ArticlePDF Available

Grażyna Pytlak „Dla karteczki w kieszeni”. Relacja gorzowskiej dziennikarki prasy drugiego obiegu

April 2017
Wrocławski Rocznik Historii Mówionej 2:217

License
CC BY-SA 4.0

Authors:

Koszalin University of Technology

In her relation Grażyna Pytlak recounts how she got engaged in opposition activities. Already in 1976 she started cooperation with the Workers’ Defence Committee, the result of which was, among others, the distribution of illegal books and press in Gorzów. Moreover, Grażyna Pytlak took part in the meetings of Academic Chaplaincy organized by Rev. Witold Andrzejewski. Simultaneously with the creation of the Independent Self-Governing Trade Union ‘Solidarity’ she started working in union press, including most importantly ‘Solidarność Gorzowska’, where she fulfilled a function of editor-in-chief. On December 13, 1981 she was interned. After being released in March 1982, not paying attention to her poor health, she renewed contacts with underground structures of ‘Solidarity’. She continued to write for the underground press. Her texts were published, among others, in the periodical of the Regional Executive Commission entitled ‘Feniks’. However, she was not limiting herself to opposition circles in Gorzów. She was in contact with Jerzy Giedroyc’ Literary Institute ‘Kultura’ in Maisons-Laffitte. She was also meeting people connected to ‘Tygodnik Powszechny’. Her opposition activities came at a price of ruined health as well as numerous frisks. Although she often wondered if it is worth putting herself and her loved ones at risk, she never hesitated. She has become for many the symbol of the underground press in Gorzów as well as the whole Gorzów opposition.

Available via license: CC BY-SA 4.0

Content may be subject to copyright.

Wstęp

Poniższa relacja pani Grażyny Pytlak1 stanowi część szerszego projek-

tu pt. Jak „Feniks” zpopiołów. Powstanie, likwidacja iodrodzenie prasy

drugiego obiegu w województwie gorzowskim (1980–1989), realizowane-

go w2012 r., dzięki grantowi Ośrodka „Pamięć iPrzyszłość”. Głównym

celem projektu jest zbadanie i opisanie dziejów tak prasy bezdebito-

wej, jak ijej twórców oraz adwersarzy. Przedstawiony poniżej tekst jest

1 Grażyna Elżbieta Pytlak (ur. 1949 r. wPoznaniu) – absolwentka Wyższej Szkoły In-

żynierskiej wZielonej Górze. W latach 1975–1981 pracowała wZakładzie Projekto-

wania iUsług Inwestycyjnych Inwestprojekt wGorzowie Wlkp. Od 1976 r. związana

zopozycją demokratyczną, m.in. zKomitetem Obrony Robotników (KOR), którego

pisma kolportowała wGorzowie. Od września 1980 r. członek NSZZ „Solidarność”.

Związana zprasą drugiego obiegu, była m.in. redaktorem naczelnym „Solidarności

Gorzowskiej”, współpracowała także m.in. z„Feniksem” oraz „Aspektami”. Interno-

wana 13 XII 1981 r. Po 1989 r. związana zlokalną prasą iradiem. Uhonorowana od-

znaką Zasłużony Działacz Kultury, odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Od-

rodzenia Polski. Z.Syska, Grażyna Elżbieta Pytlak, [w:] Encyklopedia Solidarności

(http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Gra%C5%BCyna_

El%C5%BCbieta_Pytlak, dostęp: 9 X 2012 r.).

Wrocławski Rocznik

Historii Mówionej

Rocz nik II, 2012

ISSN 2084 –0578

Grażyna Pytlak

„Dla karteczki w kieszeni”.

Relacja gorzowskiej dziennikarki

prasy drugiego obiegu

● ● ● ● ● ●

opracowanie

Krzysztof Wasilewski

[Gorzów Wielkopolski]

218

Krzysztof Wasilewski

transkrypcją relacji, nagranej wmieszkaniu p. Pytlak w dniu 12 marca

2012 r. Pominięte zostały wnim te fragmenty, wktórych bohaterka odno-

si się do jej dalszych losów po 1989 r., kiedy kontynuowała swoją przygodę

zdziennikarstwem w prywatnej prasie iradiu. Usunięto także wtrąca-

nia na temat bieżącej sytuacji politycznej wkraju iregionie. Transkryp-

cja została poddana jedynie redakcji językowej. Zapis całej rozmowy oraz

zamieszczony poniżej fragment uzyskały autoryzację p. Grażyny Pytlak.

W latach Polski Ludowej gorzowski subregion medialny uznawany był

za jeden znajsłabiej rozwiniętych2. Mimo iż tuż po wojnie to właśnie Go-

rzów Wielkopolski stanowił główny ośrodek wydawniczy na Ziemi Lu-

buskiej, wkolejnych latach funkcję tę przejęła Zielona Góra. Stało się to

możliwe dzięki reformie administracyjnej z1950 r., wwyniku której Go-

rzów wraz z przyległymi powiatami znalazł się wgranicach wojewódz-

twa zielonogórskiego. To właśnie wZielonej Górze zlokalizowano jedyny

wregionie dziennik oraz Rozgłośnię Regionalną Polskiego Radia3. Sytu-

acja nie uległa większej zmianie po kolejnej reorganizacji województw

w1975 r.4 Chociaż więc powstało odrębne woj. gorzowskie, to opór władz

partyjnych sprawił, że dopiero pod koniec 1979 r. uzyskano zgodę na wy-

dawanie tygodnika pt. „Ziemia Gorzowska”5.

Obok „Ziemi Gorzowskiej” funkcjonowały w Gorzowie przede

wszystkim czasopisma zakładowe. Jedyny dziennik – „Gazeta Lubu-

ska” – wydawany był wZielonej Górze jako pokłosie dawnego podziału

administracyjnego. Dopiero wraz z narodzinami niezależnego ruchu

związkowego w1980 r., wmieście zaszła prawdziwa „papierowa rewo-

2 S.Dziki, Prasa Gorzowska, „Zeszyty Prasoznawcze” 1989, nr 1, s.104.

3 M. Jachimowski, Regiony periodycznej komunikacji medialnej, Katowice 2006,

s.298.

4 Gorzów Wielkopol ski stał się stolicą woje wództ wa gorzowskiego wwyn iku nowej re-

formy administracyjnej, która przewidywała utworzenie wmiejsce dawnych 16wo-

jewództw, 49 nowych. Reforma weszła wżycie zdniem 1 czerwca 1975 r. W skład

woj. gorzowskiego weszło 50 gmin i21 miast. Pod względem obszaru, województwo

zajmowało wysokie, 10 miejsce, chociaż zamieszkiwało je niespełna niewiele ponad

pół miliona osób. Por. Rozporządzenie Rady Ministrów zdnia 30 maja 1975 r. wspra-

wie określenia miast oraz gmin wchodzących wskład województw, „Dziennik Ustaw”

1975, nr 17, poz. 92; H.Bogacka, Charakterystyka demograczna województw, „Rada

Narodowa – Gospodarka – Administracja” 1976, nr 13, s.36–37.

5 K.Kunicka, B.J.Kunick i, H.Szczepański, Prasa gorzowska wlatach 1945–1985, Go-

rzów Wlkp. 1987, s.106.

219

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

lucja”. Jeszcze we wrześniu tr. ukazał się pierwszy numer „Biuletynu

Informacyjnego Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ

«Solidarność»”. W kolejnych miesiącach liczba tytułów prasowych wy-

dawanych przez Zarząd Regionu NSZZ „Solidarność” Gorzów Wlkp.,

atakże przez inne lokalne środowiska opozycyjne, stale rosła. Wiodące

gazety w regionie – „Solidarność Stilonowska” oraz „Solidarność Go-

rzowska” – z prostych biuletynów ewoluowały w stronę prawdziwej

prasy. W apogeum swojej popularności, „Solidarność Gorzowska” była

dystrybuowana w nakładzie ponad 20 tys. egzemplarzy, przełamując

tym samym monopol informacyjny strony partyjnej6. O sukcesie pra-

sy solidarnościowej świadczyły chociażby polemiki prowadzone z jej

tekstami na łamach „Gazety Lubuskiej” i„Ziemi Gorzowskiej”7. Trudno

podać dokładną liczbę tytułów solidarnościowych wydawanych wwoj.

gorzowskim. Niektóre znich, jak wspomniane powyżej posiadały profe-

sjonalne lub półprofesjonalne redakcje isprzęt drukarski. Inne powsta-

wały wysiłkiem pojedynczych osób, często przy pomocy chałupniczych

metod druku. Wśród najbardziej poczytnych tytułów do końca 1981 r.

można wymienić „Solidarność Gorzowską”, „Solidarność Stilonowską”,

a także „Wiadomości Dnia”. Wszystkie one korzystały z pewnej luki

prawnej, która zwalniała pisma zakładowe zpodlegania cenzurze, oile

przeznaczone były do „użytku wewnętrznego”8.

Rozwoju prasy drugiego obiegu nie zatrzymało nawet wprowadze-

nie stanu wojennego ipóźniejsza delegalizacja „Solidarności”9. Chociaż

6 D.A. Ry mar, Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” w Regionie

Gorzów Wielkopolski wlatach 1980–1982, Gorzów Wlkp. 2010, s.75–76.

7 Por. K.Wasilewski, Karnawał „Solidarności” czy rządy „rozwagi ispokoju”? Gorzow-

ska prasa partyjna iniezależna wwalce odusze społeczeństwa, [w:] Opozycja iopór

społeczny wPolsce po 1956 r., t. 1, red. T.Kozłowski, J.Olaszek, Warszawa 2011, s.137–

154.

8 Z.Romek, Metody pracy cenzury wPRL, [w:] Dziennikarze władzy, władza dzienni-

karzom. Aparat represji wobec środowiska dziennikarskiego 1945–1990, red. T. Wo l-

sza, S.Ligarski, Warszawa 2010, s.28–29.

9 Dzieje NSZZ „Solidarność” wGorzowie Wlkp. wlatach 1980–1982 dokładnie opisał

wswojej monograi Dariusz A.Rymar: D.A.Ryma r, op. cit. Istotnym przyczynkiem

do poznania historii nieza leżnego ruchu związkowego jest także art ykuł Mart y Mar-

cinkiewicz: M. Marcinkiewicz, NSZZ „Solidarność” Region Gorzów Wielkopolski,

[w:] NSZZ „Solidarność” 1980–1989, t. 3, red. Ł.Kamiński, G. Waligóra, Wa rszawa

2010, s.715–764.

220

Krzysztof Wasilewski

pierwsze miesiące 1982 r. należały do wyjątkowo trudnych, to drukar-

nie iredakcje szybko się odrodziły iwznowiły działalność. Ich skład

personalny oraz technika wydawnicza uległy poważnym zmianom,

przede wszystkim wrezultacie internowań oraz zarekwirowaniu lub

zniszczeniu sprzętu. Jednak już we wrześniu 1982 r. odrodziła się m.in.

„Solidarność Stilonowska” zpokaźnym jak na ówczesne warunki na-

kładem 300 egzemplarzy. Warto podkreślić, że wydawanie biulety-

nu informacyjnego było jednym zpriorytetów Tymczasowej Komisji

Zakładowej10. Jeszcze wcześniej, bo wkwietniu ukazał się pierwszy

numer „Feniksa”, czyli biuletynu informacyjnego Regionalnej Komi-

sji Wykonawczej NSZZ „Solidarność” Regionu Gorzów Wlkp. Nakład

pisma wahał się od 2,5 do 3 tys. egzemplarzy. Fakt, że nieprzerwanie

funkcjonował aż do 1989 r. najlepiej świadczy ozdolnościach ideter-

minacji jego twórców.

Czołową przedstawicielką gorzowskiej prasy drugiego obiegu, ura-

stającą wręcz do rangi jej symbolu, była Grażyna Pytlak11. Pierwsze

kontakty zopozycją nawiązała już w1976 r., niedługo po powstaniu Ko-

mitetu Obrony Robotników (KOR). Między innymi dzięki niej trafiały

do Gorzowa nielegalne wydawnictwa zZachodu oraz pierwsze numery

biuletynów KOR. Narodziny NSZZ „Solidarność” powitała zdużymi na-

dziejami iod początku zaangażowała się wprace związku, stając na cze-

le jego prasy wGorzowie. Współpracy Grażyny Pytlak ztytułami soli-

darnościowymi nie przerwało jej internowanie 13 grudnia 1981 r. Wręcz

przeciwnie, po odzyskaniu wolności wmarcu 1982 r. szybko odnowiła

kontakty zpodziemnymi strukturami „Solidarności”. Zaangażowała się

wwydawanie „Feniksa”, atakże innych pism, co przypłacała licznymi

rewizjami iwezwaniami na przesłuchania. Nie załamała się ikontynuo-

wała swoją działalność aż do 1989 r.

Relacja Grażyny Pytlak stanowi interesujące źródło do poznania dzie-

jów prasy drugiego obiegu w Gorzowie Wlkp. Z powodu braku innych

10 Z.Bodnar, Działalność Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidar-

ność” wZWCh „Stilon” wGorzowie Wielkopolskim (13 grudnia – 21 września 1989),

„Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 1996, nr 3, s.82.

11 Więcej informacji oGrażynie Pytlak dostępnych jest wwywiadzie, którego udzieliła

Fundacji KOS dla projektu EACEA „Ostatnie oary stalinizmu wPolsce wokresie

stanu wojennego 1981–1983 iich obrońcy” (wersja elektroniczna: http://www.funda-

cjakos.pl/projekty/wywiady/pytlak_grazyna.pdf (dostęp: 10 X 2012 r.).

221

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

materiałów, wspomnienia bezpośrednich uczestników odgrywają często

kluczową rolę wzrozumieniu idokładnym opisaniu tego fragmentu opo-

zycyjnej działalności12. Relacja wnosi także wiele istotnych informacji do

wciąż jeszcze nie zbadanego szerzej tematu, jakim jest udział irola kobiet

wopozycji demokratycznej wPolsce. Nie będzie przesady wstwierdzeniu,

że Grażyna Pytlak stała się symbolem gorzowskiej prasy drugiego obiegu,

osobą, która choć nie pełniła wysokich funkcji wlegalnych ipodziem-

nych strukturach „Solidarności”, to posiadała znaczny autorytet wśród

władz regionalnych.

Relacja Grażyny Pytlak¹³

W Gorzowie pierwszym środowiskiem, zktórym się związałam, aktóre

zajmowało się kolportażem wydawnictw niezależnych, było środowi-

sko duszpasterstwa akademickiego. Powstało ono we wrześniu 1972 r.

Jeszcze przed powstaniem Komitetu Obrony Robotników, ks. Witold

Andrzejewski miał różne swoje kontakty ze środowiskami opozycyjny-

mi, także ze środowiskami byłych żołnierzy AK zczasów drugiej wojny

światowej – ze względu na jego historię rodziną14. I te różne kontak-

ty duchowieństwa zzagranicznymi ośrodkami powodowały, że trochę

literatury przeciekało – nawet do Gorzowa. To była głównie literatu-

ra zParyża iLondynu. Wtedy już takie książki docierały do Gorzowa.

Właśnie poprzez ks. Andrzejewskiego, który je tutaj różnymi drogami

sprowadzał. Sądzę, że na początku ksiądz chciał wten sposób wysondo-

wać to środowisko. Chciał zobaczyć komu takie książki można dać, kogo

one zainteresują ikto – co może było najważniejsze – nie będzie się tym

12 Na temat znaczenia relacji w badaniach nad prasą drugiego obiegu i podziemną

patrz: J.Olaszek, Źródła historyczne do badań nad funkcjonowaniem drugie go obiegu

wydawniczego (na przykładzie warszawskiej prasy podziemnej), [w:] Opozycja iopór

społeczny...

13 Relacja Grażyny Pytlak sporządzona przez Krzysztofa Wasilewskiego 12 III 2012 r.

wGorzowie Wlkp. Rozmowa została nagrana wdomu świadka. Rozmowa przebie-

gała wmiłej atmosferze, pani Grażyna Pytlak spokojnie i rzeczowo opisywała wy-

darzenia związane zpowstawaniem irozwojem prasy drugiego obiegu wGorzowie.

Rozmowa trwała ok. 2,5 h.

14 Więcej oks. Witoldzie Andrzejewskim patrz: Od deski do deski. Ksiądz Witold An-

drzejewski wrozmowie zWiesławem Antoszem, Gorzów Wlkp. 1999.

222

Krzysztof Wasilewski

chwalił tam, gdzie nie trzeba. Chodziło oto, żeby nikogo nie narazić na

kontrolę ze strony Służby Bezpieczeństwa15.

W 1975 r. Gorzów został stolicą województwa. Wtedy wmieście poja-

wiła się struktura SB na szczeblu wojewódzkim. Do tego czasu to środo-

wisko Duszpasterstwa Akademickiego było wmiarę bezpieczne – moim

zdaniem. Nie można powiedzieć, że była wtedy nasilona inwigilacja czy coś

wtym rodzaju. Wiadomo było, że jest to struktura nielegalna, bo przecież

nie wolno było wtedy zakładać duszpasterstw, ale nikt aż takiego problemu

nie robił. W większych miastach wiadomo, że SB pilnie im się przyglądała,

bo przecież środowiska studentów zuczelni wyższych zawsze były niepew-

ne. Natomiast wGorzowie uczelni wyższej nie było. Była lia Akademii

Wychowania Fizycznego, wktórej kształcili się przyszli nauczyciele wycho-

wania zycznego, azktórych wielu wstępowało do Służby Bezpieczeństwa.

Bo nauczanie w-f także wtedy nie było zbyt intratnym zajęciem16.

Ta Akademia Wychowania Fizycznego była dla władz taką „dobrą

uczelnią”. Jeśli ktoś ze studentów brał udział wDuszpasterstwie Akade-

mickim, to raczej na pewno byli to ludzie związani ze SB. I faktycznie, jak

się okazało już wlatach 80. studenci zAWF, którzy brali udział wspotka-

niach duszpasterstwa byli współpracownikami, a później już pracowni-

kami bezpieki. Umiałabym wymienić czterech, pięciu takich studentów,

którzy przychodzili na nasze zajęcia duszpasterskie, apracowali dla SB.

Dziewczyny mniej, nie widziałam dziewczyn wbezpiece17.

Wracając do ks. Andrzejewskiego. Więc ksiądz sondował to nasze śro-

dowisko. Sprawdzał komu można zaufać bardziej, a komu mniej. Tak się

złożyło, że zaraz po utworzeniu tego województwa ibudowy struktur woje-

wódzkich SB wGorzowie, powstał Komitet Obrony Robotników. Wtedy były

15 Por. M.Marcinkiewicz, Duszpasterstwo Akademickie ks. Witolda Andrzejewskiego

wGorzowie Wlkp., [w:] „Oaza wolności”. Duszpasterstwa akademickie wlatach sie-

demdziesiątych XX w. Materiały pokonferencyjne, red. M.Marcinkiewicz, Szczecin

2011, s.63–72; D.A.Rymar, Środowisko duszpasterstwa akademickiego wdokumen-

tach zzasobu Archiwum Państwowego wGorzowie Wlkp., [w:] ibidem, s.73–78.

16 Więcej o lii AWF w Gorzowie Wlkp. patrz: Warto było. Niezależne Zrzeszenie

Studentów, Akademia Wychowania Fizycznego wPoznaniu, lia wGorzowie Wlkp.

Wspomnienia uczestników, red. A.Marczyk, D.A.Rymar, Gorzów Wlkp. 2010.

17 O inwigilacji duszpasterstw akademickich przez Służbę Bezpieczeństwa (na przy-

kładzie krakowskim) patrz: M.Lasota, Wrogie duszpasterstwo akademickie, „eSPe”

2005, nr 4.

223

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

już pierwsze strajki, o których wiadomości do nas docierały. I to wszystko

nabrało tempa. Właściwie ja miałam kontakt ztym środowiskiem, któremu

ustrój się nie podobał chyba już od 1968 r.. Już od dawna natomiast miałam

wyrobioną opinię osobistą na temat przydatności tego ustroju do życia.

No iwten sposób pojawiała się pierwsza bibuła wGorzowie. Najpierw

były to wydawnictwa KOR. Biuletyny KOR-u18, „Robotnik”19, później

„Bratniak”20. Jeszcze później wydawnictwa Konfederacji Polski Niepodległej

iinne. Z czasem nabierało to tempa iliczba egzemplarzy, itytułów wzrastała.

Obok krajowych dalej pojawiały się także wydawnictwa zagraniczne. Głów-

nie zParyża. To były przede wszystkim „Zeszyty Literackie”21 oraz wydaw-

nictwa katolickie. Była taka seria „Znaki Czasu” wydawnictwa Éditions du

Dialogue22, prowadzona przez Pallotynów wParyżu.

18 „Biuletyn Informacyjny KOR” – miesięcznik wydawany w latach 1976–1980; po-

szczególne numery pisma były pisane na maszynie, po czym kopiowane różnymi

metodami; średni nakład pojedynczego numeru wynosił do 5 tys. egzemplarzy.

W skład redakcji „Biuletynu” wchodzili m.in. Seweryn Blumsztajn, Jan Lityński

iAdam Michnik. Zob. J.Skórzyński, Siła bezsilnych. Historia Komitetu Obrony Ro-

botników, Warszawa 2012, s.141–150.

19 „Robotnik” – pismo założone iwydawane przez KOR wlatach 1977–1981. Tytuł miał

nawiązywać do organu Polskiej Partii Socjalistycznej, założonego pod koniec XIX w.

Łącznie ukazało się 80 numerów „Robotnika”. Każdy składał się przeciętnie zdwóch

stron, nakład – wzależności od okresu – wahał się od kilkuset do nawet 70 tys. eg-

zemplarzy. Zob. A.Friszke, Zaczęło się od „Robotnika”, „Gazeta Wyborcza”, 29–30

IX 2007 r.

20 „Bratniak” – pismo społeczno-polityczne w ydawane wlatach 1977–1981 wGdańsku

przez Ruch Obrony Praw Człowieka iOby watela (ROPCiO). W tym czasie ukazało

się 60 numerów „Bratniaka”, każdy oobjętości 16–60 stron inakładzie wahającym

się od 500 egz. do nawet 6 tys. Od numeru 18 pismo ukazywało się zpodtytułem

„Pismo Ruchu Młodej Polski”. Zob. G.Waligóra, ROPCiO. Ruch Obrony Praw Czło-

wieka iObywatela 1977–1981, Warszawa 2006.

21 „Zeszyty Literackie” – kwartalnik założony wParyżu w1982 r. przez Barbarę To-

ruńczyk. Pismo miało zzałożenia publikować polską literaturę krajową iemigracyj-

ną. Od 1992 r. siedziba pisma mieści się w Warszawie. Zob. Nie jesteśmy w próż-

ni, reportaż Programu III Polskiego Radia, http://www.polskieradio.pl/9/396/

Artykul/574367,Nie-jestesmy-w-prozni (dostęp: 9 IX 2012 r.).

22 Polska ocyna wydawnicza, działająca w Paryżu. Została założona w 1966 r. iod

początku była prowadzona przez zakon pallotynów. Wydawnictwo skupiało się

głównie na literaturze religijnej oraz na pracach naukowych podejmujących tema-

tykę chrześcijańską. Zob. Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, red.

K.Dybciak, Z.Kudelski, Lublin 2000, s.109–110.

224

Krzysztof Wasilewski

Oczywiście ten kolportaż odbywał się na takiej zasadzie, że część

rzeczy była za darmo, aza część trzeba było jednak zapłacić. Ja dosta-

wałam książkę, oni kasę ite pieniądze różnymi ścieżkami płynęły tam,

gdzie trzeba. I faktycznie dochodziły. Jestem tego pewna. To było nie do

pomyślenia, żeby ktoś jakieś pieniądze dla siebie skręcił. Ceny książek

były różne, raczej podobne to tych cen rynkowych. Bo przecież były dla

ludzi. Nie raz człowiek dał parę złotych więcej, bo wiedział, że te pie-

niądze będą przeznaczone na następne wydawnictwa. Tak więc tutaj

nie było raczej mowy ojakimś zysku. Raczej – tak przynajmniej ja to

odbierałam – za książki trzeba było płacić, bo przecież te wydawnictwa

też musiały za coś żyć. A przecież przygotowanie książki do druku, za-

płata honorariów czy wkońcu sam druk kosztowały. No ite pieniądze ze

sprzedaży tych książek szły właśnie na to. To było oczywiste dla wszyst-

kich inikt nie robił problemu, że musi zapłacić. Tym bardziej, że – jak

powiedziałam – jak była możliwość, to część wydawnictw była przeka-

zywana za darmo.

Powoli tworzyły się kręgi osób. W tych kręgach wymienialiśmy się

książkami iprasą, dyskutowaliśmy na ich temat. Ktoś, kto przeczytał, da-

wał kolejnemu do przeczytania zprośbą ozwrot itd. Ale to co ja kupiłam,

to było moje [śmiech]. Niechętnie się dzieliłam. I tak to trwało wzasadzie

do 1980 r. Umiałabym co najmniej kilka osób wymienić, do których mia-

łam zaufanie, aktóre też kolportowały i posiadały takie wydawnictwa.

Ale nie byłam dociekliwa. Raczej każdy uważał na te sprawy. Inni też nie

byli dociekliwi. Była siatka zakładana przez ks. Andrzejewskiego ikażdy

znas miał grono swoich czytelników. I taki system był bezpieczny, zdawał

egzamin. Najlepszym na to dowodem jest fakt, że to nigdzie nie wycie-

kło i jakoś udało nam się to utrzymać mimo dociekliwości władz. Nie

było jednak żadnych rewizji czy czegoś. Bezpieka oczywiście orientowała

się (chyba), że mamy tę bibułę. Przed 1980 r. nie miałam żadnej rewizji

wdomu, czyli być może nawet nie przypuszczali, że mogłam te wydaw-

nictwa trzymać wdomu. Jak kiedyś, już wstanie wojennym, przyjechała

do mnie bezpieka, to tych wydawnictw – biuletyny KOR-u, „Bratniaki”

iinne – miałam wkomplecie, aż po sam sut. I to mi zabrali. Ja naiwna

je zbierałam – jawnie – bo jak była legalna „Solidarność”, to mi do głowy

nie przyszło, że to może komuś jeszcze przeszkadzać. Bo przecież to był

legal. Dopiero jak wróciłam zinternowania, to część tych rzeczy – głów-

nie książki – zdążyłam schować. Ale tej bibuły nie zdążyłam ijak panowie

zSB przyjechali, to niestety zgarnęli wszystko.

225

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

Wcześniej te książki krążyły po mieście. Na ogół były na bardzo do-

brym poziomie, bo to przecież nie pisał byle kto. To byli ludzie, którzy

mieli coś do powiedzenia. Wobec tego wduszpasterstwie było grono mło-

dych ludzi, takich przed 30., którzy byli nieźle oczytani, którzy rozumie-

li te dzieje i którzy rozumieli, co się stało zaraz po wojnie. Rozumieli,

co to był ten komunizm inie dawali sobie wciskać ciemnoty. Ale wtedy

oczywiście nikt nie mógł nawet marzyć owolnej Polsce, okońcu Związku

Radzieckiego. Można było przypuszczać, że to się gdzieś zawali, ale że to

my tę pierwszą cegłę wyjmiemy ztego muru, to nawet nam do głowy nie

przyszło. Bardziej realne było pojechanie na Księżyc.

I tak to trwało. Coraz więcej wiedzieliśmy, coraz więcej osób znali-

śmy. Bo tutaj ci znajomi ks. Andrzejewskiego, to byli przede wszystkim

duszpasterze akademiccy z innych ośrodków oraz ludzie, którzy się też

wtym grzebali, głównie z Ruchu Obrony Praw Człowieka iObywatela

(ROPCiO), zKOR-u23. Oni byli tam wymieszani. Nie można powiedzieć,

że ktoś tkwił tylko wjednej strukturze. A to ktoś był najpierw wROPCiO,

potem wKOR. A jak nie wKOR, to wKPN-ie, ato wMłodej Polsce24

iinni. W każdym bądź razie, jak SB przygotowywała papiery do interno-

wania, to ja według nich byłam już odpowiedzialna za powstanie ROP-

CiO, KOR iKPN-ujednocześnie!25

I tak ta sytuacja zbibułą się zagęszczała. Różni ludzie przyjeżdżali tutaj

do nas. Ocjalnie po to, żeby spotkać się zmłodzieżą zduszpasterstwa. Czyli

wymienić poglądy na różne tematy polityczne, historyczne, etyczne, społecz-

ne itd. Ale była też druga część spotkania, na ogół zamknięta, przeznaczona

dla takich wyizolowanych grup. To była ta grupa, która zajmowała się kolpor-

tażem, interesowała się polityką. No ibyły wtedy rozmowy czy dyskusje takie

już bardziej zbliżone do hasła, że trzeba coś robić. Już samo to kolportowanie

to było coś. No izbieranie pieniędzy. Bo tak za nic tych książek nie dało się

przecież wydać. I pisarzom jakieś honoraria też trzeba było dać. Wielu znich

23 Por. G.Waligóra, ROPCiO…; J.Skórzyński, Siła bezsilnych...

24 Ruch Młodej Polski – ugrupowanie polskiej opozycji antykomunistycznej, powstałe

w1979 r. Liderami Ruchu Młodej Polski byli m.in. Aleksander Hall, Arkadiusz iMi-

rosław Rybiccy oraz Marek Jurek. Organem ruchu było pismo „Bratniak”.

25 Grażyna Pytlak była kontrolowana przez Wydział III „A”/V SB wramach sprawy

operacyjnego rozpoznania (SOR) „Projektantka” (13 IX 1979–24 I 1980); SOR „Lar-

wa” (od połowy 1981 r.) oraz SOR „Faryzeusze” (24 II 1987–22 IX 1989). Por. D.A.Ry-

mar, Niezależny…, s.517.

226

Krzysztof Wasilewski

było objętych zakazem druku izczegoś musieli żyć. No, ale my się tak powoli

przyzwyczajaliśmy do tego, że coś trzeba zrobić. Zaczęliśmy wtedy myśleć

otym poważnie. Nie na zasadzie, że bawimy się zkomuną wchowanego. Tyl-

ko na zasadzie, że trzeba się poznać, policzyć się, że trzeba coś ruszyć zposad.

Szczęśliwym trafem wybrali papieża26. To nas podniosło na duchu. Bo tu

był 1976 r., apapieża wybrali dwa lata później. No iniedługo potem papież

do nas przyjechał27

. Pamiętam jeszcze przed moim udziałem wduszpaster-

stwie akademickim, jeździłam na takie zjazdy młodzieży akademickiej na

Jasnej Górze. Pamiętam, że tej młodzieży przyjeżdżało ładnych parę tysię-

cy. Dużo przyjeżdżało. To była właśnie młodzież zduszpasterstw akademi-

ckich. I przyjeżdżali po to, żeby się policzyć. Bo to byli już trochę inni lu-

dzie, ci np. zPielgrzymki Warszawskiej iinnych, którzy wiedzieli, że trzeba

coś robić. I tam, na Jasnej Górze, te dysydenckie grupy kanalizowały się. Nie

ważne było, czy ktoś miał bliżej do KOR, KPN-uczy Młodej Polski. Zawsze

ci ludzie pojawiali się w pielgrzymkach. Bo pamiętam jak jeździli Leszek

Moczulski28 iRomuald Szeremietiew29, iAndrzej i Benedykt Czumowie30.

26 Wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża Jana Pawła II miał miejsce 16 paździer-

nika 1978 r.

27 Chodzi opierwszą pielgrzymkę Jana Pawła II do Polski, która odbyła się w dniach

2–10 czerwca 1979 r.

28 Leszek Moczulski (ur. 1930 r.) – początkowo związany ze Związkiem Walki Młodych

oraz Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą, zktórej został wykluczony w1949 r. za

popieranie Władysława Gomułki. W latach 1958–1960 objęty zakazem pracy; współ-

założyciel Ruchu Obrony Praw Człowieka iObywatela; redaktor naczelny niezależ-

nego Wydawnictwa Polskiego; założyciel Konfederacji Polski Niepodległej (1979 r.).

A.Dudek, Leszek Moczulski, [w:] Opozycja wPRL. Słownik biograczny 1956–1989,

red. J.Skórzyński, P. Sowiński, M.Strasz, Warszawa 2000, t. 1, s.243–245.

29 Romuald Szeremietiew (ur. 1945 r.) – członek Stronnictwa Demokratycznego (do

1970 r.), Stowarzyszenia PAX (do 1976 r.); współtwórca organizacji opozycyjnej pn.

„Ruch”. Od 1976 r. należał do Ruchu Obrony Praw Człowieka iObywatela; współ-

twórca Konfederacji Polski Niepodległej oraz Polskiej Partii Niepodległościowej.

Zob. S.Cenckiewicz, Romuald Szeremietiew, [w:] Ibidem, t. 2, s.320–321.

30 Andrzej Czuma (ur. 1938 r.) – założyciel opozycyjnej organizacji „Ruch”, w1970 r.

skazany na siedem lat więzienia za „próbę obalenia ustroju socjalistycznego siłą”;

współzałożyciel Ruchu Obrony Praw Człowieka iObywatela; wsierpniu 1980 r. do-

radca strajkujących na Śląsku. Benedykt Czuma (ur. 1941 r.) – współtwórca opozy-

cyjnej orga nizacji „Ruch”; następnie związany zROPCiO. P.Byszewski, Andrzej Czu-

ma, [w:] Ibidem, t. 1, s. 67–69; Idem, Benedykt Czuma, [w:] Ibidem, s.70–71.

227

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

Jeszcze pamiętam Macieja Rayzachera31. Jakbym poszperała sobie wgło-

wie, to bym sobie jeszcze przypomniała więcej tych osobistości, które po-

jawiały się na pielgrzymkach. Ja sama nie chodziłam, bo nie miałam do

tego zdrowia. Ale byłam bardzo znimi związana, głównie przez to swoje

środowisko. Nawet pisałam takie wypracowania, nad którymi oni wcza-

sie pielgrzymki się zastanawiali. To były takie różne rzeczy, którzy młodzi

ludzie robią. A ponieważ moje zainteresowania, obok polityki, skupiały

się głównie na lozoi, to pisałam takie właśnie rzeczy. Ale robiłam to

naprawdę zzaangażowaniem, nie gdzieś po kącie na kolanie.

Różni ludzie chodzili na pielgrzymki. No oczywiście część chodziła,

bo mogła tam spotkać fajnych, niepijących młodych ludzi, bez żadnych

awantur, zainteresowanych czymś konkretnym. A poza tym to była

młodzież. Chłopcy chcieli znaleźć porządną dziewczynę, adziewczy-

ny porządnych chłopaków. Chociaż pamiętam, jedna znalazła właś-

nie chłopaka z AWF-u ijak się potem okazało, on musiał brać ślub

po kryjomu. Widać miłość przełamuje różne bariery. A szkoda, bo to

fajna była dziewczyna. Ale to tylko dygresja. To było po prostu fajne

środowisko. Jeździliśmy razem na wycieczki, na rowery czy w góry.

A ponieważ takie obozy były wtedy nielegalne, to jeszcze bardziej było

to interesujące, bo nigdy nie było wiadomo czy my ich, czy oni nas

przechytrzą.

W góry jeździłam już zinnym środowiskiem, też duszpasterskim. Oni,

zGorzowa, raz byli tylko wgórach, wsierpniu 1980 r. Niech pan sobie to

wyobrazi! Tutaj dzieją się takie sprawy, trzeba coś robić, aoni są w gó-

rach na wakacjach! Wściekła byłam! Wtedy ja też byłam poza Gorzowem,

bo wsanatorium. Ale od razu wróciłam. W końcu przyjechali, jakoś pod

koniec sierpnia, jak już ta „Solidarność” zaczęła się tworzyć. Ale wGo-

rzowie „Solidarności” nie zakładali ludzie zduszpasterstwa. To środowi-

sko, które tyle zrobiło itak chciało działać, nie znalazło się wśród zało-

życieli. Właśnie przez ten nieszczęsny wyjazd wgóry! Bo jakby byli parę

dni wcześniej, to „mur-beton” tam by to się zaczęło. A tak, jak to wszyst-

ko zaczęło się dziać, to zaczęli to robić ludzie zzakładów, ze „Stilonu”,

31 Maciej Rayzacher (ur. 1940 r.) – aktor lmow y iteatralny, działacz opozycji demo-

kratycznej, związany z KOR . W stanie wojennym internowany. Zob. P. Stańczyk,

Maciej Rayzacher, [w:] Ibidem, s.268–269.

228

Krzysztof Wasilewski

ze „Zrembu” iinnych32. A ja dostawałam tutaj białej gorączki. Nadal nie

mogę sobie tego wybaczyć, że jak coś się zaczęło tutaj dziać, to zamiast

wsiąść wpociąg, oni tam czekali.

Jak się zaczęła „Solidarność” to zaraz zaczęły się produkować „kartecz-

ki”. Takie biedne karteczki jak „Komunikat nr 1”33. Takie biedne, że aż pła-

kać się chciało. A mnie dalej pech nie opuszczał. Jak wróciłam zsanatorium

po poważnej chorobie, to chciałam od razu działać. Ale na nieszczęście zła-

małam nogę. Proszę to sobie wyobrazić. Tutaj świat się zmienia na moich

oczach, aja mam złamaną nogę imuszę siedzieć zagipsowana wdomu! Sie-

dzę wdomu, przynoszą mi te karteczki, ruch winteresie trwa wnajlepsze.

Po dłuższym czasie noga się zgoiła ipierwsze co zrobiłam, to poleciałam do

„Solidarności”. A oni mówią, że czekają, bo chcą produkować tę prasę czy te

karteczki, ale oni pisać nie potraą. Coś tam robią, próbują, ale to wszystko

jest takie powierzchowne. No iwtedy te karteczki zaczęły się rozrastać ico-

raz lepiej wyglądać. I wkrótkim czasie te karteczki stały się czasopismem

iztych powielaczowych karteczek stały się pełnoprawnym pismem34. No,

aostatnie numery to już były profesjonalnymi pismami.

W czasie „Solidarności” ilość bibuły, jaka krążyła po mieście była ol-

brzymia. W sumie nie trzeba było wchodzić do tych księgarni, żeby ku-

pić coś ocjalnego. Bo cykl wydawniczy, ta cenzura trwały tak długo, że

zanim jakaś książka się ukazała wocjalnym obiegu, to już była wdużej

mierze nieaktualna. Co innego prasa solidarnościowa. Ona w dalszym

ciągu była nielegalna, ale zawsze dało się oszukać cenzorów iwładzę. Bo

wsumie władza nic nie robiła, bo nie wiedziała, wktórą stronę to wszyst-

ko pójdzie. Tak to trwało do IX Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Ro-

botniczej (PZPR)35. Dopiero wtedy partia się na tyle umocniła, że mogła

32 O początkach niezależnego ruchu związkowego patrz: D.A.Rymar, Akt utworzenia

Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność” w Gorzowie

Wielkopolskim – nowy dokument w zasobie Archiwum Państwowego w Gorzowie,

„Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2009, nr 16, s.289–299.

33 Pierwszy numer „Komunikatu Informacyjnego” ukazał się prawdopodobnie

18września 1980 r. Por. D.A.Ry ma r, Niezależny…, s. 66–67.

34 “Komunikat Informacyjny” przekształcił się w„Solidarność Gorzowską” już pod ko-

niec października 1980 r.

35 IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR trwał wdniach 14–20 lipca 1981 r. Por. J.Roszkowski,

IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR, [w:] Polska pod rządami PZPR, red. M. Rakowski,

Warszawa 2000, s.361–372.

229

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

rozpocząć tę linię konfrontacyjną. No iniedługo po tym IX Zjeździe prze-

cież wprowadzono stan wojenny igen. Wojciech Jaruzelski wysłał nas „na

przymusowy urlop”. Zaczęły się aresztowania iwiększość znas trała do

więzienia, czyli tam, gdzie było zawsze nasze miejsce – jak cały czas po-

wtarzała nam SB36.

Bezpieka różnie nas dręczyła. Ja wyrosłam na takiego wroga publicz-

nego numer jeden. Do dzisiaj omnie nie zapomnieli37

. Bo ja przecież na-

kręcałam tę całą opinię publiczną, poprzez gazety iinne karteczki. I przez

telefon dostawałem takie informacje „co oni mi zrobią”. Gdyby wierzyć

wto wszystko co wtedy usłyszałam, to powinnam zamknąć się wdomu

inie wychodzić. Ale wtedy myślałam, że tak po prostu sobie plotą, bo co

innego im zostało? Rzucą się na ziemię ibędą nóżkami ze złości walić jak

dziecko? No nie. Wiedziałam, że coś muszą zrobić. Zdawałam sobie spra-

wę, że były takie sprawy, że „nieznani sprawcy” kogoś pobili lub nawet

gorzej. Ta świadomość zagrożenia do mnie docierała. Nie raz pod oknem

stała wołga. Pewnie po to, żeby mi pokazać, że śledzą mój każdy ruch, że

wdowolnym momencie mogą zrobić coś, czego człowiek nawet się nie

spodziewa.

Bezpieka interesowała się mną przez cały okres karnawału „Solidarno-

ści”. Ja byłam wredakcji kilku gazet, najpierw pracowałam, apotem by-

łam redaktorem naczelnym całego tego interesu („Echo”38, „Biuletyn”39,

36 Więcej o stanie wojennym patrz: A. Paczkowski, Wojna polsko-jaruzelska. Stan

wojenny wPolsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006; Stan wojenny wPolsce

1981–1983, red. A.Dudek, Warszawa 2003; Stan wojenny. Kalendarium, biogramy,

słownik pojęć. Wybór materiałów, oprac. B.Kopka, Warszawa 2002. O stanie wojen-

nym wGorzowie ina Ziemi Lubuskiej zob. m.in.: Stan wojenny na Ziemi Lubuskiej,

red. Cz. Osękowski, R.Skobelski, Zielona Góra 2009; Przeciwko stanowi wojennemu.

Wydarzenia 31 sierpnia 1982 r. wGorzowie, red. M.Machałek, D.A.Rymar, Szczecin

20 07.

37 Patrz przypis 25.

38 „Echo Solidarność” – informator Zarządu Regionalnego NSZZ „Solidarność” wGo-

rzowie Wlkp. wydawany od 18 sierpnia 1981 r. do 13 grudnia 1981 r. W tym czasie

ukazało się 48 numerów oobjętości 4 strony każdy. Średni nakład pisma wahał się

między 1 tys. a 1,5 tys. egzemplarzy. Źródło: Z.Syska, Gorzowska prasa ukazująca

się poza cenzurą, „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2009, nr 16,

s.259–275.

39 „Biuletyn Informacyjny Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ

wGorzowie Wlkp.” – pierwsze pismo „solidarnościowe” w mieście. Wydano jego

230

Krzysztof Wasilewski

„Solidarność Gorzowska”40). To było tylko to, co się drukowało perio-

dycznie. Nie dało się natomiast spamiętać innych druków. To były ulotki,

jakieś urywki zfaksów iteleksów zinnych regionów. Mnóstwo, naprawdę

mnóstwo papieru się wtedy tworzyło. A ludzie to brali iczytali. Przez

naszą redakcję przewijały się tłumy. Zawsze tam była masa ludzi, któ-

rzy czekali aż to wyskoczy ztego telefaksu. A te telefaksy wniczym nie

przypominały obecnych faksów. To były takie ogromne szafy, jak mło-

ckarnia. Jeszcze jak wracałam do domu, to nadal miałam huk wgłowie,

ale przynajmniej można było na spokojnie się zastanowić ispróbować coś

napisać. Ale kto wtedy myślał owygodach! Tak naprawdę wdomu bywało

się sporadycznie. Wpadało się oróżnych porach, żeby się przebrać, wyką-

pać, przespać. I od razu wracało się do redakcji. Bo tam się to działo. At-

mosfera itempo były takie, że człowiek nawet nie myślał oodpoczynku.

Kiedyś to zmęczenie dopadało iwtedy trzeba było na chwilę na przykład

się zdrzemnąć, ale tak, to cały czas pracowaliśmy na pełnych obrotach.

Nie zprzymusu, ale właśnie zchęci działania. Cały czas pracowało się na

takim dużym, wysokim poziomie emocji.

W Gorzowie wychodziło wiele tytułów prasy solidarnościowej. Ale

wsumie to wszystkie te tytuły były tworzone przez tę samą, niewielką

grupę ludzi41. A to był codziennik, a to jakiś biuletyn trzeba było wy-

dać, ato odezwę, a to ulotki musieliśmy zrobić. Zawsze coś się działo.

Dopiero co zebraliśmy materiały, żeby zamknąć jeden numer, atu już

trzeba było pracować nad kolejnym albo innymi tytułami. Przychodzi-

łam do pracy o8 czy 9 rano, siedziałam ipracowałam. Do domu wraca-

łam koło 22 itam dalej próbowałam pisać. Więcej spokoju wdomu było.

Trzeba też było wysłuchać tych wszystkich rozgłośni jeszcze. Wszystkich,

dwa numery, następnie zastąpiono „Komuni katem Informacyjnym MKZ NSZZ «So-

lidarność» Gorzów W lkp.”, zob. Ibidem.

40 „Solidarność Gorzowska” – pismo Zarządu Regionalnego NSZZ „Solidarność”

wGorzowie Wlkp., wydawane od września 1980 r. do wprowadzenia stanu wojenne-

go. Początkowo ukazywało się jako „Biuletyn Informacy jny Międzyzakładowego Ko-

mitetu Założycielskiego NSZZ wGorzowie Wlkp.” Łącznie ukazało się 40 numerów

(41 został wydrukowany, lecz nie zdążył trać do dystrybucji) oobjętości do 12 stron

wnakładzie wahającym się między 0,5 tys. a20 tys. egzemplarzy. Zob. ibidem.

41 Obok Grażyny Pytlak, przy różnych projektach prasowych pracowali m.in. Jerzy Bo-

zacki, Kazimierz Godlewski, Grzegorz Frąckiewicz, Jerzy Klincewicz. Zob. Z.Syska,

Prasa wydawana poza cenzurą wGorzowie Wlkp. wlatach 1978–1981, „Nadwarciań-

ski Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2006, nr 13, s.137–166.

231

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

czyli „Wolnej Europy”, „Głosu Ameryki” iBBC. Potem jeszcze musiałam

przeczytać to, co przyszło zinnych regionów. A przecież tego było mnó-

stwo. Różne serwisy przychodziły. Trzeba było je poczytać, zobaczyć co

igdzie się dzieje. Nie raz była korespondencja do wymiany itd. To wszyst-

ko trwało. Ale kto tam liczył czas? Nikt tego nie traktował jak pracę. Była

robota do zrobienia ifajni ludzie, zktórymi dobrze było pracować. To byli

wwiększości młodzi ludzie. Nawet dziewczyny zmałymi dziećmi praco-

wały. One faktycznie o15 czy 16 szły do domu, bo miały swoje obowiązki.

Ale wtedy na ich miejsce inne przychodziły. Bo przecież sekretariat to nie

wszystko. Był jeszcze kolportaż prasy iksiążek, druk itd. My siedzieliśmy

do późnego wieczora. Aż nie raz trudno było się rozstać.

Praca w redakcji niewiele przypominała dzisiejszą redakcję. Pisało

się na maszynie do pisania. Oczywiście one były różne, niektóre starsze,

inne nowsze isprawniejsze. Sposób produkcji gazety był zupełnie inny.

Czy to był powielacz, czy to był oset, to przygotowanie tych materiałów

było różne. W końcu mieliśmy swoją drukarnię, gdzie tę „Solidarność Go-

rzowską” drukowaliśmy. A to nakładało na nas kolejne obowiązki. Oprócz

tego, że się materiały przygotowało wredakcji, to potem redaktor tech-

niczny musiał się tym zająć. On oprócz tego, że pracował wredakcji mu-

siał także nadzorować sprawy wdrukarni. Zecerzy tam to składali, trzeba

było pójść do drukarni ite szczotki – to znaczy jak zecer już to złożył

wstępnie to odbijał na kartce, żeby było widać jak mniej więcej to będzie

wyglądało już wgazecie – trzeba było wtedy na nich zrobić korektę tych

tekstów, coś poprawić, coś przesunąć. I dopiero wtedy strona po stronie

puścić do druku.

Pamiętam taki moment. Wtedy 13 maja 1981 r., jak postrzelili papieża, to

byłam wówczas wdrukarni. Pamiętam taki jęk przerażenia tych ludzi. Bo

ktoś miał tam radio iusłyszał wiadomość. To był przeraźliwy jęk rozpaczy

pracowników drukarni. Do dzisiaj pamiętam ten jęk. Okropne to było. Ta-

kie straszne. A potem, kilka dni później, my, czyli „Solidarność” gorzowska,

jechała na pogrzeb Prymasa Stefana Wyszyńskiego42. To były takie trudne

dla nas momenty, ale redakcja musiała przecież działać. Wiadomo jak in-

formacje podawała prasa ocjalna. Dlatego wtych trudnych chwilach, to

my musieliśmy pisać imówić otych sprawach wsposób obiektywny.

42 Kardynał Stefan Wyszyński zmarł 28 maja 1981 r. Pogrzeb odbył się 31 maja

1981 r.

232

Krzysztof Wasilewski

Brałam udział wZjeździe Krajowym „Solidarności”43. Z tego Zarządu

naszego regionu wyodrębniło się Prezydium. Przewodniczącym został Ed-

ward Borowski44, azastępcą Tadeusz Kołodziejski45. A wcześniej było od-

wrotnie. Przewodniczącym tego Komitetu Założycielskiego był Tadek [Ko-

łodziejski], aEdek [Borowski] był wice. Część ludzi, tych założycieli, gdzieś

odpłynęła, a część wnormalnych wyborach weszła do Zarządu. To było

duży zarząd, około 70–71 osób, ale przecież dużo osób było wtedy w„So-

lidarności”. Te struktury powstawały jak grzyby po deszczu. Pamiętam

jak pisałam taką rzecz, to śledziłam te wszystkie komunikaty zkraju. Bo

wzależności od tego ile jest członków wdanym regionie, tylu miało być

delegatów na Zjazd Krajowy. Od nas było 12 – jedenastu panów ija jedna.

Te sprawy były prowadzone skrupulatnie, żeby wszystko było wporządku.

Niestety na ten zjazd wśród nas było dwóch TW [tajnych współ-

pracowników]46. Dobrze grali. Jeden grał przygłupa, adrugi mądralę. Przy-

43 I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” odbył się wGdańsku wdwóch tu-

rach: od 5 do 10 września 1981 r. oraz wdniach 26 IX–7 X 1981 r. Por. J.Holzer, „Soli-

darność” 1980–1981. Geneza ihistoria, Warszawa 1990.

44 Edward Borowski (1939–1987) – przewodniczący Komitetu Zakładowego wgorzow-

skiej Elektrociepłowni; delegat na I Walny Zjazd Delegatów (WZD) Regionu Gorzów

Wlkp. oraz I Krajowy Zjazd Delegatów (KZD); przewodniczący Zarządu Regionu

Gorzów Wlkp., członek Komisji Krajowej; w stanie wojennym internowany; czło-

nek podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej „Solidarności” Regionu Gorzów

Wlkp.; współinicjator powstania Diecezjalnego Komitetu Pomocy Osobom Repre-

sjonowanym; wlutym 1984 r. aresztowany, następnie zwolniony wlipcu tr. ze wzglę-

du na stan zdrowia. Zob. G.Pytlak, Edward Borowsk i, [w:] Encyklopedia Solidarności

http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Edward_Borowski

(dostęp: 12 VII 2012 r.).

45 Tadeusz Kołodziejski (ur. 1950 r.) – pracownik Zakładów Mechanicznych (ZM) Go-

rzów; przewodniczący MKZ wGorzowie Wlkp.; delegat na WZD Regionu Gorzów

Wlkp. oraz I KZD; współorganizator strajku okupacyjnego wZM Gorzów po wpro-

wadzeniu stanu wojennego; aresztowany i skazany na 5 lat; zwolniony w wyniku

amnestii we wrześniu 1983 r.; członek podziemnych struktur „Solidarności” wGo-

rzowie W lkp. Zob. Tadeusz Kołodziejski, [w:] Encyklopedia Solidarności ( http://www.

encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Tadeusz_Ko%C5%82odziejski

(dostęp: 12 VII 2012 r.).

46 Prawdopodobnie Grażyna Pytlak ma tu na myśli Anatola Konsika, przewodniczą-

cego Komitetu Zakładowego w„Stilonie” iczłonka Zarządu Regionu, zarejestrowa-

nego jako Tajny Współpracownik „Merkury” przez Wydział III „A” Komendy Woje-

wódzkiej Milicji Obywatelskiej wGorzowie Wlkp. 26 czerwca 1977 r. W listopadzie

233

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

głup został delegatem, bo przygłup, amądrala, bo mądrala. Ale wracając

do tematu. Oczywiście udział wZjeździe to było wielkie przeżycie. Chyba

nie tylko dla mnie, bo wtedy wszyscy dopiero się tak naprawdę poznawa-

liśmy z różnych regionów kraju. Miałam takie poczucie, że zmieniamy

świat. Tak, to już wtedy tak było, nie tylko ze mną. To się przecież objawi-

ło wtym Posłaniu47

. Awantura nie ztej ziemi.

Również w czasie zjazdu wydawaliśmy swoje gazetki. Wieczorem,

zbierało się grono takich osób – „dowcipasów” – m.in. Jacek Fedoro-

wicz48, Józef Orzeł49, iinni. I znimi wydawaliśmy taką gazetę pt. „Pełza-

jący Manipulo”. Bo tam na zjeździe było sporo takich, co krzyczeli, że to

wszystko prowokacja, że wszędzie SB, że manipulacja itd. Więc od razu

wydaliśmy numer drugi. Dlaczego? Dlatego, że skoro wyszedł numer dru-

gi, to na pewno był pierwszy ikażdy będzie go szukał. A przecież go nie

było. Parę wyszło takich numerów. Skład redakcji napisany był jednym

ciągiem, tworząc jeden wyraz50.

Pamiętam jak jechaliśmy na drugą część Zjazdu, to Gdańsk już wy-

glądał jak oblężone miasto51. Wszędzie były te grupy ZOMO, stojące

to tu, to tam. Wyglądali jakby mieli odeprzeć jakieś powstanie czy co.

Niefajnie to wyglądało. Pierwsza część była taka radosna. Ta druga nato-

1985 r. został wyrejestrowany. Drugą osobą był Ryszard Kotarski, członek Zarządu

Regionu, zarejestrowany jako Tajny Współpracownik „Marek” wlut ym 1981 r. Wy-

rejestrowany wgrudniu 1982 r. Źródło: E.D.Ry mar, Niezależny…, s.506–507.

47 „Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej” – dokument uchwalony 8 IX 1981 r.

podczas I Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”, wktórym wyrażano nadzieję, że

także w pozostałych państwach bloku socjalistycznego narodzi się podobny ruch

związkowy. Pomysłodawcą „Posłania…” był Henryk Siciński, lekarz zOstrowa Wiel-

kopolskiego. Jego tekst opracowali Bogusław Śliwa oraz Jan Lityński. Por. Posłanie,

które wstrząsnęło blokiem, „Polityka” 2005, nr 4.

48 Jacek Jan Fedorowicz (ur. 1937 r.) – dziennikarz, satyryk; początkowo współpracował

z„Po prostu”, „Szpilkami” oraz „Dookoła Świata”; współautor wielu programów tele-

wizyjnych iradiow ych; od 1980 r. związany z„Solidarnością”, działacz Prymasowskie-

go Komitetu Pomocy Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom, redaktor „Tygodnika

Mazowsze”. Zob. R.Spałek, Jacek Federowicz, [w:] Opozycja wPRL…, t. 2, s.91–93.

49 Józef Orzeł (ur. 1946 r.). Zob. A.G. Kister, Józef Orzeł, [w:] Encyklopedia „Solidarności” ( http://

www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Jozef_Orze (dostęp: 12 VII 2012 r.).

50 W rzeczywistości niektóre numery pisma były podpisane przez ich twórców. Nr

7 z8września 1981 r. kończył się stopką redakcyjną: J.Fedorowicz, A.Kowalczyk,

J.Orzeł, W.Zbiniewicz, L.Szaruga, G.Zlatkes.

51 Patrz przypis 43.

234

Krzysztof Wasilewski

miast była taka groźna. Ale ta ilość spraw do załatwienia, to było to, czym

się zajmowaliśmy. Trzeba było uchwalić statut iprogram „Solidarności”.

To wszystko był tak najeżone treścią i uchwalane wtakim pośpiechu…

Chociaż ludzie, którzy gromadzili się wokół hali mówili, żeby się nie spie-

szyć. Mówili, że jeśli nie będziemy mieli gdzie spać, to oni nas przyjmą.

Tylko, żeby na spokojnie nad wszystkim pracować, żeby wtym kraju się

trochę zmieniło na lepsze. Tych materiałów zjazdowych było mnóstwo.

Dwa razy dziennie wychodził taki biuletyn zjazdowy52. Żeby każdy

wiedział co się dzieje inad czym pracujemy. Jak ja byłam wGdańsku, to

wGorzowie redakcja wdalszym ciągu funkcjonowała. Wychodziło m.in.

„Echo Dnia”53, które informowało oprzebiegu Zjazdu. Tu wGorzowie

został Bernard Dobryniewski54 iJerzy Klincewicz55. Benek mniej praco-

wał, bo później się okazał taką nieciekawą postacią. W 1983 r. czy 1984 r.

już ocjalnie podpisał papiery owspółpracy, awcześniej to pewnie też

współpracował56. Była taka sprawa, że go raz przyłapałam zwłączonym

nadajnikiem, jak akurat rozmawialiśmy nad czymś wredakcji. On tłuma-

czył, że zostawił go włączonego przez przypadek imy mu pewnie wtedy

uwierzyliśmy. Bo kto mógłby przecież przypuszczać. Trzeba było ufać so-

bie nawzajem.

W naszej prasie było wiele krytycznych głosów na temat przebiegu

Zjazdu. Teraz wiem, że te artykuły były autorstwa ludzi, którzy byli nie-

życzliwi „Solidarności”. Wtedy myśleliśmy, że ta krytyka, na przykład

Wałęsy ijakiś tam dokumentów, to była po prostu dyskusja nad przy-

szłością związku ikraju. Ale oni wykorzystali to nasze zaufanie do siania

52 Grażyna Pytlak ma prawdopodobnie na myśli „Echo Solidarność”, wydawany nie

dwa razy dziennie, lecz dwa razy wtygodniu. Patrz przypis 38.

53 Patrz przypisy 38 i52.

54 Bernard Dobryniewski (ur. 1953 r.) – pracownik Gazowni, dziennikarz „Solidarności

Gorzowskiej”. W lutym 1983 r. został zarejestrowany przez Wydzial V SB KW MO

wGorzowie Wlkp. jako tajny współpracownik „Józef ”. W 1987 r. wyemigrował do

Kanady. Zob. D.A.Rymar, Niezależny…, s. 498.

55 Jerzy Klincewicz (ur. 1948 r.) – artysta, malarz, dziennikarz; członek redakcji „So-

lidarności Gorzowskiej” i „Ec ha”. W stanie wojennym internowany. Zob. Ibidem,

s.504.

56 Patrz przypis 54.

235

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

zamętu. Strasznie wtedy rozrabiał Ryszard Kotarski57 (TW „Marek”58).

Wtedy otym oczywiście nie widzieliśmy. Wtedy drukowaliśmy, co szło.

Jak to był list do redakcji, to go drukowaliśmy bez żadnego głosowania.

List to list. Natomiast teksty autorskie czytaliśmy wgrupie ijak zdecydo-

waliśmy, że jest na odpowiednim poziomie, to nie było problemu, żeby go

opublikować wjakieś naszej gazecie. Musiał po prostu odpowiadać kry-

teriom merytorycznym. Bo przecież sporo szaleńców pisało, jak do każ-

dej redakcji. Wielu było takich opętanych, którzy przynosili całe epistoły.

Dlatego trzeba było mieć jakieś kryteria oceny. Natomiast jakieś jednej

polityki programowej nie prowadziliśmy. Nie musieliśmy zgadzać się zte-

zami artykułu, żeby go umieścić. Artykuły przedstawiały całe spektrum,

tak jak było. Ja nie miałam zamiaru kierować rzeczywistością. Ja pisa-

łam wswoim imieniu. Każdy pisał wswoim imieniu. Dopiero ztego tyglu

miało się coś wykluć.

Dziennikarze prasy ocjalnej kontaktowali się z nami. Ale nikt od

nich nie chciał przejść ipisać dla nas. Był taki dość znany dziennikarz

Jerzy Zysnarski, który wiem, że chodził do nas iproponował współpracę,

ale za pieniądze59. A to według nas było nie na miejscu i daliśmy sobie

znim spokój. Był jeszcze jeden dziennikarz Ignacy Mikołajewicz60. Ja go

znałam jeszcze ze średniej szkoły iz duszpasterstwa. W pewnym mo-

mencie był w„Ziemi Gorzowskiej” ichciał przyjść do „Solidarności”. Ale

nie zdążył. Z dziennikarzy był też Bernard Dobryniewski. Ale to nie był

uczciwy człowiek. On wkilku miejscach pracował, niby wredakcji ini-

gdzie nic nie napisał. Po całym kraju tylko jeździł, wtrzech czy czterech

redakcjach się zatrudnił i jeździł tylko po kasę. Jak się okazało, był też

tajnym współpracownikiem.

57 Ryszard Kotarski (ur. 1944 r.) – przewodniczący Komitetu Zakładowego w Woj e-

wódzkim Przedsiębiorstwie Energetyki Cieplnej (WPEC); członek Okręgowego Ko-

mitetu Obrony Więzionych za Przekonania; delegat na I Wojewódzki Zjazd Delega-

tów, gdzie został wybrany na członka Zarządu Regionu; w lutym 1981 r. zarejestro-

wany przez Wydział III „A” SB jako TW opseudonimie „Marek”. W grudniu 1982 r.

wyjechał na stałe do Niemiec. Zob. D.A.Ryma r, Niezależny…, s.50 7.

58 Rozmówczyni użyła tego kryptonimu.

59 W rozmowie ze mną Jerzy Zysnarski zaprzeczył, aby taki fakt miał miejsce. Tran-

skrypcja rozmowy w zbiorach autora. Brakuje innych źródeł, które mogłyby po-

twierdzić lub zaprzeczyć słowom p. Pytlak.

60 Ignacy Mikołajewicz – dziennikarz związany z tygodnikiem pt. „Ziemia Gorzow-

sk a”.

236

Krzysztof Wasilewski

Był taki epizod, że cenzura chciała zablokować druk jednego znume-

rów „Solidarności Gorzowskiej”. A wydawnictwa związkowe były zwol-

nione zcenzury. Co nie znaczy oczywiście, że cenzura nie interesowała

się tym, co wychodziło. I to przeze mnie. Sprawa wyglądała tak, że władza

nie chciała, aby lm Robotnicy ‘80 był wyświetlany wkinach61. To był taki

dokumentalny lm, którzy przedstawiał jak wyglądały strajki na Wybrze-

żu wsierpniu 1980 r. Powstał on niezależnie od władz idlatego komuniści

tak się go bali. Tam gdzie był wyświetlany, szybko stawał się sukcesem.

No iwGorzowie zaczęli robić problemy. Tutaj był taki dziennikarz Fran-

ciszek Brodzik, który napisał, że nie rozumie skąd tyle hałasu, bo lm jest

taki słaby, że szkoda go nawet oglądać. Zatytułował ten artykuł Awan-

tura onic czy coś podobnego62. No iwtedy się zdenerwowałam. I wtedy

napisałam, że on może nie chodzić na takie lmy, ale my sobie życzymy,

żeby były one dostępne wnaszych kinach. I będziemy na nie chodzić,

inikt nam nie zabroni. I jak ci cenzorzy zobaczyli ten mój artykuł, to

zagrozili, że gazeta się nie ukarze. To my wtedy im powiedzieliśmy, że

jeśli tak, to wGorzowie będzie strajk powszechny iwszystko stanie. No to

oni wkońcu ustąpili. „Solidarność Gorzowska” się ukazała, tylko trochę

spóźniona63.

Właśnie takie sprawy omawiane były podczas zjazdów dziennikarzy

prasy związkowej. Pamiętam, że odbywały się m.in. w Puławach, parę

razy w Warszawie, wGdańsku. Polegały one na tym, że omawialiśmy

sprawy związane zcenzurą. Bo nie każdy miał takie nerwy mocne, żeby

postawić wszystkich na baczność, żeby powiedzieć bezpiece, że jak coś

zrobią, to będzie strajk. To zależało od miejsca. Bo jak nie było zakładów,

to ta bezpieka czuła się silniejsza. A tam, gdzie były potężne zakłady, jak

wGorzowie, to SB mogła nam podskoczyć. Bo wiedzieli, że jak coś, to od

razu całe miasto stanie. Ale oczywiście podczas takich zjazdów dzien-

nikarzy trzeba było wszystko wyjaśnić iprzyjąć jakąś jedną politykę. Na

przykład mówiliśmy, gdzie takie historie zgłaszać, itd. A ubecja bardzo

się bała, że ktoś ich skrytykuje, zwłaszcza w„Wolnej Europie”. Sporo ludzi

61 J.Eisler, Robotnicy ’80, „Tygodnik Powszechny” 2010, nr 34.

62 F. Brodzik, Wiele hałasu o nic, „Gazeta Lubuska”, 13–14 XII 1980. Zob. również

odpowiedź G. Pytlak: G. Pytlak, „Hałas” o „nic”?, „Solidarność Gorzowska” 1980,

nr 18.

63 Por. Redakcja, „Informator Gorzowski” wstrzymał cenzor Zaborowski, „Solidarność

Gorzowska” 1980, nr 18.

237

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

podczas tych spotkań poznałam. Pod koniec lat 80. też się zjeżdżaliśmy

od czasu do czasu. Na przykład wWarszawie było jedno takie spotkanie.

Cenzura mogła nas podglądać tylko wdrukarni. Nawet tego nie po-

winni robić. Nikt nawet nie śmiał przychodzić imówić, żeby czegoś nie

drukować. Jeśli już to tylko wdrukarni mogli się cenzorzy dowiedzieć

oczym będzie kolejny numer. A to itak nielegalnie. Bo oni żadnej wła-

dzy nad nami nie mieli imieć nie mogli. Pisma zakładowe nie podlegały

przecież cenzurze. W trakcie swojej pracy nie spotkałam się też zpróba-

mi cenzorowania przez regionalne władze „Solidarności”. Raczej się nie

wtrącali. U nas nie było żadnego koniktu. Raz tylko pamiętam jak po

Zjeździe streściłam wgazecie program „Solidarności”64. Na to Edward

Borowski mówi, że zrobiłam to niepotrzebnie, bo przecież niedługo zo-

stanie wydrukowany cały program ito wwielkim nakładzie, żeby każdy

mógł się znim zapoznać. I co? I nie zdążyli. Komuniści wprowadzili stan

wojenny ijuż nie miał kto wydrukować programu. I tak to moje streszcze-

nie zostało na ładnych kilka lat jako jedyny ślad tego programu. Bo gdzie

indziej wGorzowie czy województwie ludzie mogli się otym programie

dowiedzieć? Zwłaszcza wstanie wojennym…

Taki program w„Solidarności” przeczytać to trzeba dużo czasu. A jak

jest streszczony wpunktach, to nawet na tablicy ogłoszeń można go wy-

wiesić ikażdy może sobie przeczytać. Później się kilka razy droczyłam

zBorowskim. Mówiłam mu: „Widzisz, ładny byś miał teraz program!”.

Na co on przytakiwał i mówił, że chyba musiałam mieć przeczucie jak

to wszystko się skończy. Bo faktycznie ten zjazd to było dla nas wielkie

wydarzenie. Naprawdę czuliśmy, że zmieniamy świat. A potem to zostało

brutalnie przerwane, 13 grudnia 1981 r.. I niepotrzebnie to wszystko się

zatrzymało, na prawie dziesięć lat…

W stanie wojennym i później praca wyglądała już zupełnie inaczej.

Na początku milicjanci wpadli do redakcji izostawili jakieś pobojowisko.

Dokładnie nie wiem, bo mnie zgarnęli wnocy wraz zogłoszeniem stanu

wojennego65. Do redakcji weszłam, znaczy do siedziby redakcji, dopie-

ro po 1989 r. Koledzy natomiast opowiadali mi, że milicjanci wpadli do

redakcji, wywalili drzwi i okna, zniszczyli sprzęt. Niby czegoś szukali.

64 „Solidarność Gorzowska” 1981, nr 38.

65 Szerzej na temat okoliczności internowania Grażyny Pytla k patrz: „Ostatnie oary stali-

nizmu wPolsce wokresie stanu wojennego 1981–1983 iich obrońcy”, por. przyp. 11.

238

Krzysztof Wasilewski

Ale co mogli tam znaleźć? Jakieś długopisy, kartki? Przecież tam nic waż-

nego nie było. Głupi nie byliśmy, żeby trzymać tam ważne papiery. A poza

tym, to co mogło ważnego być wredakcji? Przecież my pisaliśmy zgłowy,

albo ztelefaksów, które do nas przychodziły. Czasem dowiadywaliśmy się

czegoś ciekawego zrozmów. Takiego prawdziwego archiwum redakcyjne-

go nie było. Bo to przecież nie była prawdziwa gazeta czy gazety. Nie było

na to ani środków, ani czasu, ani potrzeby. Nasze gazety pisały o„Solidar-

ności” itakie miały być.

Ostatni numer „Solidarności Gorzowskiej” miał się ukazać właśnie

wmomencie wprowadzenia stanu wojennego. Bezpieka wpadła do dru-

karni i kazała zniszczyć wszystkie egzemplarze. Bo one były już wtedy

wydrukowane66. Ale od czego są drukarze? Co zniszczyli, to zniszczyli,

aco ukradli, to ukradli. I część egzemplarzy faktycznie udało się zacho-

wać. Oczywiście one nie trały do zwykłego obiegu, bo ich liczba była

zbyt mała. Ale jeden egzemplarz tego numeru zachowałam iwciąż mam.

Parę osób też go miało. Jak wróciłam zinternowania, to pierwsza rzecz

jaką mi przynieśli, to właśnie była ta gazeta. Wtedy dostałam jeszcze ga-

łązkę białego bzu. A to był marzec. Gdzie go wyhodowali, to nie mam

pojęcia. Czyli gazeta nie wyszła, ale wyszła.

W czasie jak siedziałyśmy winternowaniu, to od razu namawiałyśmy

się. Czyli były przeważnie takie głosy: „Niech nas tylko puszczą, to wte-

dy się zacznie”. Teraz to doświadczenie przed „Solidarnością” było po-

trzebne. Że można robić bibułę, że można ją kolportować idrukować.

Tego wszystkiego się nauczyliśmy przed. I chociaż bezpieka zrobiła nam

„kuku”, to jednak dalej chcieliśmy działać iwalczyć. Wszystko tylko wró-

ciło do punktu wyjścia sprzed powstania „Solidarności” w1980 r. Gdyby

nie było takich doświadczeń, być może byśmy sobie nie poradzili. I byłoby

wGorzowie jak wZielonej Górze, gdzie po stanie wojennym nic się nie

działo. Oni nie mieli tego korowskiego doświadczenia, że można coś dru-

kować wpodziemiu, że można po cichu rozprowadzać gazety, itd. A my-

śmy już to wiedzieli.

To była jedna rzecz. Druga to był sam fakt internowania. Jak już nas

zwieźli do tej Gołdapi, to zinternowanych kobiet można by utworzyć trzy

uniwersytety iakademię medyczną oraz dwie politechniki67

. To wszystko

66 Patrz przypis 39.

67 Por. Kobiety internowane. Gołdap 1982, red. E.Rogalewska, Białystok 2008.

239

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

były takie panie, które nie tylko krzyczały, ale coś robiły. Panie zprasy,

panie zuniwersytetów. Jakieś wykładowczynie. Czyli takie osoby, które

się liczyły wswoim środowisku. Czyli to była doskonała okazja, żeby się

poznać, porozmawiać icoś zaplanować. Dzięki temu poznałam dziew-

czyny z całego kraju. To było bardzo pomocne później, jak musiałam

dużo jeździć. Wiadomo było do kogo się zwrócić, ukogo się zatrzymać.

Komu coś przekazać. Po prostu to nam bardzo ułatwiało życie. Nas było

mniej, ale panów było więcej. Oni przez większą liczbę ośrodków musieli

przejść, a więc jednocześnie poznali więcej osób. I jak to wszystko się

razem poskładało, to powstała wspaniała siatka kontaktów, którą można

było później wykorzystać.

Trochę jednak zawodziły zasady konspiracji później. Zwłaszcza tu

wGorzowie. A to któryś sobie popił inagle robił się rozmowny. Albo coś

innego. Jak dzieci. Dużo było takich wpadek. Redakcja jednak nie wpadła

nigdy. Wpadali głównie kolporterzy. Drukarze chyba raz albo dwa. Raz

na pewno wpadła drukarnia czyli sprzęt. Paru drukarzy też siedziało. Ale

redakcja nigdy. Mówię o„Feniksie”68, bo nie wiem jak było wprzypadku

innych tytułów wydawanych wpodziemiu wGorzowie.

Część ludzi, którzy byli internowani, po wyjściu kontynuowała dzia-

łalność jak przed stanem wojennym. Zostały odbudowane dawne struk-

tury, itd. Ale nie zawsze ci sami ludzie byli wtych samym strukturach.

Niektórzy się bali. Ale wmoim przypadku było inaczej. Pomyślałam sobie

tak, że przecież bezpieka nigdy nie uwierzy, że ja nic nie robię. Tak czy

inaczej będą mnie nękać. Więc dlaczego mają mnie nękać za nic? [śmiech]

Tak więc postanowiłam dalej działać. A poza tym wczasie tego interno-

wania miałam poważny wypadek inie miałam do czego wrócić69. Redak-

cji nie było. Z wykształcenia jestem inżynierem budownictwa lądowego.

Wcześniej pracowałam wbiurze projektów. Jak więc oberwałam w tym

wypadku, to byłam prawie ślepa. Więc co ja mogłam robić? Z czym iść do

„ludu pracującego miast iwsi”? Wylądowałam na rencie inwalidzkiej icoś

68 „Feniks” – biuletyn informacyjny Regionalnej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidar-

ność” Regionu Gorzów Wlkp.; wydawany w latach 1982–1989 idalej (już jako pismo

legalnych struktur regionalnych związku). Do 1989 r. ukazały się 194 numery pisma,

każdy oobjętości od 4 do 8 stron iwnakładzie do 3 tys. egzemplarzy. Redaktorem na-

czelnym został Rafał Zapadka. Z pismem współpracowali m.in. Grażyna Pytlak, Wła-

dysław Czyżewski, Kazimierz Modzelan iinni. Zob. Z.Syska, Gorzowska prasa…

69 Patrz przypis 65.

240

Krzysztof Wasilewski

musiałam robić, żeby nie zwariować. To po pierwsze. A po drugie nie mo-

głam im darować tej „Solidarności”. Że ją zniszczyli. Coś tak wspaniałego

się rodziło wPolsce, coś, czego jeszcze nie było na świecie. A oni ją roz-

walili jak babki zpiasku. Głupki. To była po prostu zbrodnia. Jak można

było coś takiego zrobić? Temu fajnemu, sprytnemu narodowi? Cały ten

komunizm mógłby dziesięć lat wcześniej runąć.

Po wyjściu z internowania pracowałam przy „Feniksie”70. Pisałam

dużo tekstów. Byłam od początku, od pierwszego numeru „Feniksa”. Po-

mysł urodził się we Wrocławiu. Tam przebywał Zbyszek Bełz71 io tym

wiedzieliśmy. Stenia Hejmanowska72 pojechała raz do niego, bo już wie-

dzieliśmy, że on tam coś robi zMorawieckim73. Więc trzeba było poje-

chać, żeby go tutaj przywieźć, bo iu nas byli ludzie, zktórymi można

było coś zrobić. I tam to obgadali, że będzie wydawane pismo unas, jak to

będzie wyglądało ijuż. „Feniks”, czyli pismo czy „Solidarność” będzie się

odradzać. Pamiętam, przyszła Hejmanowska do mnie wniedzielę, zta-

kim panem ze „Stilonu” – Kazimierzem Modzelanem74 ipowiedziała, że

70 Grażyna Pytlak została zwolniona zinternowania 12 marca 1982 r. Zob. Kobiety in-

ternowane…, s.63.

71 Zbigniew Bełz (ur. 1955 r.) – od września 1980 r. członek Komitetu Zakładowego przy

Sądzie Rejonowym w Gorzowie Wlkp., delegat na I Wojewódzki Zjazd Delegatów

Regionu Gorzów Wlkp., członek Zarządu Regionu, delegat na I Krajowy Zjazd Soli-

darności, członek Prezydium Zjazdu. Współzałożyciel Polskiej Partii Demokratycz-

nej (1981 r.). W latach 1982–1983 przewodniczący gorzowskiej Regionalnej Komisji

Wykonawczej, założyciel pisma „Feniks”. Współzałożyciel „Solidarności Walczącej”.

Zob.: D.A.Ry mar, Niezależny…, s.494.

72 Stefania Hejmanowska (ur. 1937) – od września 1980 r. członek Komisji Zakładowej

wZWCh „Stilon”. Od grudnia 1980 r. członek Prezydium Komisji Zakładowej. Dele-

gat na I Wojewódzki Zjazd Delegatów Regionu Gorzów. Po wprowadzeniu stanu wo-

jennego internowana wróżnych ośrodkach odosobnienia. W sierpniu 1985 r. aresz-

towana. Członek Krajowej Komisji Wykonawczej oraz Komitetu Obywatelskiego

przy Przewodniczącym „Solidarności” Lechu Wałęsie. Uczestnik obrad Okrągłego

Stołu wpodzespole ekologicznym. W czerwcu 1989 wybrana senatorem zlist Komi-

tetu Obywatelskiego. Zob. ibidem, s.501.

73 Kornel Morawiecki – patrz N.Wójtowicz, Kornel Morawiecki, „Biuletyn Instytutu

Pamięci Narodowej” 2009, nr 5–6, s.126–127. G. Kowal, Kornel Morawiecki − twór-

ca „Solidarności Walczącej”, [w:] Ziemie Zachodnie – historia i perspektywy, red.

W.Kucharski, G. Strauchold, Wrocław 2011, s. 283–295.

74 Kazimierz Modzelan (1941–2001) – od września 1980 r. członek Komisji Zakłado-

wej w ZWCh „Stilon”. W 1982 r. internowany w Głogowie iGrodkowie. W latach

241

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

będziemy robić. Tak sobie ustaliliśmy, że na pięć numerów to nie ma co

się zabierać. Ale jeśli uda nam się wydać 50 numerów to będzie sukces

ifaktycznie warto to robić. Ale później ją zamknęli, za działalność wnie-

legalnej „Solidarności”. Mnie też strasznie straszyli, że mnie zamkną. Ale

na szczęście tych swoich gróźb nie zrealizowali [śmiech].

Miałam takie szczęście, że jak coś czytali w„Wolnej Europie”, to prze-

ważnie mój tekst wynaleźli. Używałam różnych pseudonimów, nawet za

każdym razem podpisywałam się inaczej75. Żeby zmylić bezpiekę. Żeby

zastanawiali się czy zmieniłam pseudonim czy nie. To już był ich problem.

Niech oni sobie szukają isię zastanawiają czy pisałam, czy nie. A umnie

wmieszkaniu byli często. Wpadali z„sąsiedzką wizytą” [śmiech]. Dlacze-

go? W bloku na wprost mieszkał szef wydziału śledczego. Na dole miesz-

kał wiceszef. Jeszcze niedaleko mieszkał ktoś inny. W pobliżu był też taki

specjalista od spraw kościelnych podobno. A więc co ja wyszłam na bal-

kon kwiatki podlać czy coś, to cała ta bezpieka widziała czy ja jestem

wdomu, czy nie. Ale pod latarnią najciemniej. Naprawdę! Nie raz stałam

na przystanku czekając na autobus ztorbą pełną bibuły. A oni razem ze

mną czekali. I nic. A ja sobie myślałam: „Ale byście dużo dali, gdybyście

wiedzieli co mam wtorbie. Awans wkieszeni!”.

Parę razy widzieli, że rozmawiam z sąsiadami. To wtedy wpadali

iwszystkim robili rewizję. Na całej klatce. Myśleli, że ja te swoje dzieła

trzymam wpiwnicach usąsiadów. A to było tak, że książki czy inne war-

tościowe publikacje schowałam całkowicie poza rodziną. W życiu bym

nie pomyślała, żeby dać jakieś trefne rzeczy sąsiadom. No chyba każdy

normalny człowiek by tak postąpił. A oni dalej swoje, myśleli, że bibułę

trzymam usąsiadów. U rodziny oczywiście też robili rewizje. Szwagier

miał fermę w Starym Polichnie76 i tam raz pojechali. Wpadli, szukali,

szukali. Myśleli, że ja to trzymam gdzieś między tymi kurami czy co?

Przecież nie. Oczywiście na wsi można było coś ukryć ale też zgłową.

Przecież każdy wiedział, że nie nosi się gazet na wsi w nocy, bo wtedy

wszystkie psy się zrywają iszczekają. I dekonspiracja gotowa. Bibułę się

1982–1985 kolporter wydawnictw podziemnych, drukarz pisma „Feniks” (D.A.Ry-

mar, Niezależny…, s.512).

75 Wśród najczęściej stosowanych pseudonimów przez Gra żynę Pytlak były: „Redaktor

pierwszy”, „Dziesiąty”, „Mrówa”, „Biedrona”.

76 Stare Polichno – wieś wówczesnym woj. gorzowskim, położona ok. 16 km na połu-

dniowy wschód od Gorzowa Wlkp.

242

Krzysztof Wasilewski

nosi wtedy, kiedy jest największy ruch. No więc nie jedzie się na wieś, bo

widać jak wsiadam i wysiadam, iże jestem obca. Takie rzeczy robi się

tam, gdzie jest dużo ludzi. Raz mieliśmy niestety taki pomysł. Pojechał

jeden drukarz drukować na wieś – była tam jedna drukarnia wGrąsach

upaństwa Kowalczyków77 – ibezpieka wszystko widziała. A ja niestety

namówiłam tych Kowalczyków do tej roboty.

Gdzie były drukarnie, to nie wiem. Na pewno wkilku miejscach, nie

wjednym. Ale gdzie dokładnie, to nie wiem inie chciałam wtedy wie-

dzieć. Na pewno była przez pewien czas wBoleminie78, wGrąsach79. Póź-

niej przez jakiś czas była wStawie80. Bardzo często zmieniało się. Nie

mieliśmy tylko jednego powielacza. Raz były dwa, raz trzy. Raz jak jeden

wpadł, to ukradliśmy drugi. Niestety maszyny to maszyny, jak trzeba było

ukraść, to nie było wyjścia.

Największe kłopoty były zpapierem. Papieru nie można było kupić.

Przecież nie było czegoś takiego jak kupowanie papieru wryzach. Kie-

dyś złapali jednego zpodziemia na tym. Dali wjednym ze sklepów ze

stoiskiem papierniczym papier wryzach. I jakiś głupol poszedł ikupił

ten papier. Poszli za nim i wpadka była. Nie wolno było robić czegoś

takiego! Tylko nieodpowiedzialni albo może zbyt naiwni na coś takie-

go się decydowali. Przecież konspiracja nie została wymyślona ot tak

dla kaprysu. Trzeba było przed władzą się chronić iskrywać, anie wy-

stawiać na odstrzał. A takie kupowanie papieru to było właśnie takie

wystawianie się. Papier nam kradli wKostrzynie, wfabryce papieru81.

Tam rzeczywiście szedł duży przemyt. A taki drobny papier to różnie.

Na przykład mi na mieście ludzie dawali papier wyniesiony zbiura. Ktoś

miał na przykład 20–30 kartek w biurze i przyniósł. Nawet jakby go

przyłapali, to co? Czystego papieru nie można dawać? To nie były wiel-

kie ilości, ale właśnie kilkanaście, czasami kilkadziesiąt kartek. Czasami

przynosili mi też kartki zmojego dawnego biura projektowego, wktó-

77 Osoby niezidentykowane zimienia.

78 Bolemin – wieś wówczesnym woj. gorzowskim, położona ok. 12 km na południe od

Gorzowa Wlkp.

79 Grąsy – wieś wówczesnym woj. gorzowskim, położona ok. 48,5 km na północny

wschód od Gorzowa Wlkp.

80 Staw – wieś wówczesnym woj. gorzowskim, położona ok. 30 km na północ od Go-

rzowa Wlkp.

81 Ówczesne Kostrzyńskie Zakłady Celulozowo-Papiernicze wKostrzynie.

243

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

rym kiedyś pracowałam. Gdzieś tam rodzina wyjęła parę kartek. Ale ja

nie musiałam mieć takich dobrych kartek. Musiałam mieć tylko taki

papier, żeby można było na nim napisać coś na maszynie ito wszystko.

Maszynę miałam swoją. Raz czy dwa była ona aresztowana. Ale za-

wsze robiłam awantury ipisałam skargi do prokuratury. Pisałam, że nie

dość, że mnie wywieźli izamknęli, że wróciłam wstanie nie nadającym

się do niczego iże jedyną rzeczą, którą mogę robić, to pisać na maszynie,

aitak mi ją zabierają. Więc niech mi ją oddadzą, bo ja nie mogę inaczej.

No ioddawali. Z trudem, zżalem, ale oddawali. Przeważnie oddawali, bo

miałam znane koleżanki. Zwłaszcza taką Halinę Mikołajską82. Ona miała

wejścia do każdej radiostacji zachodniej. Więc jakby oni mi jeszcze raz

maszyny nie oddali, to zaraz „Wolna Europa” by otym mówiła ija bym

wtej „Wolnej Europie” też mówiła. Nie wiem dlaczego, ale oni strasznie

się denerwowali jak ktoś na nich mówił coś złego w „Wolnej Europie”.

Strasznie się tego bali. Ta opinia publiczna jednak była dla nich ważna.

Kiedyś nie chcieli mi dać paszportu, bo musiałam jechać do Francji na

operację oczu. Chodziłam, prosiłam, aoni nie. Więc wkońcu się zdener-

wowałam ipowiedziałam, że więcej już do nich nie przyjdę. A oni wie-

dzieli, że to znaczy, że zaraz otej sprawie będą mówić w„Wolnej Europie”.

I się przestraszyli, idali mi ten paszport83.

Praca wgazecie podziemnej była zupełnie inna od wcześniejszej. Wte-

dy teksty się przepisywało na maszynie. Potem zanosiło się je do dru-

karni, ktoś to wszystko składał i pilnował, żeby wydrukowało się tak,

jak powinno. Znowu, jeśli coś się robiło na naszym offsecie, to trzeba

było wtedy składać pojedyncze literki, wycinać je, wyklejać, itd. To był

cały długotrwały i często męczący proces. Czyli takie rękodzieło. Ale

jednocześnie to wszystko dawało wiele satysfakcji. Po stanie wojennym,

po zejściu do podziemia, było natomiast zupełnie inaczej. No, oczywi-

ście na początku trzeba było napisać tekst. Jak już on był napisany, naj-

lepiej na maszynie, trzeba było zanieść do takiego punktu, gdzie były

82 Halina Mikołajska (1925–1989) – aktorka teatralna, działaczka opozycji antykomuni-

stycznej wPolsce, rzecznik prasowy Komitetu Obrony Robotników. Sygnatariuszka

Listu 59, protestującego przeciwko zmia nom wKonstytucji PRL, zwłaszcza wpisaniu

do niej kierowniczej roli PZPR inierozerwalnego sojuszu zZSRR. W stanie wojen-

nym internowana. Prywatnie żona Mariana Brandysa. Zob. P. Sowiński, Halina Mi-

kołajska, [w:] Opozycja wPRL…, t. 2, s.224–225.

83 Prawdopodobnie G.Pytlak otrzymała paszport w1984 r.

244

Krzysztof Wasilewski

wszystkie zbierane. Rafał Zapadka84 je zbierał. Tam musiało się zgro-

madzić tyle tekstów, żeby starczyło na jeden numer. Musiały być też

potwierdzenia dostarczenia pieniędzy na działalność, itd. I jak już to

wszystko zostało zebrane, to wtedy Zapadka je zanosił takim paniom

do przepisania. To różne panie pisały. Najwięcej pisała taka pani Ziuta

Lenartowicz85, ztego co wiem. Ja sama też czasami przepisywałam na

tej woskówce. To zależało wszystko od sytuacji. Czasami ktoś wyjechał,

czasami ktoś zachorował. Przecież czasami kogoś aresztowano albo

wzięto na przesłuchanie. Wiedzieliśmy doskonale jak sprawy wyglądają

inigdy nie było problemu ztym, żeby ktoś za kogoś innego przepisał

tekst. Jak trzeba było, to się siadało irobiło.

Jak już się przepisało to wszystko na woskówce, to później ta wo-

skówka była zanoszona do drukarni86. Tam to wszystko wędrowało

na powielacz czy na ramce to drukowali swoją odpowiednią techniką.

Trzeba było tylko wmiarę dyskretnie ibez rozgłosu dostarczać te teksty

wodpowiednie miejsca. Na przykład jak ja coś napisałam wieczorem

– miałam taki specjalny miękki papier, jak bibułka. Taka przebitka. To

się kładło kilka takich kartek poprzedzielanych kalką, to można było

kilka egzemplarzy za jednym pisaniem zrobić. Na normalnym, twardym

papierze nie dałoby się zrobić tyle egzemplarzy na raz. A na miękkim

można było. Ja na tej przebitce pisałam jako pierwszy egzemplarz, żeby

to było wmiarę miękkie, niedużo miejsca zajmowało ibyło w miarę

cienkie. To pisałam iskładałam do kieszeni od szlafroka włazience. Bo

bezpieka miała różne pomysły na rewizje. A to rano przychodzili, ato

popołudniu, ato wieczorem. Więc, żeby to zawsze było wtej kieszeni,

bo jak pukali, to ja zawsze zdążyłam wejść do łazienki iwtermie spalić.

Parę razy tak się zdarzyło. Bo ja pisywałam do innych gazet, nie tylko

wGorzowie, ale w innych ośrodkach też. Więc zawsze wtej kieszeni

84 Rafał Zapadka (ur. 1952) – socjolog, działacz opozycji demokratycznej wGorzowie

Wlkp. Od czerwca 1981 r. pracownik Ośrodka Społeczno-Zawodowego przy NSZZ

„Solidarność” wGorzowie Wlkp., od 1983 r. redaktor naczelny pisma „Feniks”. Zob.

D.A.Rym ar, Niezależny…, s.525.

85 Zuzanna Lenartowicz – jedna z osób przepisujących na maszynie teksty przezna-

czone dla „Feniksa”. Osoba szerzej niezidentykowana.

86 Woskówka – metoda przepisywania tekstów na matr ycę woskową, zktórej następnie

drukowało się na ramce lub na sicie. Por. P. Krysiak, Bibuła moja miłość, „Gazeta

Wyborcza”, dodatek lokalny,10 XII 2000 r.

245

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

jakiś kawałek był. A to przecież łatwo było też spuścić wubikacji ityle

wiedzieli. A materiał miałam wgłowie.

Nie wypytywałam Zapadki, gdzie on to trzyma. Pewnie nie wdomu.

Ale on nie miał nigdy rewizji. Bo bezpieka myślała, że to wszystko

umnie się dzieje. Że to ja zbieram te teksty, że je piszę iusiebie prze-

chowuję. Do końca 1989 r. zebrałam taki ładny plik tych dokumentów

nakazujących rewizję. Co raz tu wchodzili, ale oczywiście niczego nie

znajdowali, bo to nie ja te materiały przechowywałam. Ale już nie mieli

innego pomysłu. Stale tutaj szukali, aja nigdy im nic nie powiedziałam.

Robiłam zdziwione oczy niewinnej owcy. Bo co oni tu szukają? Przecież

ja ledwo widzę, a oni jakiś materiałów redakcyjnych szukają. Ale też

wiedziałam, że ja odeprę takie podejrzenia, ze względu na swoją prze-

szłość. Co do innych, to nie miałam pewności, bo nigdy nie wiadomo

kto ikiedy pęknie.

A ci kolporterzy to ludzie! Szkoda gadać. Kiedyś pojechaliśmy zEd-

wardem Borowskim na rozprawę przeciwko naszym kolporterom. Pa-

miętam, że sędzia prowadzący był rudy. To był taki tragikomiczny obra-

zek. I ci kolporterzy to mówili… że jeden czytał, ale nie nosił, drugi

nosił, ale nie czytał, trzeci czytał, ale nie zgadzał się ztym, co tam piszą.

I tak wkółko. Aż wkońcu tak się zapędzili, że sami nie wiedzieli czy no-

sili, czy tylko czytali iczy się zgadzali ztym co tam przeczytali. Kręcili,

mącili, nie można było dojść do tego, kto komu przekazywał ikiedy, ipo

co. Czy oni to nosili na złość, przeciwko czy nie wiadomo co. A mnie aż

ze wstydu wziemię wbijało. Bo jakby mnie złapali, to bym wzięła to na

klatę ibym się przyznała. Nosiłam, bo chciałam. W końcu jakieś poczu-

cie honoru trzeba mieć. A oni nie. Pośmiewisko zsiebie robią byle tylko

uniknąć kary. Ale jak się okazało to też było skuteczne. Na koniec ten

sędzia spojrzał tak na mnie ina Borowskiego ipowiedział: „Ile praw-

dy wtych zeznaniach, tyle sprawiedliwości” idał im wszystkim wyroki

wzawieszeniu.

Ze starą redakcją utrzymywałam kontakt po 13 grudnia 1981 r. Była

taka Majka87

. Była naszą maszynistką, sekretarką w redakcji, jeszcze

przed stanem wojennym. Potem była łączniczką Zbigniewa Bełza, który

tutaj się ukrywał i robił tę całą siatkę, to podziemie ije rmował. Ona

sama tekstów nie pisała, ale miałyśmy kontakt ze sobą. Jurek Klincewicz

87 Osoba niezidentykowana znazwiska.

246

Krzysztof Wasilewski

najpierw był winternowaniu. Jak wyszedł zinternowania to zaraz go za-

mknęli, jak przed katedrą śpiewał „Nie będzie Rusek pluł nam wtwarz, ni

dzieci nam tumanił” [śmiech]. Śpiewał to wczasie manifestacji. Więc był

już dla nas stracony. W więzieniu rozpoczął jakąś długą głodówkę ichyba

coś mu się stało zpsychiką. Bernard Dobryniewski załapał się na współpra-

cę, więc był stracony dla nas. Jurki – czyli nasi prawnicy – Jerzy Wiercho-

wicz88 iJerzy Synowiec89, oni nas cały czas wspierali. Wierchowicz prowa-

dził obronę wielu tych naszych ludzi zpodziemia. Jurek Synowiec to samo,

więc miałam znim stały kontakt. A tych pisarzy różnych to było wiele. Jak

ktoś coś mi napisał, to dawał mi. Czasami ja sama pisałam.

Najgorzej było zdrukarnią. Bo to była maszyna. Takiego nakładu nie

dało się wydrukować wciągu pięciu minut. Zajmowało to kilka godzin. I to

był ten czas, kiedy mogli wpaść iwtedy nic nie można było zrobić. A jacy ci

kolporterzy byli, to już mówiłam. Jaka konspiracja, takie wpadki. Jakby za-

chowali zdrowy rozsądek, to by nic się nie stało. Ja nie byłam wkolportażu,

ale też czasami woziłam. Kiedyś jechałam zWarszawy pociągiem zcałą,

ciężką torbą bibuły. I tak przez całą podróż kombinowałam jak przenieść tę

torbę przez dworzec, bo na dworcu ciągle SB stało. Więc znalazłam kogoś

zGorzowa izminą niewiniątka poprosiłam, czy nie mógłby przenieść tej

torby, bo tam czeka już siostra, aja jestem słaba inie dam rady zabrać tej

torby. Więc ten pan zgodził się, aja sobie spokojnie ztorebeczką pod pachą

przeszłam dworzec. Szłam trzy kroki za nim, żeby nikt nie myślał, że ja

znim jestem. Jak się potem okazało, ten mężczyzna, który mi pomógł, to

był dyrektor jakiegoś dużego zakładu wGorzowie.

Albo jak z Francji wracałam90. Dostałam wtedy wiele materiałów

z „Kultury” i innych ośrodków emigracyjnych. Wracałam samolotem

88 Jerzy Wierchowicz (ur. 1951 r.) – adwokat, współpracownik redakcji „Solidarność Go-

rzowska”. Od 1982 r. obrońca w procesach politycznych, współpracownik Komitetu

Helsińskiego. G.Pytlak, Jerzy Wierchowicz, [w:] Encyklopedia „Solidarności” ( http://

www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Jerzy_Wierchowicz (dostęp:

12 IX 2012 r.).

89 Jerzy Piotr Synowiec (ur. 1953 r.) – adwokat, członek redakcji „Solidarność Gorzow-

ska”. Obrońca działaczy opozycji demokratycznej wGorzowie Wlkp., wtym m.in. kol-

porterów pisma „Feniks” (1983 r.). G.Pytlak, Jerzy Piotr Synowiec, [w:] Encyklopedia

„Solidarności” (http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Jerzy_

Piotr_Synowiec, dostęp: 12 IX 2012 r.).

90 Patrz przypis 83.

247

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

iwiedziałam, że na pewno wytypują mnie do rewizji. Jak już byłam na lot-

nisku, to zobaczyłam przejście dla niepełnosprawnych izanim się połapa-

li, to już byłam po drugiej stronie. Przyjechali oczywiście do mieszkania

rano, zobaczyć co przywiozłam. Z takim atakiem, że właśnie mam bibułę

zParyża iwogóle. A ja na szczęście nie trzymałam tego usiebie tylko

już po drodze rozdałam. Spokojnie im odpowiedziałam, że przecież była

kontrola graniczna igdybym coś miała, to dawno by już celnicy znaleźli.

Ale nic nie znaleźli, nie zostałam zatrzymana, więc pytam się oco chodzi.

Wtedy on zgłupieli isobie poszli. „Kultura” paryska dawała sporo ito za

darmo. Raz rozmawiałam z Jerzym Giedroyciem. Nawet jakąś nagrodę

otrzymałam od nich. I pojechałam mu podziękować. Widziałam Józefa

Czapskiego, ale to było wczasie, kiedy nie rozmawiał zGiedroyciem, tyl-

ko wzrokiem się mijali.

Oczywiście była też inna działalność, nie tylko związana z„Feniksem”

czy innymi gazetkami. Przez cały czas utrzymywałam kontakty zRadiem

Wolna Europa. Kontakt ten miałam trochę przez Paryż, atrochę przez

Warszawę. Po prostu znajomi znajomych wiedzieli komu przekazać odpo-

wiednie informacje. Mówiłam im oco chodzi ipóźniej to było na falach.

Teksty sami znajdowali. My dawaliśmy im bibułę. Był taki punkt, gdzie

dostarczało się prasę i ktoś to zabierał. Nie wiem, gdzie był ten punkt.

Prawdopodobnie w Gorzowie. Ja czasami robiłam takie opracowania

zbiorcze na temat represji czy coś podobnego ito przekazywałam do Ko-

mitetu Prymasowskiego91. Tam właśnie najwięcej rzeczy się działo. Tam

można było otrzymać pomoc, ale też się składało sprawozdania, opisy itd.

Wiem też, że „Tygodnik Mazowsze” miał pomoc. Wiem też, że „Tygodnik

Mazowsze” był iunas drukowany. W Warszawie się nie dało, więc unas

wGorzowie drukowaliśmy przez jakiś czas, nie tylko na nasze potrzeby.

Jeszcze ważnym elementem, októrym mało się dziś mówi, to było to,

że zorganizowaliśmy Komitet Pomocy Więźniom Politycznym92. I to było

91 Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Represjonowanym Pozbawionym Wolności

iich Rodzinom.

92 Właśc. Okręgowy Komitet Więzionych za Przekonania Gorzów Wlkp. – powoła-

ny 19 II 1981 r. przez Międzyzakładowy Komitet Założycielski NSZZ „Solidarność”.

W Komitecie działali m.in. ks. WitoldAndrzejewski, Zbignew Bełz, Edward Borow-

ski, Władysław Czyżewski, Jan Korcz oraz Ryszard Kotarski. Jednym z zadań Ko-

mitetu było pisanie wniosków, podań iodwołań w sprawie osób aresztowanych ze

względów politycznych. Komitet zakończył swoją działalność po 13 XII 1981 r., wwy-

248

Krzysztof Wasilewski

duże poczucie bezpieczeństwa. Już wczasie internowania zaczęły tutaj

przychodzić paczki, nawet zzagranicy. Jeszcze sprzed stanu wojennego

mieliśmy znajomych zFrancji, którzy nas odwiedzili. Więc jak wprowa-

dzili stan wojenny, to ci Francuzi wiedzieli zkim się kontaktować ikomu

ewentualną pomoc wysyłać93. Pomagał też ks. Andrzejewski. We Francji

wydawali „Feniks Północy” ija pisałam do nich teksty. Oni tłumaczyli je

na francuski. Któregoś dnia oni zapomnieli się ipodpisali jeden ztekstów

moim nazwiskiem. No iwtedy bezpieka wpadła z krzykiem, że kontr-

wywiad się interesuje iwogóle. A tekst był ointernowaniu. Więc ja im

odpowiedziałam, że nic nie zmyśliłam, że faktycznie tak było. Rozmawiać

mi nie wolno? Przyjechali do Gorzowa, rozmawiałam znimi, oni napisali

ipodpisali moim nazwiskiem. Takie to było chore, że robili problemy, bo

ktoś rozmawiał zinnym, czy że coś napisał.

Najbarwniej wyglądała chyba produkcja radiowa94. Jak się okazało, to

te radia ludzie robili nawet zzelówki. Ile miejsc, tyle pomysłów na radio.

Podobno nasi poprosili też Stasi zNiemiec Wschodnich, żeby pomogli

rozgryźć im to radio. Bo według nich musiała to być centralna struk-

tura, bo inaczej nie mogłoby funkcjonować. A przecież to było zupełnie

inaczej. Kto mógł, ten nagrywał inadawał. Raz się udało, raz nie. Myśmy

mieli radio wstrukturach Regionalnej Komisji Wykonawczej. I to radio

było na tyle bezcenne, że miało swój harmonogram, że tu jechało, że tam.

Ale winnych miejscowościach to ludzie sami robili audycje. Ktoś coś na-

pisał, spróbował, przeczytał inadał. Nie było żadnej centralnej struktury.

Każdy po swojemu to robił.

Jak tak teraz myślę, to ile ludzkiej inicjatywy, ile ludzkich talentów

zostały zmarnowanych przez stan wojenny. Ale jednocześnie, wtedy do-

piero poczuliśmy tę prawdziwą, ludzką solidarność. To był trudny, ale cie-

kawy czas. Teraz ktoś może pomyśleć, że zmarnowaliśmy kawał życia. Na

niku internowania lub aresztowania większości jego członków. Zob. Źródło: G.Pytlak,

Okręgowy Komitet Więzionych za Przekonania Gorzów Wlkp., [w:] Encyklopedia „So-

lidarności”, (http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=T00589_

Okr%C4%99gowy_Komitet_Wi%C4%99zionych_za_Przekonania_Gorz%C3%B3w_

Wlkp. (dostęp: 12 IX 2012 r.).

93 Por. Ł.Częścik, Francuzi nie zawiedli nas 1982–2000, Wrocław 2000.

94 Por. J.Holzer, K.Leski, „ Solidarność” wpodziemiu, Łódź 1990; D.A.Rymar, Z.Bod-

nar, Radio „Solidarność” w Gorzowie Wielkopolskim wlatach 1982–1989, Szczecin

2009.

249

Graż yna Pyt lak. „Dla ka rteczk i w kieszeni”

co? Na ukrywanie kawałka karteczki wkieszeni? Ale dzięki tej karteczce

udało nam się wygrać tę wojnę zkomuną. Oczywiście różne czynniki zło-

żyły się na nasz sukces. I papież oczywiście, ipostawa hierarchii, na którą

Jan Paweł II też miał przecież znaczny wpływ i to dzięki niemu tak to

wszystko wyglądało. Ale bibuła także odegrała niemałą rolę. Więc wiele

tych faktów złożyło się na to, że nam się udało ipokonaliśmy ten system.

Krzysztof Wasilewski

In her relation Grażyna Pytlak recounts how she got engaged in

opposition activities. Already in 1976 she started cooperation with

the Workers’ Defence Committee, the result of which was, among

others, the distribution of illegal books and press in Gorzów.

Moreover, Grażyna Pytlak took part in the meetings of Academ-

icChaplaincy organized by Rev. Witold Andrzejewski. Simultane-

ously with the creation of the Independent Self-Governing Trade

Union ‘Solidarity’ she started working in union press, including

most importantly ‘Solidarność Gorzowska’, where she fulfilled

afunction of editor-in-chief. On December 13, 1981 she was in-

terned. After being released in March 1982, not paying attention

to her poor health, she renewed contacts with underground struc-

tures of ‘Solidarity’. She continued to write for the underground

press. Her texts were published, among others, in the periodical

of the Regional Executive Commission entitled ‘Feniks’. However,

she was not limiting herself to opposition circles in Gorzów. She

was in contact with Jerzy Giedroyc’ Literary Institute ‘Kultura’ in

Maisons-Laffitte. She was also meeting people connected to ‘Ty-

godnik Powszechny’. Her opposition activities came at a price of

ruined health as well as numerous frisks. Although she often won-

dered if it is worth putting herself and her loved ones at risk, she

never hesitated. She has become for many the symbol of the under-

ground press in Gorzów as well as the whole Gorzów opposition.

‘For the piece of

paper in the pocket’.

Account by

Graż yna Pytlak,

Gorzów underground

press journalist

Edited by

Krzysztof

Wasilewski

ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.

Solidarność" w podziemiu

Jan 1990

. J Por
K Holzer
Leski

Por. J. Holzer, K. Leski, "Solidarność" w podziemiu, Łódź 1990; D.A. Rymar, Z. Bodnar, Radio "Solidarność" w Gorzowie Wielkopolskim w latach 1982-1989, Szczecin 2009.

Grażyna Pytlak „Dla karteczki w kieszeni”. Relacja gorzowskiej dziennikarki prasy drugiego obiegu

Abstract

Recommended publications

On sequential and 1-deterministic P systems

The elementary forms of the religious life and the contemporary social sciences

God's cosmic symphony: Bonaventure's trinitarian theology of creation and its ecotheological dimensi...

Fé (uma corrente de anéis que Lhe pertencem): A Aliança do Anel - um tributo de Cristina Filipe a Sa...