Tom 9 (2013) SUBURBANIZACJA REZYDENCJONALNA W POLSCE - OCENA PROCESU / RESIDENTIAL SUBURBANIZATION IN POLAND - ESTIMATE OF PROCESS

Abstract

This article focuses on residential suburbanization in Poland. The development of these processes was examined with a special regard to the present period i.e. the beginning of 21st century. International migrations were investigated as a factor contributing to the intensity of suburbanization in Poland. The authors attempted to exemplify changes of migrant age structure within metropolitan areas. These areas are currently being shaped by intense urbanization. In 2005-2010 Polish suburbanization slowed down as EU external migrations, economic and financial crisis altered outflow directions and greatly reduced possibilities to move and settle in the suburbs.

Full text

STUDIA MIEJSKIE
tom 9 (2013)
Andrzej ZBOROWSKI
Uniwersytet Jagielloński wKrakowie
Piotr RAŹNIAK
Uniwersytet Pedagogiczny wKrakowie
SUBURBANIZACJA REZYDENCJONALNA WPOLSCE 
OCENA PROCESU
RESIDENTIAL SUBURBANIZATION IN POLAND 
ESTIMATE OF PROCESS
ABSTRACT:  is article focuses on residential suburbanization in Poland.  e development of these pro-
cesses was examined with aspecial regard to the present period i.e. the beginning of 21st century. Interna-
tional migrations were investigated as afactor contributing to the intensity of suburbanization in Poland.  e
authors attempted to exemplify changes of migrant age structure within metropolitan areas.  ese areas are
currently being shaped by intense urbanization. In 2005–2010 Polish suburbanization slowed down as EU
external migrations, economic and fi nancial crisis altered outfl ow directions and greatly reduced possibilities
to move and settle in the suburbs.
KEY WORDS: residential suburbanization, Poland, urban-rural migrations
Wprowadzenie
Proces transformacji ustrojowej uruchomiony wPolsce w1989r. wywołał nie tylko
zasadnicze zmiany polityczne igospodarcze wkraju, lecz wpłynął także na dynamikę
dokonujących się przekształceń współczesnych form osadnictwa i wykształcenie no-
wej jakościowo przestrzeni polskich miast iobszarów podmiejskich. Wprowadzenie
gospodarki wolnorynkowej zapoczątkowało uruchomienie dynamicznych procesów
jej przekształceń na skutek upadku irestrukturyzacji starych przedsiębiorstw oraz po-
jawienia się nowych podmiotów gospodarczych, wzrostu dochodów ludności oraz roz-
woju rynku nieruchomości. Odzwierciedleniem tych procesów są zmiany funkcjonalne
przestrzenno-strukturalne ispołeczne, dokonujące się współcześnie wwielu ośrodkach
miejskich. Zmiany te najbardziej dynamicznie przebiegają wobszarach wielkomiej-
skich, na mniejszą skalę dokonują się także wmiastach średniej wielkości i wcałkiem

38 Andrzej Zborowski, Piotr Raźniak
małych ośrodkach lokalnych. Można tu wymienić: przemiany krajobrazu miejskiego,
wzrost intensywności użytkowania ziemi, zmiany funkcji przede wszystkim obszarów
śródmiejskich, atakże podmiejskich, przemiany zachowań przestrzennych społeczeń-
stwa iwzrost jego polaryzacji. Jednym ze społecznych, ekonomicznych imaterialnych
wyrazów tych przemian jest intensywny rozwój procesów suburbanizacji. Procesy te
wpierwszej fazie ich rozwoju zawładnęły przestrzenią stref przedmiejskich ipodmiej-
skich miast dużych, by wkolejnym etapie pojawić się wmiastach średnich imałych.
W opracowaniu zaprezentowano stan zaawansowania procesów suburbanizacyjnych
w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem pierwszej dekady XXI w., awięc okresu
intensywnego rozwoju tych procesów wPolsce. Starano się także prześledzić wpływ
kryzysu gospodarczego końca ostatniej dekady na zmiany dynamiki inatężenia pro-
cesów suburbanizacji wprzestrzeni kraju. Uwagę zwrócono też na cechy strukturalne
migrantów wwymiarze struktury wieku.
Procesy suburbanizacji mogą być interpretowane w dwóch perspektywach ba-
dawczych. Pierwsza znich odnosi się do suburbanizacji jako zmiany wregionalnym
układzie migracji. Druga perspektywa wpisuje suburbanizację wkontekst cyklu życia
miasta. W niniejszej pracy studium suburbanizacyjne zostało odniesione do pierwszej
zwymienionych perspektyw badawczych.
Procesy suburbanizacji wPolsce, ale także wEuropie Środkowej od początku swojego
zaistnienia wlatach 90. ubiegłego wieku wywoływały żywe zainteresowanie geografów.
Większość publikacji poświęconych procesom suburbanizacji dotyczyła kilku zagad-
nień, takich jak: zróżnicowanie przestrzenne suburbanizacji wstrefach podmiejskich
pojedynczych miast (Kok, Kovacs 1999, Tammaru 2001, Timár, Váradi 2001, Lisowski
2004, Rebernik 2005, Tammaru i in. 2004, Jakóbczyk-Gryszkiewicz 2011, Zborow-
ski, Chaberko, Kretowicz 2011) porównanie intensywności tych procesów wdużych
ośrodkach miejskich (Wiessner 2000), określenie wpływu suburbanizacji na społeczną
polaryzację (Kontuly, Tammaru 2006, Novák, Sýkora 2007), badanie cyklu miejskiego
zuwzględnieniem fazy suburbanizacji (Tammaru iin. 2004, Kabisch, Haase 2009),
suburbanizacja analizowana w kategoriach zjawisk decentralizacji i dekoncentracji
(Brown, Schaff t 2002, Prelegović, Lubitć, Pojanowić 2004), suburbanizacja oceniana
przez pryzmat procesu urban sprawl (Nuissl, Rink 2005), suburbanizacja jako zjawisko
migracji wstrefi e podmiejskiej (Szymańska 2000, Ouředniček 2007, Raźniak 2011).
Badania wPolsce doczekały się też już kilku przeglądów tej tematyki. Do nich zaliczyć
należy opracowanie Lisowskiego iGrochowskiego (2009) oraz wydane zeszyty na ten
temat pod redakcją Lorensa (2005), Kozłowskiego (2006), Słodczyka (2011) iJakóbczyk-
-Gryszkiewicz (2011).
Rozważania teoretyczne
W badaniach procesów suburbanizacyjnych stosuje się co najmniej dwa podejścia
badawcze, tj. opisowe imodelowe. W podejściu opisowym możemy wyróżnić dwa

Suburbanizacja rezydencjonalna wPolsce… 39
typy defi nicji suburbanizacyjnych. Pierwszy typ odnosi się do suburbanizacji jako
procesu urbanizacji strefy podmiejskiej, drugi dotyczy badania migracji ocharakterze
odśrodkowym, ale dokonujących się wobrębie regionu miejskiego czy też obszaru me-
tropolitalnego (tzw. suburbanizacja rezydencjonalna). W ramach drugiego typu defi ni-
cyjnego obok migracji ludności przedmiotem badania są także procesy dekoncentracji
przestrzennej fi rm iinstytucji (suburbanizacja przemysłowo-usługowa). Najbardziej
zawężone pojęcie suburbanizacji odnosi się do ujęcia modelowego i oznacza jedną
zfaz wczterofazowym cyklu rozwoju miasta (regionu miejskiego). Pojęcie to odnosi się
do szczególnego etapu rozwoju tego regionu, gdy redystrybucja mieszkańców imiejsc
pracy przejawia się wszybszym ich wzroście wstrefi e podmiejskiej niż wmieście cen-
tralnym. W strefi e zaawansowanej suburbanizacji, tzw. bezwzględnej dekoncentracji,
wrdzeniu miejskim (urban core) występuje ubytek ludności. W literaturze przedmiotu
spotykamy szereg modelowych ujęć stadiów rozwoju regionu miejskiego (van den Berg
iin. 1982, Klaassen, Paelinek 1979, Cheshire, Hay 1989, Hall 1988, Cheshire 1995,
Zborowski 2005) związanych z teorią cyklu życia miejskiego. Proces suburbanizacji
interpretowany jako odmiana migracji regionalnych może być odniesiony do koncepcji
przejścia migracyjnego (mobility transition) W. Zelinsky’ego (1971). W koncepcji tej
zjawisku suburbanizacji odpowiada forma migracji ludności występujących wobrębie
obszarów miejskich. Forma ta rozwija się najbardziej dynamicznie wIII fazie społe-
czeństwa późnej transformacji.
W Stanach Zjednoczonych proces ten sięga lat 20. XX w. (Bourne 1996), ale na sze-
roką skalę rozwinął się po II wojnie światowej (Hall 2001). W latach 60. i70. XX wieku
procesy suburbanizacji zawładnęły miastami Europy Zachodniej (Champion 2001).
Jak zwraca uwagę G. Pratt (2001), powojenne suburbium jest postrzegane jako obszar
rezydencjonalny zprywatną własnością nieruchomości, zorientowany na samochód,
gdzie homogeniczna biała społeczność grupuje rodziny nuklearne, przynależne do
klasy średniej. Zakres defi nicyjny tego pojęcia wraz ze zmianami wstrukturze spo-
łeczno-przestrzennej suburbium amerykańskiego, ale też i zachodnioeuropejskiego
ulegał ewolucji. Przy zachowaniu wszelkich proporcji iskali przestrzennej procesów
suburbanizacji defi nicja ta wdużej mierze odnosi się do modelu polskiego suburbium
(z wyłączeniem elementów etnicznych). Ze względu na zróżnicowany okres powstania
suburbia wyróżniają się sporą różnorodnością (Whitehand 1994). Ta różnorodność
suburbanizacji wyraża się też wwielu możliwych interpretacjach tego procesu. We-
dług Bourne’a (1996) suburbium może być interpretowane jako naturalne, ewolucyjne
poszerzenie zurbanizowanego rdzenia miejskiego, może też stanowić pewien rodzaj
eskapizmu, pojmowanego jako ucieczka od problemów wielkomiejskiego centrum
wświat iluzji wiejskiej sielanki. Może też być traktowane jako instrument keynesi-
stowskiej polityki makroekonomicznego zarządzania iregulacji, atakże jako narzędzie
akumulacji kapitału oraz środek społecznej inżynierii miejskiej. Suburbium może być
postrzegane jako miejsce odzwierciedlające racjonalne decyzje fi rm igospodarstw do-
mowych poszukujących tańszych działek oraz jako obszar preferencji iwyborów kon-
sumpcyjnie nastawionego społeczeństwa. Suburbium dla części jego mieszkańców to

40 Andrzej Zborowski, Piotr Raźniak
miejsce będące azylem kojarzonym zbezpieczeństwem, atakże świat wiejskiej nostalgii.
W warunkach amerykańskich suburbium jest też pojmowane jako miejsce budowania
społeczno-politycznych strategii związanych zpolityczną fragmentacją metropolii.
Około 30 do 40 lat po intensywnym rozwoju urbanizacyjnym przedmieść miast
Europy Zachodniej wystąpiły na szerszą skalę procesy suburbanizacji wkrajach Eu-
ropy Środkowej, wtym wPolsce (Kovács 1994, Sýkora, Ouředniček 2006, Leetmaa,
Tammaru 2007, Lisowski 2005, Zborowski, Chaberko, Kretowicz 2011). Proces subur-
banizacji wtym regionie jest często porównywany do procesu decentralizacji ludności,
przedsiębiorstw isektora publicznego wkrajach Europy Zachodniej. Suburbanizacja
na Zachodzie była ściśle związana zpowojennym szybkim wzrostem bogactwa wspo-
łeczeństwach zachodnich irównie dynamicznym rozwojem motoryzacji (van den Berg
iin. 1982, Champion 2001, Parr 1999). Proces ten dostał nowe impulsy wpostaci po-
wojennego baby-boomu – zwiększonego przyrostu urodzeń dzieci izwiązanego znim
wzrostu zapotrzebowania na nowe mieszkania wobszarach odobrej jakości środowiska
przyrodniczego (Downs 1999).
Doświadczenia suburbanizacyjne Europy Zachodniej próbuje się zestawić zzacho-
dzącymi współcześnie procesami decentralizacyjnymi wmiastach Europy Środkowej
(Downs 1999, Sýkora 1999, Ruopillla 1998, Timar, Varadi 2001, Stanilov 2007, Zborow-
ski, Chaberko, Kretowicz 2011). Wśród licznych podobieństw wskazuje się na dużą rolę
samochodu jako podstawowego środka komunikacji mieszkańców suburbiów, wspie-
ranie suburbanizacji przez instytucje publiczne szczebla centralnego uruchamiające
programy udzielania pożyczek ikredytów oraz obniżania podatków dla kupujących
domy na przedmieściach. W wymiarze społecznym, podobnie jak na Zachodzie, subur-
banizacja metropolii środkowoeuropejskich objęła warstwy wyższe. Obok podobieństw
występują też liczne odmienności tego procesu w obu porównywanych regionach.
Zaliczyć do nich można: niższe natężenie, w porównaniu do Zachodu, procesów
suburbanizacyjnych w Europie Środkowej, występujące różnice wlokalizacji osiedli
suburbialnych (na Zachodzie zazwyczaj poza granicami administracyjnymi miasta,
wkrajach Europy Środkowej często wobrębie tych granic). Zwraca się też uwagę na brak
sekwencyjności tego procesu wkrajach „młodej suburbanizacji”, która to występowała
na Zachodzie ipolegała na znacznym czasowym wyprzedzeniu przez suburbanizację
rezydencjonalną procesu suburbanizacji usługowo-przemysłowej.
W dotychczas prowadzonych studiach nad suburbanizacją ujawnia się brak zgod-
ności co do motywów, jakimi kierują się mieszkańcy miast centralnych podejmujący
decyzję omigracji do suburbiów. Wymienia się tu szereg przyczyn tych migracji, które
można zestawić według kilku kategorii uwarunkowań suburbanizacji (tabela 1).
Migracje wokresie transformacji systemowej – suburbanizacja
Od połowy lat 90. ubiegłego stulecia rozpoczął się odpływ młodych, dobrze wykształ-
conych mieszkańców zdużych miast. W odpływie tym brali udział przede wszystkim

Suburbanizacja rezydencjonalna wPolsce… 41
młodzi ludzie zamieszkujący śródmieścia, aczęściowo rodziny pochodzące zwielkich
osiedli mieszkaniowych (Zborowski 1996). Mieszkańcy dużych miast kierowali się
przede wszystkim do osiedli suburbialnych iapartamentowców, inicjując wPolsce pro-
cesy suburbanizacji. W badaniach dotyczących przemian aglomeracji Polski wokresie
transformacji systemowej stwierdzono, iż „pojawiła się wielka liczba małych osiedli […]
zabudowy jednorodzinnej, tworzących wylewające się zgranic miasta strefy zabudowy”
(Korcelli 1996), oraz że osiedla te są budowane przez deweloperów anie, jak to miało
powszechnie miejsce wcałej Polsce, przez prywatnych inwestorów (Kochanowska, Ko-
chanowski 1997). Można zatem mówić ozaistnieniu wPolsce wdrugiej połowie lat 90.
ubiegłego wieku procesów suburbanizacji na szerszą skalę (Gorzelak, Smętkowski 2005,
Jakóbczyk-Gryszkiewicz 2011, Jałowiecki 2007, Lisowski 2005, Lorens [red.] 2005, Śle-
szyński 2006, Zborowski 2005, Zborowski, Chaberko, Kretowicz 2011, Raźniak 2012).
W Polsce wlatach 90. coraz mniej osób migrowało ze wsi do miast (rysunek 1).
Wynikało to przede wszystkim zograniczeń na rynku pracy, związanych zgwałtowną
dezindustrializacją. Inną zprzyczyn zahamowania migracji ze wsi do miast był wzrost
kosztów utrzymania wmieście, wtym gwałtowny wzrost cen mieszkań iopłat czynszu.
Istotne znaczenie wosłabieniu tempa migracji wieś–miasto miało także „wysycenie”
wielu obszarów wiejskich zludności mobilnej (Bański 2006). W 2000r. po raz pierwszy
ze wsi do miast przeniosło się mniej mieszkańców niż zmiast na wieś (odpowiednio 99
tys. osób i103 tys.). Bilans migracyjny wobecnym stuleciu zkażdym rokiem był coraz
mniej korzystny dla miast (rysunek 1).
Obserwując w ostatniej dekadzie tendencję wzrostową wielkości potoków migra-
cyjnych na kierunku miasto–wieś, warto zwrócić uwagę na przejściowe, wwybranych
latach, obniżanie się ich wolumenu. Po dynamicznym przyroście liczby migrantów
zmiast na wieś, obserwowanym wlatach 2001–2004, w2005r. nastąpiło odwrócenie
tej wzrostowej tendencji. W kolejnych latach, do 2007 r., ponownie liczba mieszkań-
ców odpływających zmiast na wieś szybko rosła, by w2008r. znacznie się obniżyć. Po
Tab el a 1
Uwarunkowania suburbanizacji
Kategoria uwarunkowań Uwarunkowania
Społeczno-ekonomiczne Wzrost zamożności, dostęp do kredytów, własność jako forma społecznej
religii, przemiany wukładach rodzinnych (rodzina nuklearna), zmiany
stylu życia, prestiż, dekapitalizacja zabudowy, rozwój patologii społecznej
Administracyjne iplano-
wania przestrzennego
Brak planu zagospodarowania przestrzennego (duża rola wydawania
pozwoleń na budowę – WZiZT), „prosuburbanizacyjna” polityka gmin
podmiejskich, dyktat deweloperów
Środowiskowo-przyrodni-
cze imieszkaniowe
Bliski kontakt znaturą, względy krajobrazowe, wzrost poczucia bezpie-
czeństwa, poprawa warunków mieszkaniowych
Techniczno-cywilizacyjne Postępy motoryzacji, poprawa stanu technicznego dróg lokalnych
Źródło: Opracowanie własne.

42 Andrzej Zborowski, Piotr Raźniak
roku tym nastąpiło nieduże ożywienie ruchu migracyjnego na kierunku miasto–wieś,
co objawiło się dalszym corocznym zwiększaniem się liczby emigrantów miejskich na
wsi. Dwa wyżej wymienione przejściowe spadki dynamiki migracji miejsko-wiejskich
należy łączyć wpierwszym przypadku (2005 r.) zotwarciem rynków pracy dla Polaków
wkilku wybranych krajach Unii Europejskiej, a wdrugim (2008 r.) – zwprowadzeniem
restrykcyjnej polityki udzielania kredytów hipotecznych przez banki, wzwiązku ze
światowym kryzysem fi nansowo-gospodarczym. Dla, jak można sądzić, przejściowego
ograniczenia napływu ludności miejskiej na wieś szczególnie duże znaczenie miały
działania banków. Ostrożne oszacowanie ubytków migracyjnych na kierunku miasto-
-wieś (wyliczone na podstawie ekstrapolowania tendencji migracyjnych z lat 2001–
2007), wskazuje na stratę po stronie wsi około 50 tys. migrantów rocznie, począwszy
od 2008r. Liczby te wdużej mierze odnoszą się do migracji miasto–wieś ocharakterze
suburbanizacyjnym.
Procesy suburbanizacji szczególnie mocno rozwinęły się wnajwiększych polskich
obszarach metropolitalnych (rysunek 2); traciły ludność miasta centralne. W okresie
2000–2008 jedynie trzy duże miasta wPolsce: Warszawa, Kraków iWrocław posiadały
dodatnie saldo migracyjne (Zborowski, Soja 2009). Bezsprzecznie największą strefę
suburbanizacyjną wytworzyła Warszawa. Mniejsze natężenie procesów suburbani-
zacji notujemy w miastach takich jak: Kraków, Poznań, Wrocław, Trójmiasto, oraz
region Bydgoszczy–Torunia. Słabsze co do natężenia i ograniczone przestrzennie
procesy suburbanizacji obejmują duże miasta wschodniej Polski: Białystok, Lublin
iRzeszów. Jeszcze inną sytuację migracyjną mają zaplecza dużych ośrodków starych
przemysłów, wszczególności konurbacja katowicka, gdzie występuje znaczny ujemny
Rys. 1. Migracje wieś–miasto ivice versa wlatach 1975–2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Suburbanizacja rezydencjonalna wPolsce… 43
bilans migracyjny. Dotyczy on głównych ośrodków miejskich tej konurbacji oraz ich
bezpośredniego zaplecza.
Warto podkreślić, że procesy suburbanizacji, choć z niejednakowym natężeniem,
objęły również mniejsze miasta. Zjawisko to możemy obserwować wszeregu miast
liczących 50–200 tys. mieszkańców (Rydz, Jażewicz 2005, Runge, Sitek 2011) oraz
małych miastach liczących do 20 tys. mieszkańców. W ostatniej dekadzie obserwuje
się także ewolucję regionalną procesu suburbanizacji. Polega ona na coraz szerszym
występowaniu tego procesu wznacznie słabiej zurbanizowanych od terenów zachod-
nich ipółnocnych kraju regionach miejskich Polski wschodniej (rysunek 2).
W kontekście przytoczonego powyżej szacowania wpływu światowego kryzysu go-
spodarczego na procesy suburbanizacji wPolsce interesujące jest porównanie natężenia
salda migracji według powiatów wdwóch kolejnych latach 2007 i2008 (rysunek 3).
Rys. 2. Saldo migracji wewnętrznych na 1000 mieszkańców wlatach 2000, 2005 i2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

44 Andrzej Zborowski, Piotr Raźniak
W okresie tym nastąpiło zahamowanie odpływu ludności zmiast na wieś przy stałym
poziomie natężenia napływu do miast, co objawiło się wzrostem salda migracji wwie-
lu miastach Polski. Były to zarówno duże ośrodki miejskie: Łódź, Wrocław, Gdańsk,
Bydgoszcz, Lublin, Katowice, jak i miasta średniej wielkości. W miastach średnich
ograniczenie odpływów w2008r. wstosunku do 2007r. wystąpiło wniemal wszystkich
ostatusie miast grodzkich. Spadek odpływu niewątpliwie wpłynął na ograniczenie pro-
cesów suburbanizacyjnych wstrefach podmiejskich tych ośrodków. Warto zauważyć,
że szczególnie poważne ograniczenie dodatnich sald migracji wystąpiło wpodmiejskich
powiatach największych polskich miast. A zatem najsilniejsze zahamowanie procesów
suburbanizacyjnych wPolsce wynikłe zkryzysu gospodarczego wystąpiło wpolskich
obszarach metropolitalnych, nie wyłączając Warszawy.
Pomimo faktu, że suburbanizacja jest wPolsce procesem na szerszą skale stosunkowo
młodym, posiada jednak pewne cechy strukturalne, które są bardzo podobne do tych
notowanych wEuropie Zachodniej. Analizie poddano tu wiek migrantów wpodziale
na cztery grupy: 0–19, 20–39, 40–59 oraz 60 iwięcej lat (tabela 2). Okazało się, że do
polskich suburbiów wędruje zmiast centralnych ludność przeciętnie starsza od ogółu
polskich migrantów. W 2010r. imigranci wwieku 40–59 lat, awięc wstarszej grupie
produkcyjnej, stanowili wobszarach podmiejskich największych polskich metropolii
od 14,6% (strefa podmiejska Poznania) do 19,6% (strefa podmiejska Łodzi) ogółu
ludności zameldowanej na pobyt stały. Udział ten wporównaniu z2000r. nie uległ
Rys. 3. Różnica salda migracji wewnętrznych na 1000 mieszkańców w2008r. wstosunku do 2007 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Suburbanizacja rezydencjonalna wPolsce… 45
poważniejszym zmianom. Co istotne, grupa imigrantów wwieku 40–59 lat była wśród
ludności napływowej wmiastach centralnych znacznie słabiej reprezentowana niż na
obszarach podmiejskich (od 7,5% w Krakowie do 14,8% w konurbacji katowickiej).
Warto też dodać, że w2010r. zwiększyły się wstosunku do 2000 r., różnice udziałów
procentowych tej grupy wiekowej imigrantów między miastem centralnym a jego
strefą podmiejską. Można zatem stwierdzić, że wostatniej dekadzie utrwalił się model
przeciętnie starszego imigranta wstrefi e podmiejskiej od tego wmieście centralnym.
Utrwaleniu tego modelu wlatach 2000–2010 sprzyjał także stosunkowo słaby wzrost
wstrefi e podmiejskiej udziału migrantów młodych w wieku 20–39 lat, przy jedno-
cześnie niezmiernie dynamicznym wzroście udziału tej grupy imigrantów wmieście
centralnym. Młodzi imigranci w 2010 r. stanowili od 56,5% ogółu zameldowanych
wKatowicach do 73,2% wKrakowie. Imigranci wtej samej grupie wieku przybywający
do strefy podmiejskiej stanowili „tylko” od 45,1% (Łódź) do 53,3% (Katowice) ogółu
przybyłych. Zaprezentowane powyżej dane odnoszące się do struktury wieku migran-
tów wobszarach metropolitalnych Polski wskazują na kształtowanie się podobnej do
miast zachodnich struktury migrantów według wieku. W mieście centralnym coraz
większą rolę odgrywają migracje osób młodych, samotnych, nieposiadających rodziny.
W strefi e podmiejskiej dominują migranci będący w fazie rodziny pełnej. Jak wyka-
Tab el a 2
Struktury ludności napływającej do polskich obszarów metropolitalnych
Obszary metropolitalne
2000 r. 2010 r.
0–19
lat
20–39
lat
40–59
lat < 60 lat 0–19
lat
20–39
lat
40–59
lat < 60 lat
Katowicki centrum* 24,6 54,6 14,4 6,4 21,5 56,5 14,8 7,2
peryferie 27,4 50,3 16,1 6,2 23,0 53,3 16,9 6,8
Krakowski centrum 20,9 61,4 11,1 6,5 14,7 73,2 7,5 4,7
peryferie 28,7 46,6 17,2 7,6 28,9 48,4 16,2 6,5
Łódzki centrum 21,1 57,8 13,5 7,6 18,5 62,1 12,4 6,9
peryferie 25,9 42,9 19,5 11,8 27,3 45,1 19,6 8,1
Poznański centrum 20,0 64,1 10,6 5,2 15,8 70,7 8,8 4,7
peryferie 27,7 49,2 16,5 6,6 28,8 50,5 14,6 6,1
Trójmiejski centrum 23,1 54,2 14,6 8,1 19,7 61,6 12,3 6,5
peryferie 30,6 46,5 15,9 6,9 28,9 49,7 15,3 6,0
Warszawski centrum 28,8 42,6 19,4 9,2 17,1 69,8 9,3 3,9
peryferie 28,1 47,3 17,7 6,9 28,9 49,4 15,1 6,6
Wrocławski centrum 20,0 61,8 12,0 6,2 16,3 71,0 8,2 4,5
peryferie 30,1 46,6 16,5 6,9 27,9 49,2 16,3 6,6
* konurbacja katowicka
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

46 Andrzej Zborowski, Piotr Raźniak
zały badania Raźniaka (2002), migranci wfazie pełnej rodziny wstrefi e podmiejskiej
Krakowa przenoszą się przede wszystkim do nowych suburbiów. Ilustruje to zjawisko
przykład migracji do wybranych suburbiów podkrakowskich. Przewagę wśród ludności
napływającej zKrakowa do suburbiów na terenie gminy Zabierzowo (zachodnia część
strefy podmiejskiej Krakowa) miały kobiety wwieku 30–34 lat imężczyźni wwieku
35–39 lat. Wśród napływających spoza regionu miejskiego Krakowa do tej samej strefy,
ale do miejscowości wiejskich, przeważały osoby wwieku 25–29 lat (Raźniak 2002).
Były to zazwyczaj migracje osób młodych samotnych, względnie tych zawierających
związek małżeński. Informacja ta wskazuje jednocześnie na istnienie wstrefi e pod-
miejskiej miasta dwóch subpopulacji migrantów, tzn. imigrantów zmiasta (migranci
suburbanizacyjni) i migrantów ze wsi oraz małych miast przenoszący się w pobliże
dużego miasta. Pierwsi są przykładem na istnienie procesów decentralizacji idekon-
centracji, adrudzy na występowanie dawnych, tradycyjnych procesów koncentracji.
Świadczy to oistnieniu w Polsce, obok silnych procesów suburbanizacyjnych, ciągle
jeszcze migracji ze wsi do miast (Winiarczyk-Raźniak, Raźniak 2012), mamy zatem do
czynienia zfazą dekoncentracyjno-koncentracyjną. Szczególnie dużą zlewnię migracyj-
ną posiada Warszawa, mniejszą ośrodki ponadregionalne takie jak: Kraków, Wrocław,
Poznań iGdańsk. Bardzo nieregularny mozaikowy charakter ma natomiast zlewnia
migracyjna konurbacji katowickiej. W polu oddziaływań tej konurbacji zaznaczają się
natomiast szerzej słabo reprezentowane dotychczas wPolsce procesy kontrurbanizacji
(Zborowski 2007).
Podsumowanie
Procesy suburbanizacji rezydencjonalnej wPolsce, podobnie jak wEuropie Środko-
wej, na szerszą skalę pojawiły się wdrugiej połowie lat 90. XX w. Przyczyniły się one
wznacznym stopniu do zmiany zutrwalonego od stuleci dodatniego bilansu migracyj-
nego miast ze wsią na ujemny. Ze względu na brak odpowiednich statystyk dotyczących
migracji wewnętrznych wPolsce, atakże niezgłaszanie do urzędów meldunkowych
przez część migrantów faktu zmiany miejsca zamieszkania można tylko w bardzo
ogólny sposób szacować skalę tego zjawiska w Polsce. Tylko w pierwszej dekadzie
XXIw. ostrożne szacunki wskazują na ok. 0,5 mln migrantów suburbanizacyjnych
(Zborowski, Soja, Łobodzińska 2012), tj. osób, które opuściły miasto na rzecz podmiej-
skiej wsi. W tej liczbie nie mieści się spora grupa migrantów do suburbiów położonych
wobrębie granic administracyjnych miast. Można podać, że np. wKrakowie strefa
przedmiejska i podmiejska bliższa (w granicach administracyjnych miasta) wzrosła
wlatach 2002–2007 o19 tys. mieszkańców (Zborowski, Chaberko, Kretowicz 2011).
Wskazuje to na istnienie wpolskich miastach silnej tzw. suburbanizacji wewnętrznej
(Lorens [red.] 2005).
Procesy suburbanizacji najpełniej rozwinęły się wdużych obszarach metropolital-
nych, by następnie rozszerzyć się na mniejsze ośrodki miejskie. Dynamika tych pro-

Suburbanizacja rezydencjonalna wPolsce… 47
cesów ma także swoje odniesienie do układów regionalnych. Najintensywniej procesy
suburbanizacji rezydencjonalnej rozwinęły się wzachodniej ipółnocnej Polsce, nieco
słabiej wcentralnej ipołudniowej (poza obszarem metropolitalnym Warszawy). Naj-
mniejsze postępy poczyniła suburbanizacja na obszarze wschodniej Polski. Zwraca
uwagę przyspieszenie wkilku ostatnich latach tempa rozwoju omawianych procesów
wobszarze konurbacji katowickiej oraz włódzkim obszarze metropolitalnym.
Na uwagę zasługuje zmienne tempo przyrostu migracyjnego ludności na wsi obser-
wowane od 2005r. Przyrost ten został ograniczony zarówno przez migracje zagraniczne
Polaków do krajów Unii Europejskiej, jak iprzez kryzys fi nansowo-gospodarczy. Wspo-
mniane dwa zjawiska niewątpliwie oddziaływały na zredukowanie strumienia migracji
zmiast do wsi podmiejskich, co wlatach 2005–2010 objawiło się zmienną dynamiką mi-
gracji na kierunku miasto–wieś, prowadzącą do powstania zjawiska falowania migracji
suburbanizacyjnych. To zmniejszenie migracji suburbanizacyjnych szczególnie mocno
wystąpiło w strefach podmiejskich największych polskich miast, wtym w obszarze
metropolitalnym Warszawy. Można je wiązać zbudową wstrefi e podmiejskiej dużych
miast suburbiów wsystemie deweloperskim, zasilanym przede wszystkim przez kredyty
bankowe. W mniejszych miastach nadal dużą rolę wbudownictwie mieszkaniowym
podmiejskim odgrywał tradycyjny system budowania woparciu owłasny kapitał iduży
wkład własnej pracy. Czynniki te ograniczały wpływ na suburbanizację rezydencjonalną
budownictwa deweloperskiego, aco się ztym wiąże, pośrednio łagodziły skutki kryzysu
gospodarczego wwymiarze suburbanizacyjnym.
W ostatniej dekadzie obserwowano także proces wyraźnej krystalizacji struktury
wieku migrantów do suburbiów. Były to osoby przeciętnie starsze od migrantów napły-
wających do miast centralnych. Proces tej krystalizacji był najmocniej zaawansowany
wobszarach metropolitalnych największych polskich miast, tj. Warszawy, Krakowa,
Wrocławia iPoznania.
Bibliografi a
Bański J., 2006, Geografi a polskiej wsi, Państwowe Wydaw. Ekonomiczne, Warszawa.
Berg van den L., Drewett R ., Klaassen L.H., Rossi A., Vijverberg C.H.T., 1982, Urban Europe. A study of g rowth
and decline, Pergamon Press, Oxford.
Bourne L., 1996, Reinventing the suburbs: old myths and new realities, „Progress in Planning ”, 46.3, s .163–184.
Brown D., Schaff t K., 2002, Population deconcentration in Hungary during the post-socialist transition,
„Journal of Rural Studies” 18, s.233–244.
Champion A.G., 2001, Urbanization, suburbanization, counterurbanization and reurbanization, [w:] Hand-
book of urban studies, red. R. Paddison, Sage, London– ousand Oaks–New Delhi, s.143–161.
Cheshire P., 1995, A new phase of urban development in Western Europe?  e evidence for the 1980s, „Urban
Studies” vol. 32.7, s.1045–1063.
Cheshire P., Hay D., 1989, Urban problems in Western Europe: An economic analysis, Unwin Hyman, London.
Downs A., 1999, Contrasting strategies for the economic development of metropolitan areas in the United
States and Western Europe, [w:] Urban change in the United States and Western Europe. Comparative
analysis and policy, red. A. Summers, P. Cheshire, L. Senn, Urban Institute Press, Washington, s.15–56.
Gorzelak G., Smętkowski M., 2005, Metropolia ijej region wgospodarce informacyjnej, Scholar, Warszawa.

48 Andrzej Zborowski, Piotr Raźniak
Hall P., 1988, Urban growth and decline in Western Europe, [w:]  e Metropolis Era, red. M. Dogan, J.D.
Kasarda, 1, s.111–127.
Hall P., 2001, Cities of tomorrow: An intellectual history of urban planning and design in twentieth century,
Blackwell, Oxford.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 2011, Ewolucja procesów suburbanizacji wregionie miejskim Łodzi, [w:] Regiony
miejskie wPolsce. Dwadzieścia lat transformacji, red. J. Jakóbczyk-Gryszkiewicz, Wyd. Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź, s.89–116.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J. (red.), 2011, Regiony miejskie wPolsce. Dwadzieścia lat transformacji, Wydaw.
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Jałowiecki B., 2007, Globalny świat metropolii, Scholar, Warszawa.
Kabisch N., Haase D., 2009, Diversifying European Agglomerations: Evidence of urban population trends for
the 21st century, „Population, Space and Place” 17.3.
Klaassen L., Paelinck J.H.S., 1979,  e future of large towns, „Environment and Planning” A 11.
Kochanowska D., Kochanowski M., 1997, Współczesne przemiany zagospodarowania przestrzennego dużych
miast iaglomeracji miejskich wPolsce, [w:] Aglomeracje miejskie wprocesie transformacji, red. P. Korcelli,
Wydawnictwa IGIZ PAN, Warszawa. Zeszyty Instytutu Geografi i iPrzestrzennego Zagospodarowania
PAN nr 42, s.23–40.
Kok H., Kovacs Z., 1999,  e process of suburbanisation in the agglomeration of Budapest, „Netherlands
Journal of Housing and the Built Environment” 14.2, s.119–141.
Kontuly T., Tammaru T., 2006, Population subgroups responsible for new urbanization and suburbanization
in Estonia, „European Urban and Regional Studies” 13.4, s.319–336.
Korcelli P., 1996, Aglomeracje miejskie wprocesie transformacji – zarys problematyki, [w:] Aglomeracje
miejskie wprocesie transformacji, red. P. Korcelli, Wydawnictwa IGIZ PAN, Warszawa. Zeszyty Instytutu
Geografi i iPrzestrzennego Zagospodarowania PAN nr 41, s.5–12.
Kovács Z., 1994, A city at the crossroads: Social and economic transformation in Budapest, „Urban Studies”
31.7, s.1081–1096.
Kozłowski S. (red.), 2006, Żywiołowe rozprzestrzenianie się miast . Narastający problem aglomeracji miejskich
wPolsce, KUL, PAN Komitet „Człowiek iŚrodowisko”, Białystok–Lublin–Warszawa.
Leetmaa K., Tammaru T., 2007, Suburbanization in countries in transition: Destinations of suburbanizers on
the Tallinn Metropolitan Region, „Geografi ska Annaler” B vol. 89.2, s.127–146.
Lisowski A., 2004, Social aspects of the suburbanization stage in the agglomeration of Warsaw, „Dela” 21,
s.531–541.
Lisowski A., 2005, Janusowe oblicze suburbanizacji, [w:] Współczesne procesy suburbanizacji iich skutki, red.
I. Jażdżewska, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s.91–100.
Lisowski A., Grochowski M., 2009, Procesy suburbanizacji. Uwarunkowania, formy, konsekwencje, „Biuletyn
KPZK PAN” nr 240, t. 1, s.216–280.
Lorens P. (red.), 2005, Problem suburbanizacji, Urbanista, Warszawa. Biblioteka Urbanisty nr 7.
Novák J., Sýkora L., 2007, A city in motion: Time-space activity and mobility patterns of suburban inhabitants
and the structuration of the spatial organization of the Prague metropolitan area, „Geografi ska Annaler.
Series B: Human Geography” 89.2, s.147–168.
Nuissl H., Rink D., 2005,  e „production” of urban sprawl in eastern Germany as aphenomenon of post-
-socialist transformation, „Cities” 22.2, s.123–134.
Ouředniček M., 2007, Diff erential suburban development in the Prague urban region, „Geografi ska Annaler.
Series B: Human Geography” 89.2, s.111–126.
Parr J., 1999,  e metropolitan area in its wider setting, [w:] Urban change in the United States and Western
Europe. Comparative analysis and policy, red. A. Summers, P. Cheshire, L. Senn, Urban Institute Press,
Washington, s.215–242.
Pratt G., 2001, Suburb, [w:]  e dictionary of human geography, red. R.J. Johnston, D. Gregory, D.J. Smith,
Blackwell Publishers, London, s.805–806.
Prelegović V., Lubitć A., Pojanović D., 2004, Labor, provisioning and immigration as indicators of Zagreb’s
suburbanization.  e case of the Bistra Municipality, „Dela” 22, s.113–128.

Suburbanizacja rezydencjonalna wPolsce… 49
Raźniak P., 2002, Imigracja do strefy podmiejskiej Krakowa jako wyraz procesów suburbanizacji na przykła-
dzie gminy Zabierzów. Praca magisterska wInstytucie Geografi i iGospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Raźniak P., 2011, Procesy migracyjne adochody gmin wwybranych obszarach metropolitalnych południowej
Polski, [w:] Społeczne, marketingowe i innowacyjne aspekty kreowania zmian w organizacjach, red. D.
Fatuła, Kraków, s.117–134.
Raźniak P., 2012, Procesy społeczno-ekonomiczne w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym, Wydaw. Uni-
wersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Prace Geografi czne vol. 129, s.63–81.
Rebernik D., 2005, Urbanization trends and processes of population change in the Ljubljana urban region in
the 1990’s, „Geographica Polonica” 78.1, s.67–78.
Runge A., Sitek S., 2011, Czynnik ekonomiczny wprocesie suburbanizacji na wybranych przykładach miast
średniej wielkości, „Studia Miejskie” 3, s. 139–146.
Ruoppila S., 1998,  e changing urban landscape of Tallinn, „ e Finish Journal of Urban Studies” 35.3,
s.36–43.
Rydz E., Jażewicz I., 2005, Współczesne procesy urbanizacji na przykładzie wybranych miast Pomorz a Środko-
wego, [w:] Współczesne procesy urbanizacji iich skutki. XVIII Konwersatorium Wiedzy oMieście, Wydaw.
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s.211–222.
Słodczyk J. (red.), 2011, Procesy suburbanizacji wwybranych miastach Polski, „Studia Miejskie” 3.
Stanilov K., 2007, Housing trends in Central and Eastern European cities during and after the period of trans-
ition, [w:]  e post-socialist city, red. K.Stanilov, Springer, Dordrecht, s.173–190.
Sýkora L., 1999, Changes in the internal structure of post-communist Prague, „GeoJournal”, 49, s.79–89.
Sýkora L., Ouředníček M., 2006, Sprawling post-communist metropolis: Commercial and residential sub-
urbanisation in Prague and Brno, the Czech Republic, [w:] Employment deconcentration in european
metropolitan areas: Market forces versus planning regulations, red. M. Dijst, E . Razin, C. Vazquez, http://
www.natur.cuni.cz/~slamak/gacr/selma.pdf (5.01.2013).
Szymańska D., 2000,  e scale of impact exerted by Bydgoszcz and Toruń in the scope of permanent migration
and its role in the suburbanization process, „Polish Population Review” 17, s.128–136.
Śleszyński P., 2006, Demografi czny wymiar procesów suburbanizacyji wPolsce po 1989 roku, [w:] Żywiołowe
rozprzestrzenianie się miast, red. S. Kozłowski, Wydaw. Ekonomia iŚrodowisko, Białystok, s.105–124.
Tammaru T., 2001, Suburban growth and sub-urbanization under central planning:  e case of Soviet E stonia,
„Urban Studies” 38, s.1314–1357.
Tammaru T., Kulu H., Kask I., 2004, Urbanization, suburbanization, and counterurbanization in Estonia,
„Eurasian Geography and Economics” 45, s.212–229.
Timar J., Varadi M.M., 2001,  e uneven development of suburbanisation during transition in Hungary,
„European Urban and Regional Studies” 8, s.349–360.
Whitehand J.W.R., 1994, Development cycles and urban landscapes, „Geography” 79.1, s.3–17.
Wiessner R., 2000, Urban development in East Germany – specifi c features of urban transformation processes,
„GeoJournal” 49, s.43–51.
Winiarczyk-Raźniak A., Raźniak P., 2012, Migracje wewnętrzne ludności wpolskich obszarach metropolital-
nych uprogu XXI wieku, Wydaw. Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków. Prace Monografi czne
nr 604.
Zborowski A., 1996, Migracje wKrakowie wkontekście cyklu życia człowieka, [w:] P roblemy społeczne rozwoju
regionalnego. Materiały konferencji naukowej, Katowice, 23 października 1996, UŚ, Sosnowiec, s.83–92.
Zborowski A., 2005, Pr zemiany struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego wokresie realnego socja-
lizmu itransformacji ustrojowej (na przykładzie Krakowa), Instytut Geografi i iGospodarki Przestrzennej,
Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
Zborowski A., 2007, Reterytorializacja migracji wukładzie regionalnym i lokalnym wPolsce Południowo-
-Wschodniej, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Instytut Geografi i
iRozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s.371–382.
Zborowski A., Chaberko T., Kretowicz P., 2011, Procesy suburbanizacji rezydencjonalnej wregionie miejskim
Krakowa – przemiany społeczno-przestrzenne, [w:] Regiony miejskie wPolsce. Dwadzieścia lat transfor-
macji, red. J. Jakóbczyk-Gryszkiewicz, Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s.11–32.

50 Andrzej Zborowski, Piotr Raźniak
Zborowski A., Soja M., 2009, Demografi czne uwarunkowania rewitalizacji wmiastach polskich, [w:] Demo-
grafi czne ispołeczne uwarunkowania rewitalizacji miast wPolsce, red. A. Zborowski, Instytut Rozwoju
Miast, Kraków, s.16–60.
Zborowski A., Soja M., Łobodzińska A., 2012, Population trends in Polish cities – stagnation, depopulation
or shrinkage?, „Prace Geografi czne” nr 130, s.8–32.
Zelinsky W., 1971,  e hypothesis of the mobility transition, „Geographical Review” 61.2, s.219–249.
SUBURBANIZACJA REZYDENCJONALNA W POLSCE  OCENA PROCESU
ABSTRA KT: Przedmiotem analizy są procesy suburbanizac ji rezydencjonalnej wPolsce. Rozwój tych proce-
sów wprzestrzeni kraju został zbadany ze szczególnym uwzględnieniem pierwszej dekady XXI w. Przepro-
wadzono analizę oddziaływania na natężenie procesów suburbanizacji migracji zagranicznych. Starano się
także ukazać przemiany wstrukturze wieku migrantów wpodlegających silnej urbanizacji polskich obszarach
metropolitalnych. Stwierdzono zahamowanie procesów suburbanizac ji wokresie 2005–2010, spowodowane
migracjami zagranicznymi Polaków do krajów Unii Europejskiej ikryzysem fi nansowo-gospodarczym.
SŁOWA KLUCZOWE: suburbanizacja rezydencjonalna, Polska, migracje miasto–wieś