Çankırı, Ilgaz Bölgesi Devrez Alt Havzası örneğinde peyzaj karakter alanlarının belirlenmesi

Abstract

Peyzaj, bir arazi parçasının tanımlayıcı tüm özellikleri olarak tanımlanmıştır. Avrupa Peyzaj Sözleşmesi ile doğal, yarı doğal, kültürel peyzajların analizi, planlanması, yönetilmesi ve korunması gerekliliği belirtilmiştir. Çankırı, Ilgaz Bölgesi doğal ormanları, koruma alanları, tarihi ve kültürel varlıkları ile çok çeşitli doğal ve kültürel peyzaj alan ve tipini bir arada bulundurmaktadır. Bölge Devrez alt havzası ölçeğinde Hiyerarşik Kümeleme Analizi yöntemi kullanılarak peyzaj karakter alan ve tipleri tanımlanmış ve bu alanların peyzaj planlamadaki önemi değerlendirilerek alan kullanımına yönelik öneriler getirilmiştir. Bölgesel ölçekli peyzaj planlama ve yönetimi çalışmalarında, havza düzeyinde, bütüncül bir bakış açısıyla peyzaj karakter analizi çalışmaları entegre edilmelidir. Ilgaz Bölgesi peyzaj karakter alanları ender coğrafik özellikleri ile bölge peyzajlarının yönetimine ve korunmasında katkı sağlayacak karakterler taşımaktadır.

Full text

MEDITERRANEAN
AGRICULTURAL SCIENCES
(2017) 30(3): 197-204
DOI: 10.29136/mediterranean.359804
www.dergipark.gov.tr/mediterranean
© Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Çankırı, Ilgaz Bölgesi Devrez Alt Havzası örneğinde peyzaj karakter alanlarının
belirlenmesi
Determination of landscape character areas in case of Çankırı, Ilgaz Region Devrez
Lower-Basin
Betül TÜLEK1, Meryem ATİK2
1Çankırı Karatekin Üniversitesi, Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 18200 Çankırı
2Akdeniz Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 07070 Antalya
Sorumlu yazar (Corresponding author): B. Tülek, e-posta (e-mail): betulek@gmail.com
MAKALE BİLGİSİ
ÖZ
Alınış tarihi 24 Mayıs 2017
Düzeltilme tarihi 27 Eylül 2017
Kabul tarihi 29 Eylül 2017
Peyzaj, bir arazi parçasının tanımlayıcı tüm özellikleri olarak tanımlanmıştır. Avrupa Peyzaj
Sözleşmesi ile doğal, yarı doğal, kültürel peyzajların analizi, planlanması, yönetilmesi ve
korunması gerekliliği belirtilmiştir. Çankırı, Ilgaz Bölgesi doğal ormanları, koruma alanları,
tarihi ve kültürel varlıkları ile çok çeşitli doğal ve kültürel peyzaj alan ve tipini bir arada
bulundurmaktadır. Bölge Devrez alt havzası ölçeğinde Hiyerarşik Kümeleme Analizi yöntemi
kullanılarak peyzaj karakter alan ve tipleri tanımlanmış ve bu alanların peyzaj planlamadaki
önemi değerlendirilerek alan kullanımına yönelik öneriler getirilmiştir. Bölgesel ölçekli peyzaj
planlama ve yönetimi çalışmalarında, havza düzeyinde, bütüncül bir bakış açısıyla peyzaj
karakter analizi çalışmaları entegre edilmelidir. Ilgaz Bölgesi peyzaj karakter alanları ender
coğrafik özellikleri ile bölge peyzajlarının yönetimine ve korunmasında katkı sağlayacak
karakterler taşımaktadır.
Anahtar Kelimeler:
Peyzaj karakter analizi
Kümeleme analizi
Çankırı
Ilgaz
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received 24 May 2017
Received in revised form 27 September 2017
Accepted 29 September 2017
Landscape is described as an all the descriptive properties of a piece of land. The European
Landscape Convention requires the analysis, planning, management and conservation of
natural, semi-natural and cultural landscapes. Çankırı, Ilgaz Region has a wide range of natural
and cultural landscape character types and region with natural forests, conservation areas,
historical and cultural assets. In this research, the landscape characters are determined by using
the Cluster Analysis method, their importance in landscape planning is evaluated and the
suggestions have been developed. Landscape character analysis should be integrated in the
landscape planning and management studies at the basin level, with a holistic perspective.
Landscape character areas of Ilgaz with their unique geographical features provide useful tools
for a better management and protection of region’s landscapes.
Keywords:
Landscape character assesment
Cluster analysis
Çankırı
Ilgaz
1. Giriş
Peyzaj, bir alanın doğal ve kültürel özellikleri ile insan ve
doğa arasındaki karşılıklı ilişkiyi ifade etmektedir. Avrupa
Peyzaj Sözleşmesi’ne göre, peyzaj, “İnsanlar tarafından
algılandığı şekli ile özellikleri insan ve/veya doğal faktörlerin
etkileşimi ve faaliyeti sonucu oluşan alanlar”dır (Avrupa
Konseyi 2000; Resmi Gazete 2003).
Peyzaj karakteri bir peyzajı bir diğerinden ayıran, iyi veya
kötü olduğu yargısına ulaştıran, belirgin, tanınabilir ve
sürekliliği olan özelliklerin tümüdür. Peyzaj karakter alanı ise
alan kullanımı, kültürel, tarihsel ve doğal yapı, görsel
karakterleri ve özellikle de coğrafik özellikleri ile diğerlerinden
ayrılan alanları ifade etmektedir (Martin 2006; Swanwick 2009;
Atik ve Ortaçeşme 2010; Atik ve ark. 2015).
Peyzaj karakteri peyzajın durumunu ve kalitesini
yansıtmakta ve plan kararlarına peyzajın sürdürülebilir
yönetimine ve korunma ihtiyaçlarına yön vermektedir. Farina
(2000)'ya göre peyzajın analizi peyzaj planlama ve yönetimi
için ilk adım olup, peyzajın özelliklerinin doğru anlaşılması,
dikkate alınması ve hem fiziksel hem görsel anlamda peyzaj
planlama ve alan kullanım politikalarına entegre edilmesi
önemlidir (Will 2005).
Peyzaj Karakter Analizi (PKA) farklı, ayırt edici, tanınabilir
özelliği olan alanların, peyzajların tanımlanması,
sınıflandırılması ve haritalanması çalışmalarıdır (Swanwick
2002; Swanwick 2004; Heritage Council 2004; Jellema 2009;
Tudor 2014; Atik ve ark. 2015). PKA çalışmaları yerel, bölgesel
Araştırma Makalesi/Research Article

Tülek ve Atik/Mediterr Agric Sci (2017) 30(3): 197-204
© Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi
198
ve ulusal ölçekteki peyzaj planlama kararları (Swanwick 2009)
ve özellikle de peyzajın öne çıkan karakterlerinin korunması
için önemli bilgiler sunmaktadır.
Türkiye’de peyzajın uluslararası ölçekte ele alındığı Avrupa
Peyzaj Sözleşmesi (APS)’ne uygulamaya koyulmuş ve peyzajın
tanımlanması, sınıflanması ve planlanmasında yönünde olumlu
adımlar atılmıştır. Burada önemli bir bilimsel yaklaşım olarak
PKA sonuçları İngiltere, İrlanda, Güney Kore, Yeni Zelanda,
Çek Cumhuriyeti, Hollanda örneklerinde ulusal, bölgesel ve
yerel ölçekte koruma planları ve alan kullanım kararları için
peyzajın doğal, kültürel, görsel ve fiziksel karakterlerine temel
bilgiler sunmaktadır (Swanwick 2002; Kim ve Paulet 2007;
Planning Department 2008; Riezner 2008; Brabyn 2009; Atik
ve Ortaçeşme 2010; Chuman ve Romportl 2010; Brown ve
Brabyn 2012; Atik ve ark. 2015).
PKA uygulamaları açısından Türkiye’de Görmüş (2012)
Kastamonu-Bartın Küre Dağları Milli ve korunan alanlar
örneğinde peyzaj karakter analizini gerçekleştirmiş; Görmüş ve
Oğuz (2013) Kapısuyu Havzası örneğinde kırsal yerleşim ve
korunan alan arasındaki etkileşimin değerlendirilmesinde PKA
rolünü incelemiştir. Uzun ve ark. (2015) doğal ve kültürel
peyzaj envanteri temelinde “Yeşilırmak Havzası Peyzaj Atlasını
hazırlanmışlardır.
Bu çalışmada PKA yaklaşımı Çankırı, Ilgaz Bölgesi
örneğinde ve havza ölçeğinde uygulanmıştır. Ilgaz Bölgesi
peyzaj karakterleri ön sınıflaması yapılmış ve ardından
Hiyerarşik Kümeleme Analizi ile araştırma alanı peyzaj
karakter alan ve tipleri belirlenmiş ve elde edilen sonuçlar
ışığında Ilgaz Bölgesi peyzaj karakter alanları ile peyzaj
planlama kararlarına yön verebilecek öneriler geliştirilmiştir.
2. Materyal ve Yöntem
2.1. Materyal
Araştırma alanı Ilgaz Bölgesi, Ilgaz, Kurşunlu, Tosya ve
Yapraklı ilçelerinin bir bölümü ile toplam 958 km2
genişliğindeki Devrez Çayı Havzası'nı kapsamaktadır. Havza
Devrez, Bucura, Bozan, Gökçay ve Karaman olmak üzere 5 alt
havzayı içermektedir. İç Anadolu Bölgesi’nin Çankırı iline bağlı
olan Ilgaz, 33˚15ˈ-33˚55ˈ doğu boylamı ile 40˚44ˈ- 41˚5ˈ kuzey
enlemleri arasında yer almaktadır (Şekil 1).
Araştırma alanının seçiminde Ilgaz'ın doğal, kültürel,
tarihsel, görsel ve estetik özellikleri ile çok yönlü peyzaj
özelliklerini barındırması ve peyzaj karakter analizinin bölge
peyzajlarının doğru şekilde anlaşılması, yorumlanması ve
peyzaj planlama kararlarına katkı sağlayacak olması rol
oynamıştır. Alana ait doğal ve kültürel özellikler, Orman ve Su
İşleri Bakanlığı (2017), DSİ (2016), Çankırı İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğü (2016), Çankırı Valiliği (2013), Ilgaz Belediyesi
(2014), Ilgaz Orman İşletme Şefliği (2015)' nden edinilen
bilgiler ve farklı araştırıcıların benzer konular ile ilgili
hazırladıkları araştırma raporları ile ortaya koyulmuştur.
2.2. Yöntem
Araştırmada PKA yöntemi llgaz Bölgesinde havza
ölçeğinde uygulanmıştır. Washer (2002), Vogiatzakis ve ark.
(2004), Hagerhall (2000), Ribeiro ve ark. (2013), Swanwick
(2002), Turner (2005), Atik ve ark. (2010), Atik ve Ortaçeşme
(2010), Işıklı (2010), Şahin ve ark. (2014) ile Atik ve ark.
(2015) çalışmaları temel alındığı çalışmada öncelikle yükseklik,
toprak özellikleri, jeoloji, Corine Alan Örtü ve bitki örtüsü
olmak üzere 5 veri seti kullanılarak Çankırı, Ilgaz Bölgesi
peyzaj karakterleri ön sınıflaması gerçekleştirilmiştir (Çizelge
1).
Ön sınıflamanın ardından mevcut çalışmalardan farklı
olarak peyzaj karakter alan ve tipleri anlaşılmasında ve
aralarındaki benzerlik, yakınlık ve uzaklıkların tespitinde
Hagerhall (2000), Hoffmann-Kroll ve ark. (2003), Chuman ve
Romportl (2010)'un temel alınarak hiyerarşik kümeleme analizi
yapılmış, elde edilen küme veri seti liste halinde ArcGIS
öznitelik tablosuna aktarılmıştır ve peyzaj karakter alan ve
tipleri oluşturulmuştur. Çalışmanın yöntem akış şeması Şekil
2'de verilmiştir.
Şekil 1. Araştırma alanının konumu.
Figure1. Location of research area.

Tülek ve Atik/Mediterr Agric Sci (2017) 30(3): 197-204
© Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi
199
Peyzaj karakter tiplerine ait topoğrafik özellikler, baskın
arazi örtüsü ve peyzaj unsurları, nadirlik, tarihsellik, önemlilik
gibi peyzajı farklı kılan görsel ve kültürel özellikler, algıyı
etkileyen faktörler ve mimari stil, yerel malzeme, yapı stili,
yerleşim formu, yerleşim tipi gibi peyzaj karakterinin yerinde
incelenmesi gerçekleştirilmiştir. Aynı zamanda Hiyerarşik
Kümeleme Analizi ile her grup ya da küme bir üst seviyedeki
grup ya da kümeye ait verilerin veya veri setlerinin birbirine
yakınlıklarını ve uzaklıklarını ortaya koyan (Ünlükaplan 2008)
dendogramın yorumlanması sonucunda Ilgaz Bölgesi için 4
peyzaj karakter alanı tespit edilmiştir (Şekil 3). Verilerin
analizinde SPSS 15.0, Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ve R
İstatistik Programı kullanılmıştır.
3. Bulgular
3.1. Çankırı / Devrez Alt Havzası Peyzaj Karakter Alanları
Peyzaj Karakter Alanı coğrafik özellikleri ile kendine has
özellikler taşıyan alanları ifade etmektedir. Her bir peyzaj
karakter alanı birden fazla peyzaj karakter tipini içerebilir
özelliktedir (Swanwick 2002; Tudor 2014).
Peyzaj karakter alanlarının belirlenmesi amacıyla
sayısallaştırılarak tek bir veri tabanında toplanan yükseklik,
toprak özellikleri, jeoloji, Corine Alan Örtü ve bitki örtüsü
Çizelge 1. Ilgaz Bölgesi peyzaj karakterleri ön sınıflaması temel verileri.
Table 1. Preclassification of landscape characters in Ilgaz Region.
Yükseklik
grupları (m)
Toprak
Jeoloji
Alan Örtü Sınıfları
Bitki Örtüsü
Büyük Toprak
Grupları
Arazi Yetenek
Sınıfları
700-1150
1150-1550
1550-1900
1900-2250
2250-2600
-Kahverengi
topraklar
-Kahverengi orman
toprakları
-Kestanerengi
topraklar
-Kırmızımsı
kahverengi
topraklar
-Alüvyal topraklar
-Kolüvyal topraklar
-Kireçsiz kahverengi
orman toprakları
I. Sınıf
II. Sınıf
III. Sınıf
IV. Sınıf
VI. Sınıf
VII. Sınıf
VIII. Sınıf
Alüvyon
Lütesiyen
Malm
Senomaniyen
Kampaniyen
Maestrihtiyen
Miyosen
Oligosen
Pliyosen
Triyas
-Ormanlar
-Doğal çayırlıklar
-Orman açıklığı ve
çalılıklar
-Tarım alanları
-Kırsal yerleşimler
-Ilgaz yerleşim
merkezi
-Madencilik
-Karayolu
-Göl/ göletler
-Akarsular/dereler
Doğal Bitki Örtüsü
Orman vejetasyonu
Herdemyeşil
Karaçam
Sarıçam
Göknar
Ardıç
Yaprak Döken
Kavak Ağaçlandırma Alanı
Yaprak Döken Türler Ağırlıklı Karışık
Ormanlar
Meşe Toplulukları
Kültürel Bitki Örtüsü
Tarım alanları
Yerleşim alanları
Diğer
Orman açıklığı
Dereler
Maden Ocağı
Şekil 2. Yöntem akış şeması.
Figure 2. Flow chart of the study.

Tülek ve Atik/Mediterr Agric Sci (2017) 30(3): 197-204
© Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi
200
bilgilerinin Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) yardımıyla
çakıştırılmasıyla elde edilen ve ortak özellikler taşıyan 2760
veriye R paket programları kullanılarak Hiyerarşik Kümeleme
Analizi uygulanmıştır. Peyzaj karakterlerine ait toplam küme
sayısı eğrisi ve dendogramın yorumlanması sonucunda veri seti
içinde değişkenleri % 71'ini oranında temsil eden ve benzer
karakterlere sahip 20 Peyzaj Karakter Tipi olduğu belirlenmiştir
(Tülek 2017). Yapılan arazi gözlemleri ve peyzaj karakterlerine
ait dendogramın yorumlanması ile Ilgaz Bölgesi için toplam 4
peyzaj karakter alanı tespit edilmiştir.
PKA çalışması sonucunda coğrafik olarak bölgeye özgü
karakterler sergileyen ve kendine has ismini taşıyan peyzaj
karakter alanları Ilgaz Dağları Milli Parkı Sarıçam ve Göknar
Ormanları Peyzaj Karakter Alanı, Ilgaz Merkezi ve Çevresi
Karaçam Ormanlarıyla Çevrili Peyzaj Karakter Alanı, Ilgaz
Kırsal Yerleşimleri, Yaylaları ve Tarım Alanları Peyzaj
Karakter Alanı ve Devrez Çayı ve Çevresi Peyzaj Karakter
Alanları olarak tanımlanmıştır (Şekil 4).
Şekil 3. Peyzaj karakterine ait toplam küme sayısı eğrisi ve dendogram.
Figure 3. Screen plot of total number of clusters and dendogram of landscape characters.
Şekil 4. Ilgaz Bölgesi peyzaj karakter alanları.
Figure. 4. Landscape character areas in Ilgaz Region.

Tülek ve Atik/Mediterr Agric Sci (2017) 30(3): 197-204
© Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi
201
3.1.1. Ilgaz Dağları Milli Parkı sarıçam ve göknar ormanları
peyzaj karakter alanı
Ilgaz Bölgesi'nin 700-2545 m arasında değişmekte olan
topoğrafyası içinde yer alan Ilgaz Dağları Milli Parkı sarıçam
ve göknar ormanları peyzaj karakter alanı Karaçam
(Pinus nigra subsp. pallasiana), Sarıçam (Pinus sylvestris L.),
Uludağ Göknarı (Abies nordmanniana subsp.
Bornmulleriana Mattf.), Sapsız Meşe (Quercus petraea), Saplı
Meşe (Quercus robur), Doğu Kayını (Fagus orientalis L.),
Boylu Ardıç (Juniperus exelsa) ve Doğu Gürgeni
(Carpinus orientalis) bitki türleri ile karakterize edilmektedir
(Avcı 1998). Bölgenin kuzeydoğusundaki dağlık ve tepelik
kesimlerde yer alan karakter alanı Ilgaz Dağı Yaban Hayatı
Geliştirme Sahası, Kadınçayırı Tabiat Parkı, Yıldıztepe ve
Kırkpınar göleti ve yaylalarını kapsamaktadır. Üst kesimlerde
ve 1150-2545 m aralığında önemli bitki ve yaban hayatı türleri
ekolojik olarak peyzaj çeşitliliğini desteklemektedir (Şekil 5).
3.1.2. Ilgaz merkezi ve çevresi karaçam ormanları ile çevrili
peyzaj karakter alanı
Homojen bir peyzaj çeşitliliğinin gözlendiği Ilgaz merkezi
ve çevresi karaçam ormanları ile çevrili peyzaj karakter alanı
ovalardaki tarım arazileri, ağaç kümeleri, ağaç koridorları, doğal
ve kültürel bitki kompozisyonları ile öne çıkmaktadır. Ilgaz
merkezin kentsel nitelik taşıdığı alanda köyler toplu yerleşim
formu ile çoğunlukla dar vadiler üzerinde kurulmuşlardır.
Akarsular boyunca gözlenen ve ağaç ve çalılardan oluşan bitki
koridorları yüzey drenajı sağlamaları yanında arazinin mülkiyet
durumunu da tanımlamaktadırlar. Karakter alanı çok sayıda
kültürel ve tarihi değeri de bünyesinde barındırmaktadır.
Cendere köyü, Salman Höyük kazılarına göre bölgedeki ilk
yerleşimin Tunç Çağı'na uzandığı ve M.Ö 1300 sıralarında Gask
(Kaska) devletinin bulunduğu anlaşılmıştır. Antik dönemlerde
Paphlagonia olarak anılan bölgede, Hititlerden sonra Frigya ve
Lydia ve sırasıyla Pontus Krallığı, Romalılar, Bizanslılar,
Anadolu Selçuklu Devleti, Candaroğulları Beyliği ve Osmanlı
Devleti'nin hüküm sürmüştür. Kurtuluş Savaşı'nda ihtiyaç
duyulan insan gücü, silah ve her türlü malzeme, Ankara'ya
İnebolu-Kastamonu-Çankırı güzergahı olan ve bugün önemli
kültürel ve tarihi peyzaj özelliklerini üzerinde bulunduran Ilgaz,
İstiklal Yolu ile sağlanmıştır (Ilgaz İmar Planı Raporu 2007).
3.1.3. Ilgaz kırsal yerleşimleri, yaylaları ve tarım alanları
peyzaj karakter alanı
Ilgaz kırsal yerleşimleri, yaylaları ve tarım alanları peyzaj
karakter alanı 1150-1900 m arasında değişen topoğrafyası ve
karaçam ormanları ile 700-1550 m yüksekliklerde ise karışık
yaprak döken ormanlar ve orman açıklıklarından oluşmaktadır.
Karaçam ormanları özellikle dereler ve çaylar boyunca açılan
koridorlarda parçalı yamalar halinde devam etmektedir.
Akarsulara yakın tepelik eğimli arazilere kurulmuş 2-3 katlı
yapılardan oluşan toplu kırsal yerleşimler ile çayır-mera
kullanımları dikkat çekmektedir. Alanda kış mevsiminde su
toplayan, yaz mevsiminde ise kuruyan çok sayıda mevsimlik
göl bulunmaktadır. Yerleşimlerin çevresindeki hafif eğimli
araziler ise tarım alanı olarak kullanılmaktadır (Şekil 6).
3.1.4. Devrez Çayı ve çevresi peyzaj karakter alanı
Devrez Çayı ve çevresi peyzaj karakter alanı başta yoğun
meşe ormanları olmak üzere yüksek kesimlerde Karaçam
(Pinus nigra) ve Uludağ Göknarı (Abies nordmanniana spp.
bornmulleriana Mattf.) ormanlarıyla çevrilidir. Alan Devrez
Çayı ve çevresinde I.sınıf topraklar, 700-1550 m yüksekliklerde
ise büyük oranda alüvyon topraklardan oluşmaktadır. Aynı
zamanda çöküntü ovası niteliğindeki Devrez Çayı kavak, söğüt
gibi türlerden oluşan bitki koridorları ile çevrelenmektedir ve
çevresindeki alanlarda yoğun çeltik tarımı yapılmaktadır (Şekil
7).
Şekil 5. Ilgaz Dağları göknar-sarıçam ormanları (Orijinal 2016).
Figure 5. Fir and yellow pine forests of the Ilgaz Mountains (Original 2016).
Şekil 6. Arpayeri köyü ve tarım alanları (Orijinal 2014).
Figure 6. Arpayeri village and agricultural fields (Original 2014).

Tülek ve Atik/Mediterr Agric Sci (2017) 30(3): 197-204
© Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi
202
Şekil 7. Devrez Çayı (Orijinal 2015).
Figure 7. Devrez Stream (Original 2015).
4. Tartışma ve Sonuç
Bu çalışmada Çankırı, Ilgaz Bölgesi Devrez Alt Havzası
peyzajları PKA yöntemi ile analiz edilmiş ve havzaya özgü 4
adet peyzaj karakter alanı ve 20 adet peyzaj karakter tipi
tanımlanmıştır.
Peyzajları bir bütün olarak ele alan daha etkin koruma ve
kullanım sağlayacak havza planlama yaklaşımlarının
benimsenmesi oldukça önemlidir. Türkiye'de bölgesel ölçekteki
havza planlanması ve yönetimi çalışmalarına ve ilgili
politikalara peyzajın karakter analizinin entegre edilmesi
ihtiyacı vardır. Dünyada ilk defa havza planlaması ve yönetimi
çalışmaları, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ormancılık
araştırmaları kapsamında 1930’lu yıllarda yapılmıştır. 1950’li
yıllarda genellikle sel ve erozyon kontrolü, rehabilitasyon gibi
sorun odaklı ve tek yönlü araştırmalar yapılmıştır. 1960’larda
geniş kapsamlı ve bütüncül bakış açısıyla havza ölçeğinde
araştırmaların yapılması gerekliliği ortaya koyulmuştur. 1970’li
yıllarda ise havza ekosistem analizi geliştirilmiş ve
ekosistemlerde gerçekleşen sayısız fiziksel, biyolojik ve
kimyasal sürecin birbirleriyle ilişkili olduğu esası
benimsenmiştir (Hornbeck ve Swank 1992). Peyzaj karakter
alan ve tiplerinin belirlenmesinde peyzajlar ve su döngüsü
açısından en uygun birim ve ölçek havza ölçeğidir.
Çankırı, Ilgaz Bölgesi Devrez Alt Havzası'nda yer alan
Ilgaz Dağları Milli Parkı sarıçam ve göknar ormanları peyzaj
karakter alanı, Ilgaz merkezi ve çevresi karaçam ormanlarıyla
çevrili peyzaj karakter alanı önemli doğala yakın-yarı doğal
yaşam alanları olarak öne çıkmışlardır. Ilgaz merkezi ve çevresi
karaçam ormanlarıyla çevrili peyzaj karakter alanı ve Ilgaz
kırsal yerleşimleri, yaylaları ve tarım alanları peyzaj karakter
alanı tarihsel ve anıtsal yönleri ile hatırlanabilirliğe sahip olup,
görsel özellikleri ile de diğer tüm peyzaj karakter alanlarından
ayrılmıştır. Ilgaz Dağları Milli Parkı sarıçam ve göknar
ormanları peyzaj karakter alanı ekolojik olarak önemli saf
Sarıçam (Pinus sylvestrist L.) ve saf Uludağ Göknarı (Abies
nordmanniana spp. bornmulleriana Mattf.) ormanlarına ev
sahipliği yapması, endemik bitki ve yaban hayatı türleri
barındırması açısından önemlidir ve karakterleri ile farklı bir
kümelenme sergilemiştir. Ilgaz kırsal yerleşimleri, yaylaları ve
tarım alanları peyzaj karakter alanında yer alan sivil mimarlık
örneği niteliğindeki geleneksel konutlar kültürel karakterleri ile
öne çıkmaktadır. Devrez Çayı ve çevresi peyzaj karakter alanı
bölgede özellikle tarımsal üretimi destekleyen sulama, içme
suyu ve balıkçılık olanaklarını sağladığı için korunması ve
rehabilite edilmesi gereken alanların başında gelmektedir.
Türkiye'de PKA çalışmalarının Türkiye peyzajlarına en
uygun metodolojilerden biri olduğu ve sonuçlarının planlama
süreçlerine entegrasyonu konusu halen tartışılmaktadır.
Türkiye’de mekânsal planlama konusundaki esaslar, ilkeler ve
yetkiler, 1985 yılında yürürlüğe giren 3194 Sayılı İmar
Kanunu’nda tanımlanmıştır. İmar Kanunu’nun planlama
kademeleri ile ilgili 6. Maddesinde planlar, kapsadıkları alan ve
amaçları açısından “Bölge Planları” ve “İmar Planları”; İmar
Planları ise “Nazım İmar Planları” ve Uygulama İmar Planları”
olarak kademelendirilmiş; Kanunun tanımlarla ilgili 5.
Maddesinde “Çevre Düzeni Planı”, “Nazım İmar Planı” ve
“Uygulama İmar Planı”nın tanımı verilmiştir (Manavoğlu ve
Ortaçeşme 2016).
PKA'nın uygulanabileceği en uygun planlama seviyesi,
alanın doğal ve kültürel peyzaj özelliklerine ilişkin bilgilerde
halkın katılımının da sağlandığı Çevre Düzeni Planlarıdır. Her
şekilde alt düzeylerdeki fiziki planların tümü Çevre Düzeni
planlarıyla uyumlu olmalıdır. Swanwick (2004) PKA
çalışmalarının sürdürülebilir gelişme planlarının
uygulanmasında yardımcı bir araç olacağına dikkati çekmiştir.
PKA çalışmalarının peyzaj planlama çalışmalarında mekansal
entegrasyonunun sağlanması, Türkiye'de planlama sisteminin
gelişimi için önemli potansiyel niteliğindedir.
PKA çalışmalarının kapasitesi ve uzun dönem planlama
kararlarının uygulanması için geçerliliği ayrıca bir soru olarak
ortaya çıkmaktadır. Türkiye'de planlama sürecinde toplum
katılımının olmaması ve planlama yetkinlikleri olan farklı
devlet kurumları arasındaki koordinasyonun sağlanamaması ve
peyzaj karakterlerinin plan girdileri olarak dikkate alınmaması
belli başlı bazı sorunlardır. Bununla birlikte PKA ile peyzaj

Tülek ve Atik/Mediterr Agric Sci (2017) 30(3): 197-204
© Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi
203
karakterlerinin durumunun ve zaman içindeki değişimlerinin
izlenmesine ışık tutacak temeller oluşturulacaktır (Atik ve ark.
2015).
Araştırma kapsamında havza ölçeğinde incelenen Ilgaz
Bölgesi doğal ve kültürel kaynakları, Çevre ve Orman Bakanlığı
tarafından onaylanan Sinop-Kastamonu-Çankırı Planlama
Bölgesi 1/100 000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı, Çankırı ili 2015
yılı Çevre Durum Raporu ve 2007 yılı Ilgaz İmar Planı
Raporu'nda, Ilgaz ilçe idari sınırları ölçeğinde
değerlendirilmiştir. Ilgaz Bölgesi ekolojik, tarihi ve kültürel
karakterleriyle öne çıkmaktadır. Bölgeye ait tarihsel karakteri
güçlendiren eserlerin ve bölgeye önemli ekolojik katkılar
sağlayan doğal alanların kaybedilmemesi yönünde çalışmaların
yürütülmesi açısından peyzaj karakter analizi çalışmalarının
özellikle havza ve alt havza ölçeğinde hazırlanacak Çevre
Düzeni planlarına entegrasyonu, bölge sürdürülebilir gelişme
hedeflerinin gerçekleştirilmesine katkı sağlayacaktır.
Peyzaj Mimarlığı meslek disiplini ile geliştirilen peyzaj
planlama yaklaşımlarında özellikle PKA yöntemi kullanılarak
peyzaja dair doğal, kültürel, görsel karakterleri ile insan,
yaşadığı çevre, alan kullanımları, ürünler konusunda çalışmalar
yürütülmekte ve planlamaya bütüncül bir bakış açısı
getirilmektedir. Sonuçta bu çalışmada Avrupa'nın farklı
ülkelerinde yaygın olarak kullanılmakta olan PKA yönteminin
Türkiye'de havza ölçeğinde uygulanabilirliği incelenmiş, Ilgaz
Bölgesi doğal ve kültürel peyzajları tanımlanmış, burada etkin
olarak kullanılabilecek ve Türkiye’nin diğer bölgelerine
uygulanabilecek bir yöntem yaklaşımının uygulanabilirliği
değerlendirilmiştir.
Teşekkür
Bu çalışma Akdeniz Üniversitesi Bilimsel Araştırma
Projeleri Birimi’nin tarafından 2014.03.0121.013 numaralı
Doktora Tez projesi kapsamında desteklenmiştir.
Kaynaklar
Atik M, Ortaçeşme V (2010) Peyzaj Karakter Analizi Yöntemi ile
Antalya Side Bölgesi Kültürel Peyzajlarının Karakter Analizi.
TÜBİTAK Araştırma Projesi, pp. 96.
Atik M, Mutlu Danacı H, Erdoğan R (2010) Perception of plants in
ancient times and their use as motifs revealing aspects of the
cultural landscape in Side, Turkey, Landscape Research, vol.35,
pp.281-297.
Atik M, Işıklı RC, Ortaçeşme V, Yıldırım E (2015) Definition of
landscape character areas and types in Side region, Antalya-Turkey
with regard to land use planning, Land Use Policy, 44 (2015), pp.
90–100.
Avcı M (1998) Ilgaz Dağlan ve Çevresinin Bitki Coğrafyası II (Bitki
örtüsünün Coğrafi Dağılışı). İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, s. 275-344.
Avrupa Konseyi (2000) Avrupa Peyzaj Sözleşmesi.
http://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-
/conventions/treaty/176. Erişim 30 Kasım 2016.
Brabyn L (2009) Classifying landscape character. Landscape Research
34(3): 299–321.
Brown G, Brabyn L (2012) “An analysis of the relationships between
multiple values and physical landscapes at a regional scale using
public participation GIS and landscape character classification”,
Landscape and Urban Planning, 107(3): 317–331.
Chuman T, Romportl D (2010) Multivariate classification analysis of
cultural landscapes: An example from the Czech Republic –
Landscape and Urban Planning, 98: 200–209.
Çankırı İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2016) Çankırı İli Tescilli
Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri. Çankırı.
Çankırı Valiliği (2013) İlçelerimiz-Ilgaz.
http://www.cankiri.gov.tr/ilcelerimiz. Erişim 14.04.2016.
DSİ (2016) Ilgaz Su Kaynakları Verileri. Türkiye Cumhuriyeti Orman
ve Su İşleri Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü 5. Bölge
Müdürlüğü, Kişisel Görüşme, Ankara.
Farina A (2000) Landscape Ecology in Action. Kluwer Academic
Publishers.
Görmüş S (2012) Korunan alanlarda Peyzaj Karakter Analizi:
Kastamonu-Bartın Küre Dağları Milli Parkı Örneği. Ankara
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim
Dalı, Doktora Tezi, s. 291.
Görmüş S, Oğuz D (2013) Kırsal Yerleşim ve Korunan Alan Arasındaki
Etkileşimin Değerlendirilmesinde Peyzaj Karakter Analizinin Rolü:
Kapısuyu Havzası Örneği. Tarım Bilimleri Dergisi, 19, s. 310-322.
Hagerhall CM (2000) Clustering predictors of landscape preference in
the traditional Swedish cultural landscape: Prospect-refuge,
mystery, age and management. Journal of Environmental
Psychology, 20: 83-90.
Heritage Council (2004) Landscape Character Assessment of Country
Clare, The Heritage Council, Prepared by Environmental Resources
Management (ERM) in association with ERA-Maptec Ltd.
Hoffmann-Kroll R, Scheaffer D, Seibel S (2003) Landscape indicators
from ecological area sampling in Germany. Agriculture Ecosystems
& Environment 98: 363-370.
Hornbeck JW, Swank WT (1992) Watershed Ecosystem Analysis as a
Basis for Multiple-Use Management of Eastern Forests, Ecological
Applications, 2, 3: 238-247.
Ilgaz Belediyesi (2014) Tarihi Yerleri. http://www.ilgaz.bel.tr/tarihi-
yerleri/. Erişim 01.02.2016.
Ilgaz İmar Planı Raporu (2007) Ilgaz (Çankırı) İlave ve Revizyon İmar
Planı Açıklama Raporu. Şehir Plancısı Orhan Sarıaltun, Ilgaz
Belediyesi, Ilgaz, Çankırı.
Ilgaz Orman İşletme Şefliği (2015) 1/25.000 Ölçekli Sayısal Meşcere
Haritası.
Işıklı RC (2010) Antalya – Side Bölgesi Kültürel Peyzajlarının Karakter
Analizi. Yüksek lisans tezi. Akdeniz Üniversitesi, Fen Bilimleri
Enstitüsü, Antalya.
Jellema A, Stobbelaar DJ, Groot JCJ, Rossing WAH (2009) Landscape
character assessment using region growing techniques in
geographical information systems. Journal of Environmental
Management 90, s. 161–174.
Kim K, Pauleit S (2007) Landscape character, biodiversity and land use
planning:the case of Kwangju City Region, South Korea. Land Use
Policy, 24, 1: 264–274.
Manavoğlu E, Ortaçeşme V (2015) Şehir ve Bölge Planlama Ders Notu.
Yayın No: 20, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj
Mimarlığı Bölümü, s. 173, Antalya.
Martin J (2006) Landscape Character Assessment (LCA) in Ireland:
Baselina Audit and Evaluation. Heritage Council. ISBN 978-1-
906304-01-0, Dublin.
Orman ve Su İşleri Bakanlığı (2017) Ilgaz Dağı Milli Parkı,
http://bolge10.ormansu.gov.tr/10bolge/AnaSayfa/Korunan_Alanlari
miz/milliparklar/ilgazdagimilliparki/ilgazdagimilliparkitesis.aspx?s
flang=tr. Erişim 20.01.2017.
Planning Department (2008) Landscape Value Mapping of Hong Kong
– Technical Report 2. Technical Report by the Government of
Hong Kong SpecialAdministrative Region of the People’s Republic
of China, Available from:http://www.pland.gov.hk. Erişim 11
Haziran 2013.
Resmi Gazete (2003) Avrupa Peyzaj Sözleşmesinin Onaylanmasının
Uygun Bulunduğuna Dair Kanun. Resmi Gazete tarih 10.06.2003,
Kanun No 4881, http://www.basbakanlik.gov.tr. Erişim 25 Mayıs
2016.

Tülek ve Atik/Mediterr Agric Sci (2017) 30(3): 197-204
© Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi
204
Ribeiro SC, Migliozzib A, Incerti G, Correiaa TP (2013) Placing land
cover pattern preferences on the map: Bridging methodological
approaches of landscape preference surveys and spatial pattern
analysis, Landscape and Urban Planning 114: 53– 68.
Riezner J (2008) “Strip semibage”: the landscape character type of the
Jesenik area”, GEOGRAFIE, 113(29): 173-182.
Swanwick C (2002) Landscape Character Assessment.Guidance for
England and Scotland, Cheltenham (UK);Edinburg: The
Countryside Agency; Scottish National Heritage.
Swanwick C (2004) The assessment of countryside and landscape
character inEngland: an overview. In: Bishop, K., Phillips, A.
(Eds.), Countryside Planning:New Approaches to Management and
Conservation. Earthscan, London, pp. 109–124.
Swanwick C (2009) Society’s attitudes to and preferences for land and
landscape. Land Use Policy, 265: 562–575.
Şahin Ş, Perçin H, Kurum E, Uzun O, Bilgili BC (2014) Bölge - Alt
Bölge (İl) Ölçeğinde Peyzaj Karakter Analizi ve Değerlendirmesi
Ulusal Teknik Kılavuzu. Müşteri Kurumların T.C. İçişleri
Bakanlığı, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve T.C. Orman ve Su
İşleri Bakanlığı olduğu, T.C. Ankara Üniversitesinin Yürütücü
Kuruluş olduğu ve TÜBİTAK KAMAG 1007 Programı 109G074
No’lu PEYZAJ-44 Projesi Çıktısı, Ankara.
Tudor C (2014) An Approach to Landscape Character Assessment.
Natural England, ISBN: 978-78367-141-0, (2014) pp. 56.
Turner SC (2005) Devon Historic Landscape Characterisation. Devon
County Council Historic Environment Service English Heritage,
County Hall, Exeter, EX2 4QW.
Tülek B (2017) Çankırı, Ilgaz Bölgesi Peyzajlarının Sağladığı
Faydaların Peyzaj Yapıları, Karakterleri ve Fonksiyonları
Açısından Çok Yönlü Analizi. Akdeniz Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, 176
Sayfa, 2017 Antalya.
Ünlükaplan Y (2008) Çok Değişkenli İstatistiksel Yöntemlerin Peyzaj
Ekolojisi Araştırmalarında Kullanımı. Doktora Tezi. Çukurova
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
Uzun O, Müderissoğlu H, Demir Z, Kaya LG, Gültekin P, Gündüz S
(2015) Yeşilırmak Havzası Peyzaj Atlası’nın Hazırlanması Projesi.
T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar
Genel Müdürlüğü adına AKS Planlama ve Mühendislik Ltd., Şti,
Ankara.
Vogiatzakis IN, Marini A, Careddu MB, Melis MT, Griffiths GH (2004)
“7th AGILE Conference on Geographic Information Science” 29
April-1May 2004, Heraklion, Greece Parallel Session 4.3-
“Environmental / Social Modelling”.
Washer DM (2002) Landscape-indicator development: steps towards a
European approach. Preecedings of Frontis workshopon the future
of the European cultural landscape Wageningen, Nederlands 9-12
June 2002, Editor Rob Jongman Chapter 16, pp. 237-252.
Will H (2005) Cultural landscape history – possibilities for protection,
participating institutions, and investigation methods in England.
Naturschutz undLandschaftsplanung 37,11: 336–341.