Content uploaded by Zygmunt Kruczek
Author content
All content in this area was uploaded by Zygmunt Kruczek on Feb 06, 2019
Content may be subject to copyright.
ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ 2017
Seria: ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE z. 102 Nr kol. 1975
Zygmunt KRUCZEK
Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Wydział Turystyki i Rekreacji
zygmunt.kruczek@awf.krakow.pl
Adam R. SZROMEK
Politechnika Śląska
Wydział Organizacji i Zarządzania
aszromek@polsl.pl
PRÓBA ZASTOSOWANIA MODELU TALC I TEORII CHAOSU
W ANALIZIE ROZWOJU KARPACKIEGO UZDROWISKA
ŻEGIESTÓW-ZDRÓJ
Streszczenie. W artykule opisano warunki naturalne i zasoby
przyrodolecznicze Żegiestowa-Zdroju - niewielkiego uzdrowiska karpackiego.
W analizie rozwoju tego kurortu zastosowano model cyklu życia obszaru
turystycznego R.W. Butlera (ang. tourism area life cycle ) (TALC). Analiza
wykazała, że cykl życia Żegiestowa Zdroju nie ma przewidywalnej postaci
zachodzących zmian, a jego przebieg jest niezwykle trudny do odgadnięcia, czego
wyrazem jest nieciągły i niestabilny przebieg zmian. Lepiej objaśnia rozwój
uzdrowiska teoria chaosu, przybierająca odwzorowanie nieliniowego przebiegu
zdarzeń. Uzupełnienie analizy cyklu życia teorią chaosu pozwoliło na lepsze
opisanie przebiegu rozwoju Żegiestowa-Zdroju. W podsumowaniu przedstawiono
szanse na odrodzenia kurortu i rozpoczęcia nowego cyklu jego rozwoju. Opisane
teorie mogą być wykorzystane w interpretacji i prognozowaniu zmian w innych
uzdrowiskach.
Słowa kluczowe: Uzdrowisko, TALC, teoria chaosu, Żegiestów-Zdrój.
AN ATTEMPT TO USE THE TALC MODEL AND CHAOS THEORY
IN DESCRIPTION OF DEVELOPMENT OF THE CARPATHIAN
ŻEGIESTÓW SPA
Abstract. The article describes the local environment and natural treatments
available in Żegiestów-Zdrój, a small spa resort in the Carpathian mountains.
Analysis of the development of the spa resort was conducted using R.W. Butler’s
tourism area life cycle model (TALC). The analysis showed that the life cycle of
Żegiestów-Zdrój is characterised by unpredictable changes, and that the life cycle
180 Z. Kruczek, A.R. Szromek
process is difficult to foresee, as shown by the sporadic unstable changes that have
taken place. Chaos theory is better able to explain the resort’s development, as
this employs non-linear mapping of events. Supplementing the life cycle analysis
with chaos theory allowed for a better description of the development of
Żegiestów-Zdrój. The conclusion presents the opportunities for the revival of the
resort and the beginning of a new cycle in its development. The theories described
may also be used for the interpretation and forecasting of changes in other spa
resorts.
Keywords: spa resort, TALC, chaos theory, Żegiestów-Zdrój.
1. Wprowadzenie
Liczące prawie 170 lat uzdrowisko Żegiestów, zlokalizowane w przełomowej Dolinie
Popradu na pograniczu Polski i Słowacji jest jednym z najbardziej atrakcyjnym pod
względem walorów krajobrazowym i posiadanych zasobów przyrodoleczniczych kurortów
w polskich Karpatach. Jego rozwój ma burzliwy charakter. Praca ma na celu ocenę
możliwości wykorzystania teorii cyklu życia obszaru turystycznego R.W. Butlera [4] w inter-
pretacji faz rozwoju uzdrowiska. Uzyskane wyniki zostały zweryfikowane przez odniesienie
ich do założeń teorii chaosu.
W artykule opisano uzdrowisko pod względem fizjograficznym, jego walory klimatyczne
i występujące wody mineralne. Dokonano również analizy etapów rozwoju uzdrowiska,
przekształceń własnościowych i organizacyjnych odnosząc je do klasycznego cyklu Butlera.
Rozwój Żegiestowa wskazuje na decydujący wpływ otoczenia i czynników zewnętrznych na
fazy cyklu życia kurortu. To właśnie one sprawiają, że cykl życia obszaru turystycznego nie
ma schematycznej, całkowicie przewidywalnej postaci, a jego przebieg jest niezwykle trudny
do odgadnięcia. Przyjęcie założeń teorii chaosu w koncepcji cyklu życia obszaru
turystycznego TALC (Touris Area Life Cycle) może poprawić zdolność opisu zmian rozwoju
obszaru turystycznego uzdrowiska przez zastosowanie odwzorowywania nieliniowego, a tym
samym może ono przybliżyć badaczy do uczynienia przewidywalnym dotąd nieprzewidy-
walnego przebiegu zdarzeń.
2. Położenie i zasoby przyrodolecznicze Żegiestowa-Zdrój
Żegiestów-Zdrój to niewielkie, wyjątkowo malowniczo położone uzdrowisko nad
Popradem, słynące z wybitnych walorów krajobrazowych, klimatycznych i bardzo silnych
szczaw żelazisto-wapniowo-magnezowych. Uzdrowisko leży w umiarkowanie ciepłym
Próba zastosowania modelu TALC i teorii chaosu… 181
piętrze klimatycznym polskich Karpat Zachodnich. Klimat sprzyja leczeniu chorób w zakresie
istniejących wskazań uzdrowiskowych [13].
Wyjątkowe nasłonecznienie i zaciszność Żegiestowa, a także wysoka wartość źródeł
mineralnych i cennych pod względem leczniczym pokładów borowinowych, stwarzają bardzo
dobre warunki wypoczynkowe i lecznicze. Żegiestów-Zdrój powstał na terenie przedtem
niezamieszkanym – co nadaje miejscowości specyficzny charakter uzdrowiska pozbawionego
zabudowań wiejskich i gospodarczych.
3. Nieprzewidywalność zjawisk turystycznych
Literatura podejmowała już temat wykorzystania teorii chaosu w opisie zjawisk
turystycznych. Niektóre prace wykazały znaczącą przydatność takiego połączenia koncepcji
[9] [7]. Jednak często nadal są one wyłącznie próbą poprawy zdolności predykcyjnych modeli
rozwoju obszarów turystycznych, przybliżającą do rozwoju wiedzy w tym zakresie.
W niektórych pracach podkreśla się nieprzewidywalność zmian ruchu turystycznego
przypominając, iż nie ma on charakteru deterministycznego oraz wykazuje skłonność do
przyjmowania bardzo różnych nieregularności [7].
Jedną z popularnych pozycji jest praca B. McKarchera [18]. Dokonując przeglądu
literatury XX-wieku na temat modeli turystycznych, wykazał słabości dotychczasowych
modeli, w sytuacji zaburzonego przebiegu zjawisk. W jego argumentacji podkreśla się, że
modele te mają charakter nieliniowy, niedeterministyczny a zarazem dynamiczny.
Z kolei R. Baggio oraz R. Sainaghi [1],przez nieliniową analizę szeregów czasowych,
potwierdzają złożoną natury systemu docelowego i jego skłonność do osiągania chaosu.
Dodatkowo wykryto wysoką stabilność i długie efekt pamięci.
Teoria chaosu była stosowana w turystyce również przez innych autorów [21] [8] [17]
jednak często jedynie wzbogacała wiedzę na ten temat, nie dając możliwości poszerzenia
zastosowań praktycznych. Powodem jest najczęściej bardzo długi okres, dla którego należy
zebrać dane empiryczne [9] [19].
Chaos kojarzy się co prawda z procesem narastania nieporządku i dezorganizacji,
prowadzącym do rozpadu istniejącej struktury i zagłady. W założeniach teoretycznych chaos
jest jednak pewnym specyficznym etapem czy też stanem zachowania się całego systemu.
System jest zbiorem elementów oraz relacji między nimi, sprawiających, że każda zmiana
stanu elementu lub elementów znajduje skutek w postaci zmian stanu innych elementów
systemu [2]. System wchodzi w okres chaosu bądź na skutek zmian w otoczeniu, bądź pod
wpływem jakiejś wewnętrznej zmiany. W tym znaczeniu chaos nie jest destrukcyjny,
pojawiające się zaburzenia stanowią reakcję na zachodzące zmiany. Rozpatrywany system
dostosowuje swoje zachowanie do nowych warunków i przyjmuje, czy też osiąga nowy stan
182 Z. Kruczek, A.R. Szromek
organizacji. W tym sensie, chaos lub chwilowy stan dezorganizacji nie ma destrukcyjnego
charakteru – prowadzi raczej do innego, nowego i bardziej złożonego porządku [17].
W systemach złożonych chaos wbrew potocznym mniemaniom obserwatorów
zewnętrznych nie pojawia się zupełnie nieoczekiwanie, założyć można, że w rzeczywistości
istnieje pewna kolejność zdarzeń właściwa niestabilnej naturze systemu. Funkcjonowanie
systemu złożonego cechuje następowanie po sobie okresów stabilności i zaburzeń (chaosu).
Osiągnąwszy stabilność, system może przebywać w tym stanie tak długo, jak długo nie
pojawi się czynnik zaburzający jego funkcjonowanie. Może to być czynnik pochodzący
z otoczenia lub działający wewnątrz systemu. Powoduje on, w zależności od siły swego
oddziaływania, że system zaczyna, wolno lub szybko, tracić stabilność. W teorii chaosu,
określa się to jako odchodzenie od stanu równowagi i im dłużej trwa ten proces, tym bardziej
system zbliża się do tzw. granicy chaosu (ang. edge of chaos), po przekroczeniu której
zaczyna zachowywać się w inny sposób [18].
Po przejściu przez fazę chaosu system wraca do stanu równowagi, jednak porządek, jaki
prezentuje w nowym stanie różni się od tego, który prezentował poprzednio. Skłonność do
przechodzenia na przemian przez stany równowagi i stany chaosu oraz towarzysząca jej
tendencja do zmian organizacji systemu sprawiają, że zachowanie systemu złożonego, rzadko
poddaje się uznanym regułom opisu i wyjaśniania [17].
4. Koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego R.W. Butlera
Istnieje wiele koncepcji rozwoju miejscowości turystycznych (w tym uzdrowiskowych),
wśród nich najbardziej popularna jest pochodząca z 1981 r. koncepcja cyklu rozwoju
miejscowości turystycznych R.W. Butlera. Pierwowzorem koncepcji były dwie inne
koncepcje ekonomiczne (wywodzące się zresztą z modelu cyklicznego rozwoju gospodarki
J.M. Keynes’a) – koncepcja W.W. Rostowa [20] oraz P. Kotlera i R.E. Turnera [11], które
jednak nawiązują do wykorzystywanych w naukach geograficznych koncepcji rozwoju
regionu. Jak wiadomo - R.W. Butler opiera się na założeniu, że produkty, miejscowości
i obszary turystyczne podlegają dynamicznym przeobrażeniom, które są wywołane przez
zmiany w upodobaniach i potrzebach turystów, powstawanie nowych atrakcji turystycznych
czy nowych trendów w samej turystyce. W efekcie mamy do czynienia z ewolucyjnymi
zmianami obszarów czy miejscowości odwiedzanych przez turystów. Układają się one wraz
z upływem czasu w ciąg kilku faz, charakteryzujących się odmiennymi cechami (społeczno-
ekonomicznymi). Obserwacja zdolności obszarów do wielokrotnego powtarzania
opracowanego schematu na tym samym obszarze pozwoliła R.W. Butlerowi przypisać
koncepcji charakter cykliczny [5] [6].
Próba zastosowania modelu TALC i teorii chaosu… 183
Intensywność tego życia mierzona jest za pomocą liczby turystów, a także wielkością
inwestycji w infrastrukturę turystyczną, stanem środowiska, nastawieniem mieszkańców do
turystów i turystyki. Obszar (miejscowość) turystyczny przechodzi przez sześć następujących
po sobie faz (rys.1): eksploracji, wprowadzenia, rozwoju, konsolidacji, stagnacji i upadku
bądź odmłodzenia [4].
Rys. 1. Cykl życia kurortu wg R.W. Butlera
Źródło: Opracowanie wasne na podstawie Butler R. W., The concept of tourism area cycle of
evolution: Implications for management of resources, Canadian Geographer, 1980, 24(1)[4].
Koncepcję R.W. Butlera testowana była w pracach S. Lundtorpa i S. Wanhilla, którzy
w roku 2001 oszacowali funkcję logistyczną, jako matematyczne odwzorowanie przebiegu
zjawiska rozwoju wyspy Bornholm [15]. O ile funkcja logistyczna jest bardzo dobrym
modelem objaśniającym rozwój wielu zjawisk ekonomicznych, to już jej interpretacja nie jest
zagadnieniem prostym. S. Lundtorp i S.Wanhill podjęli się jednak oszacowania funkcji
logistycznej oraz opisania jej właściwości w kontekście faz proponowanych przez
R.W. Butlera. Eksperyment miał na celu zweryfikowanie poprawności szacowania funkcji
opisywanego zjawiska na podstawie ograniczonej liczby obserwacji. Mimo, iż S. Lundtorp
i S.Wanhill podkreślają wysoką przydatność modelowania rozwoju za pomocą funkcji
logistycznej, to udowadniają oni jednocześnie, iż jest ona nieprzydatna przed pełnym
uformowaniem się pierwszych faz cyklu. Tezę tę potwierdzają w kolejnym swoim artykule
z roku 2006 [16]. Potwierdzono zatem empirycznie, iż model logistyczny posiada cechy
predykcji zjawiska dopiero po uformowaniu się większości faz, a w dodatku nie daje
możliwości przewidywania ostatniej fazy cyklu (upadku). Pełni on zatem jedynie rolę funkcji
opisującej zjawisko ex post. Inni współcześni badacze testujący teorię R.W. Butlera
wymieniają wiele wskaźników charakteryzujących poszczególne fazy cyklu rozwoju obszaru
turystycznego (np. [3] [24] [23]), ale stwierdzają, że pozwalają one określić fazę dopiero
z perspektywy całego cyklu (post factum).
184 Z. Kruczek, A.R. Szromek
5. Studium przypadku Żegiestowa-Zdrój
Pierwsi kuracjusze pojawili się w Żegiestowie w połowie XIX w., dając początek fazie
eksploracji. Gości przyciągały nie tylko malownicze miejsce i sprzyjający klimat, ale także
odkrycie pierwszego źródła w 1846 r. Faza eksploracji przeszła w fazę zaangażowania
(wprowadzenia) z chwilą otwarcia kolei w 1876 r. Spowodowało to większy napływ
turystów. Zbudowano nowy, większy dom zdrojowy, pijalnię wód mineralnych, pojawiły się
wille przyjmujące gości. Kuracjuszy, a także letników, obok pięknych widoków, przyciągało
również kąpielisko nad Popradem. W połowie lat 80. XIX w., liczba pokoi w uzdrowisku
wynosiła już 300, można było w nich przyjąć około 700 osób. Rozpoczęto również kąpiele
borowinowe.
W roku 1888 umiera właściciel, Karol Medwecki, brak dobrego zarządcy oraz spory
spadkobierców, a także klęski żywiołowe, pożary pensjonatów i katastrofy budowlane
doprowadzają do upadku zdroju. Śmierć właściciela i brak właściwego zarządzania sprawiają,
że w zachowaniu systemu pojawia się tendencja do przesuwania w kierunku chaosu [17].
Jego pojawienie przyspieszają pozostałe niekorzystne zdarzenia, a punktem kulminacyjnym
stał się moment, kiedy spadkobiercy sprzedali zdrojowisko.
Kolejny, ale krótki okres rozwoju rozpoczął się w 1906 r., po zakupieniu zdroju przez
nowych właścicieli – W. Więckowską i księdza dr. M. Żygulińskiego). Odbudowano
zniszczone obiekty, powstała nowa dzielnica willowa, zainwestowano w nowe centrum.
Założono wodociągi, wprowadzono oświetlenie elektryczne, pojawiła się poczta, apteka
i czytelnia. Po okresie chaosu system wszedł w fazę rozwoju, wracając do stanu równowagi
i prezentując przez stosunkowo krótki czas, nowy porządek. Czynnikiem, który ponownie
wytrącił system ze stanu równowagi okazała się I wojna światowa. Działania wojenne,
spustoszenie i związane z nią zniszczenia spowodowały upadek zdroju. System znalazł się
powtórnie w fazie chaosu.
Po zakończeniu wojny uzdrowisko nabyli nowi właściciele, tworząc „Spółkę z ograniczo-
ną odpowiedzialnością „Żegiestów-Zdrój” z siedzibą w Krakowie. Spółka zajęła się
prowadzeniem istniejących zakładów zdrojowych. W roku 1923 uznano Żegiestów za
zdrojowisko o charakterze użyteczności publicznej, a Ministerstwo Zdrowia Publicznego
wydało zarządzenie dotyczące ochrony górniczej zasobów mineralnych w Żegiestowie.
Powołano Komisję Zdrojową i opracowano statut uzdrowiska. Dzięki temu zdrój otrzymał
dotację i kredyty państwowe, mimo że był własnością prywatną. Dzięki tym kredytom
i subwencjom rozpoczęto na szeroką skalę rozbudowę uzdrowiska. Zakończenie działań
wojennych, a także zmiany o charakterze prawnym, stanowiące klasyczny przykład
uruchomienia mechanizmu samoorganizacji, zakończyły okres chaosu i sprawiły, że system
wszedł w fazę rozwoju. W rezultacie uzdrowisko notuje rosnącą z roku na rok frekwencję
kuracjuszy. W 1919 roku było ich prawie 2000, a w 1936 roku, po otwarciu nowoczesnego
Próba zastosowania modelu TALC i teorii chaosu… 185
jak na owe czasy sanatorium, można szacować liczbę gości na około 5000. W 1929 r. oddany
został do użytku nowy dom zdrojowy. W okresie międzywojennym Żegiestów-Zdrój,
podobnie jak i sąsiednia Krynica, przekształcił się z romantycznego zdrojowiska la belle
epoque w nowoczesny, elegancki kurort o europejskim standardzie.
Wybuch II wojny światowej wprowadził system kolejny raz w stan chaosu. Po jej
zakończeniu, uzdrowisko zostało odbudowane, a następnie upaństwowione. Leczenie
uzdrowiskowe stało się bezpłatne, dostępne dla każdego obywatela, powodując masowy
napływ turystów do miejscowości. Uzdrowisko ponownie weszło w fazę rozwoju.
Lata siedemdziesiąte to dynamiczny rozwój uspołecznionej bazy noclegowej, piętnaście
zakładów pracy wybudowało tu swoje domy wczasowe lub adaptowało do tych celów
istniejącą, choć mocno zdewastowaną bazę. W bazie tej skupione było 75% miejsc
noclegowych uzdrowiska. Frekwencję kuracjuszy i wczasowiczów obliczano na 15 tysięcy
osób rocznie. Liczba gości znacznie przewyższyła liczbę mieszkańców, a usługi turystyczne
stały się dla mieszkańców głównym źródłem utrzymania. Obszar wszedł w fazę konsolidacji,
z charakterystycznym spadkiem tempa wzrostu przyjazdów, związanym ze zbliżaniem się do
pułapu pojemności obszaru.
Kryzys lat osiemdziesiątych spowodował wejście uzdrowiska w fazę stagnacji. Z kolei
lata dziewięćdziesiąte zaznaczyły się w skali całego kraju wzrostem zainteresowania
i rosnącą popularnością wyjazdów zagranicznych. W rezultacie zaczęła spadać liczba
turystów odwiedzających Żegiestów-Zdrój. Sytuację pogorszył problem reprywatyzacji
uzdrowiska oraz nieuregulowane stosunki własnościowe. Faza konsolidacji zamieniła się
w fazę upadku. System zaczął zmierzać w kierunku granicy chaosu. Jego widomymi
oznakami, podobnie zresztą jak w większości polskich uzdrowisk, stały się spadek liczby
kuracjuszy i turystów przybywających do zdrojowiska, opuszczone lub tylko częściowo
wypełnione budynki sanatoryjne, zdekapitalizowana baza noclegowa i usługowa, niska jakość
usług, niskie ceny kwater i rosnące bezrobocie wśród mieszkańców.
Wyjście ze stanu chaosu jest możliwe przez uruchomienie mechanizmu samoorganizacji.
Może mieć on postać decyzji podejmowanych na zewnątrz (w otoczeniu systemu), np. przez
władze samorządowe zainteresowane rozwojem usług uzdrowiskowych, bądź zostać
wywołany decyzjami wynikającymi z inicjatywy prywatnych przedsiębiorców.
Wykonano wiele inwestycji w zakresie rewitalizacji uzdrowiska. Działania tego typu
mogą przynieść skutek w postaci uaktywnienia funkcji uzdrowiskowej i powrotu kuracjuszy,
a więc wejścia systemu w fazę odmłodzenia, ale brak aktywności o charakterze samo-
organizacyjnym może spowodować pogłębianie chaosu. Jest to jednak mało prawdopodobne,
albowiem systemy złożone maja zdolność zachowania adaptacyjnego, zgodnie z którym,
dzięki samoorganizującej się naturze, potrafią dostosować się do zmian i przedłużyć swoje
życie jeśli tylko dysponują odpowiednimi zasobami, w omawianym przypadku o charakterze
walorów przyciągających turystów [17] (por. rys. 2).
186 Z. Kruczek, A.R. Szromek
Rys. 2. Cykl życia uzdrowiska Żegiestów-Zdrój
Źródło: Kruczek Z., Zmyślony P., Regiony turystyczne. Podstawy teoretyczne. Studium przypadku,
Proksenia, Kraków 2014 [14].
6. Zakończenie
Klasyczny cykl rozwoju miejscowości uzdrowiskowej R.W. Butlera zakłada, że po
okresie powolnego, a następnie dynamicznego rozwoju, przychodzi okres stagnacji. Wówczas
dalsze losy uzdrowiska uzależnione są od czynników dających nowe impulsy dla dalszego
działania i w rezultacie odmłodzenie; a w przypadku braku takowych uzdrowisko upada lub
przekształca się w miejscowość wypoczynkową.
Ocenę przydatności modelu Butlera do interpretacji rozwoju uzdrowisk w Polsce
przeprowadzili A. Kapczyński i A.R. Szromek [10]. Analizując popyt na produkt uzdrowisko-
wy w Polsce w ostatnim półwieczu, zaobserwowali oni niemal modelowy przebieg cyklu
ewolucji uzdrowisk i produktów uzdrowiskowych w Polsce. Na szczególną uwagę zasługują
lata przełomu tysiącleci, w których to widoczne jest prawdopodobne rozpoczęcie nowego
cyklu (odrodzenie). Kapczyński i Szromek analizowali cykl Butlera w odniesieniu do
wszystkich uzdrowisk w Polsce. Próba odniesienia tego modelu do istniejącego ponad 150 lat
uzdrowiska Żegiestów-Zdrój wskazała na ograniczoną jego przydatność w interpretacji
rozwoju tej miejscowości ze względu na nieregularność poszczególnych oddziaływań
zewnętrznych na ruch turystycznych uzdrowiska. Rozpatrując ów system turystyki w skali
mikro należałoby stwierdzić, że już w fazie wprowadzenia, wystąpiły okresy stagnacji
i ponownego rozwoju wywołane takimi czynnikami jak zmiany właścicieli, klęski żywiołowe
czy I wojna światowa.
Próba zastosowania modelu TALC i teorii chaosu… 187
Jako przyczynę upadku uzdrowiska odnotować należy przewlekły proces reprywatyzacji
skutecznie uniemożliwiający jakiekolwiek działania rewitalizacyjne. Potwierdzają to opinie
Kowalczyka i Derek [12], którzy stwierdzili, że chociaż w wymiarze ogólnym modelowi
Butlera nie można nic zarzucić, to jednak model rozwoju w wielu przypadkach, w tym
Żegiestowa-Zdroju, nie przypomina klasycznej krzywej logistycznej.
Czynnikiem chyba najważniejszym w kreowaniu rozwoju uzdrowiska okazały się zasoby
ludzkie – właściciele i zarządzający zdrojem. Od ich pasji, talentu, zasobów finansowych,
a czasami fascynacji urokami Żegiestowa – jak to wykazano wcześniej – zależał rozwój lub
stagnacja czy upadek zdroju. W końcowej konkluzji można, na podstawie przeprowadzonych
analiz, stwierdzić, że klasyczny cykl rozwoju miejscowości turystycznej Butlera sprawdza się
w ograniczonym zakresie w wypadku pojedynczego kurortu, jakim jest Żegiestów-Zdrój.
Czynnikiem najbardziej wpływającym na modyfikację modelu Butlera w przypadku
Żegiestowa są stosunki własnościowe oraz kapitał ludzki
1
.
Koncepcja cyklu rozwoju R.W. Butlera opierająca się na założeniu schematycznego
przebiegu zmian, mówi o tym, że przechodzenie z jednej fazy do następnej następuje
w sposób ciągły i przewidywalny. W rzeczywistości jednak deterministyczne podejście do tak
złożonego zjawiska nie znajdujemy potwierdzenia w podjętych obserwacjach. Należy
zaznaczyć, że zachowanie systemu obszaru turystycznego nie jest przewidywalne, a przejście
z fazy do fazy nie jest z góry zdeterminowane. W rezultacie obszar niekoniecznie musi
w swoim życiu przejść wszystkie zakładane w cyklu fazy rozwoju. Jego rozwój może ulec
zakończeniu w dowolnej fazie, zatem przejście do następnej fazy zostanie przerwane i obszar
zakończy swoje rynkowe życie. Może także, gdy nastąpi spadek aktywności w którejkolwiek
fazie, wrócić na ścieżkę wzrostu i proces rozwoju będzie kontynuowany [17].
Zachowania systemu turystycznego związanego z kurortem nie można opisać i wyjaśnić
w kategoriach klasycznej teorii cyklu życia obszaru turystycznego opartej na założeniu
liniowości zachodzących zmian. Takie założenie ma sens tylko wtedy, gdy przyjmie się, że
procesy zachodzące w otoczeniu lub w mikroskali systemu nie wywierają wpływu na jego
życie rynkowe. Procesy te nie są zresztą uwzględniane, ponieważ jak już wspominano, teoria
cyklu życia obszaru turystycznego dotyczy zjawisk zachodzących jedynie w skali makro.
Tymczasem, jak wynika z przedstawionego przykładu, wpływ otoczenia i zmian w samych
systemach, także w pojedynczych uzdrowiskach może prowokować kolejne zmiany. To
właśnie one sprawiają, że cykl życia obszaru turystycznego nie ma liniowej, przewidywalnej
postaci, a jego przebieg jest niezwykle trudny do odgadnięcia; wyrazem tego jest nieciągły
i niestabilny przebieg zmian [17].
Założenia teorii chaosu dodane do teorii cyklu życia obszaru turystycznego sprawiają, że
lepiej jest ona dostosowana do opisu rzeczywistości. Jej podstawową zaletą jest zdolność
odwzorowywania nieliniowego przebiegu zdarzeń oraz wyjaśniania przyczyn odpowiedział-
1
Pogląd, że w swoim modelu rozwoju zbyt małą rolę R.W. Butler przypisał miejscowej ludności, spotkamy
w pracach G. Shawa i A.M. Williamsa [22].
188 Z. Kruczek, A.R. Szromek
nych za pojawiający się stan rzeczy. Dzięki niej jedna z najważniejszych, a na pewno
najbardziej rozpowszechnionych teorii turystycznych stała się bogatsza o nowe, ciekawe
założenia, a w efekcie końcowych bardziej precyzyjne opisanie i wyjaśnienie rozwoju
obszarów turystycznych.
Bibliografia
1. Baggio R., Sainaghi R., Complex and chaotic tourism systems: towards a quantitative
approach. International Journal of Contemporary Hospitality Management 2011, Vol. 23
Iss: 6, pp. 840-861.
2. Bertalanffy von L., Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, PWN,
Warszawa 1984.
3. Buhalis D., Marketing the Competitive Destination of the Future.Tourism Management,
Vol. 21, 2000, pp. 97-116.
4. Butler R.W., The concept of tourism area cycle of evolution: Implications for
management of resources, Canadian Geographer, 1980, 24(1).
5. Butler R.W., The tourism area life cycle, Vol. 1, Aplications and modifications, Aspects
of Tourism 29, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006.
6. Butler R.W., The tourism area life cycle, Vol. 2, Conceptual and theoretical issues,
Aspects of Tourism 29, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006.
7. Correani L., Garofalo G., Chaos in the tourism industry, MPRA 2008/9677, University
Library of Munich, Germany.
8. Farrell B., Twinning-Ward L., Seven steps towards sustainability: Tourism in the context
of new knowledge, Journal of Sustainable Tourism, 2005/13/1, pp. 109-122.
9. Hovinen, G.R., Revisiting the destination lifecycle model, Annals of tourism research,
2002 Vol. 29, N◦ 1, pp. 209-230.
10. Kapczyński A., Szromek A. R., Hypotheses concerning the development of Polish spas in
the years 1949–2006, Tourism Management 2008/29.
11. Kotler P., Turner R.E., Marketing management. Prentice-Hall, Canada 1993, s. 3271-3397.
12. Kowalczyk A., Derek M., Zagospodarowanie turystyczne, PWN, Warszawa 2010.
13. Kruczek Z., Weseli A., Uzdrowiska karpackie. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków
1987.
14. Kruczek Z., Zmyślony P., Regiony turystyczne. Podstawy teoretyczne. Studium
przypadku, Proksenia, Kraków 2014.
15. Lundtorp S., Wanhill S., The resort lifecycle theory, Annals of Tourism Research
2001/29, 4, s. 947–964.
Próba zastosowania modelu TALC i teorii chaosu… 189
16. Lundtrop S., Wanhill S., Time Path Analysis and TALC Stage Demarcation [w:] R.W.
Butler (ed.), The tourism area life cycle Vol.2 Conceptual and theoretical issues. Chanel
View Publications. Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 146.
17. Mazurkiewicz L., O próbie zastosowania teorii chaosu do opisu ewolucji obszaru
turystycznego. Przegląd Geograficzny 2011, 83, 2, s. 187–203.
18. McKarcher B., A chaos approach to tourism. Tourism Management 1999/20, pp. 425-434.
19. Prigogine L., Stengers R., Order out of Chaos. Man’s New Dialogue with Nature,
Flamingo, London 1985.
20. Rostow W.W., Stages of economic growth. The Economic History Review, New Series,
1959 Vol. 12/1, pp. 1-16.
21. Russell R, Faulkner B., Movers and shakers: Chaos makers in tourism development,
Tourism Management, 1999/20, 4, pp. 411–423.
22. Shaw G., Williams A.M., Critical issues in tourism. A geographical perspective,
Blackwell Publishers Inc. Oxford-Cambridge, MA1998.
23. Szromek A.R., Cykliczność rozwoju uzdrowisk na przykładzie uzdrowisk polskich [w:]
A.R. Szromek (red.), Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej. Proksenia,
Kraków 2010, s. 17-40.
24. Zajadacz A., Śniadek J., Cykl życia obszaru turystycznego – studium przypadku regionu
leszczyńskiego [w:] A. Rapacz (red.) Gospodarka Turystyczna w regionie. Wyd. UE we
Wrocławiu, Wrocław 2011, pp. 1029-1041.
