Content uploaded by Marck Haerkens
Author content
All content in this area was uploaded by Marck Haerkens on May 08, 2018
Content may be subject to copyright.
34 GZ-psychologie nr7-8 2017
opinieopinie
Beeld: stock.adobe.com
GZ-psychologie nr7-8 2017 35
opinie
Deze rubriek biedt discussie over heikele of actuele onderwerpen.
‘Is het samenbrengen van intrinsiek gemotiveer-
de, hoogopgeleide en ervaren zorgverleners vol-
doende basis voor eectief teamwork?’ Die vraag
stelt chirurg Marck Haerkens, directeur van
Wings of Care, een adviesorganisatie met een
operationele expertise op het grensvlak van
lucht-, ruimtevaart en zorg. Wings of Care, vrij
vertaald Zorgvleugels, verwijst naar de missie
van deze adviesorganisatie: betere patiëntenzorg.
Op uitnodiging van de redactie geeft Haerkens
in GZ-psychologie zijn visie op samenwerking in
de zorg.
‘De patiëntenzorg wordt in toenemende mate multi-
disciplinair. Dit heeft tot gevolg dat professionals met
zeer diverse opleidings- en ervaringsachtergronden
moeten samenwerken in behandeltrajecten. Soms in
persoon (zoals op een OK), soms via verwijzing (zoals
HA naar tweede lijn), en soms in een setting waar ver-
schillende behandelaars op verschillende momenten en
locaties hun bijdrage leveren aan een behandeling
(zoals in de ggz). Maar is het samenbrengen van
intrinsiek gemotiveerde, hoogopgeleide en ervaren
zorgverleners voldoende basis voor eectief teamwork?
Het werken in groepsverband maakt eigenschappen in
de mens los die contraproductief kunnen zijn, ook bij
zorgprofessionals. Daaraan liggen meerdere factoren
ten grondslag, zoals opleiding en veiligheidsklimaat.
OPLEIDINGEN
Van oudsher richten (para-)medische opleidingen zich
op de kennis en technische vaardigheden waarover
beroepsprofessionals moeten beschikken voor het werk
binnen het eigen vakgebied. Medici en verpleegkundi-
gen worden separaat opgeleid, gezamenlijke modules
van universiteiten en niet-universitaire opleidingsinsti-
tuten zijn schaars en iedere opleiding concentreert zich
op de eigen kerncompetenties. Het merendeel hiervan
is technisch van aard, multidisciplinaire training van
teamvaardigheden ontbreekt.1
VEILIGHEIDSKLIMAAT
Fouten maken is menselijk, maar bij medische missers
kan de zorgverlener op een zeer kritische blik rekenen
van patiënten, collegae, IGZ, tuchtcollege, civiele
rechter en pers. Dit kan als bedreigend worden erva-
ren, met als gevolg dat zorgprofessionals zich in een
behandeltraject terugtrekken in het harnas van de
eigen autonomie en zij minder openheid geven over
(bijna) gemaakte fouten. Gevoelens van professionele
kwetsbaarheid kunnen er zelfs toe leiden dat patiënten
met een verhoogd risico worden gemeden. Bovendien
kan de werkmotivatie worden ondergraven, wat niet
alleen een bedreiging voor de patiëntveiligheid vormt,
maar dat kan binnen de ggz tevens bijdragen aan het
probleem van de toch al aanzienlijke personeelskrapte.
Een optimaal veiligheidsklimaat is belangrijk
Van een team
professionals naar
een professioneel team
DOOR MARCK HAERKENS
36 GZ-psychologie nr7-8 2017
opinie
aangezien het positief correleert met procesveiligheid,
zowel in de medische zorg als in andere hoogkritische
sectoren. Een goed veiligheidsklimaat vergt een
geloofwaardige, niet-straende respons jegens
menselijke fouten en om de consequente aanpak van
overtredingen. Dit principe, ‘Just Culture’ genoemd,
is in de zorg nog te weinig herkenbaar.
HUMAN FACTORS
Het vakgebied Human Factors (HF), ook wel ergono-
mie genoemd, onderzoekt de interacties tussen mens
en het systeem om zowel het individuele welzijn als de
systeemprestaties te verbeteren. Dat is dus breder dan
wat in de volksmond ‘de menselijke factor’ wordt
genoemd.
HF-domeinen die de teamprestatie beïnvloeden zijn
onder te verdelen in:
• fysische factoren: hoe verhouden de menselijke
anatomie en fysiologie zich tot het productont-
werp (bv. het ontwerp van een stoel, vliegtuig-
cockpit of operatiekamer).
• cognitieve factoren: de invloed van mentale pro-
cessen (zoals perceptie, situationeel bewustzijn,
geheugen, besluitvorming) op de individuele pres-
tatie en interactie tussen teamleden onderling (en
met andere elementen van het systeem).
• organisatiefactoren: invloed van organisatiestruc-
tuur, cultuur, beleid en processen (bijvoorbeeld
kwaliteits- en veiligheidsbeleid, werk- en rusttij-
den, productiedruk).
PROCESVEILIGHEID
In de literatuur zijn voldoende aanwijzingen te vinden
(literatuur over verschillende hoogkritische domeinen,
zoals de lucht- en ruimtevaart, oshore/scheepvaart of
kernenergie) dat een optimaal veiligheidsklimaat posi-
tief correleert met procesveiligheid.2,3,4 En omge-
keerd, dat een ongunstig veiligheidsklimaat binnen
teams de procesveiligheid ongunstig beïnvloedt.
De beroepsluchtvaart is een domein dat als gevolg van
onderzoeksrapporten van ernstige incidenten - zoals
van de ramp op Tenerife5- reeds vroeg het grote
belang van HF heeft herkend. Iedere beroepsmatig
luchtvarende wordt tegenwoordig verplicht getraind in
HF-awareness en teamfunctioneren middels het ‘Crew
Resource Management’ curriculum.
CREW RESOURCE MANAGEMENT (CRM)
Het teamconcept CRM is eind jaren zeventig geïntro-
duceerd om incidenten aan te pakken die optraden
door falende communicatie en/of samenwerking in de
cockpit.6 CRM is in de decennia erna voortdurend
geëvolueerd tot een internationaal erkende standaard
in de professionele luchtvaart. Deze - niet vrijblijvende
- standaard vormde de basis voor de grote verbeterin-
gen in de vliegveiligheid.
De nadruk bij CRM ligt tegenwoordig op ‘threat and
error management’. Dit is het principe dat menselijke
fouten onvermijdelijk blijven maar dat calamiteiten
zelfs na opgetreden fouten door optimaal teamwork
voorkomen kunnen worden. De basis van CRM wordt
gevormd door afspraken over omgangsvormen, samen-
werking en eectieve communicatie binnen het raam-
werk van een Just Culture.7
HUMAN FACTORS IN DE ZORG
Ook de geestelijke gezondheidszorg is te beschouwen
als een hoogkritisch proces, met het risico op ernstige
gevolgen van foute beslissingen. Human Factors kun-
nen ook hier de basis vormen voor incidenten:
• door onvoldoende gestandaardiseerde, niet voor
alle behandelaars inzichtelijke statusvoering kan
cruciale informatie op beslismomenten ontbreken;
door het ontbreken van een gezamenlijke start van
een therapeutisch proces met het gehele team
middels een brieng, waarbij alle kritische infor-
matie wordt besproken;
• door een gebrek aan leiderschapsvaardigheden bij
de voorzitter van een MultiDisciplinair Overleg
(MDO), waardoor er geen evenwichtige besluit-
vorming plaatsvindt;
door een afdelingshiërarchie die te steil (‘onaan-
tastbare baas’) of juist te vlak (‘vriendjes’) is, waar-
door elkaar kritisch aanspreken moeilijk wordt;
door een te grote autonomie van individuele the-
rapeuten, waardoor een gezamenlijk behandeltra-
ject onvoldoende wordt afgestemd;
• door het ontbreken van een gestandaardiseerde
gezamenlijke terugblik op een behandelproces
(debrieng) en het identiceren van leermomen-
ten. Betrouwbare studies over medische fouten
Marck Haerkens
GZ-psychologie nr7-8 2017 37
opinie
Deze rubriek biedt discussie over heikele of actuele onderwerpen.
zijn schaars. Dit maakt het identiceren van leer-
momenten en dus het verbeteren van de multidis-
ciplinaire teamprestatie niet eenvoudig. Hier ligt
een gezamenlijke taak voor alle wetenschappelijke
verenigingen, waaronder de NVvP.
PROEFSCHRIFT
In mijn proefschrift Human Factors and Team Perfor-
mance wordt het CRM-curriculum naar het zorgdo-
mein vertaald, en daarin wordt een interventiemetho-
diek beschreven om deze werkwijze te borgen op een
ziekenhuisafdeling.8 Teneinde gestandaardiseerd
wetenschappelijk onderzoek naar het veiligheidskli-
maat in de zorg te faciliteren werd een internationaal
erkend meetinstrument voor het veiligheidsklimaat
gevalideerd voor de Nederlandse klinische setting (de
SAQ-NL).9 Vervolgens werd de invloed van de CRM
op het veiligheidsklimaat van zeventien hoogrisico-af-
delingen onderzocht. Op alle afdelingen werd een ver-
band gevonden tussen CRM en een verbeterd veilig-
heidsklimaat. En in onze IC-studie correleerde CRM,
naast een verbeterd veiligheidsklimaat, bovendien met
een betere outcome voor deze kwetsbare patiënten-
groep.10 Uit de database was tevens een lijst van suc-
ces- en faalfactoren voor CRM implementatie te iden-
ticeren, evenals verbeterpunten (geformuleerd door
zorgprofessionals tijdens alle CRM-trainingen) en bar-
rières voor het doorvoeren van geleerde methodieken
op de werkvloer.
TOEKOMST
Medische instituten zouden meer nadruk kunnen leg-
gen op het veiligheidsklimaat op de afdelingen en de
‘niet-technische’ (HF-gerelateerde) teamcomponent
van behandelingen (zoals een goede brieng vooraf-
gaand aan een procedure, heldere afspraken over lei-
derschap en communicatie/assertiviteit tijdens de pro-
cedure, en een gestandaardiseerde debrieng na
aoop). Om dit te bereiken zijn niet vrijblijvende
afspraken die voor alle participerende disciplines gel-
den essentieel.
Alhoewel een goed op de zorg toegesneden CRM-con-
cept veelbelovend is, blijkt het zodanig aanpassen van
een medische organisatie dat de HF-principes volledig
worden geïntegreerd in de dagelijkse patiëntenzorg
nog uitdagend vanwege operationele, opleidings, juri-
dische en politieke aspecten.
Om Medische CRM te laten rijpen tot een waarde-
volle component van multidisciplinaire (para)medi-
sche zorg en opleidingen is een nationale, niet vrijblij-
vende, standaard een voorwaarde.
Teampresteren als kerncompetentie voor alle professio-
nals in de geestelijke gezondheidszorg, waarom niet?’
REFERENTIES
1. Handboek patiëntveiligheid, 2017, hfd. 23,
Samenwerken, communicatie, aanspreken: teamaspecten
van patiëntveiligheid. ISBN: 9789058983060.
2. Grech, M.R., e.a. Human Factors in the Maritime
Domain. CRC Press 2008. pp.130–132.
ISBN9781420043419.
3. Grith C, Roberts DL, Wakeham RT. A Meta-Analysis
of Crew Resource Management/Incident Command
Systems Implementation Studies in the Fire and
Emergency Services. JAAER 2015; 25(1),1-25.
4. Nixon J, Leggatt A, Campbell J. e development and
assessment of behavioural markers to support counter-
IED training. Applied Ergonomics 2015; 48:130-137.
5. Final report and comments of the Netherlands Aviation
Safety Board of the investigation into the accident with
the collision of KLM Flight 4805, Boeing 747-206B,
PH-BUF an Pan American Flight 1736, Boeing 747-
121, N736PA at Tenerife Airport, Spain on 27 March
1977. ICAO Circular 153-AN/56.
6. Cooper G.E., e.a. Resource management on the
ightdeck: proceedings of a NASA/industry workshop.
Moett Field: NASA Ames Research Center, NASA CP-
2120, 1980.
7. Haerkens M.H.T.M., e.a. (2012). Crew resource
management in the ICU: the need for culture change.
Ann. Int. Care 2:39.
8. Haerkens M.H.T.M. Human Factors and Team
Performance. Proefschrift, 2017. ISBN: 9789077245-
66-8.
9. Haerkens M.H.T.M., e.a. (2016) Validation of the
Dutch language version of the Safety Attitudes
Questionnaire (SAQ-NL). BMC Health Serv. Res.
16:385
Haerkens M.H.T.M., e.a. (2015) Crew Resource
Management in the Intensive Care Unit: a prospective
3-year cohort study. Acta Anaesth Scand; Volume 59,
Issue 10, p. 1319–1329.
Marck Haerkens is opgeleid als chirurg, met als
aandachtsgebied traumatologie. In 2017
promoveerde hij op het proefschrift Human Factors
and Team Performance. Haerkens is gecertificeerd
vliegenier, en hij staat aan de basis van de invoering
van teamtraining uit de luchtvaart naar de zorg:
Crew Resource Management (CRM).
Voor verdere informatie: www.wingsofcare.nl