Content uploaded by Perica Rajčević
Author content
All content in this area was uploaded by Perica Rajčević on Jul 15, 2020
Content may be subject to copyright.
Naučni časopis za ekonomiju – 02/16
22
UVOD
Posmatrano kroz prizmu nasljeđa i ekonomskih uslova pod kojim
je ušla u proces tranzicije, za Bosnu i Hercegovinu možemo reći da
je atipična tranzitorna ekonomija. U odnosu na ostale ekonomije,
proces tranzicije u Bosni i Hercegovini započinje završetkom ratnih
dešavanja koja su za posljedice imale devastiranu ekonomiju, uni-
štenu privrednu strukturu, te uopšte narušene društvene odnose.
Revitalizacija privrednih tokova u takvim uslovima predstavlja
izuzetno težak zadatak i sasvim sigurno značajno veći izazov u od-
nosu na druge tranzitorne ekonomije. Sa aspekta ratnih dešavanja,
evidentan je i značajan pad populacije, što zbog žrtava tragičnih
sukoba, to i zbog značajnih migracija stanovništva koje karakterišu
ovakve periode. Teška posljeratna ekonomska situacija, kao i tur-
Srđan Amidžić*
Siniša Kurteš**
Perica Rajčević***
Kretanje doznaka i uticaj na ekonomiju zemlje
Movement of remittances and impact
on economy of country
Rezime
Bosna i Hercegovina spada u sam vrh zemalja po obimu doznaka i one čine značajan dio kapitalnih tokova zemlje. Doznake u Bosni i
Hercegovini su uglavnom neproizvodnog karaktera i usmjerene su na ličnu potrošnju, izgradnju kuća i razvoj poljoprivredne proizvodnje.
Nadalje, van svake sumnje je da su doznake doprinijele smanjenju siromaštva podizanjem raspoloživog dohotka stanovništva koje ih je
primalo, a na taj način i u zemlji kao cjelini. Ipak, bez obzira na značajan i stabilan priliv po ovom osnovu, veoma mali dio doznaka je
uložen u razvoj. Za razliku od strane pomoći i privatizacionih prihoda, koji su ograničenog trajanja, i stranih direktnih investicija, čiji se
obim menja zavisno od rizika zemlje, doznake su stabilan izvor deviznog priliva. Doznake za zemlje na nižem nivou razvoja čine i osnovno
sredstvo pokrića deficita platnog bilansa i najznačajniji kanal kapitalnih priliva. One se mogu posmatrati i kao svojevrsni amortizer koji
doprinosi ublažavanju kriznih simptoma u privredi zemlje primaoca, upravo usljed stalnosti i stabilnosti priliva doznaka bez obzira na rast
ili pad ekonomske aktivnosti.
Ključne riječi: doznake, privredni rast, platni bilans, devizni priliv, konkurentnost.
Abstract
Bosnia and Herzegovina is one of the top countries in terms of volume and remittances form a significant part of the capital flows of the
country. Remittances in Bosnia and Herzegovina is mostly unproductive nature and are aimed at personal consumption, build a house
and agricultural development. Furthermore, beyond any doubt is that remittances contribute to poverty reduction by raising the dispos-
able income of households that received them, and in this way and in the country as a whole. However, regardless of the significant and
steady flow on this basis, a very small portion of remittances is invested in the development. Unlike foreign assistance and privatization
revenues, which are of limited duration and foreign direct investments, whose volume varies depending on the country risk, remittances
are a stable source of foreign exchange earnings. Remittances to the country at a lower level of development makes the basic means to
cover balance of payments deficit and the most important channel of capital inflows. They can be seen as a kind of shock absorber that
helps to relieve the symptoms of crisis in the economy of the recipient country, just because of the continuity and stability of remittances
regardless of growth or decline in economic activity in Serbia.
Keywords: remittances, economic growth, balance of payments, foreign exchange inflow, competitiveness.
* Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, Majke Jugovića 4, Banja Luka, srdjan.amidzic@efbl.org
** Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, Majke Jugovića 4, Banja Luka, sinisa.kurtes@efbl.org
*** Agencija za osiguranje depozita Bosne i Hercegovine, Vase Pelagića 11a, Banja Luka, prajcevic@yahoo.com
UDK 331.2.54:339.72 PREGLEDNI RAD
DOI: 10.7251/FIN1602022R
Naučni časopis za ekonomiju - 02/16
23
1 Posredni efekti se javljaju, prije svega, kod obima i strukture investicija i izvoza. U prvom slučaju je značajna sterilizacija monetarnih, odnosno deviznih efekata, a u
drugom izbjegavanje donošenja investicionih odluka na osnovu signala kratkoročnog, odnosno privremenog karaktera.
2 Vasiljević, B., Uticaj doznaka na ekonomski i socijalni razvoj u Srbiji.
3 Podaci o broju stanovnika koji žive izvan zemlje porijekla potiču od UN (2002), a podaci o svjetskom stanovnišvu od U.S. Bureau of the Census (2002).
bulentan period tranzicije prouzrokovali su nastavak odliva radne
snage iz Bosne i Hercegovine, koja, kao i mnoge zemlje Zapadnog
Balkana, predstavlja izvoznika radne snage. Značajan broj radno
sposobnog stanovništva radi u evropskim zemljama.
Po tom osnovu je velika bosanskohercegovačka dijaspora slala – i
još uvijek šalje – ogromne količine novca putem novčanih doznaka
svojim članovima porodice i prijateljima. Statistički podaci ukazuju
da je Bosna i Hercegovina u samom vrhu po iznosima primitaka po
osnovu novčanih doznaka posmatrano u odnosu na nivo ostvarenog
bruto domaćeg proizvoda. Tačnije, prema zvaničnim pokazateljima
Svjetske banke, 1998, 1999. i 2000. godine odnos novčanih doznaka
iz inostranstva i BDP-a je u Bosni i Hercegovini bio veći nego u bilo
kojoj drugoj zemlji u svijetu.
Za razliku od strane pomoći i privatizacionih prihoda, koji su ogra-
ničenog trajanja, i stranih direktnih investicija, čiji se obim mijenja
zavisno od rizika zemlje, doznake su stabilan izvor deviznog priliva.
Za nerazvijene zemlje sa značajnijim procentima priliva, one su
glavno sredstvo pokrića deficita platnog bilansa, te nesumnjivo
doprinose ublažavanju kriznih simptoma u funkcionisanju privrede.
Takođe, oni su svojim doznakama koje šalju ili usmjeravaju u svoju
zemlju finansirali značajan dio spoljnotrgovinskog deficita. Ove
doznake za svaku zemlju primaoca, pa tako i Bosnu i Hercegovinu,
predstavljaju značajan izvor prihoda i deviza, ali su povezane i sa
značajnim nedostacima, koji se odnose i na neke druge vidove
kretanja kapitala, tačnije na tokove strane pomoći prema zemljama
u razvoju.
Kao problem se ističe da, uprkos obimnom i konstantnom prilivu
ovih sredstava u pomenutu grupu zemalja, vrlo mali procenat
ovako doznačenih sredstava se investira u razvoj. Naime, osnovni
oblici upotrebe su tekuća potrošnja, neproduktivno investiranje i
imobilizovanje u gotovinskom obliku („ispod slamarica“). Doznake
utiču na poboljšanje, odnosno smanjenje siromaštva i podizanje
raspoloživog dohotka stanovništva koje ih je primilo, jer se tim
doznakama uglavnom finansira potrošnja, a ne investicije. Veliki dio
predstavlja direktnu pomoć predviđenu za potrošnju u svakodnev-
nom životu porodica i rođaka. Drugi dio se uliva u građevinarstvo i
njime se finansira izgradnja kuća i stanova, koji radnim migrantima
u budućnosti, kada se penzionišu, treba da posluže kao prebivalište.
Investicije naših radnika u dosadašnjem periodu nisu mnogo do-
prinosile unapređenju izvozne sposobnosti i konkurentnosti države.
S druge strane, značajnije učešće ovih komponenti finansijskih
tokova ukazuje na postojanje određenih poremećaja u privredi
zemalja primalaca doznaka, ali istovremeno omogućava ovim pri-
vredama da se izoluju od kretanja na svjetskom tržištu. Suštinski,
u procesu kreiranja deviznih rezervi zemlje postoji značajno pro-
centualno učešće ovih sredstava, tako da se sam proces kreiranja
rezervi odvija nezavisno od konkurentnosti, tj. performansi privrede
zemlje primaoca. Prevashodni uticaj se ogleda kroz rast cijene rada
na tržištu radne snage i time apresijaciju realnog deviznog kursa,
te apresijaciju nominalnog deviznog kursa na deviznom tržištu,
posebno kada je riječ o pomoći u obliku novca, dok djelovanje
doznaka na nivo nadnica može biti dvosmjerno.1 Kad je riječ o
ukupnim efektima doznaka, veliki broj empirijskih studija zaključuje
da su efekti pozitivni (Adams, Page, 2005; Catrinescu i dr., 2009;
i Mundaca, 2009), a u drugim studijama se navodi da doznake, u
stvari, mogu sputavati ekonomski razvoj. Ova tvrdnja se temelji na
konceptu tendencije smanjivanja učešća rada, podsticanja potrošnje
umjesto ulaganja i smanjene konkurentnosti domaće ekonomije
(Amuedo-Dorantes, Pozo, 2004; Glytsos 2002).
1. DOZNAKE I PRIVREDNA STRUKTURA
ZEMLJE
Za doznake možemo reći da su prekogranični transfer novčanih
suma manjeg obima (vrijednosti) (CPSS, 2007), dok istovremeno
možemo posmatrati karakteristike doznaka koje se odnose na ka-
rakter pošiljaoca ili primaoca, svrhu (motiv) transfera, platnobilansni
karakter, analitičku (ekonomsku) prirodu i dr.
Statistička definicija, koju koristi Međunarodni monetarni fond u
metodologiji prikupljanja podataka i analize platnih bilansa, podra-
zumijeva pod doznakama radničke doznake (workers’ remittances),
koje se odnose na transfere migranata zaposlenih duže od jedne
godine u zemljama van zemlje čiji su državljani, zarade zaposlenih
(compensation of employees). Ovom definicijom obuhvaćene su i
nadnice, plate i druga primanja migranata (uključujući i sezonski
i privremeni rad) ostvarena van zemlje čiji su državljani i transferi
migranata (migrants’ transfers), koji predstavljaju transfere imovine
u slučaju trajne emigracije.2
Ekspanzija doznaka na globalnom nivou tokom posljednje dvije
decenije dvadesetog vijeka dovela je do toga da one za mnoge
zemlje u razvoju predstavljaju najveći pojedinačni izvor deviza,
koji premašuje izvozne prihode, zvaničnu pomoć za razvoj, strane
direktne investicije i ostale oblike priliva privatnog kapitala.
Osnovni uzroci takve ekspanzije ovog oblika transfera su svakako
u siromaštvu velikog dijela stanovništva u zemljama u razvoju,
odnosno velikog jaza između ovog i ostalih slojeva stanovništva
u tim zemljama, kao i jaza između ovih i razvijenih zemalja. Ta
dva osnova stvaraju uslove za migracije radne snage iz manje
razvijenih u razvijenije zemlje, koje su u stalnom usponu u uslovi-
ma globalizacije tržišta faktora proizvodnje i razvoja saobraćaja i
drugih oblika komunikacija. Porast učešća stanovništva koje radi u
inostranstvu i otuda dio ostvarenih prihoda dostavlja u svoje matične
zemlje ima snažan uticaj na smanjivanje siromaštva. U periodu od
1965. do 2000. učešće stanovništva koje živi van zemlje u kojoj je
rođeno u svjetskom stanovništvu se povećalo sa 2,2% na 2,9%,
ili na 175 miliona.3
Bosna i Hercegovina je, kao i druge zemlje Zapadnog Balkana,
izvoznik radne snage koja radi u mnogim evropskim zemljama.
Oni su svojim doznakama koje šalju ili usmjeravaju u svoju zemlju
finansirali značajan dio spoljnotrgovinskog deficita. Kretanja i iznosi
doznaka u Bosni i Hercegovini su daleko viši u odnosu na kreta-
nje i iznose direktnih stranih investicija i međunarodne razvojne
pomoći koja stiže u Bosnu i Hercegovinu. Ove doznake za svaku
zemlju primaoca predstavljaju značajan izvor prihoda i deviza, ali
su, kako smo već naveli, povezane i sa jednim nedostatkom, jer
se tim doznakama uglavnom finansira potrošnja, a ne investicije.
Ukazujemo i na problem kretanja doznaka neformalnim kanalima,
usljed čega se dobija iskrivljena slika njihovih tokova i otežana
mogućnost efikasnog angažovanja. Kao osnovni razlozi postojanja
neformalnih kanala navode se troškovi transfera, koji dostižu
5%–10% vrijednosti transakcija, zatim dug period isplate, devizna
Naučni časopis za ekonomiju – 02/16
24
ograničenja i duge administrativne procedure, koji doprinose da
se veliki dio transakcija odvija kroz neformalne kanale, koji su,
popunjavajući prazninu na ovom segmentu finansijskih usluga,
vremenom postali razgranatiji, odnosno dostupniji i do udaljenijih
naselja, pouzdaniji i efikasniji.4 Realne razlike koje postoje po osnovu
neformalnih kanala mogu pružati različite signale nosiocima javnih
politika i samom tržištu.
Na kraju ističemo i ulogu institucionalnog okvira koji dodatno
komplikuje cijelu situaciju. Od sveobuhvatnog političkog sistema
i njegove komplikovane strukture, podjela duž etničkih linija, do
donekle monotonih institucija poput carinske službe, lokalne biro-
kratije i sudova, cijeli institucionalni okvir se čini slabim. Najnovije
studije navode da su efekti doznaka na razvoj značajno uslovljeni
upravljačkom strukturom zemlje primaoca. Međutim, i ovdje su
dokazi koji se iznose daleko od toga da su jedinstveni i eksplicitni.
Generalno se smatra da institucionalno okruženje u cjelini – „meka“
institucionalna infrastruktura ili struktura uprave društva – snažno
doprinosi unapređenju ekonomskih aktivnosti, uključujući inostrane
direktne investicije u BiH (Kaufmann, Kraay, Mastruzzi, 2009). Gle-
dano iz perspektive kompanija, uloga institucija – i, naravno, u tom
pogledu glavna svrha države – jeste da smanje troškove transakcija
i zaštite imovinska prava. Osiguranje imovinskih prava može biti od
vitalnog značaja s obzirom na to da se time podstiče preuzimanje
rizika, ohrabruju novine i omogućuju izrada i provođenje ugovora
koji imaju dugoročniju perspektivu.
Da li institucije uistinu utiču na vezu između doznaka i razvoja? Neka
istraživanja potvrđuju da je to uistinu tako. U studiji čiji su autori
Catrinescu i ostali, iz 2009. godine (Catrinescu et al., 2009) navodi
se da doznake imaju snažniji efekat na stope rasta u zemljama koje
imaju stabilniju politiku i institucionalno okruženje. Ostali istraživači
se ne slažu s ovom tvrdnjom, ističući da se doznake „ne ponašaju“
na način kako to rade ostali međunarodni tokovi kapitala; drugim
riječima, s obzirom na njihov karakter, gdje transfer ide od jednog
fizičkog lica drugom, ovakvi tokovi se nalaze van standardnog
vladinog okvira, te stoga mogu imati zamjensku ulogu za zdrav
institucionalni okvir i na takav način poticati rast u zemljama sa
lošom upravom (Schrooten, 2005).
2. EFIKASNOST I EFEKTIVNOST DOZNAKA
Prevashodno ističemo da se doznake mogu posmatrati kao svako
drugo povećanje nacionalnog dohotka, tako da one suštinski pred-
stavljaju povećanje GDP-a po glavi stanovnika, odnosno prosječnog
dohotka i distribucionog efekta, imajući u vidu kome su doznake
namijenjene. Iz većine provedenih istraživanja, očigledno je da su
doznake najznačajnijim dijelom usmjerene u tekuću potrošnju i
da su služile kao sredstvo za otklanjanje ograničenja dohotka u
domaćinstvima koja su ih primala. To pokazuje struktura potrošnje,
koja je uglavnom usmjerena na zadovoljavanje najnužnijih životnih
potreba. Tome svakako doprinose i smanjene mogućnosti sticanja
prihoda iz drugih izvora, kakvi su penzije (u ruralnim oblastima,
veoma niske i isplaćivane sa skoro dvogodišnjim zakašnjenjem),
poljoprivredna proizvodnja (sitna gazdinstva, smanjenje proizvodnje
zbog nedostatka radne snage i inputa, niske cijene), neznatna i sa
značajnim zakašnjenjem isplaćena socijalna davanja države i dr.
S druge strane, doznake mjerene učešćem u GDP-u imaju snažan
uticaj na smanjenje siromaštva, budući da 10% porasta ovog učešća
broj ljudi koji žive u siromaštvu smanjuje za 1,6%, pri čemu je uticaj
doznaka na smanjenje siromaštva malo veći ako se za njegovo
mjerenje koristi jaz siromaštva, odnosno njegov kvadrat.5 Prema
istoj studiji, povećanje učešća stanovništva koje živi u inostranstvu
od 10% dovelo bi do smanjenja učešća siromašnog stanovništva,
definisanog brojem ljudi koji žive sa prihodima od jednog američkog
dolara dnevno, za 1,9%.
Posmatrano na nivou ekonomije kao cjeline izdvajamo da doznake
sadrže važan potencijal ekonomskog rasta i mogu biti sredstvo za
kompenzaciju gubitka ljudskog kapitala u zemljama porijekla (ECB,
2007, str. 85). Efekti doznaka na privredu zemlje u koju dolaze
zavise u prvom redu od toga da li se one troše na investicionu ili
na ličnu potrošnju. U prvom slučaju, doznake bi doprinosile pora-
stu proizvodnje neposredno, a u drugom, preko multiplikatorskog
djelovanja potrošnje, odnosno tražnje za robom i uslugama doma-
ćeg porijekla, i srazmjerno njihovom učešću u ukupnoj potrošnji.6
Multiplikatorski efekat zavisi od toga da li doznake troši gradsko ili
seosko stanovništvo, a od toga da li će se manji ili veći dio dobijene
kupovne moći usmjeriti na domaće proizvode i na taj način imati
manji ili veći multiplikatorski efekat. Trošenje prihoda od doznaka
na robu koja ne učestvuje u međunarodnoj razmjeni trebalo bi da
preko apresijacije kursa domaće valute utiče na pogoršanje kon-
kurentnosti domaće privrede, ali bi djelovanjem na nivo domaćih
cijena ovaj efekat trebalo da bude neutralisan.7
Evidencija na osnovu jednog istraživanja Azijske banke za razvoj
pokazuje da se veliki dio doznaka troši na sticanje nekretnina,
posebno na rezidencijalnu izgradnju, kao i na hranu, obrazovanje i
plaćanje zakupnina. Sa stanovišta domaćinstva, trošenje doznaka
na sticanje kuća, stanova, zemljišta i drugih stvari trajne vrijednosti
predstavlja oblik štednje i investicija, odnosno povećanje potrošnje
ili uvećanje ukupnog bogatstva, ali sa stanovišta privrede, promjena
vlasništva nad ovim dobrima nema uticaja na privrednu aktivnost
kakav bi imala kupovina i korišćenje kapitalnih dobara namijenjenih
proizvodnji, tj. ne povećava ukupan kapital privrede ili njegovu pro-
duktivnost.8 Posmatra se i uticaj doznaka na ponašanje pojedinca
u smislu njegove motivisanosti da radi ili traži zaposlenje ukoliko
je on primalac doznaka, odnosno ukazuje se na negativan efekat
doznaka na domaću privrednu aktivnost.
Doznake bi u principu trebalo da podsticajno djeluju na kretanje
investicija budući da doprinose kreditnoj sposobnosti investicija i
olakšavaju pokrivanje inicijalnih troškova investiranja, iako ima auto-
ra koji ne priznaju te efekte, ocjenjujući da se doznake prvenstveno
odražavaju na porast potrošnje. Pa ipak, treba imati u vidu i da se
potrošnja, u mjeri u kojoj se odnosi na domaću robu i usluge, preko
djelovanja na ukupnu ekonomsku aktivnost, odražava na kretanje
investicija. Takođe, doznake svojim pozitivnim djelovanjem na
raspoloživost kredita mogu djelimično neutralisati efekte eksternih
poremećaja na kretanje fiksnih investicija.9
4 Maimbo, M. Samuel (2004). The Regulation and Supervision of Informal Remittance Systems: Emerging Oversight Strategies. Seminar on Current Developments in
Monetary and Financial Law.
5 Adams, Richard; Page, John (2003). International migration, remittances and poverty in developing countries. World Bank working paper 3179.
6 Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i doznaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje za platni bilans.
7 Burgess, Robert; Vikram, Haksar (2005). Migration and foreign remittances in the Philippines. IMF working paper 05/111.
8 Chami, Ralph; Fullenkamp, Connel; Jajhjah , Samir (2003). Are immigrant remmitance flows a source of capital for development. IMF working paper 03/189.
9 Radević, B. (2011). Značaj i makroekonomski efekti pomoći i doznaka na smanjenje neravnoteže platnog bilansa. Zbornik radova, Međunarodni naučni skup ES-NBE
2011, Ekonomska nauka u funkciji kreiranja novog poslovnog ambijenta, Univerzitet u Prištini, Ekonomski fakultet.
Naučni časopis za ekonomiju - 02/16
25
Tabela 1. Ekonomske koristi i nedostaci doznaka za zemlju primaoca
Potencijalne koristi Potencijalni nedostaci
Stabilan izvor deviznog priliva. Otklanjaju devizna ograničenja.
Pomažu finansiranju spoljnog deficita.
Olakšavaju pritisak na državu da sprovede reforme i smanji spoljne
debalanse (moralni hazard).
Potencijalni izvor štednje i investiranja za formiranje kapitala i razvoj. Smanjuje štednju porodica migranata i stoga ima negativan uticaj
na rast i razvoj (moralni hazard).
Olakšava ulaganja u obrazovanje djece i formiranje humanog
kapitala.
Smanjuje radni napor porodica migranata i stoga ima negativan
uticaj na rast i razvoj (moralni hazard).
Povećava životni standard primaoca. Migracije vode „odlivu mozgova“ i imaju negativan uticaj na privre-
du, koji nije potpuno kompenzovan transferom doznaka.
Smanjuje nejednakost dohodaka.
Smanjuje siromaštvo.
Izvor: J. Petree, N. Baruah, 2006, str. 26.
Efekti doznaka u zemljama korisnicama obuhvataju porast likvidno-
sti bankarskog sistema, poboljšanje eksterne pozicije i, u principu,
pozitivan uticaj na monetarnu politiku i devizni kurs domaće valute.10
Povećavajući ponudu deviza na domaćem deviznom tržištu, doznake
djeluju u smjeru apresijacije nominalnog deviznog kursa domaće
valute, tj. njenog zadržavanja iznad nivoa na kome bi bio formiran
samo na osnovu performansi domaće privrede, odnosno ostalih
transakcija tekućeg bilansa.
Uticaj promjena deviznih kurseva na kretanje doznaka se objaš-
njava i kroz tzv. supstitucioni efekat, zasnovan na zamjeni dobara
u zemljama iz kojih potiču doznake dobrima u zemljama u koje
dolaze doznake, koja postaju jeftinija, izražena u valutama prvih
kako depresiraju valute ovih drugih. Taj efekat zavisi od elastičnosti
tražnje za ovim dobrima u odnosu na takve promjene cijena. On
takođe ukazuje i na supstitucioni efekat depresijacije valute zemlje
primaoca doznaka u suprotnom smjeru, budući da se isti obim
dobara sada može kupiti sa manjim iznosom doznačenih deviza, pri
čemu će neto efekat ova dva suprotna dejstva zavisiti od toga da li
pošiljalac doznake prioritet daje zamjeni što veće vrijednosti dobara
ili zamjeni samo određenih dobara. Dodatni efekat depresijacije
ispoljava se kroz efekat na blagostanje, budući da ona pošiljaoce
doznaka čini bogatijim kao vlasnike strane aktive i time ih motiviše
da dodatno šalju novac u zemlju porijekla i na taj način stiču više
dobara, uključujući i nepokretnosti i drugu aktivu.11
10 Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i doznaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje za platni bilans.
11 Bouhga-Hagbe, Jacques (2004). A theory of workers’s remittances with an application to Morocco, IMF working paper 04/194.
12 Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i doznaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje za platni bilans.
Kada je riječ o odnosu doznaka i izvoza, pored djelovanja doznaka
preko promjena, odnosno nivoa deviznog kursa, značajan pokazatelj
je odnos doznaka i izvoznih prihoda zemlje, tj. u kojoj mjeri doznake
pokrivaju eventualni deficit trgovinskog bilansa ili doprinose suficitu
tekućeg bilansa i ukupnog bilansa. To utiče na spoljnu poziciju ze-
mlje i sprovođenje njene monetarne politike, budući da se odražava
na kretanje deviznih rezervi i sposobnost otplate spoljnog duga, kao
i kreditnu sposobnost. Svojim učešćem u deviznom prilivu doznake
takođe neposredno utiču na likvidnost bankarskog sistema, a time
i politiku centralne banke kojom se ona reguliše, na primjer, pu-
tem instrumenata obavezne rezerve, kamatnih stopa na depozite
centralne banke i aukcije određenih hartija od vrijednosti. Otuda je
u zemljama u kojima doznake imaju značajno dugoročno učešće
u izvoznim prihodima poznavanje njihovog kretanja značajno za
uspješno vođenje monetarne politike.12
3. KRETANJE DOZNAKA U BOSNI
I HERCEGOVINI
Od 90-ih godina 20. vijeka, usljed ratnih događanja, dolazi do
značajnog iseljavanja stanovništva iz Bosne i Hercegovine. Trend
se nastavlja i nakon rata zbog nestabilne političke situacije i loših
privrednih prilika, dok je jedan od najvećih problema izuzetno vi-
soka ukupna nezaposlenost stanovništva. Takva slika upućuje na
mogućnost odlaska mlade populacije u potrazi za boljim socijalno-
ekonomskim prilikama.
U situaciji kada su se brojevi koji pokazuju dotok pomoći smanjile, a
Bosna i Hercegovina i dalje nije u stanju da privuče strane direktne
investicije, što se smatra neophodnim za značajan i održiv rast
(čemu ćemo se kasnije u ovom članku vratiti), doznake migranata
mogu odigrati vitalnu ulogu kao mogući katalizator razvoja. Brojke
za BiH se porede sa prosjekom priliva doznaka i njihovim udjelom
u BDP-u u regionu Evrope i Centralne Azije (ECA – Europe and
Central Asia) (prema definiciji Svjetske banke, ECA region isključuje
zemlje članice EU i zemlje sa visokim dohotkom), kao i u zemljama
novim članicama EU iz Centralne i Istočne Evrope (EU/CEE). Kako
se pokazalo, BiH je kontinuirano bila – i još uvijek je – jedan od
najvećih primalaca doznaka iz inostranstva u svijetu, naročito s
obzirom na veličinu ekonomije. U stvari, za period od tri godine, od
1998. do 2000, nijedna zemlja u svijetu nije primila više doznaka
iz inostranstva, koje čine udio u BDP-u, od Bosne i Hercegovine.
Štaviše, u apsolutnom smislu izgledalo je da godišnji priliv doznaka
u Bosnu i Hercegovinu samo raste, dok su se novčani transferi, što
se tiče njihovih iznosa, skoro udvostručili od 2000. do 2008. godine.
Naučni časopis za ekonomiju - 02/16
26
Grafikon 1. Kretanje doznaka u regionu
13 http://siteresources.worldbank.org/INTPROSPECTS/Resources/3349341199807908806/Bosnia&Herzegovina.pdf
14 Pozzi, Alessia (2011). Razvojni potencijal BiH dijaspore. Izvještaj.
Izvor: http://data.worldbank.org/; krive se temelje na neponderisanim srednjim vrijednostima za zemlje koje su uključene u svaku grupu;
“EU/CEE” označava 10 zemalja iz Centralne i Istočne Evrope koje su postale članice EU u periodu 2004–2007; “ECA” označava Evropu i
Centralnu Aziju, isključujući zemlje članice EU i zemlje sa visokim dohotkom (kako je definisala Svjetska banka); “BIH” označava Bosnu
i Hercegovinu.
Prema posljednjim međunarodnim procjenama iz 2009. godine,
broj stanovnika u Bosni Hercegovini je iznosio 3,800.000,13 a broj
ljudi koji živi izvan Bosne i Hercegovine iznosi 1.461,000. Bosan-
skohercegovačka dijaspora (ako se uzmu u obzir samo iseljavanja
nakon Drugog svjetskog rata), prema periodu iseljavanja i potisnim
faktorima (push faktorima), može se klasifikovati na sljedeći način:14
–stanovništvo koje je šezdesetih i sedamdesetih godina emigriralo
zbog lošijih ekonomskih prilika u zemlje Zapadne Evrope (prven-
stveno u SR Njemačku, zatim Austriju, Švajcarsku i Holandiju);
–stanovništvo koje odlazi od 1992. godine do 1995. godine zbog
ratnih prilika u zemlji;
–stanovništvo koje odlazi nakon 1995. godine zbog loših eko-
nomskih prilika i političke situacije u zemlji.
Sa sigurnošću možemo reći da prva grupa obuhvata nisko i srednje
obrazovane emigrante te, uzevši u obzir vrijeme njihovog odlaska,
radi se o populaciji koja više nije radno aktivna ili je radno aktivna
u manjem broju. Njihov najznačajniji doprinos zemlji bio je u vidu
novčanih doznaka.
Obrazovna i starosna struktura druge grupe je šarolika (nisko, sred-
nje i visokoobrazovana emigracija), radi se o velikom broju radno
aktivnog stanovništva, te je područje njihovog iseljavanja puno šire
(Sjeverna Amerika, Švedska, Norveška, Holandija, Kanada, Australija,
Njemačka). Smatra se da je u trećoj grupi omjer visokoobrazovanih
i mladih najveći, naročito od 2000. godine, iz razloga što je visoko-
kvalifikovanim emigrantima lakše iznaći mogućnosti zapošljavanja
u inostranstvu, te se mladi lakše odlučuju za odlazak.
Broj visokoobrazovanih koji su emigrirali iz Bosne i Hercegovine
iznosi 23,9%. Taj broj je uporediv s ostalim zemljama bivše Jugo-
slavije, npr. u Republici Hrvatskoj taj postotak iznosi 24,1%, a u
Republici Makedoniji 29,1%, a za Republiku Srbiju i Republiku Crnu
Goru ne postoje podaci. Izuzetak je Republika Slovenija, koja ima
samo oko 11,5% visokoobrazovanih koji su emigrirali.
Grafikon 2. Procenat emigranata sa tercijarnim obrazovanjem
Izvor: Pozzi, 2011.
Naučni časopis za ekonomiju - 02/16
27
15 Ibidem.
Podatak koji se značajno razlikuje u poređenju s ostalim zemljama
regije jeste postotak stanovništva koje živi izvan zemlje u odnosu
na stanovništvo u zemlji. U Republici Hrvatskoj taj postotak iznosi
17,1%, u Republici Makedoniji 21,9%, dok je u Republici Sloveniji to
samo 6,5%, a u Bosni i Hercegovini taj postotak iznosi velikih 38,9%.
Navedeni podatak, uz mali natalitet koji ima zemlja (svega 0,2%
u 2008. godini15) i iseljavanje koje se i dalje nastavlja, predstavlja
ozbiljan demografski problem koji će imati dugotrajne negativne
učinke na socijalno-ekonomski razvoj zemlje.
Grafikon 3. Procenat stanovništva u odnosu na ukupan broj stanovnika koji žive izvan zemlje
Izvor: Pozzi, 2011.
Svjetska banka navodi komparativne podatke o kretanju emigracije u regiji po broju emigranata, broju visokoobrazovanih emigranata,
kao i iznosa doznaka.
Tabela 2. Komparativni podaci o broju emigranata, obrazovnoj strukturi i učešću doznaka u GDP-u
Broj emigranata
(2010)
% emigranata u
odnosu na
ukupnu
populaciju (2010)
% emigracije
visokoobrazovanih
(2000)
Doznake –
milijardi US$
(2009)
Doznake –
% GDP-a
(2009)
Albanija 1.438.300 45,4% 9% 1,317 10,9%
BiH 1.461.000 38,9% 23,9% 2,167 12,7%
Hrvatska 753.900 17,1% 24,1% 1,476 2,4%
Makedonija 447.100 21,9% 29,1% 401 4,5%
Srbija 2.298.352* 21,9%* 17,4%* 5,406 12,6%
Izvor: World Bank, Migration and Remittances Factbook, 2011, *podaci WB, M&R Factbook 2008
Uprkos ekonomskoj krizi koja je uzdrmala cijeli svijet, doznake bh.
dijaspore tokom 2011. godine premašile su iznos od 3,4 milijarde
KM, što je ujedno i rekordan iznos doznaka zabilježen nakon rata.
Tako, doznake bh. dijaspore „pokrivaju“ skoro polovinu ukupnog
trgovinskog deficita Bosne i Hercegovine, uz kontinuiran rast već
deset godina zaredom. Jedino je postojao blagi pad u 2009. godini,
koji je bio izazvan globalnom ekonomskom krizom.
Tabela 3. Kretanje doznaka i pomoći u BiH u periodu 2011–2014.
Izraženo u milionima KM 2011. 2012. 2013. 2014.
Tekući transferi neto (u milionima KM) 3520 3639 3617 3819
Novčane pošiljke zaposlenih (Lični transferi/ doznake) 2008 2093 2146 2276
Ostali tekući transferi (uglavnom penzije) 1512 1546 1471 1543
Učešće stranih doznaka i pomoći u GDP % 13,66 14,14 13,76 14,18
Izvor: CBBIH
Na primjer, u toku 2011. godine, u Bosnu i Hercegovinu je stiglo dvije
milijarde maraka novčanih pošiljki iz dijaspore, što BiH svrstava na
visoko 48. mjesto u svijetu po vrijednosti novčanih pošiljki iz ino-
stranstva. Za ostale tekuće novčane transfere, uglavnom penzije, iz
inostranstva je u BiH stiglo čak 1,51 milijarde maraka, govore podaci
Centralne banke BiH. Iznos novca koji je stigao u BiH tokom godine
predstavlja povećanje u odnosu na 2010, kad je u BiH stiglo 3,4
milijarde KM, od čega je na novčane pošiljke otpalo dvije milijarde,
a na tekuće transfere 1,341 milijardu KM.
Kako smo već naveli, pomoć i doznake, u makroekonomskom
smislu, predstavljaju oblike izolacije privrede zemlje u koju ulaze
od kretanja na svjetskom tržištu, odnosno od potrebe za prilago-
đavanjem spoljašnjim promjenama, budući da čine oblike deviznog
Naučni časopis za ekonomiju - 02/16
28
priliva, a time i osnovu za povećavanje deviznih rezervi zemlje, u
velikoj mjeri nezavisno od performansi njene privrede. Međutim,
doznake mogu predstavljati i kanal uticaja promjena u privredama
zemalja iz kojih potiču na privrede zemalja korisnica.
Oba oblika deviznog priliva u Bosni i Hercegovini doprinose sma-
njivanju siromaštva i na taj način vrše, takođe, izolaciju zemlje od
efekata djelovanja tržišta, posebno u periodu tranzicije, odnosno
privatizacije na relativnu socijalnu poziciju pojedinih slojeva stanov-
ništva, smanjujući time potrebu djelovanja države u tom pogledu.
Zajednička karakteristika pomoći i doznaka sastoji se i u djelovanju
u pravcu precijenjenosti deviznog kursa, odnosno održavanja fiksnog
deviznog kursa u postojećem sistemu valutnog odbora u odnosu
na nivo koji bi proizlazio samo na osnovu konkurentne sposobnosti
privrede.16 Na taj način se u Bosni i Hercegovini daje pogrešna
slika o stvarnom stepenu spoljne neravnoteže. Kod sistema sa
fleksibilnim deviznim kursom djelovanje doznaka u ovom smislu
može se smatrati ograničenim, budući da apresijacija nominalnog
deviznog kursa, u principu, dovodi do smanjivanja doznaka usljed
smanjivanja njihove realne vrijednosti, osim ako se one dostavljaju
u obliku robe. Posljedično, smanjivanje doznaka bi teoretski trebalo
da vodi smanjivanju pritiska prema nominalnoj apresijaciji deviznog
kursa, ali se u praksi apresijacija, kako nominalna tako i realna,
može javiti pod uticajem niza drugih faktora i otuda nastaviti da
djeluje negativno na kretanje doznaka u dužem periodu. U slučaju
fiksiranosti deviznog kursa, kao što je slučaj sa Bosnom i Herce-
govinom, efekti oba vida deviznog priliva bi se, kroz djelovanje na
porast cijena faktora proizvodnje, ogledali u smanjenju konkurentne
sposobnosti privrede. Postojeći sistem valutnog odbora sa čvrsto
vezanim kursom ne bi bio održiv bez priliva deviznih sredstava po
osnovu doznaka i pomoći. Iz toga jasno proizlazi da je postojeći nivo
nominalnog deviznog kursa precijenjen, što uz rast cijena faktora
proizvodnje dodatno urušava konkurentsku poziciju naše zemlje.17
Tokom posljednje tri decenije, sa porastom prosječne starosti sta-
novništva u razvijenim zemljama i međunarodne migracije, došlo je
do značajnog rasta doznaka na globalnom nivou, što će se svakako
pojačati u narednim decenijama, djelujući u pravcu globalizacije tr-
žišta radne snage. Pritom više studija i modela ukazuje na negativno
djelovanje doznaka na privredni rast, čime se one znatno razlikuju od
tokova privatnog kapitala.18 Negativni makroekonomski efekti doznaka
zasnivaju se na moralnom hazardu za vlade, budući da su doznake
za mnoge zemlje glavni izvor deviza, bez kojeg bi ekonomska politika
bila izložena velikom pritisku. Pod uticajem doznaka, jednostavno se
zanemaruje neravnoteža u privredi i izbegavaju politički nezahvalne
mjere za njihovo otklanjanje. Polazeći od stabilnosti, odnosno pred-
vidivosti doznaka, vlade mogu djelovati u očekivanju da će doznake
i dalje izolovati domaću privredu od negativnih posljedica promjena
u svjetskoj privredi, što vodi još većoj zavisnosti od njih.
ZAKLJUČAK
Istraživanje tokova i strukture upotrebe strane pomoći i doznaka
treba da formuliše preporuke za jačanje tržišnih mehanizama alo-
kacije, doprinese jasnijem definisanju javnih politika u ovoj oblasti i
pruži osnov za analizu mogućih scenarija ovih tokova u budućnosti.
Ova sredstva moraju biti jedan od osnovnih faktora jačanja insti-
tucija, preduzetništva i ubrzavanja procesa tranzicije u zemljama
na nižem nivou razvoja.
Polazeći od značaja inostranog priliva kapitala za svaku zemlju,
Bosna i Hercegovina ima dvije osnovne alternative. S obzirom na
već utvrđeni značaj privlačenja kapitala iz spoljnih izvora, Bosna
i Hercegovina efektivno ima dvije strateške ‘alternative’. Prvo,
nedavna iskustva nepovoljnog uticaja globalne ekonomske krize
na tokove stranih direktnih investicija i male mogućnosti za njihov
rast u srednjem roku doveli su u pitanje koncept privrednog rasta
u zemljama Istočne Evrope. On je uključivao tržišnu ekspanziju
putem ekonomske integracije, rast vanjskog duga, i inostrana
ulaganja vezana uz projekte privatizacije. S obzirom na promjene
u svjetskim tokovima stranih direktnih investicija i tražnju novih
ulagačkih mogućnosti, kako s aspekta ekonomskih aktivnosti, tako
i s aspekta krajnjih odredišta za ulaganja, uloga ovih investicija kao
generatora budućeg ekonomskog rasta može biti dovedena u pitanje.
Ako zemlja želi privući značajan iznos dugoročnih stranih investicija
i u potpunosti realizovati puni potencijal stranih direktnih investicija
na trenutnom nivou investicija, potrebno je da poboljša svoju po-
slovnu klimu i institucije. Međutim, s obzirom na to da se institucije
mijenjaju sporo, za ovako nešto treba vremena.
Druga opcija je da se zemlja nastavi oslanjati na doznake kao glavni
izvor deviznih priliva. Iako je dalje oslanjanje na novčane transfere
migranata rizična opcija, s obzirom na to da se ovakvi prilivi mogu
smanjiti u budućnosti, naši rezultati impliciraju da doznake imaju
pozitivan efekat na ekonomski rast zemlje. Doznake su doprinosile,
prije svega, finansijskoj i socijalnoj stabilnosti zemalja primalaca, dok
je daleko manji njihov značaj sa stanovišta razvojne funkcije. Zbog
njihove stabilnosti one mogu da posluže kao tampon za ekonomske
poremećaje, na način sličan deviznim rezervama. Da bi se promijenio
način korišćenja u pravcu investiranja u privredu, bilo bi potrebno da
ekonomska politika svojim mjerama motiviše i pošiljaoce i korisnike
doznaka da ih u većoj mjeri koriste u proizvodne svrhe.
Ovakav pristup podrazumijeva značajne migracije kvalifikkovane
radne snage, koja je osnov za održavanje trenutno visokog priliva
doznaka iz inostranstva, ali ujedno i ograničavajući faktor sadržaj-
nijeg privrednog rasta zemlje. Druga bitna stvar je da se doznake iz
inostranstva mogu pokazati kao ključna komponenta u osiguranju
barem umjerenog ekonomskog razvoja zemlje u bliskoj budućnosti.
Sasvim je izvjesno da će komplikovan i u velikoj mjeri disfunkci-
onalan politički sistem u Bosni i Hercegovini kočiti značajan rast
priliva stranih direktnih investicija, kako na kratkoročnom tako i
na srednjoročnom planu. Kao rezultat političkog sistema i njegove
komplikovane strukture, podjela duž etničkih linija, komplikovanih
institucionalnih rješenja poput carinskih službi, lokalne birokratije
i sudova, imamo slab institucionalni okvir da bi se odgovorilo
savremenim izazovima. U takvoj situaciji novčane doznake iz ino-
stranstva mogle bi ublažiti ekonomske probleme i pomoći zemlji
da, u ekonomskom smislu, ostane „na površini“ dok se, nadamo
se, ne iznađe realističnije dugoročno rješenje.
16 Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i doznaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje za platni bilans.
17 Teoretski, negativni efekti pomoći i doznaka mogli bi da se izbjegnu, odnosno neutrališu korigovanjem politike deviznog kursa i politike nadnica, držanjem i jednih
i drugih pod kontrolom, tj. njihovim korigovanjem za efekte na tržištima deviza i radne snage. Međutim, to bi predstavljalo oblik i ntervencije države na kretanja
ovih cijena u pokušaju da se jedan vid netržišnog djelovanja neutrališe drugim vidom netržišnog, odnosno administrativnog djelovanja. Poseban problem bi pritom
predstavljala ocjena potrebnog nivoa intervencije, odnosno utvrđivanje adekvatnog nivoa ovih cijena.
18 Mada ima i sličnosti u smislu da se doznake mogu shvatiti, kako ukazuju pojedine studije, kao dividende na ljudski kapital, koji je porodica migranta investirala u
inostranstvu, gdje je prinos na ovaj oblik aktive viši u odnosu na investicione mogućnosti u zemlji porijekla, i koje, shodno tome, treba da se koriste prevashodno za
potrošnju.
Naučni časopis za ekonomiju – 02/16
29
IZVORI
1. Adams, Richard; Page, John (2003). International migration,
remittances and poverty in developing countries. World Bank
working paper 3179.
2. Bouhga-Hagbe, Jacques (2004). A theory of workers’s remittan-
ces with an application to Morocco, IMF working paper 04/194.
3. Burgess, Robert; Vikram, Haksar (2005). Migration and foreign
remittances in the Philippines. IMF working paper 05/111.
4. Emanuele Baldacci et al. (2005). What does it take to help the
poor. IMF Finance and Development, volume 42.
5. Jameson, Dean; Radelet, Steven (2005). Making aid smarter.
IMF Finance and Development, volume 42, number 2.
6. Jean-Paul Azam et al. (1999). Aid dependance reconsidered.
World Bank working paper 2144.
7. Maimbo, M. Samuel (2004). The Regulation and Supervision of
Informal Remittance Systems: Emerging Oversight Strategies.
Seminar on Current Developments in Monetary and Financial
Law.
8. Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i do-
znaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje
za platni bilans.
9. Pozzi, Alessia (2011). Razvojni potencijal BiH dijaspore. Izvještaj.
10. Radević, B. (2011). Značaj i makroekonomski efekti pomoći i
doznaka na smanjenje neravnoteže platnog bilansa. Zbornik
radova, Međunarodni naučni skup ES-NBE 2011.
11. Rajan, Raghuram; Subramanian, Arvind (2005). Aid and
Growth:What undermines aid’s impact on growth?. IMF
WP/05/127.
12. Ratha, Dilip (2003). Workers` Remittances in The World Bank.
Global Development Finance 2003: Striving for Stability in
Development Finance, Washington, D.C.
13. Harford, Tim; Klein, Michael; Tilmes, Klaus (2005) The future
of aid: The rise of the undergrowth. The World bank group,
private sector development. Working paper 284.
14. Chami, Ralph; Fullenkamp, Connel; Jajhjah, Samir (2003). Are
immigrant remmitance flows a source of capital for deve-
lopment. IMF working paper 03/189.
