Conference PaperPDF Available

Mühendis adaylarının engelli kullanıcılara yönelik yazılım geliştirme farkındalıkları

Authors:

Abstract

Yazılımların tüm kullanıcılar tarafından erişilebilir olmasını sağlamak önemli bir insan bilgisayar etkileşimi konusudur. Ancak alanyazında bu konuyu ele alan çalışma sayısı son derece kısıtlıdır. Bu çalışmanın amacı mühendis adaylarının engelli kullanıcılara yönelik yazılım geliştirme farkındalıklarını anlamaktır. Çalışmada yazılım mühendisliğine giriş aşamasındaki 49 mühendis adayı katılımcı olarak yer almıştır. Katılımcıların öncelikle erişilebilirlik kavramına yönelik genel bilgi seviyeleri analiz edilmiş, sonrasında engelli kullanıcılara yönelik geliştirecekleri yazılım projelerinin analiz aşamasında hazırladıkları raporlar, içerik analizi yöntemi ile değerlendirilmiştir. Çalışmada elde edilen bulgulara göre, katılımcıların oldukça büyük bölümünün erişilebilirlik hakkında yanlış veya eksik bilgi sahibi olduğu belirlenmiştir. Katılımcılar geliştirecekleri yazılım projeleri için çoğunlukla zihinsel engelli veya görme engelli kullanıcıları hedef kitle olarak seçmişlerdir. Ayrıca, analiz aşamasında, çevrimiçi kaynaklardan yararlanmayı, akademik çalışmalara göre daha fazla tercih etmişlerdir. Buna karşın, katılımcıların büyük bölümünün alan uzmanı veya hedef kitlelerinden kullanıcılar ile görüşmeyi tercih etmediği belirlenmiştir. Mühendis adaylarının, geliştirmeyi planladıkları yazılıma yönelik, mevcutta yapılmış benzer uygulamaların değerlendirmesinde yetersiz kaldıkları ve bu konuda etkili bir analiz gerçekleştirmedikleri görülmüştür. Erişilebilirlik, insan-bilgisayar etkileşimi açısından son derece önemli bir konudur. Sonuç olarak, yazılım mühendisliğine giriş aşamasındaki mühendis adaylarının, yazılım gereksinimlerinin daha etkin ve verimli bir şekilde hazırlanması ve erişilebilirliği yüksek yazılımların geliştirilebilmesi amacıyla, hedef kitle analizi, alan uzmanı desteği ve benzer uygulamaların incelenmesi gibi unsurların önemi konusundaki farkındalıklarının artırılmasının son derece önemli olduğu değerlendirilmektedir.
1
Mühendis Adaylarının Engelli Kullanıcılara Yönelik Yazılım
Geliştirme Farkındalıkları
Yavuz Inal
Atılım Üniversitesi, Bilişim Sistemleri Müh. Böl.,
İncek, Ankara
yavuz.inal@atilim.edu.tr
Nergiz Ercil Çağıltay
Atılım Üniversitesi, Yazılım Müh. Böl.,
İncek, Ankara
nergiz.cagiltay@atilim.edu.tr
ÖZET
Yazılımların tüm kullanıcılar tarafından erişilebilir
olmasını sağlamak önemli bir insan bilgisayar etkileşimi
konusudur. Ancak alanyazında bu konuyu ele alan
çalışma sayısı son derece kısıtlıdır. Bu çalışmanın amacı
mühendis adaylarının engelli kullanıcılara yönelik yazılım
geliştirme farkındalıklarını anlamaktır. Çalışmada yazılım
mühendisliğine giriş aşamasındaki 49 mühendis adayı
katılımcı olarak yer almıştır. Katılımcıların öncelikle
erişilebilirlik kavramına yönelik genel bilgi seviyeleri
analiz edilmiş, sonrasında engelli kullanıcılara yönelik
geliştirecekleri yazılım projelerinin analiz aşamasında
hazırladıkları raporlar, içerik analizi yöntemi ile
değerlendirilmiştir. Çalışmada elde edilen bulgulara
göre, katılımcıların oldukça büyük bölümünün
erişilebilirlik hakkında yanlış veya eksik bilgi sahibi
olduğu belirlenmiştir. Katılımcılar geliştirecekleri yazılım
projeleri için çoğunlukla zihinsel engelli veya görme
engelli kullanıcıları hedef kitle olarak seçmişlerdir.
Ayrıca, analiz aşamasında, çevrimiçi kaynaklardan
yararlanmayı, akademik çalışmalara göre daha fazla
tercih etmişlerdir. Buna karşın, katılımcıların büyük
bölümünün alan uzmanı veya hedef kitlelerinden
kullanıcılar ile görüşmeyi tercih etmediği belirlenmiştir.
Mühendis adaylarının, geliştirmeyi planladıkları yazılıma
yönelik, mevcutta yapılmış benzer uygulamaların
değerlendirmesinde yetersiz kaldıkları ve bu konuda
etkili bir analiz gerçekleştirmedikleri görülmüştür.
Erişilebilirlik, insan-bilgisayar etkileşimi açısından son
derece önemli bir konudur. Sonuç olarak, yazılım
mühendisliğine giriş aşamasındaki mühendis adaylarının,
yazılım gereksinimlerinin daha etkin ve verimli bir
şekilde hazırlanması ve erişilebilirliği yüksek yazılımların
geliştirilebilmesi amacıyla, hedef kitle analizi, alan
uzmanı desteği ve benzer uygulamaların incelenmesi
gibi unsurların önemi konusundaki farkındalıklarının
artırılmasının son derece önemli olduğu
değerlendirilmektedir.
Anahtar Kelimeler
Erişilebilirlik; yazılım geliştirme; mühendis adayları;
yazılım geliştirme yaşam döngüsü; analiz süreci
ABSTRACT
Ensuring the accessibility of software is an important
human computer interaction topic. However, in the
literature there are very limited studies addressing the
accessibility. The main aim of this study is to better
understand the accessibility awareness of the beginner
of software developers. 49 novice software engineers
participated in this study. The participants' general
knowledge levels were first analyzed for accessibility
concept, then analysis of software projects developed
for disabled users was evaluated through their
individually prepared content reports by content
analysis. According to the findings, it was determined
that the vast majority of participants had incorrect or
incomplete knowledge of accessibility. Participants
selected mostly mentally handicapped or visually
impaired users as their target audience for their
software projects. Moreover, in the analysis phase, they
prefer to use online sources more than academic
studies. On the other hand, most of the participants did
not prefer to talk to the domain expert or the target
users groups. It has been observed that participants are
inadequate in evaluating similar existing applications
based on written plans they intend to develop and have
not conducted an effective analysis on this issue.
Accessibility, is an important topic in human-computer
interaction. As a result, it is evaluated that it is
extremely important for participants who are in the
stage of introduction to software engineering to raise
their awareness about the importance of factors such as
requirements collection, domain expert and testing
procedures.
Keywords
Accessibility; software development; novice developers;
software development life cycle; analysis process
2
GİRİŞ
Toplumsal hizmetlerin erişilebilirliği, bir başka deyişle
sosyal eşitlik kavramı çerçevesinde, dezavantajlı grupla
da kapsayacak şekilde hizmet vermesi, bu grupların
topluma entegrasyonunda ciddi bir öneme sahiptir.
Günümüzde erişilebilirlik konusu yasal olarak da zorunlu
kılınmıştır ve ülkemizde de birçok yasal düzenleme ile bu
konudaki çalışmalar takip edilmektedir [1]. Ancak
yazılımların erişilebilirliği konusunda yasal çalışmalar
bulunmamaktadır ve bu alandaki akademik araştırma ve
çalışmalar yok denecek kadar azdır. Oysaki yazılım
sistemlerinin m kullanıcılar tarafından erişilebilir
olmasını sağlamak insan bilgisayar etkileşimi alanında
yapılması gereken önemli çalışmalardan birisidir.
“Evrensel erişilebilirlik'', kullanıcı kitlesi olarak
dezavantajlı grupları da kapsayacak şekilde yazılımların
kullanıcı odaklı tasarlanmasını gerekli kılar [2]. Aslında
bu sorun “sayısal uçurum” (digital divide) kavramı ile
birlikte de ele alınabilir. Sayısal uçurum kavramı genel
olarak başta gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler
olmak üzere, çeşitli grupların maddi sıkıntılar ya da
teknik altyapı yetersizlikleri nedeniyle bilişim sistemleri
hizmetlerine diğer insanlar ile aynı seviyede erişim
olanağı bulamamaları olarak değerlendirilmektedir [2].
Ancak engelli kişiler, bilişim sistemleri hizmetlerine
ulaşabilmek konusunda, dil ve ekonomik bariyerlerin
yanısıra bir de engellilik durumları ile ilgili bariyerler ile
karşılaşmaktadırlar [3]. Engelli kişiler toplumun diğer
kesimi tarafından kolaylıkla erişilebilen bilişim sistemleri
hizmetlerine erişebilmek için, özel düğmeler, klavyeler,
kumanda çubukları, ağız çubukları, ekran okuyucuları,
Braille ekranları gibi özel cihazlara ihtiyaç duyarlar [2].
Ancak günümüzde web-sayfaları, mobil servisler, e-
devlet hizmetleri gibi birçok hizmet bu tür eklentiler ile
kulanılabilecek özelliklere sahip değildir. Bu durum
toplumdaki sayısal uçurumun daha fazla büyümesine
neden olmaktadır. ISO TS 16071 standardı, yazılım
sistemlerinin engelli kişiler tarafından da erişilebilirliğini
artırabilmek amacıyla bazı önerilerde bulunmaktadır
[4,5]. Ancak günümüzde yazılım hizmetleri toplumdaki
genel nufüs gözönüne alınarak hazırlanmakta ve
dolayısıyla ciddi erişilebilirlik problemlerini içermektedir
[2]. Örneğin bu konuda ülkemizde yapılan çalışmalarda,
gerek üniversite [6,7], gerek kamu kurumları [8], gerekse
de belediyelerin [9] web sayfaları erişilebilirlik açısından
incelenmiş ve bu sayfalarda verilen hizmetlerin
erişilebilirliğinin son derece sınırlı olduğu tespit
edilmiştir. Hatta öyle ki erişilebilirlik problemlerinin
çözülmesi için mevcut sistemlerin en baştan tekrar
tasarlanması gerekmekte, bu da problemin büyümesine
neden olmaktadır [2]. Dolayısıyla yazılım mühendisleri
gereksinim analizi ve sistem tasarım aşamasında bu
bilince sahip olacak şekilde erişilebilirlik problemlerini
de öngörmeli, analiz etmeli ve tasarımlarına
yansıtmalıdırlar. Bir başka deyişle yazılım
mühendislerinin bu yetenekleri eğitimleri sürecinde
kazanmaları gerekmektedir. Erişilebilir teknolojiler
oluşturma gereksinimini vurgulayan araştırmalara [10]
rağmen, bilgisayar bilimi ve bilişim sistemleri öğrencileri,
farklı kullanıcıların ihtiyaçlarını öğrenme ve bu durumu
yazılım sistemleri tasarımlarına yansıtma konusunda
yeterince bilinçlendirilmemektedirler [11]. Ülkemizde,
yazılım sistemleri alanında eğitim alan öğrencilerin ya da
yazılım geliştiricilerim kullanılabilirlik kavramlarına
yönelik farkındalıklarının belirlenmesi ile ilgili çalışmalar
az sayıda da olsa bulunmaktadır [12,13,14]. Ancak,
erişilebilirlik odağında farkındalık ve bilgi seviyelerinin
araştırıldığı çalışmalar son derece kısıtlıdır. Dolayısıyla
bu çalışmanın amacı giriş seviyesindeki mühendis
adaylarının engelli kullanıcılara yönelik yazılım geliştirme
farkındalıklarının belirlenmesidir.
YÖNTEM
Çalışmada Bilişim Sistemleri, Bilgisayar ve Yazılım
Mühendisliği Bölümü öğrencilerinden toplam 49 giriş
seviyesindeki hendis adayı katılımcı olarak yer
almıştır. Katılımcıların 35’i erkek, 14’ü kadındır. Dünyada
mühendislik alanlarındaki lisans programlarında
kadınların oranının %18.4 [15] olduğu
değerlendirildiğinde araştırmaya katılan kadın oranının
oldukça yüksek olduğu görülmektedir.
Çalışmada, öncelikle, giriş seviyesindeki mühendis
adaylarının erişilebilirlik kavramına yönelik bilgi ve
farkındalık seviyelerini ölçmek amacıyla, bir anket
verilmiştir. Sonrasında, engelli kullanıcılara yönelik bir
proje geliştirme görevi verilmiş ve proje geliştirme
sürecinin ilk evresi olarak hazırladıkları analiz raporu, bu
çalışma kapsamında değerlendirilmiştir. Katılımcılardan,
analiz raporunda bir engel grubunu seçerek kendilerine
hedef kitle olarak belirlemeleri ve buna yönelik bir rapor
hazırlamaları istenmiştir. Çalışmada veriler, analiz
raporlarının içerik analizi yöntemi ile değerlendirilmesi
sonucu elde edilmiştir.
BULGULAR
Mühendis Adaylarının Erişilebilirliğe Yönelik Genel Bilgi
ve Farkındalıkları
Çalışmada yer alan katılımcıların erişilebilirlik kavramına
yönelik bilgilerini ölçmek amacıyla, erişilebilirliğin tanımı
sorulmuştur. Buna göre, katılımcılardan 34’ü (%69)
erişilebilirlik hakkında bir tanımda bulunurken, 15
katılımcı (%31) herhangi bir tanımda bulunamamıştır.
Erişilebilirliği tanımlayan katılımcılardan sadece 4’ü (%8)
doğru tanımda bulunarak; geliştirilen uygulamaların
yaşlılar dâhil tüm engel gruplarına ait kullanıcılar
tarafından sorunsuz olarak kullanılabilmesi şeklinde
ifade etmiştir. Buna karşın, katılımcıların oldukça büyük
bölümünün erişilebilirlik hakkında yanlış veya eksik bilgi
sahibi olduğu görülmüştür. Bilgiye veya teknolojiye
sorunsuz ulaşım (n=23, %47), katılımcılar tarafından en
sık yapılan erişilebilirlik tanımı olmuştur. Bunun yanında
3
bilgiye istenildiği anda ulaşmak, geliştirilen uygulama
veya sistemin 7/24 çalışabilir olması veya bilgiye kolay
ulaşıma yönelik teknolojiler, katılımcılar tarafından
erişilebilirliğin tanımı olarak ifade edilmiştir. Buna göre,
katılımcıların erişilebilirlik (accessibility) kavramını genel
olarak sistem durumu kavramı (availability) ile
karıştırdıkları belirlenmiştir.
Katılımcıların engelli kullanıcılara yönelik uygulama
geliştirme farkındalıklarına bakıldığında, sadece 1
katılımcının engelli kullanıcılar için web uygulamaları
geliştirdiği görülmüş, geri kalan katılımcılar engelli
kullanıcılara yönelik bir çalışma yapmadıklarını
belirtmişlerdir. Ayrıca, katılımcıların neredeyse yarısının
(n=23, %47) engelli kullanıcıların web uygulamalarını
nasıl kullandıkları hakkında bilgi sahibi olmadığı
görülmüştür. 11 katılımcı (%22) engelli kullanıcıların web
uygulamalarını nasıl kullandıklarını bildiğini ancak onlar
için nasıl uygulama geliştireceğini bilmediğini ifade
ederken, 9 katılımcı (%18) engelli kullanıcıların web
uygulamalarını nasıl kullandıklarını ve onlar için nasıl
uygulama geliştireceğini bildiğini ama onlar için
uygulama geliştirmediğini belirtmiştir.
Tablo 1. Mühendis adaylarının yardımcı teknolojilere yönelik
aşinalıkları
Yardımcı Teknoloji
n
%
Ses tanıma araçları
36
73
Ekran büyüteci
26
53
Alternatif fare veya joystick
25
51
Alternatif klavye
24
49
Ekran okuyucu
21
43
Braille tabanlı araçlar
15
31
Engelli kullanıcılar, geliştirilen uygulamaları etkili
biçimde kullanmak için yardımcı teknolojilerden
yararlanmaktadırlar. Çalışmada yer alan mühendis
adaylarının engelli kullanıcılara yönelik geliştirilen
yardımcı teknolojilere aşinalıkları kendilerine sorulmuş
ve bu konudaki farkındalıkları belirlenmeye çalışılmıştır.
Buna göre katılımcıların büyük bölümü (n=36, %73) Siri
vb. ses tanıma araçlarına aşina olduklarını
belirtmişlerdir. Bunu ekran yüteci (n=26, %53),
alternatif fare ve joystick (n=25, %51), alternatif klavye
(n=24, %49), ekran okuyucu (n=21, %43) takip
etmektedir. Katılımcıların oldukça az bir bölümü (n=15,
%31) ise görme engelli kullanıcılar için geliştirilen Braille
tabanlı araçlara yönelik aşinalıklarının olduğunu ifade
etmişlerdir [Tablo 1].
Mühendis Adaylarının Engelli Kullanıcılara Yönelik
Yazılım Projeleri
Katılımcıların geliştirecekleri yazılım projesi için seçtikleri
hedef kitleleri farklılık göstermektedir. Buna göre,
katılımcılar en fazla zihinsel engelli kullanıcılara (n=20,
%41) yönelik bir uygulama geliştirmeyi amaçladıklarını
belirtmişlerdir. Zihinsel engelli kullanıcı grupları altında,
özellikle otizim, down sendromu, asperger sendromu
veya dikkat dağınıklığı ve öğrenme güçlüğü çeken
kullanıcılar katılımcılar tarafından belirtilmiştir. Bunu
görme engelli (n=15, %31) ve işitme engelli (n=7, %14)
kullanıcılar takip etmektedir. Çalışmada yer alan 2
katılımcı ise, tüm engel gruplarını kapsayacak bir
uygulama geliştirmeyi planladıklarını belirtmişlerdir.
Katılımcıların hedef kitle olarak belirlediği kullanıcı
grupları Tablo 2’de detaylı olarak gösterilmektedir.
Tablo 2. Mühendis adayları tarafından seçilen hedef kullanıcı
grupları
Hedef Kitle
n
Zihinsel engelli kullanıcılar
20
Görme engelli kullanıcılar
15
İşitme engelli kullanıcılar
7
Fiziksel engelli kullanıcılar
2
Tüm engel gruplarındaki kullanıcılar
2
Renk körü kullanıcılar
1
Alzheimer hastası kullanıcılar
1
Konuşma engelli kullanıcılar
1
Ayrıca, 22 katılımcı (%45) çocuklar için bir uygulama
geliştireceğini belirtirken, 24 katılımcı (%49) seçtikleri bir
engel grubunda yer alan tüm kullanıcıları hedef
aldıklarını ifade etmişlerdir. 3 katılımcı (%6) ise hedef
kitle olarak öğrencileri seçmiştir. Katılımcıların seçtikleri
engel gruplarına yönelik geliştirecekleri yazılım
projesinin türlerinin, oyun (n=17, %35), web uygulaması
(n=17, %35) ve öğrenme materyali (n=15, %31) olarak
gruplandığı görülmektedir. Buna karşın, çalışmadaki
katılımcıların oldukça az bir bölümü (n=5, %10)
geliştireceği uygulamanın mobil platformlarda da
çalışacağını belirtmiş, diğer katılımcılar masa üstü
uygulama geliştirmeye odaklanmışlardır.
Katılımcıların seçtikleri kullanıcı gruplarına yönelik olarak
öğretmeyi planladıkları bir konu veya uygulamanın
temasına bakıldığında ise, birbirinden farklı pek çok
konuyu hedefledikleri görülmektedir. Katılımcılar
tarafından en fazla belirlenen konu engelli kullanıcıların
fiziksel ortama adaptasyonlarına (n=16, %33) yönelik
olmuştur. Örneğin, bulundukları ortamda arabalarını
park edebilme, hızlı yazabilme, çevresiyle etkili biçimde
iletişime geçebilme ve düzenli kullandıkları ilaçları
almalarını sağlama gibi hayatlarını kolaylaştıracak
uygulamalar bu bağlamda hedeflenen içeriklerdendir.
Bunu, temel kavramları öğretme (n=4, %8) ve zihinsel
engelli kullanıcılara yönelik egzersizler (n=4 %8) takip
etmektedir. Bazı katılımcılar ise birden fazla konuyu
(sayıları öğretme ve renkleri öğretme gibi) aynı
uygulama içerisinde sunmayı amaçlamışlardır.
Katılımcılar tarafından belirtilen konu başlıkları Tablo
3de detaylı olarak gösterilmektedir.
4
Tablo 3. Mühendis adayları tarafından öğretilmesi
hedeflenen konu başlıkları
Konu
n
%
Fiziksel ortama adaptasyon
16
33
Zihinsel egzersiz
4
8
Temel kavramlar
4
8
Hayvanlar
3
6
Kanuşma
3
6
Renkler
3
6
Sayılar
3
6
Yabancı dil
3
6
Dikkat toplama
2
4
Fiziksel egzersiz
2
4
Harfler
2
4
Duygular
1
2
İşaret dili
1
2
Meyveler
1
2
Piyano çalma
1
2
Sosyal medyayı kullanma
1
2
Toplama-çıkarma
1
2
Çalışmada yer alan katılımcıların geliştirecekleri yazılım
projelerine yönelik olarak hedef kitlelerini doğru analiz
etmeleri açısından, çevrimiçi kaynaklar, akademik
çalışmalar, alan uzmanı değerlendirmeleri ve hedef kitle
(veya aileleri) ile görüşmeler yapmaları ve bu
çalışmalarını rapor etmeleri istenmiştir. Buna göre
katılımcıların akademik çalışmalara ulaşım ve bu
kaynaklardan yararlanmalarının, çevrimiçi web sayfaları
veya bloglara göre daha zayıf olduğu görülmüştür. 20
katılımcı (%41) akademik çalışmaları hiç kullanmazken,
çevrimiçi kaynakları kullanmayan katılımcı sayısı 13
(%27) olarak belirlenmiştir. Ayrıca katılımcıların
yararlandıkları kaynak sayılarının da yetersiz olduğu
görülmektedir. 2’den fazla akademik çalışmadan
yararlanan katılımcı sayısı sadece 8 (%16), çevrimiçi
kaynaklardan yararlanan katılımcı sayısı ise 17 (%35)
olmuştur. Katılımcıların çevrimiçi kaynaklara
ulaşımlarında da çoğunlukla belirledikleri engelli
kullanıcı gruplarına yönelik haber sitelerinde yer alan
açıklamalardan yararlanmayı tercih etmişler, az sayıdaki
katılımcı hedef kitlelerine yönelik eğitim merkezlerinin
websitelerinden veya ilgili blog sayfalarından
yararlanmayı tercih etmiştir [Tablo 4].
Tablo 4. Mühendis adaylarının analiz sürecinde ilgili
kaynaklardan yararlanma durumları
Çevrimiçi web
siteleri
Akademik
çalışmalar
Hiç kullanmayan
13
20
1 kaynak kullanan
11
18
2 kaynak kullanan
8
3
2’den fazla kaynak
kullanan
17
8
Katılımcıların özellikle alan uzmanı veya hedef kitle ile
görüşme ve bu kaynaklardan yararlanma konusundaki
farkındalıklarının oldukça zayıf olduğu belirlenmiştir. Zira
katılmıcıların büyük bölümü bir alan uzmanı (n=35, %71)
veya hedef kitleden bir engelli kullanıcı veya ailesi (n=40,
%82) ile görüşme yapmamıştır. Alan uzmanı ile görüşen
katılımcı sayısı 8 (%16) olurken, bu sayı hedef kitle
görüşmesinde sadece 2 olarak belirlenmiştir. Çalışmada
yer alan bazı katılımcılar ise alan uzmanı (n=6, %12) veya
hedef kitle görüşmesini (n=7, %14) yüz yüze yapmak
yerine, internette buna yönelik daha önce yapılmış ilgili
video kaydı veya röportajlardan yararlanmışlar ve analiz
raporlarında bu tür kaynaklara yer vermişlerdir.
Yazılım geliştirme yaşam döngüsü içerisinde analiz süreci
oldukça kritik öneme sahiptir. Bu süreç içerisinde, gerek
kullanıcı görüşmeleri, gerekse de uzman geribildirimleri
oldukça değerli veriler sunarken, mevcutta yapılmış
benzer uygulamaların değerlendirmesi (benchmarking)
de yine analiz süreci açısından önemlidir. Ancak,
çalışmada elde edilen verilere göre, katılımcılar,
geliştirecekleri yazılımlara yönelik benzer ulusal veya
uluslararası uygulamaların bulunması ve analizini yeterli
şekilde gerçekleştirememişlerdir. 17 katılımcı (%35) bu
konuda herhangi bir çalışma yapmazken, 16 katılımcı
(%33) benzer olduğunu düşündükleri uygulamaların
sadece isimlerini raporlamışlardır. Ayrıca, 11 katılımcı
(%22) benzer uygulamaların analizini yüzeysel olarak
yapmış, katılımcıların sadece 5’i (%10) kendi projelerine
benzer mevcut uygulamaları detaylı olarak analiz edip
karşılaştırmalı olarak ele almıştır.
TARTIŞMA VE SONUÇ
Engelli kullanıcıların sorunsuz olarak kullanabilecekleri
uygulamalar geliştirmek, yazılım geliştirme süreçlerinin
önemli bir parçasıdır. Dolayısıyla, proje ekibi içerisinde
yer alan tüm grupların bu konuda yeterli bilgi ve
farkındalık seviyelerine sahip olması gerekmektedir. Bu
çalışmada, yazılım mühendisliğine giriş aşamasındaki
mühendis adaylarının erişilebilirlik konusundaki bilgi ve
farkındalıkları, engelli kullanıcılara yönelik
geliştirecekleri bir yazılım projesi üzerinden analiz
edilmiştir.
Çalışmada yer alan bulgulara göre, katılımcılar çok büyük
bir oranda erişilebilirliğin tanımını eksik ya da yanlış
ifade etmişler, katılımcıların erişilebilirlik konusunda bir
kavram yanılgısı yaşadıkları görülmüştür. Zira
katılımcıların erişilebilirlik (accessibility) kavramını genel
olarak sistem durumu kavramı (availability) ile
karıştırdıkları belirlenmiştir. Ayrıca katılımcıların engelli
kişiler için kullanılabilecek teknolojiler konusunda ve
farklı engelli grupları ile ilgili bilgi seviyelerinin de son
derece sınırlı olduğu görülmüştür. Yazılım projelerinde
ilk görev almaya başladıklarında, çoğu geliştiricinin
erişilebilirlik konusunda bilgi ve farkındalıklarının yeterli
seviyelerde olmadığı düşünüldüğünde [16], erişilebilirlik
konusunda yeterli eğitim almayan mühendis adaylarının
da benzer şekilde, bu konuda herhangi bir bilgi ve
5
farkındalık seviyesine sahip olmadan mezun olacakla
görülmektedir. Dolayısıyla çalışmanın sonuçları
mühendis adaylarının ileride geliştirecekleri sistemlerin
erişilebilirliğinin artırılması amacıyla mühendislik eğitimi
sürecinde erişilebilirlik konusundaki farkındalıklarını
artırıcı çalışmalara gerek duyulmaktadır.
Mühendis adaylarının, geliştirilecek olan uygulamaların
hedef kitlesini ve kapsamını gerçekçi sınırlar içinde
tanımlamakta zorlanmışlardır. Bunun temel sebebinin
hedef kitleye yönelik gereksinim araştırmalarını
yeterince yapmamış olmaları, alan uzmanları ve engelli
kişiler ile detaylı çalışmalar içine girmemeleri olduğu
söylenebilir. Gereksinimler konusunda yeterli bilgilerinin
olmaması nedeniyle hedef kitle ve kapsam belirleme
konusunda sorun yaşamışlardır. Geliştirilen yazılımların
engelli kullanıcılar için sorunsuz olarak kullanılabilecek
seviyede ortaya çıkarılabilmesi için geliştiricilerin gerek
kodlama gerekse de test süreçlerindeki beceri ve bilgi
seviyelerini arttırmaları önemlidir [17]. Ancak bu
çalışmada da görüldüğü üzere, analiz aşamasında hedef
kitle ve ihtiyaçlarının doğru olarak ortaya konulamaması
da, engelli kullanıcılara yönelik geliştirilecek yazılımların
başarısını etkileyebilecektir.
Sonuç olarak, yazılım geliştiricilerin erişilebilirlik
konusunda yeterli seviyede eğitim almamaları sadece
ülkemizin sorunu değildir. Bu konu, uluslararası
alanyazında yapılan pek çok araştırmada da özellikle
vurgulanmış [16] ve geliştiricilerin bu konuda eğitim
almaya ihtiyaç duydukları belirtilmiştir [18]. Dolayısıyla,
mühendislik eğitimi müfredatında erişilebilirlik
konusuna yer verilmesi, geliştirilen sistemlere özgü
gereksinim analizlerinin, kodlama faaliyetlerinin ve test
süreçlerinin önemine yönelik kazanımların belirtilmesi
son derece önemlidir. Hatta bu yaklaşımların orta
öğretim ve lise müfredatlarında da işlenmesi, mühendis
adaylarının bu konulardaki farkındalıklarını artırabilir ve
bilinçlenmelerini sağlayabilir, dolayısıyla engelli
vatandaşlarımızın topluma adaptasyonları konusunda
daha etkin çözümlere katkı sağlanabilir.
KAYNAKÇA
[1] Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2017).
https://eyh.aile.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/erisilebilirlik,
30.10.2017 tarihinde erişilmiştir.
[2] Abascal, J., Barbosa, S. D., Nicolle, C., & Zaphiris, P.
(2016). Rethinking universal accessibility: A broader
approach considering the digital gap. Universal Access in
the Information Society, 15(2), 179-182.
[3] Dobransky, K. & Hargittai, E. (2006). The disability
divide in internet access and use. Information,
Communication & Society, 9(3), 313-334.
[4] Gulliksen, J. & Harker, S. (2004). Software
accessibility of human-computer interfaces: ISO
Technical Specification 16071. Universal Access in the
Information Society, 3(1), 6-16.
[5] Reed, P. S., Gardner-Bonneau, D., & Isensee, S.
(2004). Software accessibility standards and guidelines:
Progress, current status, and future
developments. Universal Access in the Information
Society, 3(1), 30-37.
[6] Kurt, S. (2011). The accessibility of university web
sites: The case of Turkish universities. Universal Access
in the Information Society, 10(1), 101-110.
[7] Ismailova, R. & Inal, Y. (2017), Accessibility
evaluation of top university websites: A comparative
study of Kyrgyzstan, Azerbaijan, Kazakhstan and Turkey.
Universal Access in the Information Society, 1-9.
[8] Ismailova, R. & Inal, Y. (2017), Web site accessibility
and quality in use: A comparative study of government
Web sites in Kyrgyzstan, Azerbaijan, Kazakhstan and
Turkey. Universal Access in the Information Society,
16(4), 987-996.
[9] Akgul, Y. & Vatansever, K. (2016). Web Content
Accessibility of Municipal Web Sites in Turkey. Journal of
Advances in Information Technology, 7(1), 43-48.
[10] Stephanidis, C., Akoumianakis, D., Sfyrakis, M., &
Paramythis, A. (1998). Universal accessibility in HCI:
Process-oriented guidelines and tool requirements. User
Interfaces for All ’98.
[11] Rosmaita, B.J. (2006). Accessibility first! A new
approach to web design. SIGCSE, Houston, Texas, USA.
[12] Coşkan, D. & Onay Durdu, P. (2014). Kullanılabilirlik
ve yazılım yaşam döngüsü: Türkiye’deki yazılım
organizasyonlarındaki durum. 8. Ulusal Yazılım
Mühendisliği Sempozyumu, Güzelyurt, KKTC.
[13] Inal, Y. & Guner, H. (2016). Yazılım geliştiricilerin
kullanıcı deneyimi ve kullanılabilirlik konusundaki
farkındalıklarının ve bilgi seviyelerinin
belirlenmesi. Pamukkale Üniversitesi Mühendislik
Bilimleri Dergisi, 22(5), 384-389.
[14] Inal, Y. & Ozen-Cinar, N. (2016). Achieving a user
friendly error message design: Understanding the
mindset and preferences of Turkish software
developers. HCI International, Toronto, Canada.
[15] National Science Board (2013). Women, Minorities,
and Persons with Disabilities in Science and Engineering:
2013, Arlington, VA: National Science Foundation. (NSB
13-304)
[16] Freire, A.P., Russo, C.M., & Fortes, R.P.M. (2008). A
survey on the accessibility awareness of people involved
in web development projects in Brazil. International
Cross-Disciplinary Conference on Web Accessibility
(W4A), Beijing, China.
6
[17] Trewin, S., Cragun, B., Swart, C., Brezin, J., &
Richards, J. (2010). Accessibility challenges and tool
features: An IBM web developer perspective.
International Cross-Disciplinary Conference on Web
Accessibility (W4A), Raleigh, USA.
[18] Lopes, R., Isacker, K.V., & Carriço, L. (2010).
Redefining assumptions: Accessibility and its
stakeholders. 12th International Conference, ICCHP
Vienna, Austria.
ÖZGEÇMİŞ(LER)
Yrd. Doç. Dr. Yavuz Inal
Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nden 2011 yılında doktora
derecesini aldı. ODTÜ İnsan-Bilgisayar Etkileşimi ve Eğitimde
Simülasyon ve Oyunlar araştırma
gruplarında yer aldı. TÜBİTAK’ta
Proje ve Birim Yöneticisi olarak
çalıştı. TÜBİTAK ve Kalkınma
Bakanlığı işbirliğinde yürütülen
kamu kurumlarının web sitelerinin
kullanıcı odaklı olmasını amaçlayan
“Kamu İnternet Siteleri Rehberi
(KAMİS)” Projesi’nde Proje
Yöneticisi olarak görev aldı. İnsan-
Bilgisayar Etkileşimi, Kullanılabilirlik Mühendisliği, Web
Erişilebilirliği, Oyuncu Deneyimi, e-Devlet ve Bilişsel Bilim
konularında araştırmalar yapmakta olan Inal, halen Atılım
Üniversitesi, Bilişim Sistemleri Mühendisliği Bölümü’nde
öğretim üyesi olarak çalışmalarına devam etmektedir.
Doç. Dr. Nergiz Ercil Çağıltay
ODTÜ Matematik Bölümü’nden 1988 yılında mezun olduktan
sonra aynı üniversitenin Bilgisayar Mühendisliği Bölümü’nden
Yüksek Lisans çalışmasını tamamlayarak, Yüksek Bilgisayar
Mühendisi derecesini aldı. Daha sonra, ODTÜ Bilgisayar ve
Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü’nde doktora çalışmasını
tamamladı. Türkiye'de çeşitli özel sektör ve devlet
kurumlarında yazılım mühendisi ve
grup yöneticisi olarak çalıştıktan
sonra, 1998-2002 yılları arasında
A.B.D. Indiana Üniversitesi Digital
Library Program biriminde çalıştı.
Kendisi halen Atılım Üniversitesi
Yazılım Mühendisliği Bölümü’nde
öğretim üyesi olarak çalışmalarına
devam etmektedir. İş Zekâsı ve Veri
Ambarı Sistemleri, Veritabanı
Sistemleri, Scratch ile Programlamayı Öğreniyorum, C Dersi:
Programlamaya Giriş gibi birçok Türkçe ders kitabı hazırlamış
olan Çağıltay, öğretim teknolojileri ve tıp bilişimi alanlarında
araştırmalar yapmakta ve projeler yürütmektedir. Çağıltay
ayrıca 1971 yılından beri faaliyet göstermekte olan Türkiye
Bilişim Derneği (TBD) Ankara Şubesi Yönetim Kurulu üyeliği
görevini sürdürmektedir. Nergiz Çağıltay ile ilgili detaylı bilgiye
www.atilim.edu.tr/~nergiz.cagiltay adresinden ulaşılabilir.
ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.
Article
Full-text available
Ensuring web accessibility for all is not an easy task and requires the awareness, understanding and practices of people with different roles. User experience professionals (UXPs) play an important role in ensuring web accessibility for all. However, in Turkey, there is no research concerning the status of the awareness, understanding and common practices of UXPs. The overall goal of the present work was to offer an assessment of the current situation in Turkey to suggest areas of improvement and changes to advance web accessibility practices. To meet this goal, we conducted an online survey. The results of this survey show that UXPs believe they have enough training and education in web accessibility; however, they are not familiar with web accessibility standards and assistive technologies used by people with disabilities. They do not work with people with disabilities in their studies on usability, and they do not consider web accessibility in their projects. Our findings also show that UXPs have a top-down approach to web accessibility and they think that it is the responsibility of project managers to make web applications accessible. In brief, the study showed that UXPs in Turkey need to be better educated and trained on web accessibility, and organizations need to realize that both top-down and bottom-up approaches are required to ensure accessibility of the web for all.
Article
Full-text available
Government Web sites aim to provide information to the citizens of the country; therefore, they should be accessible, easy to use and visible via search engines. Based on this assumption, in this paper, the ministry Web sites of four countries namely the Kyrgyz Republic, the Republic of Azerbaijan, the Republic of Kazakhstan and the Republic of Turkey were analyzed in terms of accessibility and quality in use. Tests were carried out utilizing online automated tools. Results indicate that the usage rate of Information and Communication Technologies by the government is higher in Turkey, which affects the visibility of government Web sites but not their quality in use. Very few ministry Web sites of the four countries achieved AA conformance level on accessibility, many failed to pass conformance level A and AA checkpoints for accessibility errors. In order to ensure equal access to all their citizens, the countries in this study need to put more emphasis on designing government Web sites to be more accessible.
Article
Full-text available
The accessibility of the public web sites is crucial for the successful implementation of the information society. Therefore, it is essential that all citizens must have equal accessible opportunities to all e-government recourses. This research evaluates the accessibility of each of the 30 metropolitan municipal web sites in Turkey by the disabiled people based on the Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) 2.0 and employing automated testing tool. It identifies the major problem of accessing the website content to those who have hearing, listening, impairments or other physical disabilities. The Intention of this study is to highlight the ignorance of the government and common people towards people with the disabilities. The Slight concern of the developers during the website development can assist these people in their website usage significantly. The Detailed results are presented after comprehensive evaluation of the metropolitan municipal websites against WCAG 2.0. The analysis of the results reveals a relatively low web accessibility of the municipal web sites and highlights several aspects.
Article
Full-text available
The universal accessibility concept is usually formulated in terms that ignore the socioeconomic and sociopolitical contexts. Therefore, it has impact only on a small fraction of the global population of people with disabilities. This issue raises the need for a comprehensive approach that takes into account issues related to literacy, availability of technology, digital literacy, the use of minority languages, etc.
Conference Paper
Full-text available
Accessibility is becoming more and more relevant in Information technologies, such as the Web and software applications, particularly due to the push on legislation to make public services accessible to everyone. While most accessibility issues are envisioned by the developer-user dichotomy, several stakeholders are responsible for the successful implementation of accessible software and services for all users. In this paper we present an exploratory study on the current state of accessibility as perceived by its main stakeholders: developers, service providers, public bodies, accessibility assessors, and elderly and people with disabilities. By surveying more than 400 individuals, we have confirmed some of the expectations and results from other surveys, such as the perception about the lack of understanding and application of Web accessibility guidelines. We have found that this issue gets even worse outside the scope of the Web, for all stakeholders. Another eye-opening finding is that all stakeholders are welcome to the simulation of assistive technologies, in order to widen the perception and involvement of accessibility in the software development process.
Article
This paper proposes an accessibility first pedogogy for web design, in which the course is organized around the requirement of implementing web pages accessible to visually impaired computer users. This approach and its advantages are discussed in detail.
Conference Paper
This study investigates the preferences of software developers concerning the design of error messages and required fields in web forms and explores the factors affecting these preferences. A total of 73 software developers participated in this study and data was collected through a questionnaire and a semi-structured interview. According to the results of the study, for the error message design, the developers tended to provide solutions they considered useful not only for users but also for themselves. Therefore, the majority of the software developers chose to embed error codes in error messages; however, they stated that it was not appropriate to display the error code as the main element of the message. Furthermore, it was seen that the error message preferences of software developers were significantly influenced by the duration of developers’ participation in the project, the stage at which they joined the project and the number of other experienced developers.
Article
This article reviews progress in the development of standards and guidelines for software accessibility, including those developed within international and US standards bodies. Key factors driving efforts to identify and define effective design guidelines for software accessibility include demographic trends and the graying population, new legislation and the increasing pervasiveness of information technology and devices. An overview of the US Software Accessibility draft standard, including accessibility-focused design guidance for Interactive Voice Response (IVR) systems, is provided. A variety of resources providing design guidance for improved accessibility are identified, and expected developments in formal standards for software accessibility are discussed.
Conference Paper
Using evidence from a survey of 49 IBM Web developers we explore two concerns: barriers to the developers' designing accessible Web-based products, and what value they felt specific features in an "accessibility" tool might have. They found designing for accessibility difficult, but more surprisingly, they found using the test tools and finding technology work-arounds equally hard. Testing and finding work-arounds were also the most time consuming aspects of accessibility, while design was not. When asked about tool features, all agreed that a checklist of automatically detected problems and an explanation of each problem were the most important. There were fifteen features in all, and the more experienced the developer, the more they valued the other features, particularly being able to experience a site as someone with a particular disability would, and being able to pinpoint a problem on the rendered view of a page. The survey results suggest existing tools are often unclear, cumbersome, and incomplete with respect to the standards that must be met.