığı arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır
(P>0,05). Bu sonuç, araştırmaya alınan bireylerin
yarıdan fazlasının düşük eğitim düzeyine sahip ol-
ması ile ilişkili olabilir. Yapılan çalışmalarda ise
yüksek eğitim düzeyine ve yüksek gelire sahip
olanlarda TAT kullanımının daha yaygın olduğu
bildirilmektedir.7,13,15,32,35,41,44 Gelir düzeyi ile eğitim
düzeyi arasındaki ilişkinin pozitif yönde olduğu ve
eğitim durumunun bireyin sağlık arama davranı-
şını etkilediği vurgulanmaktadır.48
Osamor ve ark., mesleğin TAT kullanımının ba-
ğımsız belirleyicisi olmadığını bildirmişlerdir.46 Ça-
lışmamızda da mesleğin TAT kullanımında etkili bir
faktör olmadığı saptanmıştır. Farooqui ve ark. ise ça-
lışma durumu ile TAT kullanımı arasında anlamlı bir
fark olduğunu bildirmişlerdir.33
Bu çalışmada yaşanılan yer ile TAT yöntemi
kullanımı arasındaki farkın anlamsız olduğu
saptanmıştır. Güven ve ark., ilde yaşayanlara
(%48,2) göre kasabada yaşayanlarda (%68,1) TAT
yöntemi kullanımının anlamlı olarak daha yüksek
olduğunu belirtmişlerdir.7Farklı çalışmalarda, kır-
sal alanda TAT yöntemlerinin daha yaygın olarak
bilindiği ve kullanıldığı vurgulanmaktadır.49,50
Hastalığın birey için ne anlam ifade ettiği ve
semptomların niteliği, sağlık arama davranışını et-
kileyen en önemli faktörlerden biridir. Hastalığın
günlük aktiviteleri etkileme düzeyi ve evresi, bireyi
sağlık arama davranışına yöneltmektedir ve amaç
hastalığı iyileştirmektir.42 Çalışmamızda, hastaların
TAT yöntemlerini en fazla kan basıncını düşürmek
(%38,8), ağrıyı azaltmak (%30,2) ve enfeksiyonu ön-
lemek (%13,2), kan şekerini düşürmek (%9,3) için
kullandıkları belirlenmiştir. Kan basıncı, kan şekeri,
ağrı ve enfeksiyon gibi gün içinde akut olarak yaşa-
nan ve bireyi o an içinde çok fazla etkileyen rahat-
sızlığı azaltma, kendini iyileştirme arayışlarıyla da
ilişkili olabilir. Bu çalışma sonuçlarına benzer olarak
Nesrin NURAL ve ark. J Tradit Complem Med 2018;1(1):1-9
7
Güven ve ark., hastaların TAT uygulama nedenleri-
nin başında tansiyonu düzenlemek olduğunu belirt-
mişlerdir.7 Hasan ve ark., hastaların %35,5’inin
diabetes mellitus, %12,8’inin periferik nöropati,
%5,6’sının dislipidemi için TAT kullandığını sapta-
mışlardır.13 Manya ve ark., diyabet hastalarının
%46,3’ünün ya diyabet ya da genel sağlığı iyileştir-
mek için bir ya da daha fazla TAT yöntemi kullan-
dıklarını tespit etmişlerdir.38 Erdoğan ve ark., kalp
hastalarının %47’sinin bu yöntemlerin yararlı oldu-
ğunu düşündüğünü, %33’ünün kendini iyi hissettiği
için kullandığını bildirmişlerdir.20 Yarney ve ark. da
kanser hastalarının TAT yöntemlerini en sık kul-
lanma nedenlerini; kanserle mücadele etmek
(%40,6), kanser/konvansiyonel tedavi (%23,2) ola-
rak saptamışlardır.15
TAT yöntemlerinin birçok olumlu etkisinin
yanı sıra olumsuz etkileri de olabilmektedir.51 Özel-
likle bazı TAT yöntemleri ile hastaların kullandıkları
reçeteli ilaçlar etkileşime girebilmektedir. Bu çalış-
mada, TAT yöntemlerini kullanan hastaların %79,8’i
TAT kullanımının sağlığını olumlu yönde, %5,4’ü ise
olumsuz yönde etkilediğini bildirmiştir. Olumlu et-
kileri sırasıyla rahatlama, tansiyonu düşürme ve ağ-
rıyı azaltmadır. Önceki çalışmalarda da TAT
kullanımının olumlu etkileri olduğu, olumlu etkiler
arasında hastalığın ilerlemesinde yavaşlama, semp-
tomlarda rahatlama duygusu, sağlık durumunda iyi-
leşme bildirilmiştir.13,24,25,40,52 Araz ve ark. ise TAT
yöntemlerini kullanıp zarar gören ya da zarar gören
tanıdıkları olan kişiler olduğunu belirtmişlerdir.53
Günümüzde teknolojideki hızlı gelişmeler pa-
ralelinde bilgiye erişim kolaylaşmıştır. İnternet ve
televizyon, sağlık davranışını belirlemede önemli
bilgi kaynaklarıdır. Türkiye’de TAT ile ilgili gazete
haberlerinin gazetecilik, halk sağlığı ve tıbbi etik bo-
yutuyla değerlendirildiği bir araştırmada, Türki-
ye’de en çok satan günlük gazeteler olan Posta,
Hürriyet ve Sabah’taki TAT haberleri incelenmiş-
tir. Her üç gazetede TAT ile ilgili toplam 585 ya-
zının yayımlandığı, ilk sırada yer alan haber
kaynağının tıp doktorları olduğu, reklamlar dı-
şında gazetelerdeki yazıların %69,6’sının okur-
lara TAT’ı önerir nitelik taşıdığı, TAT ile ilgili
yazıların %58,5’inin bitkisel tedavi ile ilgili ol-
duğu bildirilmektedir.54 Yapılan çalışmalar, birey-
lerin TAT hakkındaki bilgilere sıklıkla medya yolu
ile ulaştıklarını göstermektedir.15,20,39,55 Çalışma-
mızda da hastaların TAT yöntemleri hakkındaki
temel bilgi kaynağının ilk sırada televizyon, ardın-
dan akraba, aile ve arkadaş olduğu saptanmıştır.
Diğer çalışmalarda ise TAT hakkında temel bilgi
kaynağının arkadaş, aile ya da akraba olduğu bildi-
rilmektedir.25,33,43 Genellikle toplumun bilgi edin-
diği bu kaynaklarda, kullanılan TAT yöntemlerinin
yan etkilerinden, mevcut tıbbi tedaviye olan etki-
leşimlerinden ve olumsuzluklarından söz edilme-
mektedir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Kronik hastalıkların modern tıbbi tedaviler ile tam
olarak düzeltilememesi ve yaşam kalitesi üzerine
olumsuz etkileri, bireylerin farklı tedavi seçenek-
lerini denemelerine neden olmaktadır. Kronik has-
talığı olan bireylerin yarısından fazlasının TAT
yöntemlerini kullandığı ve en sık bilgi kaynağının
televizyon olduğu, bununla birlikte yaşlı hastala-
rın ve düşük/orta gelir düzeyine sahip hastaların
TAT yöntemlerini daha fazla kullandıkları sonu-
cuna varılmıştır.
Dâhiliye polikliniklerine başvuran tüm hasta-
ların TAT yöntemlerini kullanıp kullanmadığı sor-
gulanmalı ve hastaların kullandıkları ilaçlar ile
etkileşimi ve semptomlar üzerinde etkisinin olup
olmadığı araştırılmalıdır. Sağlık çalışanlarının, kro-
nik hastalığı olan bireylerin sağlık arama davranış-
larına, sağlığı ile geliştirdiği inanca karşı daha
duyarlı olmaları ve bu durumu göz ardı etmemeleri
sunulacak tedavi ve bakımı daha etkili kılacaktır.
T
T
e
e
ş
ş
e
e
k
k
k
k
ü
ü
r
r
Anketin yapılmasında ve verilerin yüklenmesinde gösterdik-
leri katkılardan dolayı KTÜ Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşi-
relik Bölümü 4. sınıf öğrencileri L. Rabia Kılıçlı, Elif Şahinoğlu,
Pınar Kutluve Bihter Özterzi’ ye teşekkür ederiz.
F
F
i
i
n
n
a
a
n
n
s
s
a
a
l
l
K
K
a
a
y
y
n
n
a
a
k
k
Bu çalışma sırasında, yapılan araştırma konusu ile ilgili doğru-
dan bağlantısı bulunan herhangi bir ilaç firmasından, tıbbi alet,
gereç ve malzeme sağlayan ve/veya üreten bir firma veya her-
hangi bir ticari firmadan, çalışmanın değerlendirme sürecinde,
çalışma ile ilgili verilecek kararı olumsuz etkileyebilecek maddi
ve/veya manevi herhangi bir destek alınmamıştır.
Nesrin NURAL ve ark. J Tradit Complem Med 2018;1(1):1-9
8
Ç
Ç
ı
ı
k
k
a
a
r
r
Ç
Ç
a
a
t
t
ı
ı
ş
ş
m
m
a
a
s
s
ı
ı
Bu çalışma ile ilgili olarak yazarların ve/veya aile bireylerinin
çıkar çatışması potansiyeli olabilecek bilimsel ve tıbbi komite
üyeliği veya üyeleri ile ilişkisi, danışmanlık, bilirkişilik, her-
hangi bir firmada çalışma durumu, hissedarlık ve benzer du-
rumları yoktur.
Y
Y
a
a
z
z
a
a
r
r
K
K
a
a
t
t
k
k
ı
ı
l
l
a
a
r
r
ı
ı
Bu çalışma hazırlanırken tüm yazarlar eşit katkı sağlamıştır.
Nesrin NURAL ve ark. J Tradit Complem Med 2018;1(1):1-9
9
1. Özçelik G, Toprak D. Why is phytotherapy preferred? Ankara
Med J 2015;15(2):48-58.
2. Gözüm S, Unsal A. Use of herbal therapies by older, community-
dwelling women. J Adv Nurs 2004;46(2):171-8.
3. Arthur K, Belliard JC, Hardin SB, Knecht K, Chen CS, Mont-
gomery S. Practices, attitudes, and beliefs associated with com-
plementary and alternative medicine (CAM) use among cancer
patients. Integr Cancer Ther 2012;11(3):232-42.
4. Ben-Arye E, Frenkel M. Referring to complementary and alter-
native medicine--a possible tool for implementation. Comple-
ment Ther Med 2008;16(6):325-30.
5. Barnes PM, Powell-Griner E, McFann K, Nahin RL. Comple-
mentary and Alternative Medicine Use Among Adults: United
States, 2002. Advance Data From Vital and Health Statistics;
No 343. Hyattsville, MD: National Center for Health Statistics;
2004. p.20.
6. Clarke TC, Black LI, Stussman BJ, Barnes PM, Nahin RL.
Trends in the Use of Complementary Health Approaches Among
Adults: United States, 2002-2012. National Health Statistics Re-
ports; No 79. National Center for Health Statistics; Hyattsville,
MD: DHHS publication; 2015. p.15.
7. Güven ŞD, Muz G, Efe Ertürk N, Özcan A. [Use of comple-
mentary and alternative treatment in the patients with hyperten-
sion]. Balıkesir Health Sciences Journal 2013;2(3): 160-6.
8. Tokem Y. [The use of complementary and alternative treatment
in patients with asthma]. Tüber-küloz ve Toraks Dergisi
2006;54(2):189-96.
9. Kav S, Hanoğlu Z, Algier L. [Use of complementary and alterna-
tive medicine by cancer patients in Turkey: a literature review]. In-
ternational Journal of Hematology and Oncology 2008;18(1):32-8.
10. Tas F, Ustuner Z, Can G, Eralp Y, Camlica H, Basaran M, et al.
The prevalence and determinants of the use of complementary
and alternative medicine in adult Turkish cancer patients. Acta
Oncol 2005;44(2):161-7.
11. Ching SM, Zakaria ZA, Paimin F, Jalalian M. Complementary
alternative medicine use among patients with type 2 diabetes
mellitus in the primary care setting: a cross-sectional study in
Malaysia. BMC Complement Altern Med 2013;13:148.
12. Gözüm S, Tezel A, Koc M. Complementary alternative treat-
ments used by patients with cancer in eastern Turkey. Cancer
Nurs 2003;26(3):230-6.
13. Hasan SS, Ahmed SI, Bukhari NI, Loon WC. Use of comple-
mentary and alternative medicine among patients with chronic
diseases at outpatient clinics. Complement Ther Clin Pract
2009;15(3):152-7.
14. Ulusoy H, Kaya Güçer T, Aksu M, Arslan Ş, Habiboğlu A, Akgöl
G, et al. The use of complementary and alternative medicine in
Turkish patients with rheumatic diseases. Turk J Rheumatol
2012;27(1):31-7.
15. Yarney J, Donkor A, Opoku SY, Yarney L, Agyeman-Duah I,
Abakah AC, et al. Characteristics of users and implications for
the use of complementary and alternative medicine in Ghanaian
cancer patients undergoing radiotherapy and chemotherapy: a
cross-sectional study. BMC Complement Altern Med 2013;13:16.
16. Uysal H. [Current approaches to complementary and alterna-
tive medicine in cardiovascular diseases]. Journal of Cardio-
vascular Nursing 2016;7(Suppl 2):69-83.
17. Complementary, Alternative, or Integrative Health: What’s In a
Name? https://nccih.nih. gov/health/integrative-health. Erişim
Tarihi: 1.03.2017.
18. Resmi Gazete (29.5.1991; Sayı: 20885) Akupunktur Tedavi
Yönetmeliği. 1991. p.3.
19. Mollahaliloğlu S, Uğurlu FG, Kalaycı MZ, Öztaş D. [The new pe-
riod in traditional and complementary medicine]. Ankara Med J
2015;15(2):102-5.
20. Erdoğan Z, Oğuz S, Erol E. [Use of complementary therapies in
the patients with heart disease]. Spatula DD 2012;2(3):135-9.
21. Akyuz A, Dede M, Cetinturk A, Yavan T, Yenen MC, Sarici SU,
et al. Self-application of complementary and alternative medi-
cine by patients with gynecologic cancer. Gynecol Obstet Invest
2007;64(2):75-81.
22. Basak T, Unver V, Demirkaya S. The use of complementary
and alternative medicine by multiple sclerosis patients in Turkey.
Gulhane Med J 2014;56(2):71-5.
23. Malak AT, Karayurt O, Demir E, Yümer AS. Complementary and
alternative medicine in cancer patients-analysis of influencing
factors in Turkey. Asian Pac J Cancer Prev 2009;10(6):1083-7.
24. Ali-Shtayeh MS, Jamous RM, Jamous RM. Complementary and
alternative medicine use amongst Palestinian diabetic patients.
Complement Ther Clin Pract 2012;18(1):16-21.
25. Uğurluer G, Karahan A, Edirne, T, Şahin HA. [The prevalence
and causes of the use of complementary and alternative medi-
cine in patients treated at an outpatient chemotherapy unit]. Van
Med J 2007;14(3):68-73.
26. Lafçı D, Kaşıkçı MK. [The knowledge level and using of com-
plementary and alternative therapies of the health personal who
working at hospitals]. Gümüşhane University Journal of Health
Sciences 2014;3(4):1-18.
27. Robinson A, McGrail MR. Disclosure of CAM use to medical
practitioners: a review of qualitative and quantitative studies.
Complement Ther Med 2004;12(2):90-8.
28. Lee GB, Charn TC, Chew ZH, Ng TP. Complementary and al-
ternative medicine use in patients with chronic diseases in pri-
mary care is associated with perceived quality of care and
cultural beliefs. Fam Pract 2004;21(6):654-60.
29. Algier LA, Hanoglu Z, Ozden G, Kara F. The use of comple-
mentary and alternative (non-conventional) medicine in cancer
patients in Turkey. Eur J Oncol Nurs 2005;9(2):138-46.
30. Öğüt Düzen K, Korkmaz M. [Symptom control in cancer pa-
tients, and use of complementary and alternative medicine].
DEUHFED 2015;8(2):67-76.
31. Dişsiz G, Yilmaz M. Complementary and alternative therapies
and health literacy in cancer patients. Complement Ther Clin
Pract 2016;23:34-9.
32. Erdoğan Z, Çınar S, Şimşek S. [The relationship between hope-
lessness level and the use of complementary medicine meth-
ods in hemodialysis patients]. Spatula DD 2013;3(3):107-12.
33. Farooqui M, Hassali MA, Shatar AK, Farooqui MA, Saleem F,
Haq NU, et al. Use of complementary and alternative medicines
among Malaysian cancer patients: a descriptive study. J Tradit
Complement Med 2016;6(4):321-6.
34. Kretchy IA, Owusu-Daaku F, Danquah S. Patterns and deter-
minants of the use of complementary and alternative medicine:
a cross-sectional study of hypertensive patients in Ghana. BMC
Complement Altern Med 2014;14:44.
35. Yeh GY, Davis RB, Phillips RS. Use of complementary therapies
in patients with cardiovascular disease. Am J Cardiol
2006;98(5):673-80.
36. Bell RA, Suerken CK, Grzywacz JG, Lang W, Quandt SA, Ar-
cury TA. CAM use among older adults age 65 or older with hy-
pertension in the United States: general use and disease
treatment. J Altern Complement Med 2006;12(9): 903-9.
37. Hashempur MH, Heydari M, Mosavat SH, Heydari ST, Shams
M. Complementary and alternative medicine use in Iranian pa-
tients with diabetes mellitus. J Integr Med 2015;13(5):319-25.
38. Manya K, Champion B, Dunning T. The use of complementary
and alternative medicine among people living with diabetes in
Sydney. BMC Complement Altern Med 2012;12:2.
39. Huebner J, Micke O, Muecke R, Buentzel J, Prott FJ, Kleeberg
U, et al; PRIO (Working Group Prevention and Integrative On-
cology of the German Cancer Society). User rate of comple-
mentary and alternative medicine (CAM) of patients visiting a
counseling facility for CAM of a German comprehensive can-
cer center. Anticancer Res 2014;34(2):943-8.
40. Hori S, Mihaylov I, Vasconcelos JC, McCoubrie M. Patterns
of complementary and alternative medicine use amongst out-
patients in Tokyo, Japan. BMC Complement Altern Med
2008;8:14.
41. Foltz V, St Pierre Y, Rozenberg S, Rossignol M, Bourgeois P,
Joseph L, et al. Use of complementary and alternative thera-
pies by patients with self-reported chronic back pain: a na-
tionwide survey in Canada. Joint Bone Spine
2005;72(6):571-7.
42. Wazaify M, Alawwa I, Yasein N, Al-Saleh A, Afifi FU. Com-
plementary and alternative medicine (CAM) use among Jor-
danian patients with chronic diseases. Complement Ther Clin
Pract 2013;19(3):153-7.
43. Wood MJ, Stewart RL, Merry H, Johnstone DE, Cox JL. Use of
complementary and alternative medical therapies in patients with
cardiovascular disease. Am Heart J 2003;145(5):806-12.
44. Metcalfe A, Williams J, McChesney J, Patten SB, Jetté N. Use
of complementary and alternative medicine by those with a
chronic disease and the general population--results of a national
population based survey. BMC Complement Altern Med
2010;10:58.
45. Gor A, Kothari N, Shah P, Gaur K. Use of complementary and
alternative medicine (CAM) in patients with essential hyperten-
sion and diabetes mellitus attending a tertiary care teaching hos-
pital. Inter J Med Sci Dent Heal 2015;1(2):50-7.
46. Osamor PE, Owumi BE. Complementary and alternative medi-
cine in the management of hypertension in an urban Nigerian
community. BMC Complement Altern Med 2010;10:36.
47. Efe D, Kılıç Akça N, Kiper S, Aydın G, Gümüş K. [Supportive
methods used by the individuals with hypertension to decrease
blood pressure]. Spatula DD 2012;2(4):207-12.
48. Pledger MJ, Cumming J, Burnette M. Health service use
amongst users of complementary and alternative medicine. The
New Zealand Medical Journal 2010;123(1312):26-35.
49. Arcury TA, Bell RA, Snively BM, Smith SL, Skelly AH, Wetmore
LK, et al. Complementary and alternative medicine use as health
self-management: rural older adults with diabetes. J Gerontol B
Psychol Sci Soc Sci 2006;61(2):62-70.
50. Meurk C, Broom A, Adams J, Sibbritt D. Rurality, mobility, iden-
tity: women’s use of complementary and alternative medicine in
rural Australia. Health Place 2013;20:75-80.
51. Posadzki P, Watson LK, Ernst E. Adverse effects of herbal med-
icines: an overview of systematic reviews. Clin Med (Lond)
2013;13(1):7-12.
52. Oxelmark L, Lindberg A, Löfberg R, Sternby B, Eriksson A,
Almer S, et al; SOIBD, the Swedish Organization for the study
of Inflammatory Bowel Disease. Use of complementary and al-
ternative medicine in Swedish patients with inflammatory bowel
disease: a controlled study. Eur J Gastroenterol Hepatol
2016;28(11):1320-8.
53. Araz A, Harlak H, Meşe G. [Health behaviors and alternative
medicine use]. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007;6(2):112-
22.
54. Polat G. [Evaluation of newspaper articles about complemen-
tary alternative medicine in terms of journalism, public health
and medical ethics]. International Journal of Human Sciences
2014;11(1):814-35.
55. Molassiotis A, Scott JA, Kearney N, Pud D, Magri M,
Selvekerova S, et al. Complementary and alternative medicine
use in breast cancer patients in Europe. Support Care Cancer
2006;14(3):260-7.
KAYNAKLAR