Współczesny rozwój społeczno-gospodarczy zależy w dużym zakresie od łańcuchów
dostaw i związanej z nimi logistyki działań. Istnieje wiele definicji łańcuchów dostaw.
Według J. Dyczkowskiej [2012], łańcuch dostaw stanowi współdziałanie ze sobą wielu
przedsiębiorstw przetwórczych, handlowych, logistycznych oraz przedsiębiorstw zaangażowanych
w przepływ produktów, informacji i środków finansowych. Z definicji tej
wynika, że przedsiębiorstwa powinny współpracować ze sobą w łańcuchach dostaw
w celu efektywnego działania.
Łańcuch dostaw żywności ma kluczowe znaczenie nie tylko dla codziennego życia
i dobrobytu konsumentów, ale również dla gospodarki jako całości. Daje zatrudnienie
ponad 47 mln osób i jest źródłem około 7% wartości dodanej brutto w skali
UE. Całkowitą wartość unijnego rynku produktów związanych z handlem detalicznym
żywnością szacuje się na 1,05 bln euro. Łańcuch dostaw żywności ma wyraźny
wymiar międzynarodowy oraz szczególne znaczenie w obrębie unijnego jednolitego
rynku. Handel transgraniczny między państwami członkowskimi UE dotyczy około
20% łącznej produkcji żywności [Kuznowicz 2014].
Łańcuch dostaw żywności łączy trzy ważne sektory gospodarki, tzn. rolnictwo,
przetwórstwo spożywcze oraz dystrybucję, które mają istotny wpływ na poziom dobrobytu
gospodarczego, sytuację społeczną oraz ekologiczną obywateli [Czyżewski
2001]. Charakteryzuje się dużą różnorodnością podmiotów wchodzących w jego
skład. Obejmuje on producentów, dostawców, firmy transportowe, magazyny, sprzedawców
hurtowych i detalicznych, organizacje usługowe oraz konsumentów. Wartość
dodana w łańcuchach dostaw żywności rozkłada się w taki sposób, że najwięcej
zyskują ci, którzy są najbliżej konsumenta. Wynika to głównie z braku równowagi
w sile pomiędzy rolnikami a dostawcami środków produkcji z jednej strony i odbiorcami
produktów rolnych z drugiej strony. W UE około 11 mln gospodarstw rolniczych
wytwarza produkty przeznaczone do przetworzenia przez około 300 000 przedsiębiorstw
z branży spożywczej. Przetwórcy żywności sprzedają swoje produkty
za pośrednictwem 2,8 mln przedsiębiorstw w branży dystrybucji żywności i usług
gastronomicznych, które z kolei dostarczają żywność do 500 mln konsumentów na
obszarze Wspólnoty. Mimo że najwięcej przedsiębiorstw zajmuje się rolnictwem, to
udział wartości dodanej należącej do rolnictwa w całym łańcuchu żywnościowym
utrzymuje się na poziomie około 25% [The Food Supply… 2018].
Do słabszej pozycji rolników w łańcuchu dostaw żywności przyczynia się duże
rozdrobnienie gospodarstw rolniczych. W 2013 roku w UE-28 było 10,8 mln gospodarstw
rolnych, w tym około 4,5 mln (tj. 40,2 %) gospodarstw, których standardowa
produkcja nie przekroczyła 2000 EUR [Meat production… 2018]. W związku z tym
dla poprawy pozycji rynkowej ważne jest łączenie się producentów rolnych za pośrednictwem
organizacji producentów i spółdzielni.
W Polsce funkcjonuje blisko 1,5 mln gospodarstw rolnych, z czego ponad 90%
stanowią gospodarstwa indywidualne. Ich średnia powierzchnia obejmuje zaledwie
12 ha. Pod względem struktury agrarnej w skali kraju widoczny jest wyraźny podział
terytorialny. Zdecydowanie więcej małych gospodarstw rolniczych występuje
w Polsce południowej i wschodniej. W zachodnich i północnych rejonach dominują
gospodarstwa o większej powierzchni i skali produkcji.
Przetwórstwo spożywcze w UE jest również rozdrobnione, ponieważ przetwarzane
produkty rolnictwa cechują się znaczną zmiennością i rozproszeniem
wytwarzania. Ponadto sektor wytwarzający gotowe produkty żywnościowe ma
silne powiązania z rynkami regionalnymi oraz charakteryzuje się dużą różnorodnością
asortymentową, a terminy przydatności produktów są stosunkowo krótkie.
Wszystkie te czynniki sprzyjają prowadzeniu w przemyśle spożywczym działalności
przez mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa [Mroczek 2012, s. 78]. W 2012 roku
w UE małe podmioty stanowiły 78,7% wszystkich przedsiębiorstw w przemyśle
spożywczym. W Polsce ich odsetek był mniejszy i wynosił 61,8%. Z kolei ich udział
w produkcji sprzedanej stanowił 8,2% w UE oraz 4,2% w Polsce. Ekonomia skali oraz
procesy globalizacji przyczyniły się do rozwoju procesów koncentracji w przemyśle
spożywczym, w wyniku której zwiększa się pozycja dużych przedsiębiorstw. Ich
udział w 2012 roku stanowił tylko 0,9% w UE oraz 1,8% w Polsce, ale odpowiadały
one za 48,4% produkcji sprzedanej w całej Wspólnocie i 54,5% w kraju [Drożdż,
Mroczek, Tereszczuk 2015, s. 103].
Procesy koncentracji występują także w handlu, gdzie zaledwie 10% sprzedawców
detalicznych w postaci sieci supermarketów kontroluje ponad 40% europejskiego
rynku żywności [Nyeleni Polska 2018]. Przyspieszenie procesów koncentracji nastąpiło
w wyniku wejścia na polski rynek korporacji transnarodowych. Dysponując
dużym kapitałem, nowymi technologiami i nowoczesnymi systemami informatycznymi,
przyczyniają się do istotnych zmian na rynku. W wyniku ich działalności handel
detaliczny stał się najważniejszym ogniwem łańcucha żywnościowego w Polsce.
Swoimi działaniami korporacje handlowe są w stanie wpływać na przedsiębiorstwa
przemysłu, rolnictwo, przedsiębiorstwa handlowe oraz konsumentów [Chechelski
2015, s. 3].
Koncentracja pomaga osiągnąć korzyści skali, ale także zmniejsza liczbę graczy
niższego szczebla w łańcuchu żywnościowym, dając im większą siłę przetargową
podczas negocjacji z kontrahentami. Prowadzi to często do nieuczciwych praktyk
w handlu żywnością. Niesymetryczny rozkład sił w łańcuchu dostaw żywności powoduje,
że wielkie sieci narzucają dostawcom niekorzystne warunki współpracy w zakresie
wielkości dostaw, asortymentu oraz poziomu marż [Michalczyk 2017, s. 50].
O słabej pozycji rolników w łańcuchu dostaw decydują również różne nieprzewidziane
sytuacje klęskowe, typu powodzie, susze czy wichury, które zniekształcają
rynek i wymagają interwencji. Istotnym elementem są instrumenty prawa administracyjnego nakładane przez rząd lub międzynarodowe organizacje, traktowane
jako szczególny środek odwetowy. Najczęściej obejmują one zakaz importu lub
eksportu określonych towarów do lub z danego państwa, czyli ograniczenie handlu
z określonym państwem.
Dobrym rozwiązaniem jest także rozwój sprzedaży bezpośredniej, czyli najprostszej
formy łańcucha dostaw, w której producent bezpośrednio kontaktuje się
z konsumentem na różne sposoby, m.in. w gospodarstwie, w utworzonych punktach
sprzedaży czy przez dostawy do domu. Czasami w dystrybucję żywności w ramach
krótkich łańcuchów dostaw włączani są pośrednicy kojarzący producentów z instytucjami
sektora publicznego, zgłaszającymi zamówienia na żywienie zbiorowe, np.
ze szkołami czy szpitalami. Cenna jest także rola władz publicznych, które wspierają
krótkie łańcuchy dostaw przez narzucenie określonego udziału produktów lokalnych
w zamówieniach publicznych [Michalczyk 2017, s. 49].
Polski rynek rolny rozwija się pomimo niezbyt korzystnych tendencji światowych.
Z danych za 2016 rok wynika, że wartość eksportu towarów rolno-spożywczych wyniosła
24,3 mld EUR i wzrosła o 1,9% w stosunku do 2015 roku. Z kolei wartość importu
wyniosła 17,3 mld EUR i była o 7,6% większa niż w roku poprzednim. W efekcie
większej dynamiki importu niż eksportu dodatnie saldo handlu zagranicznego
wyniosło 7,0 mld EUR i było o 0,8 mld EUR mniejsze niż w 2015 roku, ale większe niż
w latach wcześniejszych. Udział towarów rolno-spożywczych w wartości ogółu polskiego
eksportu stanowił 13,2%.W Unii Europejskiej polscy rolnicy handlują głównie
z Niemcami, Wielką Brytanią i Czechami [Analiza handlu 2017, s. 3].
W celu zwiększenia pozycji konkurencyjnej rolników w łańcuchach dostaw żywności
w 2016 roku grupa zadaniowa ds. rynków rolnych w ramach Komisji Europejskiej
przedstawiła określone zalecenia. Przede wszystkim zaleciła zwiększenie
przejrzystości rynku, poprawę współpracy między rolnikami, ułatwienie rolnikom
dostępu do źródeł finansowania oraz zwiększenie wykorzystania narzędzi zarządzania
ryzykiem.
Mając na uwadze znaczenie łańcuchów dostaw żywności, w opracowaniu opisano
pojęcie i strukturę łańcucha dostaw oraz przedstawiono rolę menedżera w zarządzaniu.
W tym kontekście przeanalizowano łańcuchy dostaw produktów żywnościowych
na podstawowych rynkach rolnych w Polsce. Dokonano szczegółowej analizy
rynków: wieprzowiny, mięsa drobiowego, wołowiny i mleka oraz w ogólnym zarysie
rynku produktów roślinnych, ze szczególnym uwzględnieniem zbóż, które dominują
w powierzchni zasiewów. Znaczenie tych zagadnień wynika z faktu, iż w 2017 roku
udział żywca rzeźnego, mleka i zbóż stanowił 62,1% globalnej produkcji rolniczej
oraz 66,1% towarowej produkcji rolniczej [Mały Rocznik… 2018, s. 263–264].
Opracowanie skierowane jest do szerokiego grona czytelników. Jego analiza
i sformułowane wnioski mogą być przydatne zarówno producentom rolnym,
przedsiębiorcom zajmującym się przetwórstwem produkcji zwierzęcej i roślinnej,
przedstawicielom handlu hurtowego i detalicznego, jak i decydentom, którzy mają
wpływ na kształtowanie polityki rolnej na analizowanych rynkach. Autorzy mają nadzieję,
że przygotowana monografia będzie stanowiła przyczynek do opracowania
rozwiązań, które sprostają wyzwaniom, jakie pojawiły się na podstawowych rynkach
rolnych w Polsce.