Elementy idei słowiańskości Zygmunta. Szczęsnego Felińskiego a myśl Jana Pawła II

Abstract

ELEMENTS OF THE SLAVIC IDEA IN THE THOUGHT OF Z. SZ. FELIŃSKI AND THE THOUGHT OF JOHN PAUL II;

The interest in Slavic issues is visible in the pastoral activity and the writings of the Archbishop of Warsaw Zygmunt Szczęsny Feliński, although it is not a core element of his work. He discusses the distinctive features of the Slavic people in order to encourage them to develop their ethics and fight their national faults.
He expresses his concern for the national identity of the Slavs, their language and culture. By stressing the right of each nation to freedom and independence, he turns our attention to the fate of the Slavic people oppressed by the Ottoman Empire. Feliński puts emphasis on following the principle of the brotherhood of nations in
the international relations, which entails the necessity to give up national egotism, reject violence and the desire to conquer other nations. Furthermore, the question of confederation of free nations comes up in his work. He stresses the role of Christianity as the foundation of human rights and of the nations, as well as the basis for
the brotherhood of peoples. At the same time he is aware of the possible danger of distorting the Slavic idea and using it as a means to justify national faults or even crimes.
In the teaching of Pope John Paul II some references to the reception of the Slavic idea in the perspective of the Christian faith, close to Feliński’s understanding, can be found. Nevertheless, there are also some di‚erences between the two thinkers. The Slavic pope highlights the ecumenical perspective and the need of a meeting between the Christian East and West more strongly. He also puts a bigger emphasis on the universalist perspective.
Both Zygmunt Szczęsny Feliński and John Paul II express their concern for the freedom and the national identity of the Slavs. In reference to the Polish historical experiences, both of them point out the need to build new relationships between nations based on the principle of the brotherhood of peoples, so that the weaker nations and their cultures can find the place they deserve.

Full text

K s . G r z e g o r z B a c h a n e k
Słowa kluczowe: Feliński Zygmunt Szczęsny, arcybiskup, Jan Paweł II, Słowianie, idea
słowiańska, braterstwo narodów
Keywords: Feliński Zygmunt Szczęsny, archbishop, John Paul II, Slavs, the Slavic idea, the
brotherhood of nations
218

E L E M E N T Y I D E I S Ł O W I A Ń S K O Ś C I Z Y G M U N T A S Z C Z Ę S N E G O F E L I Ń S K I E G O
War sz awsk ie St ud ia Teo lo gicz ne
XX IX /3/ 20 16, 2 18- 23 1
Ks. Grzegorz Bachanek
UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO W WARSZAWIE
KATEDRA MARIOLOGII
E L E M E N T Y I D E I
S Ł O W I A Ń S K O Ś C I
Z Y G M U N T A S Z C Z Ę S N E G O
F E L I Ń S K I E G O
A M Y Ś L J A N A P A W Ł A I I
Artykuł ten chciałem poświęcić analizie podstawowych elementów idei
słowiańskości w myśli wybitnego biskupa Warszawy, Zygmunta Szczęsnego Feliń-
skiego. Zygmunt Szczęsny Feliński (1822–1895) to wielka postać polskiego Kościo-
ła XIX w.: bliski przyjaciel Juliusza Słowackiego, profesor Akademii Duchownej
w Petersburgu, arcybiskup Warszawy, zesłany na dwadzieścia lat w głąb Rosji, po
powrocie z wygnania duszpasterz ubogiego Galicji, opiekun Zgromadzenia Sióstr
Franciszkanek Rodziny Maryi, kanonizowany w roku 2009 r. (Bachanek, 2015).
Wydaje się, że można dostrzec pewne elementy wspólne w reeksji dziewiętnasto-
wiecznego biskupa i polskiego papieża.
ŹRÓDŁA ZAINTERESOWANIA PROBLEMATYKĄ SŁOWIAŃSKĄ
Feliński pochodził z Wojutynia na Wołyniu, miejscowości w większości za-
mieszkanej przez unicką ludność ruską. Na Wołyniu Polacy stanowili zdecydowaną
mniejszość, chociaż odgrywali istotną rolę w życiu społecznym, gospodarczym czy
w świecie kultury. 219

K s . G r z e g o r z B a c h a n e k
Jako młody człowiek Feliński zetknął się z ruchem Narodowego Odrodze-
nia Słowian (Frącek, 2009, s. 152). W 1847 r. w Wiedniu, podczas podróży na Za-
chód, uczestniczył, jak to nazywa, w słowiańskiej biesiadzie. Ponad tysiąc osób
spotkało się w stolicy Austrii, aby grać i śpiewać słowiańskie pieśni. Czeski artysta
Karel Strakaty (1804–1868) przedstawiał pieśni swojego kraju, austriacki kompozy-
tor Johann Strauss grał polskie, czeskie i ruskie utwory. Ponadto deklamowane były
polskie wiersze (Feliński, 2012, s. 98–99). W swoich Pamiętnikach Feliński pod-
kreśla ducha braterstwa, jaki cechował wiedeńskie spotkania Słowian, brak dążeń
do hegemonii jednego narodu, jak też ożywienie ducha narodowego. Z perspekty-
wy czasu mocniej podkreśla rolę Polaków i ich bezinteresowność (Feliński, 2009,
s. 217–218).
Badając źródła myśli Felińskiego, dostrzegamy jego zainteresowanie pracą
Wacława Maciejowskiego dotyczącą historii prawodawstwa Słowian (Maciejowski,
1832–1835). Z dziełem tym mógł zapoznać się dzięki życzliwości Józefa Ignacego
Kraszewskiego (†1887), od którego je wypożyczył (Feliński, 1846).
Feliński znał polskich lozofów tamtej epoki: Augusta Cieszkowskiego, Bro-
nisława Trentowskiego czy Karola Libelta (Feliński, 2009, s. 220–221), u których
wpływ myśli Herdera łączy się z recepcją heglizmu. Karol Libelt zapowiadał nadej-
ście ery panowania Słowian w lozoi, która miała być oparta na intuicji i wierze,
konkretna i odpowiadająca potrzebom życia, uzasadniająca istnienie Boga i nie-
śmiertelnej duszy (Tatarkiewicz, 1948, s. 22).
Biorąc pod uwagę bardzo bliskie przyjacielskie relacje wiążące Felińskiego
i jego rodzinę z osobą Kraszewskiego, można wysunąć przypuszczenie, że Feliński
zapoznał się z pracą Kraszewskiego pt. Sztuka u Słowian, szczególnie w Polsce
i Litwie przedchrześcijańskiej (Kraszewski, 1860). Praca ta już w samym tytule
wskazuje na szczególne rozumienie słowiańskości przez polskiego pisarza, łączące
naród litewski ze wspólnotą narodów słowiańskich.
SŁOWIAŃSKIE ZALETY I WADY
Próbując odpowiedzieć na pytanie, jacy są Słowianie, Feliński wskazu-
je na pewne cechy właściwe przedstawicielom tych narodów. Powołuje się tutaj
na opinię cudzoziemców, mając na myśli być może Johanna Gottfrieda Herdera
(†1803). Do najważniejszych zalet Słowian zalicza przywiązanie do własnej ziemi,
szczerość, gościnność, serdeczność i hojność. W życiu publicznym szacunek dla
religii, przywiązanie do Kościoła, miłość ojczyzny, oarność, wierność przyrzecze-
niom. Wśród wad dotyczących życia osobistego wymienia m.in. brak wytrwałości,
lenistwo, łatwowierność, kłótliwość, marnotrawstwo, brak przedsiębiorczości, na-
220

E L E M E N T Y I D E I S Ł O W I A Ń S K O Ś C I Z Y G M U N T A S Z C Z Ę S N E G O F E L I Ń S K I E G O
tomiast w życiu publicznym nieposłuszeństwo wobec władzy, partyjną niezgodę,
brak troski o los prostego ludu, brak konsekwencji w działaniu, szczególnie gdy mija
bezpośrednie niebezpieczeństwo.
Autor dostrzega jednak, że sytuacja zmienia się w czasie. W pewnych okre-
sach bardziej dostrzegalne są pozytywne przymioty, w innych rozpowszechniają
się narodowe wady. Niekiedy zalety przeradzają się w przywary, poczucie osobistej
godności zmienia się w magnacką pychę, a szacunek dla obywatelskich swobód
w ucisk chłopów.
Feliński wskazuje też na różnice zachodzące między poszczególnymi naro-
dami słowiańskimi, skupiając się przede wszystkim na odrębnościach między Pol-
ską a Rosją. Jego zdaniem, współcześni mu Rosjanie w mniejszym stopniu przywią-
zani są do prywatnej własności ziemi, a bardziej do ziemi należącej do całej gminy
czy państwa, w mniejszym stopniu szanują cudzą własność, zwyczaje innych na-
rodów, swobody obywatelskie i godność osobistą, bardziej ceniąc sobie potęgę wła-
snego państwa. Te odrębności ukształtowały się nie bez wpływu historycznych do-
świadczeń, którymi w przypadku Rosji był chociażby długi okres tatarskiej niewoli,
rozłam religijny między chrześcijańskim Wschodem a Zachodem, czy zaszczepione
przez Rurykowiczów pragnienie panowania i zdobyczy (Feliński, 2009, s. 199–203).
Feliński patrzy na Słowian bardziej krytycznie niż Herder. Nie podziela jego opinii
o naszej wyjątkowej pracowitości. Nie jest też przekonany, że musi nastąpić od-
rodzenie ludów słowiańskich. Obraz Słowian u Felińskiego nie jest statyczny. Nie
wyklucza sytuacji, że jakiś naród przestanie istnieć z powodu regresu w dziedzinie
moralnej. Rozważania o narodowych cechach stanowią przede wszystkim wezwa-
nie do rozwoju w sferze wartości.
Z kolei, patrząc na twórczość Jana Paweł II, możemy znaleźć wypowie-
dzi wskazujące na szczególną duchowość wschodnich Słowian, przejawiającą się
we wrażliwości na tajemnicę cierpienia, odwadze świadectwa, ciekawości świata
i człowieka, przywiązaniu do własnej ziemi. Oczywiście, wskazując na wartości
kultur słowiańskich, papież podkreśla, że powinny one pomagać odkrywać i rozu-
mieć innych (Stachowski, 1995, s. 270–271).
TROSKA O NARODOWĄ TOŻSAMOŚĆ SŁOWIAN
Jako młody człowiek Feliński sympatyzuje z Ruchem Odrodzenia Słowian.
Konsekwentnie wzywa do wspierania prześladowanych unitów i sam w tym dziele
aktywnie uczestniczy.
Ostatnie lata życia, po powrocie z zesłania (1883–1895), Feliński poświę-
cił przede wszystkim pracy duszpasterskiej wśród wiejskiego ludu w Dźwiniacz- 221

K s . G r z e g o r z B a c h a n e k
ce, wiosce położonej na południowo-wschodnich krańcach Galicji, zamieszkanej
przede wszystkim przez Rusinów, choć także przez mniejszościową grupę Pola-
ków i Żydów. Feliński założył tutaj szkołę ludową i wspierał biednych. Wyraźnie
uwydatniła się w tym okresie jego troska o Rusinów, o ich życie religijne, sytuację
materialną, kulturę.
Wzywał do postawy braterstwa wobec Rusinów, do pomocy w rozwoju ich
narodowych aspiracji i uszanowania narodowej odrębności. Narodowa tożsamość
to Boży dar, którego nie wolno niszczyć. Warto natomiast wykorzystać polskie wpły-
wy w instytucjach Galicji w celu poprawy położenia Rusinów. Nie należy zniechę-
cać się ich początkową nieufnością i podejrzliwością. W ten sposób można pokazać,
że naprawdę chcemy służyć idei braterstwa ludów (Feliński, 2010, s. 92–93). Feliń-
ski zachęca siostry Rodziny Maryi, by przez miłość do Rusinów i dobrą znajomość
ich języka przyczyniały się do rozwoju ich wiary, kultury a jednocześnie polsko-ru-
sińskiego pojednania (Feliński, 1895). Z wielką radością przyjmuje wstąpienie do
postulatu Rusinki obrządku wschodniego (Feliński, 1892).
Jan Paweł II, podczas swojej pielgrzymki na Ukrainę, podkreślał wartość
ukraińskiej tożsamości narodowej zagrożonej przez totalitaryzmy XX w.: „W sposób
szczególny pod uciskiem totalitarnych reżimów, jak komunistyczny i nazistowski,
naród narażony był na niebezpieczeństwo utraty własnej tożsamości narodowej,
kulturowej i religijnej, przeżył zdziesiątkowanie swej elity intelektualnej, która jest
stróżem spuścizny obywatelskiej i religijnej narodu” (Jan Paweł II, 2001, s. 27).
OBRONA WOLNOŚCI NARODÓW SŁOWIAŃSKICH
Feliński przypomina wielkie wydarzenia polskiej historii, do której należała
obrona chrześcijan przed agresją ze strony państw islamskich. Zaznacza jednak, że
ta walka zbrojna, toczona w okresie potęgi Polski, po utracie niepodległości przesta-
ła być możliwa. Wciąż pozostaje jednak aktualne zadanie życia Ewangelią i niesie-
nia jej innym (Feliński, 2010, s. 87).
Przy całym swoim krytycyzmie wobec carskiej Rosji Feliński nie traci na-
dziei, że w przyszłości może ona zrezygnować z polityki imperialnej, a podjąć zada-
nie wyzwolenia z niewoli ludów słowiańskich (Feliński, 2009, s. 204).
W późniejszym okresie z radością obserwuje proces wyzwalania się naro-
dów Europy Południowej z niewoli tureckiej. Widzi tutaj przemijalność mocarstw,
które opierają się na pogańskim pragnieniu panowania nad światem. „W co się ob-
raca, nawet za dni naszych, tak groźna przez lat tysiąc półksiężyca potęga? [...] Kto
patrząc dzisiaj na swobodny rozwój Grecji, Rumunii, Serbii i Bułgarii, co tyle wie-
ków jęczały, pochłonięte we wnętrznościach muzułmańskiego kolosa, nie ukorzy
222

E L E M E N T Y I D E I S Ł O W I A Ń S K O Ś C I Z Y G M U N T A S Z C Z Ę S N E G O F E L I Ń S K I E G O
się przed trwałością dzieł Bożych, a znikomością ludzkich?” (Feliński, 1890, s. 143).
Podobną radość wyraża Jan Paweł II po wyzwoleniu narodów Europy
Wschodniej z innej niewoli: „Trudno jest wyjaśnić zwykłymi ludzkimi siłami epo-
kowe zmiany ostatnich dwóch dziesięcioleci... jest pewne, że z tych doświadczeń
zrodziła się nowa nadzieja” (Jan Paweł II, 2001, s. 28).
POTRZEBA BRATERSTWA NARODÓW
Biskup Warszawy zachęca do postępowania zgodnego z zasadą braterstwa
ludów. Uważa ją za szczególnie aktualną w epoce, w której żyje, w okresie budzą-
cego się politycznego życia wśród ludów niedawno jeszcze cierpiących niewolę ze
strony Turcji i Austrii a obecnie otrzymujących pewne prawa związane z samorzą-
dem (Feliński, 2010, s. 91).
W pracach Felińskiego pojawia się idea konfederacji wolnych narodów,
które inspirowane katolicką zasadą miłości i wzajemnej pomocy dążyłyby do we-
wnętrznego rozwoju i obrony przed agresją z zewnątrz a unikały wszelkiej niespra-
wiedliwości i krzywdy. Zjednoczenie to miałoby dokonać się na zasadzie równo-
ści bratnich narodów. W myśli autora ma to być alternatywna propozycja wobec
moskiewskiej koncepcji budowania wszechsłowiańskiej potęgi zdolnej do podbicia
świata, ale za cenę rezygnacji z własnej wolności. Polska może w wiarygodny spo-
sób formułować tę ideę, ponieważ jest pozbawiona niepodległego bytu i politycznej
siły, raczej znosząc, niż wyrządzając krzywdy. Z kontekstu wynika, że autorowi
chodziło o zjednoczenie ludów pobratymczych, czyli słowiańskich.
Autor dostrzega słabość polityczną wielu narodów Europy, ich trudną sy-
tuację wobec potęgi Turcji, Austrii i Rosji (tamże, s. 91–92). W obliczu zagrożenia
przez sąsiadów widzi potrzebę traktatów, sojuszy, ale także unii, w której narody
łączą się w jedno państwo na zasadzie dobrowolności, zachowując swoje instytucje
i samorząd (Feliński, 1890, s. 106–107).
W myśli Felińskiego występuje wyraźne nawiązanie do polskiej historii, do
unii Litwy z Polską, ale jednocześnie stanowi ona próbę zastosowania koncepcji fe-
deracyjnej w zmienionej sytuacji. Autor uważa, że Polska powinna zaprosić do fede-
racji zarówno Litwę i Ruś, jednak nie na podstawie praw dawnego posiadania, ale
na zasadzie wspólnoty interesów i bratniej miłości, jak również inne ludy, którym
grozi utrata narodowej tożsamości. Podstawą istnienia tej federacji nie powinna
być idea wspólnego słowiańskiego pochodzenia, ale idea katolicka jako fundament
braterstwa i solidarności ludów (Feliński, 1888). Rozważania Felińskiego na płasz-
czyźnie szczegółowych rozwiązań politycznych są związane z sytuacją dziewiętna-
stowiecznej Europy i dlatego mają ograniczoną wartość w naszych czasach, szcze- 223

K s . G r z e g o r z B a c h a n e k
gólnie jeśli chcielibyśmy stosować je na zasadzie zwykłego kopiowania. Zachowują
jednak znaczenie, gdy patrzymy na nie w perspektywie aksjologicznej.
W przemówieniu do prezydentów siedmiu państw Europy Środkowej, wy-
głoszonym nad grobem św. Wojciecha w Gnieźnie w 1997 r., Jan Paweł II wzywał
do budowania nowej Europy, podjęcia wysiłku twórczej współpracy i umacniania
pokoju. Inspiracją w tych wysiłkach może stać się postać św. Wojciecha zdolnego
do łączenia różnych kultur, niestrudzonego obrońcy ludzkiej godności. Papież woła:
„Nie można pozostawić żadnego kraju, nawet słabszego, poza obrębem wspólnot,
które obecnie powstają”! (Jan Paweł II, 2003, s. 279). Papież czuje się spadkobiercą
wielkiej tradycji Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Widzi w niej wzór pokojowego
spotkania i ubogacania się kultur (Stachowiak, 2009, s. 207–208).
EWANGELICZNE PODSTAWY ŻYCIA PUBLICZNEGO
Feliński dostrzegał szczególną rolę Polski wśród narodów słowiańskich.
Polegała ona na przepojeniu życia publicznego duchem Ewangelii, będącej w ten
sposób wzorem dla innych. Autor posługiwał się porównaniem do powołania wier-
nych ku świętości. Tak, jak wszyscy wierni są wezwani do świętości, ale niektórzy
w stopniu szczególnym, tak wszystkie narody chrześcijańskie wezwane są do życia
duchem Ewangelii, ale niektóre z nich w stopniu szczególnym. Na czym polega,
według Felińskiego, to przepojenie życia publicznego duchem Ewangelii? Chodzi
tu o uznanie nienaruszalności prawa Bożego a więc uznanie pierwszeństwa prawa
przed siłą, odrzucenie despotyzmu i gwałtu, odmowę usprawiedliwiania racją sta-
nu krzywdy niewinnych, jak również o szerzenie zasad chrześcijańskich zarówno
przykładem własnego życia, jak i gorliwością apostolską. Ustrój społeczny, instytu-
cje publiczne i obyczaje powinny zostać ukształtowane w duchu Ewangelii a życie
elit politycznych i sama działalność polityczna przepojone katolickim systemem
wartości (Feliński, 2010, s. 84–90).
Jan Paweł II nieco inaczej ujmuje to zagadnienie, nie podkreślając tak moc-
no roli Polski. Na przykład, podczas pielgrzymki do Polski i Czech w 1995 r., wyraża
swój szacunek dla Kościoła Czech i Moraw, prastarego i czcigodnego, który powstał
na ziemiach słowiańskich i w którym Ewangelia wydawała przez wieki obte owo-
ce świętości (Jan Paweł II, 1995a, nr 3). Przypomina mistrzów świętości, którzy od
czasu Cyryla i Metodego rozjaśniali religijne i społeczne życie kraju. Wymienia
m.in. uczniów Apostołów Słowian: Gorazda i towarzyszy, następnie Ludmiłę, Wa-
cława, Wojciecha i jego brata Jędrzeja Zdik, Agnieszkę, Prokopa, Hroznata, Jana Ne-
pomucena, Zygmunta i czeskich męczenników Melchiora Grodzieckiego, Jana Ne-
pomucena Neumanna czy Klemensa Marię Hofbauera (Jan Paweł II, 1995b, nr 2).
224

E L E M E N T Y I D E I S Ł O W I A Ń S K O Ś C I Z Y G M U N T A S Z C Z Ę S N E G O F E L I Ń S K I E G O
NIEBEZPIECZEŃSTWO DEFORMACJI IDEI SŁOWIAŃSKOŚCI
Rosyjska propaganda roztaczała w XIX w. przed Polakami ideę słowiano-
lstwa. Feliński wspomina, jak generał gubernator Dmitrij Bibikow, przemawiając
w Kijowie do wychowanków rosyjskich gimnazjów, roztaczał przed nimi perspek-
tywę służby potędze Rosji, która może wyzwolić uciemiężonych Słowian z niewo-
li tureckiej i germańskiej, przywrócić im utracone ziemie od Bosforu do Bałtyku
i stworzyć polityczną i militarną potęgę, która będzie budziła lęk wśród wszystkich
narodów. Warunkiem udziału w tym przedsięwzięciu jest jednak wyrzeczenie się
aspiracji narodowych (Feliński, 2009, s. 138–139). Dla Felińskiego tego rodzaju
panslawizm (Wierzbicki, 2002, s. 59), głoszący konieczność zjednoczenia Słowian
we wspólnym państwie z jednoczesnym pozbawieniem ich praw narodowych i oso-
bistych, był, oczywiście, całkowicie nie do przyjęcia.
W rozwijających się w czasach cara Mikołaja I rosyjskich tendencjach sło-
wianolskich Feliński widzi niebezpieczeństwo zarozumiałości, która idealizuje
rosyjski ustrój, a nawet postać cara Iwana Groźnego (Feliński, 2009, s. 162).
Krytycznie ocenia występujące także w polskim romantyzmie tendencje
do idealizacji Słowian. Nie podziela tezy formułowanej m.in. przez Z. Krasińskiego
o Polsce jako Chrystusie narodów. Widzi tutaj zapomnienie o grzechach narodu,
które przyczyniły się do jego upadku. Uważa, że słuszniejsze byłoby porównanie
Polski do Marii Magdaleny płaczącej nad swoimi błędami (Feliński,1889, s. 13–15;
por. 2009, s. 198).
Biskup ostrzega przed tendencjami do kwestionowania znaczenia ludzkie-
go działania i ludzkiej woli (Feliński,1889, s. 13–15).Przeciwstawia się pogańskim
tendencjom do wrogości wobec innych narodów. Przebywając na zesłaniu, z wiel-
kim bólem pisze o rozruchach ulicznych, które wybuchły w Warszawie w 1881 r.
przeciwko Żydom (Feliński, 1882, nr 50). Był to rok zabójstwa cara Aleksandra II,
po którym nastąpiła w Rosji cała seria pogromów.
U Jana Pawła II spotykamy wyraźne ostrzeżenie przed nacjonalizmem nie-
liczącym się z prawami innych narodów. Integralnym elementem jego nauczania
słowiańskiego są przestrogi przed narodowym i wyznaniowym ekskluzywizmem
(Stachowiak, 2009, s. 205).
SPOTKANIE WSCHODU I ZACHODU - EKUMENIZM
Wydaje się, że występuje różnica myśli Jana Pawła II i Zygmunta Felińskie-
go w odniesieniu do problematyki ekumenizmu, spotkania Wschodu i Zachodu czy
spojrzenia na Rosję.
Jan Paweł II przypomina, że Cyryl i Metody, przez rodzinę ludów słowiań- 225

K s . G r z e g o r z B a c h a n e k
skich, zostali nazwani ojcami ich chrześcijaństwa i kultury. Zachęcają oni do do-
strzeżenia wartości i znaczenia obu tradycji chrześcijańskich – wschodniej i za-
chodniej – i w ten sposób wzbogacania kultury Europy (Jan Paweł II, 1985, nr 25).
W tekstach papieskich często spotykamy sformułowanie o potrzebie posiadania
przez Europę dwóch duchowych płuc: wschodniego i zachodniego (Lecomte, 2005,
s. 234). Cyryl i Metody są dla papieża inspiracją do ekumenicznego zaangażowa-
nia: „Są oni dla nas wzorem i patronują wysiłkowi ekumenicznemu siostrzanych
Kościołów Wschodniego i Zachodniego w odnalezieniu poprzez dialog i modlitwę
widzialnej jedności w doskonałej i całkowitej wspólnocie – jedności która, jak po-
wiedziałem z okazji mych odwiedzin w Bari – »nie jest ani wchłonięciem, ani fu-
zją«” (Jan Paweł II, 1985, nr 27). Papież osobiście spotyka się i poznaje ważkie teksty
radzieckich obrońców praw człowieka: Aleksandra Sołżenicyna czy Andrieja Sa-
charowa (Przebinda, 2001, s. 112–125). Wielokrotnie wyraża swój podziw dla Rosji
i jej kultury. Nie ukrywa inspiracji m.in. pracami Włodzimierza Sołowiowa. W tek-
stach Felińskiego przeważa wobec Rosji i prawosławia ton krytyczny. Związany jest
on z sytuacją brutalnego prześladowania Kościoła w Polsce XIX w.
Papież zachęca, byśmy za wzorem Apostołów Słowian przyczyniali się do
przezwyciężania napięć i rozłamów przez wymianę dóbr kulturalnych i duchowych.
Dostrzega znaczenie kultury każdego narodu: „Dla osiągnięcia pełnej powszechno-
ści każdy naród, każda kultura musi wypełnić własne zadanie w zbawczym planie
Boga” (Jan Paweł II, 1985, nr 27). Podobne sformułowanie spotykamy u Felińskiego.
MISJA PAPIEŻA SŁOWIANINA
Jan Paweł II wyraźnie nazywa siebie pierwszym w dziejach papieżem Sło-
wianinem. Widzi w tym znak i wezwanie Chrystusa, aby lepiej rozumiał języki
słowiańskie i ludzi, którzy się nimi posługują, dzieje słowiańskich narodów, ich
szczególny wkład w historię chrześcijańskiej Europy. Pragnie mówić o tych często
zapomnianych narodach i ludach, przygarniając je do serca Kościoła (Jan Paweł
II, 1979a, nr 4–6). Z kolei w Krakowie, także podczas pierwszej pielgrzymki do oj-
czyzny, wita z wielką serdecznością braci Łużyczan, a przy tym wspomina innych
Słowian, którzy nie mogli przybyć na spotkanie z papieżem Słowianinem, ale którzy
mają miejsce w jego sercu i modlitwie (Jan Paweł II, 1979b, nr 4). W samym okre-
śleniu papież-Słowianin można dostrzec nawiązanie do znanego wiersza Juliusza
Słowackiego, który powstał w 1848 r. – ostatnim roku życia poety – podczas po-
dróży do Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Feliński, jako przyjaciel Słowackiego,
towarzyszył mu w tej podróży i, jako jedyny z Polaków, był obecny przy śmierci
poety. Słowacki uważał, że nadchodzi czas narodów słowiańskich, że od nich będą
226

E L E M E N T Y I D E I S Ł O W I A Ń S K O Ś C I Z Y G M U N T A S Z C Z Ę S N E G O F E L I Ń S K I E G O
zależały losy świata, ponieważ Francja i inne narody zachodnioeuropejskie są zbyt
skupione na sobie i swoich prawach (Dobraczyński, 1979, s. 172). Przyszły biskup
być może z ust samego poety słyszał słowa: „Pośród niesnasek Pan Bóg uderza w
ogromny dzwon, dla słowiańskiego oto papieża otworzył tron... A trzeba mocy
byśmy ten pański dźwignęli świat — więc oto idzie papież słowiański — ludowy
brat... ” (Słowacki, 1909, s. 169–170).
***
W działalności duszpasterskiej i pisarskiej arcybiskupa Warszawy, Zyg-
munta Szczęsnego Felińskiego, możemy dostrzec zainteresowanie problematyką
słowiańską, chociaż nie jest to zagadnienie wiodące w jego twórczości. Feliński
zastanawia się nad przymiotami właściwymi Słowianom przede wszystkim po to,
by zachęcać ich do rozwoju etycznego i walki z narodowymi wadami. Troszczy się
o narodową tożsamość Słowian, o ich język, kulturę. Podkreślając prawo każdego
narodu do wolności i niepodległego bytu, zwraca uwagę na los narodów słowiań-
skich ciemiężonych przez Imperium Osmańskie. W stosunkach międzynarodo-
wych podkreśla konieczność postępowania zgodnego z zasadą braterstwa ludów
oznaczającą rezygnację z narodowego egoizmu, wyrzeczenie się przemocy i chęci
podboju. W jego pracach pojawia się idea konfederacji wolnych narodów. Wyraź-
nie podkreśla rolę chrześcijaństwa jako fundamentu praw człowieka i narodu oraz
podstawy braterstwa ludów. Dostrzega także niebezpieczeństwo deformacji idei
słowiańskiej, groźbę jej politycznej instrumentalizacji, usprawiedliwiania narodo-
wych wad a nawet zbrodni.
W nauczaniu Jana Pawła II można dostrzec pewne nawiązania do właści-
wej dla Felińskiego recepcji idei słowiańskiej w perspektywie wiary chrześcijań-
skiej. Występują jednak także pewne odrębności. U papieża-Słowianina bardziej
widoczna jest perspektywa ekumeniczna, potrzeba spotkania chrześcijańskiego
Wschodu i Zachodu, silniej uwydatnia się perspektywa uniwersalistyczna.
Zarówno jednak Zygmunt Szczęsny Feliński, jak i Jan Paweł II wyrażają
troskę o wolność i tożsamość narodową Słowian. Nawiązując do doświadczeń pol-
skiej historii, wskazują na potrzebę budowania w Europie nowych relacji między
narodami opartych na zasadzie braterstwa ludów, tak by także słabsze narody i ich
kultury odnalazły należne sobie miejsce.
227

K s . G r z e g o r z B a c h a n e k
Bibliograa:
Bachanek, G. (2015). Teologiczna odpowiedź Zygmunta Szczęsnego Felińskiego na
zagrożenia Kościoła w czasach zaborów. Niepokalanów.
Chrobak, T., Stachowski, Z. (red.), (1995). Filozoa i religia w kulturze narodów
słowiańskich. Rzeszów.
Dobraczyński, J. (1979). Spotkania Jasnogórskie. Warszawa.
Feliński, Z. Sz. (1846). List do Józefa Ignacego Kraszewskiego, 10 listopada 1846.
BJ sygn. 6464/IV. Seria III, t. 5, k.514-v; Pisma nr 606.
Feliński, Z. Sz. (1882). List do biskupa Wincentego Popiela, 1 stycznia 1882. ARM,
F-c--10, nr 50.
Feliński, Z. Sz. (1888). List do matki Marceliny Darowskiej, 25 września 1888. AG-
SIC, sygn. P 21, 4, I, 72, Pisma nr 275.
Feliński, Z. Sz. (1889). Trzej wieszczowie nasi wobec Kościoła. Kraków.
Feliński, Z. Sz. (1890). Wiara i niewiara w stosunku do szczęścia społecznego.
Kraków.
Feliński, Z. Sz. (2009). Pamiętniki. Warszawa.
Feliński, Z. Sz. (2010). Pod wodzą Opatrzności. Warszawa.
Feliński, Z. Sz. (2012). Listy Świętego do Matki Ewy z Wendorów Felińskiej z lat
1838–1860. Warszawa.
Frącek, T. A. (2009). Święty Zygmunt Szczęsny Feliński. Tom I. Młodość. Warszawa.
Jan Paweł II. (1979a). Homilia w czasie Mszy św. odprawianej na Wzgórzu Lecha
podczas I pielgrzymki do Ojczyzny, 3.06.1979. Gniezno.
Jan Paweł II. (1979b). Homilia w czasie Mszy św. odprawianej na Błoniach,
9.06.1979. Kraków.
Jan Paweł II. (1985). Encyklika Slavorum Apostoli.
Jan Paweł II. (1995a). Kto miłuje Chrystusa, żyje Jego Ewangelią. Msza św. w Oło-
muńcu i kanonizacja Jana Sarkandra i Zdzisławy z Lemberku, 21. 05. 1995.
Jan Paweł II. (1995b). Ojczyzna Świętych. Rozważanie przed modlitwą „Regina
caeli” w Ołomuńcu, 21.05.1995.
Jan Paweł II. (2001). Przemówienie powitalne na lotnisku Boryspol w Kijowie,
23.06.2001. W: Na skrzyżowaniu narodów i kultur. Pielgrzymka Jana Pawła II na
Ukrainę 23-27 czerwca 2001. Częstochowa.
Jan Paweł II. (2003). Przemówienie do prezydentów siedmiu państw Europy Środ-
kowej, Gniezno, 3 czerwca 1997. W: S. Sowiński, R. Zenderowski, Europa drogą
Kościoła. Jan Paweł II o Europie i europejskości. Wrocław.
Kraszewski, J. I. (1860). Sztuka u Słowian, szczególnie w Polsce i Litwie przedchrze-
ścijańskiej. Wilno.
228

E L E M E N T Y I D E I S Ł O W I A Ń S K O Ś C I Z Y G M U N T A S Z C Z Ę S N E G O F E L I Ń S K I E G O
Lecomte, B. (2005). Prawda zawsze zwycięży. Jak papież pokonał komunizm.
Warszawa.
Maciejowski, W. A. (1832–1835). Historya prawodawstw słowiańskich. Tom 1-4.
Warszawa–Lipsk.
Przebinda, G. (2001). Większa Europa. Papież wobec Rosji i Ukrainy. Kraków.
Słowacki, J. (1909). Dzieła. Tom I. Wiersze drobne. Lwów.
Stachowiak, P. (2009). Źródła i inspiracje „słowiańskiego nauczania” Jana Pawła
II. W: K. Kalinowska, B. Brodzińska, M. Zamojska (red.), Jan Paweł II i Europa.
Toruń.
Stachowski, Z. (1995). Miejsce narodów słowiańskich w nauczaniu Jana Pawła II.
Między katolicką uniwersalnością a słowiańską regionalnością. W: T. Chrobak,
Z. Stachowski (red.), Filozoa i religia w kulturze narodów słowiańskich.
Rzeszów.
Tatarkiewicz, W. (1948). Zarys dziejów lozoi w Polsce. Kraków.
Wierzbicki, A. (2002). Mit czy rzeczywistość? „Słowiańszczyzna” W myśli historycz-
nej polskiego romantyzmu. W: K. Handke (red.). Słowianie, Słowiańszczyzna –
pojęcia i rzeczywistość dawniej i dziś. Warszawa.
229

K s . G r z e g o r z B a c h a n e k
E L E M E N T S O F T H E
S L A V I C I D E A
I N T H E T H O U G H T
O F Z . S Z . F E L I Ń S K I
A N D T H E T H O U G H T
O F J O H N P A U L I I
S U M M A R Y
The interest in Slavic issues is visible in the pastoral activity and the writ-
ings of the Archbishop of Warsaw Zygmunt Szczęsny Feliński, although it is not
a core element of his work. He discusses the distinctive features of the Slavic people
in order to encourage them to develop their ethics and ght their national faults.
He expresses his concern for the national identity of the Slavs, their language and
culture. By stressing the right of each nation to freedom and independence, he turns
our attention to the fate of the Slavic people oppressed by the Ottoman Empire.
Feliński puts emphasis on following the principle of the brotherhood of nations in
the international relations, which entails the necessity to give up national egotism,
reject violence and the desire to conquer other nations. Furthermore, the question
of confederation of free nations comes up in his work. He stresses the role of Chris-
tianity as the foundation of human rights and of the nations, as well as the basis for
the brotherhood of peoples. At the same time he is aware of the possible danger of
distorting the Slavic idea and using it as a means to justify national faults or even
crimes.
In the teaching of Pope John Paul II some references to the reception of the
Slavic idea in the perspective of the Christian faith, close to Feliński’s understand-
ing, can be found. Nevertheless, there are also some dierences between the two 230

E L E M E N T Y I D E I S Ł O W I A Ń S K O Ś C I Z Y G M U N T A S Z C Z Ę S N E G O F E L I Ń S K I E G O
thinkers. The Slavic pope highlights the ecumenical perspective and the need of
a meeting between the Christian East and West more strongly. He also puts a bigger
emphasis on the universalist perspective.
Both Zygmunt Szczęsny Feliński and John Paul II express their concern
for the freedom and the national identity of the Slavs. In reference to the Polish
historical experiences, both of them point out the need to build new relationships
between nations based on the principle of the brotherhood of peoples, so that the
weaker nations and their cultures can nd the place they deserve.
231