ResearchPDF Available

Program ochrony wilka Canis lupus w Polsce

May 2017

DOI:10.13140/RG.2.2.14547.17449

Authors:

H. Okarma

Institute of Nature Conservation, Polish Academy of Sciences

Roman Gula

Polish Academy of Sciences

Krajowa strategia ochrony wilka warunkująca trwałość gatunku w Polsce

No caption available

…

No caption available

…

No caption available

…

Figures - uploaded by Roman Gula

Content may be subject to copyright.

Content uploaded by Roman Gula

Content may be subject to copyright.

PPP

rogramrogramrogram

ochronyochronyochrony

wilkawilkawilka

CCC

anisanisanis

CanisCCCanisCanisCanisCCCanisC

lupuslupuslupus

www

P P P

w Pwww Pw Pw Pwww Pw

olsceolsceolsce

−−−

PPP

rojektrojektrojekt

Krajowa strategia ochrony wilka

warunkująca trwałość gatunku w Polsce

Henryk Okarma

Roman Gula

Piotr Brewczyński

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego

Warszawa 2011

okladka2.indd 1 24-11-11 11:42

Niniejszą propozycję PROGRAMU OCHRONY dla GATUNKU

przygotowano w ramach projektu pt.

„Opracowanie krajowych strategii gospodarowania

wybranymi gatunkami zagrożonymi lub koniktowymi”

koordynowanego przez SGGW w Warszawie.

Projekt w 85% donansowany jest przez Unię Europejską

ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego

w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko

w ramach działania 5.3 priorytetu V zgodnie z umową

o donansowanie nr: POIS.05.03.00-00-050/08-00

oraz w 15% współnansowany jest ze środków

Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

zgodnie z umową o współnansowanie wydatków

kwalikowanych Projektu realizowanego w ramach V osi

priorytetu POIiŚ nr: 496/2009/Wn-50/OP-IN-PS/D

http://gatunki.sggw.pl

Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt jest jednostką naukową

Wydziału Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie.

Zespół pracowników Katedry prowadzi badania z zakresu

oceny genetycznych i behawioralnych aspektów hodowli i ochrony zwierząt.

Prowadzone są prace selekcyjne w populacjach zwierząt laboratoryjnych (myszy)

jaki stały monitoring populacji i stad zwierząt (żubry, fenki, muony, przepiórki, owce).

Ocenie podlega zmienność cech ilościowych oraz struktura genetyczna populacji

określana zapomocą markerów morfologicznych i molekularnych jak i poziom

spokrewnienia i inbredu jakoelement analizy rodowodowej.

Zaplecze badawcze Katedry składa się z laboratorium genetyki molekularnej, myszarni

i przepiórkarni doświadczalnych, herpetarium oraz pracowni komputerowych.

Prowadzone zajęcia dydaktyczne obejmują zagadnienia genetyki zwierząt,

statystyki i doświadczalnictwa, behawioru, zastosowania informatyki w hodowli

oraz ochrony zasobów genetycznych zwierząt.

W Katedrze prowadzone są granty naukowe (granty MNiSW) oraz projekty nansowane

ześrodków unijnych:

Projekty donasowane w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura iŚrodowisko

ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i współnansowane

przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej:

• „Opracowanie krajowych strategii gospodarowania wybranymi gatunkami

zagrożonymi lubkoniktowymi” (http://gatunki.sggw.pl/)

• „Ochrona ex situ żubra Bison bonasus w Polsce” (http://projektexsitu.sggw.pl/)

• „Ochrona in situ żubra w Polsce – część północno-wschodnia”

(http://projektinsitu.sggw.pl/)

Projekt „Nowoczesne metody ochrony zasobów genowych oraz aplikacja

technik molekularnych w naukach przyrodniczych − cykl szkoleń”

współnansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

i budżetu państwa w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Projekt „Sustainable Solutions for Small Ruminants”

realizowany w ramach 7 Ramowego Programu Badawczego

koordynowany przez Roslin BioCentre w Wielkiej Brytanii.

Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt

Wydział Nauk o Zwierzętach SGGW

ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa

tel. (48 22) 593-65-77, faks (48 22) 593 65 76

e-mail: kgohz@sggw.pl

okladka2.indd 2 24-11-11 11:42

Program ochrony wilka

Canis lupus w Polsce

Krajowa strategia ochrony wilka warunkująca

trwałość populacji gatunku w Polsce

Henryk Okarma

Instytut Ochrony Przyrody PAN

Roman Gula

Muzeum i Instytut Zoologii PAN

Piotr Brewczyński

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Warszawa 2011

Propozycja PROGRAMU OCHRONY WILKA w POLSCE

Opracowanie autorskie, wersja z dnia 28 11 2011r.,

poprawione po uwagach uzyskanych od dwóch recenzentów.

Zdjęcie na okładce

Thomas Hennig

Program przygotowano w ramach projektu pt. „Opracowanie krajowych strategii

gospodarowania wybranymi gatunkami zagrożonymi lub konfliktowymi”

koordynowanego przez Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

Projekt w 85% dofinansowany jest przez Unię Europejską ze środków Europejskiego

Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko

w ramach działania 5.3 priorytetu V zgodnie z umową o dofinansowanie

nr: POIS.05.03.00-00-050/08-00 oraz w 15% współfinansowany jest ze środków

Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zgodnie z umową

o współfinansowanie wydatków kwalifikowanych Projektu realizowanego w ramach

V osi priorytetu POIiŚ nr: 496/2009/Wn-50/OP-IN-PS/D

Spis treści

Wstęp

.................................... 5

1. Ogólne informacje o gatunku

.................... 9

2. Zasięg geograficzny gatunku

.................... 13

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

..... 16

3.1. Prawo międzynarodowe . . . .................. 16

3.2. Prawo Unii Europejskiej . . . .................. 19

3.3. Prawo krajowe .......................... 21

3.4. Koordynacja regulacji prawnych na poziomie międzynarodowym

................................... 24

4. Występowanie wilków w Polsce

.................. 26

5. Konflikt wilków z człowiekiem

................... 31

5.1. Konflikt z hodowlą zwierząt gospodarskich .......... 31

5.2. Konflikt z gospodarką łowiecką ................. 33

5.2.1. Wpływ wilków na rentowność obwodów łowieckich . 33

5.2.2. Presja na ograniczenie polowań na obszarach, gdzie

występują wilki ...................... 36

6. Słabe i mocne strony obecnego sytemu ochrony wilków w Polsce

6.1. Ochrona wilka i gospodarowanie jego ofiarami – ssakami

kopytnymi ............................ 38

6.2. Egzekwowanie ochrony wilków ................. 39

6.3. Skala nielegalnego zabijania wilków . . . . .......... 39

6.4. Ograniczone możliwości penalizacji . . . ........... 40

6.5. Monitoring populacji . . . ................... 40

6.6. Szkody wśród zwierząt gospodarskich . . . .......... 41

6.7. Wypłata odszkodowań ...................... 41

6.8. Eliminacje wilków wyrządzających szkody . .......... 43

6.9. Zapobieganie szkodom . . ................... 44

6.10. Zarządzanie populacją w oparciu o rzetelne dane i koordynacja

badań naukowych ........................ 44

7. Cele „Krajowej strategii ochrony wilka…” i środki niezbędne do

ich osiągnięcia

............................. 46

7.1. Cele ochrony ........................... 46

7.2. Środki realizacji celów . ..................... 46

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

........ 48

8.1. Grupa Robocza ds. Zarządzania Populacją Wilka ....... 48

8.2. Monitoring występowania i liczebności gatunku . ....... 49

8.2.1. Monitoring zasięgu .................... 50

8.2.2. Monitoring liczebności .................. 50

8.3. Regionalne programy zarządzania lokalnymi populacjami wil-

ków ................................ 52

8.4. System wypłaty odszkodowań za szkody wśród zwierząt gos-

podarskich . . . ......................... 55

8.4.1. Standaryzacja systemu wypłaty odszkodowań ..... 55

8.4.2. System monitoringu szkód . . . ............. 56

8.4.3. Polepszenie stanu zabezpieczania stad . . ....... 57

8.5. Zmniejszenie konfliktu między wilkiem a gospodarką łowiecką 59

8.5.1. Straty ekonomiczne ................... 60

8.5.2. Uwzględnianie drapieżnictwa wilków w planowaniu

pozyskania jeleniowatych i dzików ........... 61

8.5.3. Optymalne i docelowe zagęszczenia jeleniowatych i dzi-

ków ............................ 62

8.5.4. Postulaty ograniczenia lub wstrzymanie pozyskania ło-

wieckiego na terenach, gdzie występują wilki ..... 63

8.6. Fragmentacja siedlisk . . .................... 64

8.7. Współpraca międzynarodowa .................. 66

8.8. Działania informacyjne/edukacyjne/komunikacyjne ...... 67

8.9. Konieczne zmiany legislacyjne .................. 68

9. Harmonogram realizacji zadań i podmioty za nie odpowiedzialne

10. Koszty realizacji zadań wynikających ze strategii

........ 71

11. Podsumowanie

............................. 72

12. Literatura

................................ 74

Spis treści

Wstęp

Opracowanie strategii ochrony i gospodarowania każdym gatunkiem

wymaga analizy aktualnego stanu wiedzy na jego temat, istniejących

i potencjalnych zagrożeń, wyznaczenia celów ochrony, a następnie określenia

działań i środków, które pozwolą na ich realizację (Sutherland 2000).

W odniesieniu do zwierząt, które mogą powodować istotne konflikty

z interesami gospodarczymi człowieka, a do takich z pewnością należy wilk,

opracowanie strategii ochrony nabiera szczególnego znaczenia. Strategia

taka musi bowiem uwzględniać nie tylko biologiczne i ekologiczne aspekty

proponowanych działań, ale także brać pod uwagę kontekst społeczny

koegzystencji ludzi i wilków.

Plan działań na rzecz ochrony wilków w Europie (Boitani 2000)

zakłada, że na poziomie każdego kraju, a także regionu biogeograficznego

powinny być tworzone lokalne strategie i plany działań ochronnych.

W Polsce, jako w jednym z pierwszych krajów w Europie, przygotowano

krajową strategię ochrony wilka (Okarma i in. 1998a). Powstały także

cztery lokalne strategie ochrony tego gatunku: „Strategia ochrony wilków

i rysi w północno-wschodniej Polsce” (Jędrzejewski i Schmidt 2001)

i „Strategia ochrony i gospodarowania populacją wilka w województwie

podkarpackim” (Perzanowski i in. 2005) oraz dla byłego woj. krośnieńskiego

autorstwa dr W. Śmietany i byłego woj. nowosądeckiego autorstwa prof.

B Bobka. Ponadto, dokonano też analizy rodzajów i rozmiaru szkód

wyrządzanych przez wilki oraz metod rozwiązywania sytuacji konfliktowych

(Nowak i in. 2005) i czasowo-przestrzennej analizy szkód w województwie

podkarpackim (Gula 2008a). Niestety, żadne z tych opracowań nie zostało

wykorzystane w praktyce ochrony i gospodarowania populacją wilka

w Polsce Opracowanie dotyczące szkód jest wykorzystywane przez MŚ oraz

GDOŚ i RDOŚ.

Niniejsza „Krajowa strategia ochrony wilka warunkująca trwałość

populacji

gatunku w Polsce” jest opracowaniem odmiennym od cytowanych

Termin populacja jest używany (zamiennie z terminem subpopulacja) w tym opracowaniu

tylko do określania wilków zamieszkujących poszczególne regiony. Nie niesie to ze sobą treści

związanych z biologiczną definicją populacji.

powyżej. Jest bowiem planem ochrony i zarządzania gatunkiem sensu stricte

(ang. management plan). Opiera się o europejskie wytyczne dla planów

zarządzania dużymi ssakami drapieżnymi na poziomie populacyjnym

opracowane przez Large Carnivore Initiative for Europe (Linnell i in.

2008). Opracowanie strategii zostało poprzedzone serią czterech konsultacji

społecznych z czynnym udziałem wszystkich zainteresowanych stron:

biologów zajmujących się badaniami wilków, hodowców, myśliwych,

leśników oraz przedstawicieli pozarządowych organizacji przyrodniczych.

Przedstawiciele hodowców byli bardzo słabo reprezentowani podczas

spotkań.

W trakcie konsultacji wszystkie strony miały możliwość wyrażenia

swoich poglądów dotyczących sposobu zarządzania populacją wilków oraz

udziału w bezpośredniej dyskusji. W trakcie dyskusji nie doszło, niestety,

do zbliżenia stanowisk między głównymi oponentami: hodowcami i myś-

liwymi z jednej strony, a przedstawicielami organizacji przyrodniczych

z drugiej.

Trudności w osiągnięciu porozumienia wynikają niewątpliwie z faktu,

że wilk jest najbardziej kontrowersyjnym gatunkiem spośród wszystkich

dużych ssaków drapieżnych występujących w naszym kraju. Straty wy-

rządzane przez wilki wśród zwierząt gospodarskich są przyczyną negatyw-

nego nastawienia hodowców do tych drapieżników. Ataki wilków na

zwierzęta gospodarskie oraz psy wywołują także wśród mieszkańców

regionów wiejskich niepokój i obawę o własne bezpieczeństwo. Drugim

polem konfliktu jest łowiectwo, gdyż drapieżnictwo wilków wpływa na

zmniejszenie planów pozyskania jeleni, saren i dzików, co ogranicza

przychody z gospodarki łowieckiej. Ponadto, występowanie wilków na

niektórych obszarach wywołuje próby ograniczenia lub wręcz wstrzymania

pozyskania w tych rejonach łownych ssaków kopytnych. Inicjatywy takie

stawiają pod znakiem zapytania samą istotę łowiectwa.

Od 1992 roku wilk był objęty ochroną na obszarze kilku województw,

od 1995 roku na większości powierzchni kraju, a od 1998 roku jest objęty

ścisłą ochroną w Polsce. Po ponad 13 latach ochrony nie obserwuje się

jednak takiego rozszerzenia areału występowania oraz wzrostu liczebności

lokalnych populacji, jakich można by oczekiwać w przypadku gatunku

o tak wysokiej reprodukcji i potencjale dyspersji. Liczebność wilków

wzrasta w różnych miejscach w zachodniej części kraju (np. Bory Dolno-

śląskie) oraz pojawiają się one w wielu nowych lokalizacjach (np. Puszcza

Świętokrzyska). Jest jednak wiele miejsc, gdzie wilki pojawiają się od wielu

lat, ale jednocześnie nie mogą tam się dłużej utrzymać, pomimo dobrych

warunków siedliskowych. Można domniemywać, że jednym z powodów

Wstęp

utrudniających lub wręcz uniemożliwiających osiedlenie się wilków w nie-

których regionach Polski może być brak wystarczająco drożnych korytarzy

ekologicznych, umożliwiających stały, a nie sporadyczny dopływ nowych

osobników. Trudno natomiast ocenić, jaki rzeczywisty wpływ na po-

wstawanie nowych lokalnych populacji mają nielegalne działania przeciwko

wilkom, choć wiadomo, że działania takie się zdarzają (Gula 2008b).

Doświadczenia innych krajów wskazują, że czynnikiem decydującym

o losie tego gatunku i egzystencji jego lokalnych populacji, jest stopień

społecznej akceptacji wilków. John Linnell, biolog zajmujący się ochroną

dużych drapieżników, stwierdził w prestiżowym czasopiśmie naukowym

„Science”: „Jako ekologowi jest mi to trudno przyznać, ale najbardziej naglące

problemy [dotyczące ochrony drapieżników] są związane z naukami

społecznymi. Zrozumienie socjologii współistnienia jest rzeczywistym

kluczem do sukcesu” (Enserink i Vogel 2006). Z tego powodu najnowsze

europejskie i północnoamerykańskie projekty dotyczące ochrony i gospodaro-

wania populacjami wilków i innych dużych drapieżników przywiązują coraz

więcej uwagi do propagowania rzetelnej wiedzy na temat tych gatunków oraz

zwiększania ich akceptacji społecznej (Kaltenborn i Bjerke 2002).

Przy opracowaniu niniejszej strategii nadrzędnym celem nie był drobiaz-

gowy opis obecnej sytuacji populacyjnej wilka w Polsce oraz szczegółowa

analiza istniejących i potencjalnych zagrożeń tego gatunku. Przegląd 59

publikacji naukowych dotyczących wilka w Polsce doprowadził do wniosku,

że problemem nie jest brak informacji, tylko niewykorzystywanie dostępnych

informacji w praktyce działań ochronnych. Dlatego postawiliśmy sobie za

cel przedłożenie propozycji wdrożenia systemu aktywnego zarządzania

gatunkiem (ang. adaptive management). Kluczowymi elementami naszej

propozycji są: krajowy system monitoringu wilka i robocza grupa ekspercka,

która na podstawie danych z monitoringu i badań naukowych, będzie

opracowywać i przedkładać Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska

propozycje działań mających na celu poprawę stanu ochrony wilka w Polsce.

Mamy nadzieję, że dzięki naszym propozycjom można będzie wyjść

z aktualnej, patowej sytuacji, w której z jednej strony wilki mają wysoki

status ochronny, ale nie podejmuje się konkretnych działań na rzecz ich

ochrony, brakuje narzędzi do egzekucji istniejących regulacji prawnych,

regulacje te są kontestowane przez hodowców i myśliwych, narasta niechęć

do wilków w społecznościach lokalnych (H. Okarma i A. Olszańska Instytut

Ochrony Przyrody (IOP) PAN, dane niepublikowane) i podejmowane są

nielegalne działania przeciwko tym drapieżnikom (Gula 2008b).

Należy wyraźnie stwierdzić, że aktualnie wilk nie jest w Polsce gatunkiem

zagrożonym. W naszej opinii sytuacja ta może ulec zmianie, jeżeli obecne

Wstęp

obojętne lub tylko niechętne nastawienie myśliwych i hodowców zmieni się

na wrogie i dojdzie do czynnego zwalczania tych drapieżników. Przy braku

narzędzi umożliwiających egzekucję prawa o ochronie wilków jest to

w naszej opinii realne zagrożenie. Przyczynić się do tego mogą także

bezkompromisowe postulaty i działania radykalnych grup ochroniarskich

i propagowanie przez nie obiegowych, często nieprawdziwych informacji

dotyczących wilków.

Niewątpliwie już obecnie doszło do wyraźnej polaryzacji stanowisk

i zaostrzenia sporu o sposób zarządzania populacją wilka pomiędzy

myśliwymi i hodowcami a organizacjami przyrodniczymi. Dlatego propo-

nowane w tej strategii działania mają charakter rozwiązań kompromisowych

i pozwalają na bardziej aktywne włączenie w proces ochrony gatunku

hodowców, leśników i myśliwych. Są to grupy społeczne mające niewątp-

liwie znaczący wpływ na populację wilka w naszym kraju. Mamy nadzieję,

że w perspektywie kilku lat działania te zwiększą społeczną akceptację tego

drapieżnika, co sprawi, że przyszłość wilka w Polsce nie będzie zagrożona.

Wstęp

1. Ogólne informacje o gatunku

Wilk Canis lupus należy do rzędu drapieżnych Carnivora i rodziny psowatych

Canidae. Pod względem wyglądu zewnętrznego przypomina bardziej sybe-

rian husky niż owczarka niemieckiego. Wilk ma równy grzbiet, wąską

i klinowatą klatkę piersiową oraz dłuższe, blisko siebie ustawione, wy-

glądające jak wciśnięte w klatkę piersiową, kończyny. Łokcie kończyn,

umiejscowione niżej niż u psa, skierowane są do wewnątrz, a stopy na

zewnątrz. Głowa wilka jest duża, z szerokim czołem, skośnie ustawionymi

oczami i relatywnie krótkimi uszami. Osadzona jest na grubej, mocnej szyi

zlewającej się z tułowiem. Pysk jest długi, masywny, tępo zakończony,

z ciemnymi wargami, po bokach porośnięty krótką, jasną sierścią. Długi

puszysty ogon jest zwykle zwieszony w dół lub uniesiony poziomo. Nigdy

nie jest uniesiony wysoko i zakręcony nad grzbietem, jak to się zdarza

u psów. Z uwagi na grubą zimową sierść, sylwetka wilka jest znacznie

masywniejsza zimą. Latem wydaje się bardziej szczupła, a nawet wychudzona

(Okarma 1992).

Dymorfizm płciowy nie jest u wilków silnie zaznaczony. Samce są

z reguły większe od samic o około 10–20%. Średnia długość ciała (bez

ogona) dorosłych samców wynosi ok. 120 cm, samic ok. 110 cm. Masa

ciała dorosłych samców waha się od 35 do 65 kg (najczęściej ok. 45 kg),

dorosłych samic – 30–50 kg (najczęściej około 35 kg) (Mech 1970, Okarma

1989, Mech i Boitani 2003).

Ubarwienie wilków jest silnie zróżnicowane. W strefie umiarkowanej

przeważa kolor szary, szaro-brązowy, szaro-beżowy lub szaro-rudy. Zdarzają

się jednak wilki bardzo jasno ubarwione lub bardzo ciemne. Sierść wilków

składa się z włosów o różnych długościach i barwach: białych (puchowych),

oraz dłuższych trójkolorowych o szarych, rudych, brązowych i czarnych

końcach. Na karku, barkach i łopatkach widoczna jest charakterystyczna

grzywa, utworzona z najdłuższych, ciemno, a nawet czarno zakończonych

włosów. Takie włosy znajdują się też na grzbiecie i grzbietowej stronie

ogona. Bardzo charakterystyczna jest czarna kępa włosów (tzw. gruczoł

fiołkowy) na grzbietowej stronie ogona, znajdująca się w odległości 1/3 od

jego nasady (Okarma 1992). Koniec ogona jest zwykle czarny. Tylna część

głowy i uszu jest jaskrawo-ruda. Dolna część pyska jest jasnoszara, niekiedy

biała, górna może być szara, ruda lub brązowa, czasami z ciemniejszą pręgą

przez środek. Brzuch wilka jest jasnorudy, jasnoszary, a czasami kremowy.

Wewnętrzna strona kończyn jest jaśniejsza od zewnętrznej. Na przednich

kończynach widoczne są często czarne pionowe smugi. Barwa innych części

ciała jest zmienna, zazwyczaj ruda, rudobrązowa, szaro-ruda lub ciemno-

szara. Młode osobniki są zwykle ciemniejsze, z większą liczbą czarnych

włosów, szczególnie na grzbiecie, bokach ciała i ogonie. Szczenięta w pier-

wszym miesiącu życia są bardzo ciemne, niemal czarne, jedynie górna

i tylna część głowy jest u nich wyraźnie jaśniejsza, szaro-lub rudobrązowa

(Nowak i Mysłajek 2000).

Wilki są drapieżnikami socjalnymi żyjącymi w grupach rodzinnych (tzw.

watahach). Watahy składają się z rodziców, młodych z kilku ostatnich lat

oraz niekiedy z dorosłych osobników niespokrewnionych z parą rodzicielska

(Mech i Boitani 2003). Do rui wilki przystępują w lutym-marcu, a szczenięta

rodzą się z reguły w maju (do początku czerwca). Samice zwykle szczenią

się w norach (często są to stare nory borsucze lub lisie, poszerzone przez

wilki), ale także w wykrotach drzew, a nawet w dobrze osłoniętych

legowiskach na ziemi. W okresie wychowu szczeniąt wilki mogą wykorzys-

tywać jedną do kilku nor, co jakiś czas przenosząc lub przeprowadzając

szczenięta. Zwykle młode przestają korzystać z nor w lipcu, większość czasu

przebywając w legowiskach w ich pobliżu. Najczęściej rodzi się 5–6 szczeniąt,

ale do zimy średnio dożywają 1–3. Młode opuszczają grupę rodzinną

zwykle w drugim roku życia, ale niektóre mogą pozostawać w watasze

macierzystej dłużej lub nawet na stałe, zastępując wilki z pary rodzicielskiej

(Schmidt i in. 2008). W Polsce wielkość watah wynosi od 2 do 10,

najczęściej 4–5 osobników a wielkość areału watahy wilczej wynosi od ok.

100dook.300km

(Tabela 1). Zagęszczenia wilków oszacowane w różnych

regionach naszego kraju przy pomocy różnych metod wahają się od w 1,2

do 6,2 osobników/100 km

(Tabela 1).

Areały są użytkowane przez wilki nierównomiernie. Starają się one

unikać ludzi czasowo-przestrzennie, to znaczy wykorzystywać obszary

użytkowane przez człowieka w tych okresach (np. w nocy), kiedy ludzi tam

nie ma (Theuerkauf i in. 2003a,b, 2007). Wataha spędza ok. 75% czasu na

terenie pokrywającym zaledwie 20–30% terytorium w tzw. centrum areału.

Tam też zlokalizowane są nory i legowiska (tzw. randez-vous sites) rozrodcze.

Najbardziej odległe części terytorium wataha odwiedza stosunkowo rzadko,

ale regularnie. W tych częściach swojego terytorium wilki są często mylnie

traktowane, jako “przechodnie”. W pierwszych 4 miesiącach po urodzeniu

szczeniąt aktywność watahy jeszcze silniej koncentruje się wokół nory

rozrodczej. W tym okresie każdej nocy 1 lub 2 wilki zostają ze szczeniętami,

1. Ogólne informacje o gatunku

a reszta watahy poluje. Dorosłe wilki wyruszają wieczorem na polowanie

z miejsc dziennego odpoczynku w pobliżu nory i powracają tam nad ranem

lub wczesnym przedpołudniem, przynosząc pokarm dla szczeniąt i karmiącej

samicy (Jędrzejewski i in. 2001, Mech i Boitani 2003, Schmidt i in. 2008,

Tsunoda i in. 2009).

Średnia długość dobowej wędrówki watahy wynosi ok. 20 km. Wilki

mogą jednak przebiec ponad 60 km w ciągu doby. Nie zawsze cała wataha

przebywa lub wędruje razem. Często wilki poruszają się pojedynczo lub

w mniejszych podgrupach, szczególnie, gdy znajdują się w centrum areału.

Zimą, szczególnie przed rują, para rodzicielska może sama patrolować

i znakować terytorium (Jędrzejewski i in. 2001).

Wilki są najbardziej aktywne wieczorem (po zmierzchu) i nad ranem

(Theuerkauf i in. 2003a). Zimą najczęściej kończą nocną aktywność (tj.

dłuższe wędrówki) ok. godziny 8–9 rano, chociaż zdarzają się dalekie

przejścia również w ciągu dnia (Theuerkauf i in. 2003a). Wilki znakują swój

areał moczem, odchodami oraz charakterystycznym drapaniem ziemi

pazurami tylnych nóg (Zub i in. 2003). Innym sposobem zaznaczania swojej

obecności i odstraszania osobników z innych watah jest wycie. Wycie służy

także do komunikacji między osobnikami wewnątrz watahy (Bereszyński

i in. 2009).

Młode wilki opuszczające watahę migrują w poszukiwaniu partnerów

do rozrodu i niezasiedlonych terytoriów. Około 60% młodych wilków

migruje na odległość nie większą niż 100 km, a prawie 95% na nie większą

niż 300 km (Linnell i in. 2005, Gula i in. 2009).

Podstawowy pokarm wilków stanowią dzikie ssaki kopytne. Są to

najczęściej jelenie, sarny i dziki. Niektóre badania wskazują na to, że

gatunkiem preferowanym przez wilki są jelenie (Okarma 1995), inne

wskazują, że drapieżniki te zabijają te gatunki proporcjonalnie do ich

liczebności (Nowak i in. 2011). Uzupełniającym pokarmem wilków są

zające, bobry oraz padlina. W warunkach mozaiki lasów i pastwisk wilki

zabijają też zwierzęta hodowlane, szczególnie owce, krowy, i kozy, nie jest

to jednak istotny element ich diety (Śmietana i Klimek 1995, Jędrzejewski

i in. 2002a, Nowak i in. 2005, Gula 2008a).

Wilk w Polsce występuje przede wszystkim w lasach (lasy liściaste,

mieszane i iglaste) oraz na terenach bagiennych, pod warunkiem jednak, że

są one odpowiednio rozległe (Okarma 1992, Jędrzejewski i in. 2004a,

2005). Analizy przeprowadzone na podstawie danych zebranych w ramach

programu Ogólnopolskiej Inwentaryzacji Wilka i Rysia w Nadleśnictwach

i Parkach Narodowych wykazały, iż wilki wybierają obszary charakteryzujące

się wysoką lesistością (powyżej 40%) oraz relatywnie niskim stopniem

1. Ogólne informacje o gatunku

fragmentacji kompleksów leśnych. Preferują tereny zasobne w pokarm

(przynajmniej 50 kg biomasy dzikich ssaków kopytnych na 1 km

powierz-

chni), unikają miejsc przeludnionych, o wysokim zagęszczeniu infrastruktury

przemysłowej i drogowej (powyżej 0,2 km dróg krajowych i wojewódzkich

na 1 km

powierzchni) (Jędrzejewski i in. 2008).

Na nory lub legowiska rozrodcze wilki wybierają miejsca ustronne

i niedostępne. Są to przede wszystkim suchsze miejsca wśród mokradeł

i bagien śródleśnych, kotliny zarośnięte gęstymi zagajnikami świerkowymi,

fragmenty lasu z dużą liczbą wykrotów i wiatrołomów (Theuerkauf i in.

2003c), a w górach położone wyżej zbocza (Tsunoda i in. 2009).

1. Ogólne informacje o gatunku

2. Zasięg geograficzny gatunku

Naturalny zasięg wilka obejmował pierwotnie niemal całą Europę, Azję,

Amerykę Północną i północno-wschodnią część Afryki (Okarma 1992).

Obecnie, na skutek tępienia oraz zmian środowiskowych spowodowanych

działalnością ludzką, obszar występowania wilka obejmuje na półkuli

zachodniej Alaskę, północną Grenlandię, Kanadę i północne obszary Stanów

Zjednoczonych. Na półkuli wschodniej natomiast wschodnią i południo-

wo-wschodnią część Europy, izolowane tereny w Szwecji, Norwegii,

Hiszpanii, Portugalii, we Włoszech i Francji, Bliski Wschód oraz znaczne

obszary Azji (Rosja, Chiny, Indie, Mongolia, Kazachstan, Kirgistan, Tadżyki-

stan, Turcja, Uzbekistan) (Sillero-Zubiri i in. 2004).W Europie zasadnicza

część areału wilków znajduje się we wschodniej części kontynentu, w Rosji.

Na zachód od Rosji, wilki dość licznie zasiedlają Estonię, Łotwę, Litwę

i Białoruś oraz część Ukrainy. W Skandynawii bytują w Finlandii, Szwecji

i Norwegii (Ryc. 1). Polska leży na zachodnim skraju ciągłego, kontynental-

nego zasięgu wilka, łącząc poprzez swoje terytorium areał gatunku w północ-

no-wschodniej Europie z liczną populacją w Karpatach (Słowacja, Ukraina,

Rumunia,) oraz na Półwyspie Bałkańskim (przede wszystkim kraje dawnej

Jugosławii, Bułgaria i Grecja). Wilki w Polsce są także najprawdopodobniej

populacją źródłową wilków pojawiających i osiedlających się we wschodnich

i północnych Niemczech. Ponadto, drapieżniki te bytują jeszcze w dwóch

izolowanych populacjach na Półwyspie Apenińskim (Włochy aż po Francję)

i Półwyspie Iberyjskim (Hiszpania i Portugalia) (Salvatori i Linnell 2005).

Pierwotny areał występowania wilka w Europie obejmował praktycznie

cały kontynent, ale zmniejszył się na skutek antropogenizacji środowiska

i prześladowania tych zwierząt przez człowieka. W latach 60. XX wieku na

skutek zorganizowanego tępienia areał gatunku oraz jego liczebność na

naszym kontynencie osiągnęły swoje minimum (Salvatori i Linnell 2005).

Drapieżniki te zachowały się jedynie we wschodniej części kontynentu,

w Karpatach i na Bałkanach, a małe izolowane populacje we Włoszech,

Hiszpanii i Portugalii (Okarma 1992).

Dzięki działaniom ochronnym podjętym w wielu krajach na przełomie

lat 60. i 70. XX wieku obserwujemy znaczny wzrost zasięgu i liczebności

wilka, zwłaszcza w centralnej i zachodniej Europie. Najbardziej spek-

Rys. 1.

Występowanie wilka w Europie, na zachód od Rosji (źródło: Komisja

Europejska 2010)

takularnymi przykładami jest pojawienie się i silny wzrost populacji tych

drapieżników w Szwecji i Norwegii (Wabakken i in. 2001) oraz ekspansja

terytorialna wilków we Włoszech, która zaowocowała pojawieniem się

wilków we Francji i Szwajcarii (Valiere i in. 2003). Obecnie całkowitą

liczebność europejskich populacji tych drapieżników szacuje się na ponad

10000 osobników (Sillero-Zubiri i in. 2004).

W Polsce, od objęcia wilka ochroną w 1998 r. wilki utrzymują swój

zasadniczy areał bytowania na wschód od Wisły (Karpaty, Roztocze, Polesie

2. Zasięg geograficzny gatunku

Lubelskie oraz północno-wschodnia część kraju). W zachodniej Polsce od

lat 80. XX wieku ma miejsce powolny, ale stały wzrost areału bytowania

tych drapieżników, z tym, że są to mniejsze i bardziej izolowane od siebie

subpopulacje (Nowak i Mysłajek 2011). Największą dynamikę wzrostu

zasięgu występowania i liczebności obserwuje się wzdłuż granicy z Niemcami

(obszar Borów Dolnośląskich oraz południowa część województwa lubus-

kiego). Są to obszary o dużej lesistości, relatywnie słabo zaludnione

i obfitujące w dzikie ssaki kopytne (Jędrzejewski i in. 2008, Nowak

i Mysłajek 2011).

2. Zasięg geograficzny gatunku

3. Status ochronny i prawny wilka

w Europie i w Polsce

Wilk i siedliska, w których występuje podlegają ochronie na mocy porozu-

mień i aktów prawnych prawa międzynarodowego, prawa wspólnotowego

i prawa krajowego.

3.1. Prawo międzynarodowe

Konwencja Berneńska (konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny

europejskiej oraz ich siedlisk z dnia 19 września 1979 r.). http://www.

conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/104.htm

Wilk został tam zamieszczony w załączniku II (gatunki wymagające

ochrony ścisłej).

Polska uzyskała derogację od załącznika II. Stwierdza ona, że wilk podlega

w Polsce innemu reżimowi ochronnemu niż wymagany przez Konwencję.

Ponadto, Stały Komitet przy Sekretariacie Konwencji Berneńskiej przyjął

szereg rekomendacji dotyczących dużych ssaków drapieżnych, w tym wilka,

m.in.:

– Recommendation No. 59 (1997) on the Drafting and Implementation

of Action Plans of Wild Fauna Species (Zalecenie nr 59, dotyczące

opracowywania i wdrażania planów zarządzania dla gatunków dzikich

zwierząt) !http://www.lcie.org/Docs/Legislation/Rec59 1997.pdf

– Recommendation No. 74 (1999) on the conservation of large carnivores

(Zalecenie nr 74, dotyczące ochrony dużych ssaków drapieżnych)

!http://www.lcie.org/Docs/Legislation/Rec74 1999.pdf

– Recommendation No. 82 (2000) on urgent measures concerning the

implementation of action plans for large carnivores in Europe (Zalecenie

nr 82, o pilnej potrzebie wdrożenia planów zarządzania dla dużych

ssaków drapieżnych w Europie) http://www.lcie.org/Docs/Legisla-

tion/Rec82–2000.pdf

– Recommendation No. 100 (2003) on conservation of large carnivores

in the Carpathians (Zalecenie nr 100, o ochronie dużych ssaków

drapieżnych w Karpatach) http://www.lcie.org/Docs/Legislation/

Rec100–2003.pdf

– Recommendation No. 115 (2005) on the conservation and management

of transboundary populations of large carnivores (Zalecenie nr 115,

o ochronie i zarządzaniu transgranicznymi populacjami dużych ssaków

drapieżnych) http://www.lcie.org/Docs/Legislation/Rec115–2005.pdf

W ramach prac Large Carnivore Initiative for Europe (WWF, a obecnie

IUCN/SSC Specialist Group) i Sekretariatu Konwencji Berneńskiej opraco-

wano i przyjęto “Action plan for the conservation of the wolves in Europe”

http://www.lcie.org/Docs/COE/COE NE 113 Action plan for the wolves

2000.pdf. Dokument ten obowiązuje kraje, które ratyfikowały Konwencję.

W 2005 r. na zlecenie Stałego Komitetu przy Konwencji Berneńskiej

opracowano raport na temat stanu zachowania i zagrożeń populacji wilka

w Europie (Salvatori i Linnell 2005).

Na zlecenie Komisji Europejskiej Large Carnivore Initiative for Europe,

IUCN/SSC Specialist Group przygotowała wytyczne dla zarządzania populac-

jami dużych ssaków drapieżnych na poziomie populacji (“Guidelines for

Population Level Management Plans for Large Carnivores”, LCIE IUCN/SSC

Working Group, 2008) http://ec.europa.eu/environment/nature/conserva-

tion/species/carnivores/docs/guidelines–final2008.pdf.

Autorzy tego dokumentu sugerują, by w zarządzaniu populacjami dużych

ssaków drapieżnych brać pod uwagę populacje („biological units”), bez

względu na granice administracyjne czy państwowe. Zobowiązuje to państwa

sąsiadujące i dzielące populacje dużych ssaków drapieżnych do wspólnego

podejmowania decyzji i do ujednolicenia polityki ochrony i zarządzania

populacjami. Autorzy dokumentu podkreślają fakt, iż współcześnie wszystkie

populacje dużych ssaków drapieżnych żyją w środowisku zdominowanym

przez człowieka i różne formy aktywności ekonomicznej. Współistnienie

i zachowanie równowagi pomiędzy ochroną dużych drapieżników, a gos-

podarką człowieka jest warunkiem koniecznym do utrzymania populacji

drapieżników. Autorzy zwracają również uwagę krajów i instytucji od-

powiedzialnych za ochronę i zarządzanie populacjami dużych ssaków

drapieżnych na konieczność współpracy tak, aby respektując uwarunkowania

lokalne osiągnąć globalny cel ochrony gatunków.

Konwencja Karpacka (sporządzona w Kijowie dnia 22 maja 2003 r.)

http://www.carpathianconvention.org/

Konwencja Karpacka w art. 4 § 1 zobowiązuje kraje ratyfikujące do

wdrożenia polityki ochrony, zrównoważonego użytkowania i odbudowania

różnorodności biologicznej i krajobrazowej w obrębie Karpat. W szczególno-

ści zobowiązuje sygnatariuszy do podjęcia działań, które zapewnią wysoki

poziom ochrony populacjom i siedliskom gatunków zagrożonych, en-

demicznych i populacjom dużych ssaków drapieżnych.

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

Konwencja ta została ratyfikowana przez Polskę w 2006 r. (Dz.U.

z 2007 r. Nr 96, poz. 634).

Konwencja CITES (Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi

zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem, sporządzona

w Waszyngtonie, dnia 3 marca 1973 r.) http://www.cites.org/eng/disc/

text.shtml

Konwencja CITES reguluje zasady przewożenia przez granice żywych

i martwych okazów (a także produktów pochodnych) roślin i zwierząt

zagrożonych. Została wdrożona między innymi z uwagi na zbyt intensywne

pozyskanie i międzynarodowy handel tymi gatunkami. Polska ratyfikowała

konwencję CITES 12 grudnia 1989 r., a weszła ona w życie 12 marca 1991 r.

Wilk został umieszczony w załączniku II CITES (z wyjątkiem populacji

zamieszkujących Meksyk, populacji iberyjskiej oraz apenińskiej, a także

populacji występujących na terenie Bhutanu, Pakistanu, Indii i Nepalu,

które są umieszczone w załączniku I). Załącznik II konwencji CITES

obejmuje:

1. wszystkie gatunki, które wprawdzie niekoniecznie są obecnie zagrożone

wyginięciem, nie mniej mogą stać się takimi, jeżeli handel okazami tych

gatunków nie zostanie poddany ścisłej reglamentacji, mającej zapobiec

eksploatacji zagrażającej ich egzystencji oraz

2. niektóre gatunki, które powinny być przedmiotem reglamentacji w celu

poddania skutecznej kontroli handlu okazami gatunków objętych

załącznikiem II w myśl punktu (a).

Konwencja o ochronie bioróżnorodności(podpisana na Szczycie Ziemi

w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. (Dz.U.02.184.1532 z dnia

6 listopada 2002 r.). http://www.cbd.int/convention/text/

Konwencja o ochronie bioróżnorodności była pierwszą ogólnoświatową

umową określającą zasady ochrony i zrównoważonego korzystania z zaso-

bów różnorodności biologicznej Ziemi. Celem Konwencji jest „ochrona

różnorodności biologicznej, zrównoważone użytkowanie jej elementów

oraz uczciwy i sprawiedliwy podział korzyści wynikających z wykorzys-

tywania zasobów genetycznych, w tym przez odpowiedni dostęp do zasobów

genetycznych i odpowiedni transfer właściwych technologii, z uwzględ-

nieniem wszystkich praw do tych zasobów i technologii, a także odpowiednie

finansowanie”.

Strony Konwencji zobowiązują się opracować krajowe strategie, plany

lub programy dotyczące ochrony krajowej różnorodności biologicznej.

Konwencja w art. 7 zaleca ponadto stronom monitorowanie elementów

różnorodności biologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które

wymagają pilnych działań ochronnych oraz mają największą potencjalną

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

wartość dla zrównoważonego użytkowania. Zaleca także monitorowanie

skutków procesów i działań, które mają lub mogą mieć znaczny, negatywny

wpływ na ochronę i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej

oraz gromadzenia i opracowania wyników identyfikacji i monitoringu.

Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej, monitoring przyrod-

niczy powinien objąć wszystkie poziomy bioróżnorodności: różnorodność

ekosystemową, gatunkową i genetyczną.

3.2. Prawo Unii Europejskiej

Dyrektywa siedliskowa (Habitats Directive 92/43 EEC; dyrektywa w sprawie

ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory), !http://eur-lex.

europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:1992L0043:20070101:

PL:PDF

Dyrektywa siedliskowa (wraz z tzw. Dyrektywą ptasią) jest podstawo-

wym aktem prawnym tworzącym europejski system ochrony przyrody

Natura 2000, którego celem jest zachowanie dziedzictwa przyrodniczego

Wspólnoty Europejskiej. Dyrektywa siedliskowa określa zasady ochrony

ważnych dla Wspólnoty Europejskiej gatunków roślin i zwierząt oraz

siedlisk przyrodniczych, dla których państwa członkowskie zobowiązane są

utworzyć obszary Natura 2000. Dyrektywa siedliskowa obowiązuje w Polsce

od momentu przystąpienia do Wspólnoty Europejskiej, tj. od roku 2004.

Przepisy Dyrektywy i przepisy krajowe muszą być wzajemnie zgodne.

Przepisy Dyrektywy powinny być podstawą do tworzenia przepisów prawa

krajowego. Dyrektywa zawiera 6 załączników.

Część z gatunków wymienionych w załącznikach Dyrektywy uznano za

priorytetowe. Artykuł 1h Dyrektywy definiuje je, jako gatunki zagrożone

i zanikające, za ochronę których Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzial-

ność, gdyż znaczna część ich zasięgów znajduje się na terenie zajmowanym

przez państwa Wspólnoty. Nakłada to na Wspólnotę Europejską konieczność

podjęcia odpowiednich działań ochronnych, tak by zapewnić ochronę

i przetrwanie gatunkom określonym, jako priorytetowe. Eksperci twierdzą

jednak, iż pewne gatunki figurujące w załącznikach, jako priorytetowe nie

odpowiadają w pełni podanej definicji – są zagrożone na terenie Wspólnoty,

jednak obszar występowania na terenie Wspólnoty stanowi fragment ich

zasięgów (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001).

Dyrektywa Siedliskowa nie określa sposobów ochrony poszczególnych

siedlisk i gatunków, ale nakazuje zachowanie tzw. właściwego stanu ich

ochrony. W odniesieniu do gatunków właściwy stan ochrony oznacza, że

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

zachowana zostaje liczebność populacji, gwarantująca jej utrzymanie się

w biocenozie przez dłuższy czas, naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się

i pozostaje zachowana wystarczająco duża powierzchnia siedliska gatunku.

Jednym z istotniejszych zobowiązań wynikających z Dyrektywy siedlis-

kowej (art. 11) jest konieczność prowadzenia monitoringu m.in. gatunków

i siedlisk z załączników I, II, IV i V, ich stanu zachowania oraz efektu

prowadzonych działań ochronnych. W artykule 17 Dyrektywa zobowiązuje

państwa członkowskie do składania raportów z wyników prowadzonego

monitoringu co 6 lat (Polska złożyła pierwszy raport w 2007 r., za działania

prowadzone za lata 2001–2006; kolejne sprawozdanie złożone zostanie

w 2013 r. za lata 2007–2012). W Ustawie o ochronie przyrody z dnia 16

kwietnia 2004 roku (http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU200-

91511220) zapisano konieczność prowadzenia monitoringu różnorodności

biologicznej, „ze szczególnym uwzględnieniem typów siedlisk przyrodniczych

i gatunków o znaczeniu priorytetowym”. Za realizację monitoringu od-

powiedzialny jest Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.

W ramach programu Państwowego Monitoringu Środowiska, zgodnie

z Art. 112 Ustawy „O ochronie przyrody” z dnia 16 kwietnia 2004,

prowadzony jest monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szcze-

gólnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura

2000. Obecnie monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczegól-

nym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000

prowadzony jest przez Instytut Ochrony Przyrody PAN na zlecenie Głów-

nego Inspektoratu Ochrony Środowiska (http://www.gios.gov.pl/siedliska).

Dyrektywa siedliskowa w art. 12 w punkcie 4 stanowi, że „Państwa

Członkowskie ustanawiają system monitorowania przypadkowego chwytania

lub zabijania gatunków zwierząt wymienionych w załączniku IV lit. a.

W świetle zebranych informacji Państwa Członkowskie podejmują dalsze

badania lub środki ochronne, wymagane w celu zapewnienia, aby przypad-

kowe chwytanie i zabijanie nie miało znacznego negatywnego wpływu na

te gatunki”.

Wilk został umieszczony w załączniku II (gatunek wymagający wy-

znaczenia specjalnych obszarów ochrony) i załączniku IV (gatunek wyma-

gający ochrony ścisłej), jest też uznany za gatunek priorytetowy. Polska

populacja wilka została wymieniona w derogacji do załącznika IV, co

oznacza, że nie musi być objęta ścisłą ochroną.

Rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r.

w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu

nimi (Dz.U. L 61 z 3.3.1997, str. 1; !http://eur-lex.europa.eu/LexUri-

Serv/LexUri Serv.do?uri=CONSLEG: 1997R0338: 20100815:PL:PDF ).

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

Rozporządzenie to wprowadza we Wspólnocie Europejskiej wszystkie

przepisy konwencji CITES i podobnie jak konwencja CITES zawiera listy

gatunków podlegających ograniczeniom, zestawione w załącznikach A, B,

C i D (podobnie jak w przypadku konwencji CITES). Rozporządzenie to

wprowadza zakaz, (nie bezwzględny – określone są zasady odstępstw

i warunków pozwalających na zwolnienie od zakazu) zarobkowego wyko-

rzystywania (w tym sprzedaży) na terenie Unii Europejskiej wszystkich

gatunków z aneksów A i B. Wilk został umieszczony w załączniku A do

rozporządzenia nr 338/97.

3.3. Prawo krajowe

Ochrona gatunkowa

Wilk jest w Polsce gatunkiem ściśle chronionym (od roku 1998), co

reguluje „Ustawa o ochronie przyrody” z dnia 16.04.2004 r. (Dz.U. z 2009

r. nr 151, poz. 1220 ze zm.), oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska

z dnia 28.09.2004 r. (Dz.U. z 2004 r. nr 220, poz. 2237). W rozporządzeniu

ustalono również tzw. ochronę strefową, obejmującą 500 m strefy ochrony

wokół nory lęgowej w okresie 1.04 – 15.07.

Za ochronę wilka w Polsce odpowiedzialne jest Ministerstwo Środowiska

poprzez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska (GDOŚ), a na poziomie

województw – Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska (RDOŚ). Na

terenie parków narodowych za ochronę gatunku odpowiada dyrektor, na

terenie ostoi Natura 2000 jednostka zarządzająca – na chwilę obecną są to

RDOŚ lub dyrektor parku narodowego. Generalny Dyrektor Ochrony

Środowiska może wydać zezwolenie na odstrzał interwencyjny wilków

w przypadku uporczywych szkód w inwentarzu czy zagrożenia życia

człowieka. „Ustawa o ochronie przyrody” z dnia 16.04.2004 r. (Dz.U.

z 2009 r. nr 151, poz. 1220 ze zm.) dokładnie definiuje sposób wydawania

zezwolenia na odstępstwa od zakazów.

Wypłaty odszkodowań za szkody

Za szkody spowodowane przez wilki w pogłowiu zwierząt gospodarskich

odpowiada Skarb Państwa. Procedury oględzin i szacowania szkód, oraz

ustalania wysokości i wypłaty odszkodowań prowadzą RDOŚ, a na

terenie Parków Narodowych, Dyrektorzy Parków (Ustawa o ochronie

przyrody, Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm. oraz art. 6,

917 i 918 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 Kodeks cywilny, Dz. U.

Nr 16, poz. 93, z późn. zm.).

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

Obecnie, zgodnie z art. 126 „Ustawy o ochronie przyrody” odszkodo-

wanie za wyrządzone przez wilki szkody nie przysługuje:

•

jeżeli poszkodowany nie wyraził zgody na budowę przez RDOŚ lub

dyrektora parku narodowego urządzeń lub wykonanie zabiegów zapo-

biegających szkodom;

•

za szkody powstałe w mieniu Skarbu Państwa, z wyłączeniem mienia

oddanego do gospodarczego korzystania na podstawie Kodeksu Cy-

wilnego;

•

za szkody w pogłowiu zwierząt gospodarskich pozostawionych bez

bezpośredniej opieki w okresie od zachodu do wschodu słońca.

Należy także pamiętać, w związku z obowiązkiem znakowania zwierząt

gospodarskich, wynikającym z przepisów „Ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r.

o systemie identyfikacji i rejestracji zwierząt”, że nie przestrzeganie tego

obowiązku przez poszkodowanego hodowcę może uniemożliwić uzyskanie

odszkodowania za zabite przez wilki zwierzęta.

Badania i doświadczenia na zwierzętach

Z „Ustawy o ochronie przyrody” nie wynika konieczność uzyskania

zezwolenia na prowadzenie badan nad gatunkami chronionymi. Dopiero

jeżeli w ramach prowadzonych badań naukowych nad gatunkiem ściśle

chronionym chce się wykonywać czynności zakazane należy uzyskać

stosowne zezwolenie GDOŚ. Dotyczy to takich czynności jak chwytanie,

przetrzymywanie, płoszenie i posiadanie zwierząt.

Przy wykonywaniu powyższych czynności w ramach prowadzonych

badań należy określić cel badań i, w przypadku gdy mają one charakter

inwazyjny, należy przedstawić opinię lokalnej Komisji Etycznej. Jeżeli

zachodzi konieczność pobierania prób biologicznych – krwi, włosów,

zębów czy tkanek miękkich, odbywa się to w ramach uzyskanego zezwolenia.

Natomiast w sytuacji podawania leków usypiających wymagane jest by

stosował je lekarz weterynarii.

W przypadku prowadzenia badań na terenie parku narodowego pozwo-

lenie na prowadzenie badań wydaje dyrektor parku (po zasięgnięciu opinii

Rady Parku). Dodatkowo, w przypadku chwytania, zabijania lub umyślnego

płoszenia dziko występujących zwierząt podlegających ochronie ścisłej, na

obszarze parku narodowego należy uzyskać dwa odrębne zezwolenia: (1)

Ministra Środowiska i (2) Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska

Obecnie obowiązujące uregulowania prawne dotyczące badań nauko-

wych są skomplikowane i nieczytelne. Istnieje konieczność pilnego wy-

pracowania bardziej przejrzystych procedur uzyskiwania wszelkiego rodzaju

zezwoleń na odstępstwa od zakazów dotyczących ochrony gatunkowej.

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

Przepisy regulujące obrót i komercyjne wykorzystanie (w tym rejestracja)

Przepisy dotyczące zasad sprowadzania do kraju, posiadania i konieczności

rejestracji oraz zarobkowego wykorzystania okazów roślin i zwierząt zawarte

są w Ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 (artykuły 61–64

oraz artykuł 149).

Gatunki zwierząt niebezpiecznych dla życia i zdrowia

„Ustawa o ochronie przyrody” nakazuje Ministrowi Środowiska wydanie

rozporządzenia zawierającego listę gatunków niebezpiecznych. Rozpo-

rządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków zwierząt niebezpiecz-

nych dla życia i zdrowia, po konsultacjach, zostało opublikowane w Dz. U.

z dn. 3 sierpnia 2011 r., a wejdzie w życie 23 listopada 2011 r.

Ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku

Szkody powstałe w środowisku, również w odniesieniu do gatunków

chronionych, reguluje Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu

szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. 2007 nr 75 poz. 493;

!http://isap.sejm.gov.pl/Download?id= WDU20070750493&type=3 ),

natomiast kryteria wystąpienia szkody określa rozporządzenie Ministra

Środowiska z dnia 30 kwietnia 2008 r. w sprawie kryteriów wystąpienia

szkody w środowisku (Dz.U. 2008 nr 82 poz. 501; !http://isap.sejm.gov.pl/

Download?id= WDU20080820501&type=2 ):

§ 3. 1. Kryterium oceny wystąpienia szkody w środowisku w gatunku

chronionym jest zmiana lub zmiany powodujące jeden lub więcej z na-

stępujących mierzalnych skutków:

1. zniszczenie lub uszkodzenie siedliska gatunku chronionego;

2. pogorszenie stanu lub funkcji populacji gatunku chronionego na terenie

gminy lub województwa, kraju, regionu biogeograficznego lub Wspól-

noty Europejskiej, polegające w szczególności na:

a) zmniejszeniu liczebności populacji gatunku chronionego, zmniej-

szeniu jej zagęszczenia lub zmniejszeniu zajmowanej przez nią

powierzchni lub

b) pogorszeniu możliwości rozmnażania się populacji gatunku chronio-

nego, jej rozprzestrzeniania się lub pogorszeniu innych funkcji

życiowych, lub

c) zwiększeniu śmiertelności, lub

d) ograniczeniu możliwości kontaktu populacji gatunku chronionego

z populacjami sąsiednimi;

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

3. zmniejszenie powierzchni lub pogorszenie użyteczności dla gatunku

chronionego zasobów jego siedliska na terenie gminy lub województwa,

kraju, regionu biogeograficznego lub Wspólnoty Europejskiej;

4. pogorszenie możliwości ochrony gatunku chronionego, w tym moż-

liwości uzyskania właściwego stanu jego ochrony.

Organem ochrony środowiska właściwym w sprawach odpowiedzia-

lności za zapobieganie szkodom w środowisku i naprawę szkód w śro-

dowisku jest GDOŚ.

Przetrzymywanie zwierząt w niewoli

Przepisy regulujące warunki przetrzymywania wilków w niewoli określa

„Ustawa o ochronie przyrody“ z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz.U. z 2009

r. nr 151, poz. 1220 ze zm.) oraz rozporządzenie Ministra Środowiska

z dnia 20 grudnia 2004 roku w sprawie warunków hodowli i utrzymywania

poszczególnych grup gatunków zwierząt w ogrodzie zoologicznym (Dz.U.

2005 nr 5 poz. 32).

3.4. Koordynacja regulacji prawnych na poziomie

międzynarodowym

Analiza stanu prawnego oraz sposobu zarządzania populacjami wilka

w krajach sąsiadujących z Polską (lub nie sąsiadujących bezpośrednio, lecz

dzielących z Polską te same regionalne populacje) wyraźnie wskazuje, że

w tym rejonie Europy nie ma międzynarodowej koordynacji w tym zakresie.

Wilk jest gatunkiem ściśle chronionym w Polsce oraz krajach, gdzie jego

liczebność jest bardzo mała (Niemcy, Republika Czeska i Węgry). Natomiast

w krajach, gdzie populacje wilków są liczne (Słowacja, Litwa, Rosja, Łotwa,

Estonia) drapieżniki te są zwierzątami łownymi, a pozyskanie dokonywane

jest pod kontrolą odpowiednich instytucji państwowych. Na Ukrainie wilki

mają status gatunku łownego (sezon łowiecki trwa od końca października

do końca marca), ale nie obowiązują żadne ograniczenia w liczbie od-

strzeliwanych osobników. Specyficzna sytuacja panuje na Białorusi, gdzie

wilki są tępione i wypłaca się nagrody za zabite osobniki (nawet szczenięta).

Jedynym krajem, z którym Polska w jakiś sposób współpracuje są

Niemcy. W 2009 r. ministerstwa środowiska obydwu krajów powołały

Polsko-Niemiecką Grupę ds. Populacji Wilka, której zadaniem jest wymiana

informacji, integracja działań ochronnych w odniesieniu do transgranicznej

populacji tego gatunku oraz monitorowanie jej stanu i zagrożeń dla jej

rozwoju.

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

W ostatnim czasie podjęto próbę nawiązania współpracy dotyczącej

koordynacji ochrony dużych drapieżników ze Słowacją. W marcu 2011 r.

odbyła się w Krakowie polsko – słowacka konferencja: „Zasady gos-

podarowania populacjami wilka, niedźwiedzia i kormorana w regionie

transgranicznym”. Uczestnicy konferencji sformułowali wniosek o utworze-

nie, w ramach Polsko-Słowackiej Grupy Roboczej ds. Ochrony Środowiska

i Gospodarki Leśnej działającej w ramach Polsko – Słowackiej Komisji

Międzyrządowej ds. Współpracy Transgranicznej, zespołu ekspertów ds.

ochrony gatunkowej dużych drapieżników i kormorana. Wniosek ten nie

został do tej pory zrealizowany.

3. Status ochronny i prawny wilka w Europie i w Polsce

4. Występowanie wilków w Polsce

Analiza zmian zasięgu wilków w Polsce wskazuje, że od 1975 roku, kiedy

drapieżniki te zostały objęte prawem łowieckim, zasięg populacji wilków

w naszym kraju powoli zwiększa się (Wolsan i in. 1992, Okarma 1993,

Jędrzejewski i in. 2008, Gula 2008b). Zahamowanie powiększania się

zasiegu, według danych Polskiego Związku Łowieckiego (PZŁ) i Państwo-

wego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP) pod koniec lat 80.

XX wieku było prawdopodobnie spowodowane zbyt dużym pozyskaniem

łowieckim (ok. 200 osobników w 1989 r.) (Okarma 1993). Zmniejszenie

odstrzałów na początku lat 90. do mniej niż 100 osobników, spowodowało

zahamowanie tego trendu i dalszą ekspansję terytorialną. W latach 90. XX

wieku wilki pojawiły się w Borach Dolnośląskich, Borach Tucholskich,

Puszczy Bydgoskiej, na Pomorzu i w województwie świętokrzyskim (dane

PGL LP, Gula 2008c). Niestety, w większości z tych lokalizacji utrzymały

się bardzo krótko.

Ocena liczebności wilków jest przedmiotem stałych sporów. Generalnie,

myśliwi starają się wyolbrzymiać liczebność na obszarach stałego wy-

stępowania wilków i nie wykazywać ich w miejscach, gdzie się pojawiają po

raz pierwszy. Z drugiej strony, organizacje promujące całkowitą ochronę

wilków podają ich niskie liczebności, uzasadniając tym konieczność ochrony

gatunkowej. Weryfikacja tych liczb jest trudna. ponieważ od 1998 r. nie jest

prowadzony systematyczny monitoring wilków. Ocena wiarygodności

szacunków liczebności prowadzonych przed 1998 r. nie jest możliwa, gdyż

nie było jasno określonej metody i podawane liczby miały charakter

szacunkowy.

Na początku lat 2000 cenzus prowadzony przez Zakład Badania Ssaków

PAN (ZBS PAN) odnotował spadek liczebności wilków i redukcję zasięgu

w Polsce zachodniej (Jędrzejewski i in. 2002, Jędrzejewski i in. 2008, Gula

2008b). Jednak cenzus ten w zachodniej Polsce opierał się tylko na 155

stwierdzeniach wilków (1% stwierdzeń dla całej Polski) dokonanych w latach

2000–2006 (Jędrzejewski i in. 2008) i jest sprzeczny z danymi PGL LP,

które wskazują na stałą obecność wilków w wielu kompleksach leśnych

zachodniej Polski. Przykładowo, cenzus ZBS PAN wykazał, że w 2001 r.

w Borach Dolnośląskich bytowała tylko jedna wataha. Tymczasem dane

PGL LP wskazują, że wilki pojawiały się tam już w latach 80., a w latach

90. ubiegłego wieku bytowało tam stale co najmniej kilka watah. Obecnie

ślady obecności wilków odnotowuje się na obszarze około 1 500 km

Borów Dolnośląskich, a po stronie niemieckiej bytuje 7 rozmnażających się

watah, 4 znakujące pary i kilka pojedynczych osobników (G. Kluth i I.

Reinhard, Wildbiologische Büro LUPUS, niepublikowane dane za 2010

rok). Watahy wilcze odnotowywano stale od lat 90. XX wieku w Puszczy

Bydgoskiej, Borach Tucholskich i na Pomorzu. Rozmnażające się wilki

w regionie Świętokrzyskim obserwowano już w latach 80. XX wieku (Gula

2008c), jednak watahy te były eksterminowane. Osiedlenie się wilków

w Puszczy Świętokrzyskiej na początku lat 2000 zostało upublicznione

w sposób przypadkowy przez przyrodników w 2006 roku, natomiast ich

obecność nie została wykazana przez cenzus ZBS PAN.

Publikacja podsumowująca cenzus ZBS PAN prowadzony w latach

2000–2006 określa wilki bytujące na zachód od Wisły, jako przechodnie

(ang. ephemeral), ale nie uzasadnia tej klasyfikacji (Jędrzejewski i in. 2008).

W naszej opinii wyniki te wskazują nie na brak osiadłych wilków na zachód

od Wisły, tylko na niedostateczny stopień pokrycia obserwacjami tamtego

obszaru, lub/i na wspomnianą wcześniej tendencję do nie wykazywania

wilków przez myśliwych. Z tych powodów oszacowanie areału wilków

w niniejszym opracowaniu ogranicza się do wschodniej części Polski. Areał

wilków we wschodniej Polsce jest szacowany na 49 940 km

przez Jęd-

rzejewskiego i in. (2008). Jednak w innej publikacji współautorzy tego

opracowania podają wielkość 22 600 km

(Nowak i in. 2011). Analizując

metody wyznaczenia areału w publikacji Jędrzejewski i in. (2008) można

stwierdzić, że wielkość areału wilków we wschodniej Polsce jest praw-

dopodobnie bliższa tej drugiej wielkości.

Ze względu na brak możliwości rozpoznawania poszczególnych osob-

ników, duże areały grup rodzinnych ( 100 km

) i dużą mobilność (ok. 20

km na dobę), ocena liczebności wilków na dużych obszarach jest trudna

i wymaga dużych nakładów finansowych. Jędrzejewski i in. (2008) ocenili

liczbę wilków w całej Polsce na 595 osobników, w tym 12 wilków na

zachód od Wisły. Średnie zagęszczenia wilków we wschodniej Polsce

oszacowano na 1,17 osobników na 100 km

. Do podanych w tym

opracowaniu ocen liczebności i zagęszczenia wilków dla wschodniej Polski

trudno się jednak odnieść, ponieważ autorzy nie precyzują, w jaki sposób

na podstawie całorocznej rejestracji śladów bytowania wilków (tropów,

kału, nor, etc.) przez służby PGL LP dokonali identyfikacji osobników

i watah (Jędrzejewski i in. 2002b, 2008). Co więcej, z powodów wymienio-

nych wcześniej (brak możliwości rozpoznawania nie znakowanych osob-

4. Występowanie wilków w Polsce

Tabela 1. Zagęszczenia wilków, wielkość watah i wielkość areałów watah w Polsce.

Źródło Metoda Lokalizacja Zagęszczenie

(osobniki/km

)

Wielkość

terytoriów (km

)

Wielkość grup

rodzinnych

Okres

(lata)

Okarma i in.

1998b

Jędrzejewski i in.

2007

Gula 2008a,

Eggermann i in.

2009, Tsunoda

i in. 2009

Śmietana i Wajda

1997

Gula 2008a

Nowak i in. 2008

Gula i in. 2002

Jędrzejewski i in.

2008

Radiotelemetria 2 watahy

Radiotelemetria 4 watahy

Radiotelemetria 3 watahy

Tropienia na śniegu

(304 km, 5 watah)

Tropienia na śniegu,

(296 km, 2 watahy)

Całoroczna rejestracja

śladów obecności wil-

ków

Rejestracja tropów na

transektach (4 570 km,

396 obserwatorów,

1dzień)

Całoroczna rejestracja

śladów obecności wil-

ków

Puszcza Białowieska

Bieszczady

Beskid Żywiecki i Ślą-

ski

RDLP Krosno (Beskid

Niski, Bieszczady,

Pogórze, Roztocze,

5500 km

)

Polska wschodnia (na

zachód od Wisły,

49 940 km

)

2,1–2,6

2,6–3,0

2,6–6,2

3,1–6,2

3,4–6,2

1,3–2,8

4,5

1,2

173–294*

116–310**

94–229*

82–90*

88–147*

***

****

***

4–5 osobników

3–8 osobników

2–9 osobników

2–10 osobników

4–7 osobników

3–9 osobników

****

***

1994–1996

1995–1999

2001–2006

1991–1995

2001–2004

1996–2003

2001

2000–2006

* areały wieloletnie, ** areały roczne, *** nieokreślona, **** niedostateczny opis metody

4. Występowanie wilków w Polsce

Rys. 2.

Aktualny zasięg występowania wilków w Polsce (źródło: Gula 2008b,

Jędrzejewski i in. 2008, Nowak i Mysłajek 2011, Nowak i in. 2011, dane PGL LP).

ników i watah, duże areały, nakładanie się areałów i duża mobilności

wilków) identyfikacja taka nie wydaje się możliwa. Nie jest też jasne, czy

ocena opiera się o projekcję średnich wielkości areałów watah oraz

liczebności watah, czy o rzeczywiste rozpoznawanie wilków i watah na

podstawie zgromadzonych rekordów.

Reasumując, wszystkie dane (Wolsan i in. 1992, Brzuski i Okarma

1997, Gula i in. 2002, Jędrzejewski i in. 2008) wskazują na co najmniej

stabilny zasięg populacji wilków w Polsce, a wiele – na wzrost ich

zasięgu (Wolsan i in. 1992, Gula 2008c, R. Gula dane niepublikowane,

dane PGL LP). Największą, zwartą ostoją tych drapieżników są Karpaty

(od Bieszczadów po Beskid Śląski) oraz Pogórze Karpackie. Kolejnym

ważnym obszarem bytowania jest Roztocze, wraz z Lasami Janowskimi

i Puszczą Solską. Wilki zasiedlają rozległe, choć mniej zwarte, kompleksy

4. Występowanie wilków w Polsce

leśne północno-wschodniej Polski, a szczególnie region Puszczy Białowies-

kiej i Knyszyńskiej, Puszczę Augustowską i Kotlinę Biebrzańską, Lasy

Napiwodzko-Ramuckie i Puszczę Piską, rejon Puszczy Rominckiej i Borec-

kiej. W Polsce centralnej i zachodniej wilki wykazywane są w mniejszych

i bardziej przestrzennie izolowanych lokalizacjach (Ryc. 2). Do najważniej-

szych należą Bory Dolnośląskie, Puszcza Rzepińska, Puszcza Notecka,

Puszcza Bydgoska, Bory Tucholskie i Pomorze (Nowak i in. 2011).

Zagęszczenia wilków oszacowane na podstawie badań radiotelemetrycz-

nych wynoszą 2,1–6,2 osobników na 100 km

, na podstawie tropień

wilków po śniegu 3,1–6,2 osobników na 100 km

, rejestracji tropów na

sieci transektów 4,5 osobników/100 km

, a całorocznej rejestracji śladów

obecności wilków 1,2–2,8 osobników/100 km

(Tabela 1).

4. Występowanie wilków w Polsce

5. Konflikt wilków z człowiekiem

5.1. Konflikt z hodowlą zwierząt gospodarskich

Podstawę pokarmu wilka w naszym kraju stanowią dzikie ssaki kopytne

(Leśniewicz i Perzanowski 1989, Okarma 1991, Jędrzejewski i in. 1992,

2000, Śmietana i Klimek 1993, Gula 2004, 2008a, Śmietana 2005, Nowak

i in. 2005, 2011). Zwierzęta gospodarskie stanowią zaledwie kilka procent

biomasy pokarmu zjadanego przez wilki (Śmietana i Klimek 1993, Nowak

i in. 2005, Gula 2008a).

W 2005 r. na zamówienie Ministerstwa Środowiska wykonano opracowa-

nie „Analiza dotychczasowych rodzajów i rozmiaru szkód wyrządzanych przez

wilki (Canis lupus) oraz stosowanie metod rozwiązywania sytuacji konflikto-

wych” (Nowak i in. 2005). Stwierdzono wtedy, że w latach 2000–2003 ataki

wilków na inwentarz wystąpiły w województwach: podlaskim, warmińsko-

-mazurskim, mazowieckim, podkarpackim, małopolskim, śląskim i lubelskim.

Wśród ofiar drapieżników najwięcej było owiec i bydła. Zdecydowanie mniej

zostało zabitych kóz i psów, a tylko sporadycznie ginęły konie oraz hodowlane

jelenie i daniele (Nowak i in. 2005). Podobna struktura zwierząt gospodarskich

zabijanych przez wilki utrzymuje się do dzisiaj (dane GDOŚ).

Największą liczbę zabitych zwierząt gospodarskich zarejestrowano na

początku lat 2000 w województwach małopolskim i podkarpackim, co

wynika z faktu, iż zasięg występowania wilka obejmuje znaczną, karpacką

część tych województw, a pojedyncze ataki na przeważające liczebnie na

tych terenach owce, często kończyły się zabiciem więcej niż jednego

zwierzęcia. Szczegółowe badania drapieżnictwa wilków na zwierzętach

hodowlanych w województwie podkarpackim, prowadził w latach

2000–2007 Muzeum i Instytut Zoologii PAN (MiIZ PAN, dawniej MCE

PAN) w ramach szerszego programu badań populacji wilków w tym

regionie (Gula 2008a). Badania te wykazały, że ataki wilków na zwierzęta

gospodarskie mają charakter oportunistyczny. Oznacza, że wilki atakują

gospodarstwa położone wewnątrz ich terytoriów, a szczególnie te, które

położone są blisko nor. Na monitorowanym areale czterech watah, 77%

szkód dotyczyło czterech słabo chronionych gospodarstw. Monitorowana

radio-telemetrycznie wataha, która w niektórych latach dokonywała nawet

30% ataków w całym województwie podkarpackim, miała na swoim

terytorium pięć gospodarstw owczarskich (położonych nie dalej niż 1,5 km

od nory), które systematycznie odwiedzała i zabijała w nich owce. Pomimo

tego, owce stanowiły tylko 2% diety tej watahy w sezonie wegetacyjnym.

Szkody w województwie podkarpackim występowały na około 30%

areału wilków, ale 50% szkód miała miejsce na obszarze 10% areału

wilków. Obszar koncentracji szkód charakteryzował się dużym zagęsz-

czeniem gospodarstw owczarskich i owiec, relatywnie niskim zagęszczeniem

ludzi i mniejszą fragmentacja lasu (Gula 2008a).

Największe szkody w północno-wschodniej Polsce wystąpiły w wojewó-

dztwie podlaskim, w którym wszystkie duże kompleksy leśne zasiedlone są

przez wilki. Obecnie, również te województwa przodują pod względem

liczby zabitych zwierząt gospodarskich (dane GDOŚ). Nową sytuacją, od

2008 roku, jest pojawienie się szkód dokonywanych przez wilki na obszarze

województwa lubuskiego. Nie są to na razie częste przypadki, ale ich liczba

wzrasta. W ostatnim czasie także niektóre parki narodowe (np. Tatrzański

PN, Pieniński PN, Biebrzański PN) wypłacały odszkodowania za zwierzęta

hodowlane zabite przez wilki (dane GDOŚ). Systemu odszkodowań za

straty wyrządzone przez wilki nie wypracował jeszcze Bieszczadzki Park

Narodowy.

Analiza struktury gatunkowej zwierząt hodowlanych zabitych przez

wilki pokazała zasadnicze różnice pomiędzy poszczególnymi regionami

kraju. W Polsce północno-wschodniej zdecydowaną większość ofiar stano-

wiły krowy, a owce zaledwie kilka procent. Jest to zgodne ze specyfiką

tamtejszych gospodarstw, w których dominuje hodowla bydła. Natomiast

w Polsce południowej (Karpaty i Roztocze) najliczniejszą grupę zabitych

zwierząt stanowiły owce (80–90%), a następnie kozy, krowy i konie

(Nowak i in. 2005, Gula 2008a).

Od początku lat 2000 nastąpił znaczny wzrost liczby szkód i kwot

odszkodowań, a w ostatnich latach (2008–2010) ma miejsce stabilizacja

liczby szkód (dane GDOŚ). Początkowy wyraźny wzrost wypłacanych kwot

odszkodowań był zapewne spowodowany kilkoma czynnikami. W naszej

opinii najważniejszymi były: stopniowe stabilizowanie się procedur wypłaty

odszkodowań i sprawniejsze działanie komisji szacujących szkody, zwięk-

szający się dostęp hodowców do informacji o możliwości otrzymania

odszkodowania, wzrost cen zwierząt hodowlanych, a także wzrost liczby

wilków i zasięgu występowania w Polsce. W 2000 roku wypłacono

odszkodowania na kwotę 142 630 zł, 2001 – 147 461 zł, 2002 – 194 898

zł, a w 2003 – już 397 423 zł. Poziom odszkodowań jest już niewiele wyższy

w ostatnich latach. Dla przykładu, w 2008 roku wypłacono odszkodowania

5. Konflikt wilków z człowiekiem

na kwotę 524 933,44 zł, 2009 – 381 033,29 zł, a w 2010 – 510 236,14 zł

(dane GDOŚ).

Zgodnie z art. 126 ust 1. pkt. 2 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r.

o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880) Skarb Państwa

odpowiada za szkody wyrządzone przez wilki w pogłowiu zwierząt

gospodarskich. Brak szczegółowych wytycznych dotyczących zasad funk-

cjonowania systemu odszkodowań w Polsce sprawił, że służby ochrony

przyrody w poszczególnych województwach opracowały własne reguły

szacowania i wyceny szkód, co zaowocowało powstaniem szeregu różno-

rodnych rozwiązań dostosowanych do lokalnych warunków (Nowak i in.

2005).

Wprowadzanie skutecznych metod ochrony zwierząt gospodarskich

może w znacznym stopniu ograniczyć poziom szkód i kwoty wypłacanych

odszkodowań. W Polsce tradycyjnie stosuje się psy pasterskie oraz zabez-

pieczanie owiec na noc w dozorowanych koszarach. Organizacje poza-

rządowe w ostatnich latach wprowadziły także na szerszą skalę ogrodzenia

elektryczne i fladry (Nowak i Mysłajek 2006) oraz właściwie ułożone

pasterskie psy stróżujące (Śmietana 2006). Opublikowany został również

poradnik, w jaki sposób najbardziej efektywnie zabezpieczać zwierzęta

hodowlane przed wilkami (Nowak i Mysłajek 2006).

5.2. Konflikt z gospodarką łowiecką

5.2.1. Wpływ wilków na rentowność obwodów łowieckich

Głównym źródłem przychodów większości dzierżawców i zarządców

obwodów łowieckich jest sprzedaż polowań i tusz zwierzyny grubej, dlatego

też wysokość planów pozyskania tych zwierząt ma istotne znaczenie dla

bilansu ekonomicznego gospodarki łowieckiej. Ustalanie planów pozyskania

zwierzyny grubej jest jednak działaniem trudnym, wymagającym dużej

wiedzy przyrodniczej i doświadczenia praktycznego.

Proces ten dodatkowo jest utrudniony przez skomplikowane przepisy

prawne regulujące zasady sporządzania rocznych planów łowieckich.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie rocznych

planów łowieckich i wieloletnich łowieckich planów hodowlanych wielkość

planu pozyskania winna być ustalana w zależności od liczebności zwierzyny

przed okresem polowań. W przypadku jeleni, saren i dzików okresy

polowań są różne dla różnych grup płciowych i wiekowych (np. dla jeleni

byków okres polowań trwa od 21 sierpnia do 28 lutego, dla jeleni łań od

5. Konflikt wilków z człowiekiem

1 października do 15 stycznia a dla jeleni cieląt od 1 października do 28

lutego). Ustalenie tej wielkości wymagałoby prowadzenia ciągłej inwen-

taryzacji zwierzyny lub znajomości rozrodczości ekologicznej danej populacji

oraz liczby ubytków do okresu polowań, co jest praktycznie niemożliwe.

W praktyce przyjmuje się więc do planowania łowieckiego przyrost

populacji, jaki nastąpiłby, gdyby nie istniało pozyskanie myśliwskie. Przy

czym w planowaniu tym uwzględnia się wszystkie czynniki śmiertelności inne

niż pozyskanie myśliwskie, w tym ubytki powodowane przez duże drapieżni-

ki (o tę śmiertelność pomniejsza się planowany rozmiar pozyskania). Tak

więc w przypadku obecności wilków na terenie obwodu łowieckiego

zmniejszeniu ulegają wpływy zarówno z tytułu sprzedaży polowań, jak i tusz

pozyskanej zwierzyny. Wynika to z tego, że wilki zabijają zwierzęta łowne, co

powoduje konieczność ustalania mniejszych planów pozyskania oraz uwzglę-

dniania w planach odstrzałów odnalezionych ofiar wilków.

Aby spróbować określić jak duże są potencjalne straty z tytułu ograni-

czenia pozyskania zwierzyny grubej dla dzierżawców lub zarządców tych

obwodów łowieckich gdzie bytują wilki, należy oszacować rozmiar drapież-

nictwa wilków na dużych ssakach kopytnych. Można tego dokonać

w oparciu o rejestrację ubytków powodowanych przez wilki, która jest

prowadzona przez pracowników Lasów Państwowych i myśliwych. Niestety,

metoda to obarczona jest kilkoma istotnymi wadami:

1. Odnajdywana jest tylko część ubytków i nie wiadomo nawet w przy-

bliżeniu, jaka.

2. Nie zawsze da się ustalić pierwotną przyczynę śmierci.

3. W obowiązujących rocznych planach łowieckich nie ma obowiązku

odrębnego ewidencjonowania śmiertelności dużych ssaków kopytnych

powodowanej przez wilki (są tylko wykazywane odnalezione osobniki

padłe z przyczyn innych niż pozyskanie myśliwskie). Taką odrębną

ewidencję prowadzą tylko nieliczne podmioty prowadzące gospodarkę

łowiecką, np. Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych (RDLP)

w Krośnie.

4. Konstrukcja rocznego planu łowieckiego niejako już prowokuje dzier-

żawców lub zarządców do ukrywania ubytków w zwierzynie grubej. Ze

względu na niemożność praktycznego ustalania planów pozyskania

zwierzyny w oparciu o liczebność przed okresem polowań, plany te

ustala się w oparciu o przyrost populacji, jaki nastąpiłby gdyby nie

istniało pozyskanie myśliwskie (przy uwzględnieniu wszystkich innych

czynników śmiertelności) – jak wspomniano powyżej.

Takie planowanie rodzi jednak pewne komplikacje. Mianowicie ubytki

naturalne, powstałe przed okresem polowań i w trakcie realizacji planu

5. Konflikt wilków z człowiekiem

Tabela 2. Ubytki w zwierzynie grubej zarejestrowane w obwodach łowieckich na

terenie RDLP w Krośnie w sezonach łowieckich 1999/2000–2002/2003

i 2008/2009–2010/2011 (dane RDLP w Krośnie).

Gatunek Ubytki

Sezon łowiecki

1999/

2000

2000/

2001

2001/

2002

2002/

2003

2008/

2009

2009/

2010

2010/

2011

Jeleń ogółem 648 699 511 389 315 441 283

od wilków 509 552 374 277 221 250 z184

Sarna ogółem 1 150 1 416 1 027 1 130 1 032 970 1 249

od wilków 385 440 240 266 243 167 196

Dzik ogółem 92 132 97 50 94 64 45

od wilków 52 70 52 36 47 19 14

pozyskania, zgodnie z obowiązującym prawem, pomniejszają przyjęty w danym

roku plan pozyskania. A przecież ubytki te zostały już uwzględnione w trakcie

ustalania wielkości planowanego pozyskania. Wobec tego ich wykazanie

powoduje, że plan pozyskania zostaje pomniejszony o te ubytki jeszcze raz.

Można się domyślać, że z tych powodów większość dzierżawców lub

zarządców obwodów nie wykazuje ubytków w rocznych planach łowieckich,

aby nie pomniejszać po raz drugi planu pozyskania. Widać to wyraźnie

w danych dotyczących ubytków w zwierzynie grubej zarejestrowanych

w obwodach łowieckich na terenie RDLP w Krośnie w sezonach łowieckich

1999/2000 – 2010/2011. Wykazywane liczby systematycznie malały w kolej-

nych sezonach (Tabela 2), a żadne dane nie wskazują, że liczba wilków na

tym terenie zmniejszyła się.

Do kalkulacji potencjalnych strat jakie mogą ponosić myśliwi posłużyliś-

my się liczbą rejestrowanych ubytków w sezonach 1999/2000 i 2000/2001

(Tabela 2), kiedy liczba wykazywanych ubytków była zbliżona do wartości

jakich należy się spodziewać uwzględniając dane o tempie zabijania ofiar

przez wilki (Jędrzejewski i in. 2002). Wtedy w ośrodkach hodowli zwierzyny

LP na terenie RDLP w Krośnie znajdowano w ciągu roku na 100 km

około

26 jeleni, 9 saren i 3 dziki zabite przez wilki. Przyjęliśmy, że średnia waga tuszy

(po wypatroszeniu, tak jak przekazywana jest do punktów skupu) wynosi 78,8

kg dla jelenia, 15,6 kg dla sarny i 35,6 kg dla dzika;a średnie ceny tusz (sezon

łowiecki 2011/2012) wynoszą: jeleń – 9 zł, sarna – 13 zł i dzik – 5 zł (ceny

w ośrodkach hodowli zwierzyny LP na terenie RDLP w Krośnie).

5. Konflikt wilków z człowiekiem

Jeśli przyjmiemy, że wszystkie odnalezione ofiary wilków mogłyby być

pozyskane w drodze odstrzału, to wartość strat w sprzedaży tusz wynosi

20,8 tys. zł na 100 km

. Do tej wartości trzeba doliczyć przychody ze

sprzedaży polowań (organizacja polowania, wartość sprzedanych trofeów)

w obwodach dzierżawionych i wyłączonych z wydzierżawienia. Opierając

się na danych z ośrodków hodowli zwierzyny LP w Polsce można przyjąć,

że wartość ta może wynosić około 75%, czyli około 15,6 tys. zł. W sumie

potencjalna wartość strat finansowych dzierżawców lub zarządców obwodów

łowieckich z tytułu obecności wilków może wynosić około 36 – 37 tys. zł.

rocznie na 100 km

powierzchni obwodu.

Można również obliczyć maksymalną wielkość strat gospodarki łowiec-

kiej z tytułu obecności wilków, w oparciu o znajomość tempa zabijania

jeleni, saren i dzików. Według Jędrzejewski i in. (2002a) wilki zabijają

w Puszczy Białowieskiej w ciągu roku na obszarze 100 km

72 jelenie, 16

saren i 31 dzików. Przyjmując te same założenia otrzymujemy odpowiednio

następujące wielkości strat: 59,8 tys. zł na 100 km

ze sprzedaży tusz i 45

tys. zł na 100 km

ze sprzedaży polowań. Łącznie straty jakie ponoszą

dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich z tytułu obecności wilków,

według tych założeń, mogą więc sięgać około 105 tys. zł. rocznie na 100

obwodu łowieckiego.

5.2.2. Presja na ograniczenie polowań na obszarach, gdzie występują wilki

Niektóre organizacje przyrodnicze postulują, aby na terenach występowania

wilków ograniczyć lub wręcz wstrzymać pozyskanie jeleni, saren i dzików,

co miałoby na celu zabezpieczenia bazy pokarmowej wilka (i rysia). Na

przykład, Stowarzyszenie „Pracownia na rzecz Wszystkich Istot” w 2010 r.

złożyło do RDOŚ w Białymstoku wniosek o wstrzymanie prowadzenia

gospodarki łowieckiej w granicach obszaru mającego znaczenie dla Wspól-

noty i obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Puszcza Białowies-

ka” (PLC200004), a w 2011 roku analogiczny wniosek skierowało do

RDOŚ w Rzeszowie w odniesieniu do obszaru mającego znaczenie dla

Wspólnoty „Ostoja Magurska” (PLH180001).

Sugeruje się, że czynnikiem ograniczającym wzrost lokalnych populacji

wilków jest pozyskiwanie (w nadmiarze lub w ogóle) przez myśliwych

ssaków kopytnych. Wyrażany jest pogląd, że wilki mogą utrzymać „dyna-

miczną równowagę” w biocenozach poprzez redukowanie liczebności swoich

ofiar, tym samym przyczyniają się do zmniejszenia szkód wyrządzanych

przez ssaki kopytne w drzewostanach oraz uprawach i płodach rolnych.

Organizacje przyrodnicze postulują ustalenie planów pozyskania ssaków

5. Konflikt wilków z człowiekiem

kopytnych na poziomie od 15 do 25% stanu zimowego (inwentaryzacyj-

nego). Ostatnio stanowisko to ulega zaostrzeniu i pojawiają się próby

całkowitego wstrzymania gospodarki łowieckiej w związku z obecnością

wilka (i rysia). Dodatkowo wysuwane są żądania poddawania rocznych

planów łowieckich ocenie oddziaływania na środowisko. Argumentuje się,

że zbyt wysokie pozyskanie ssaków kopytnych uniemożliwia lub utrudnia

wzrost liczebności populacji wilków.

W naszej opinii argumenty te nie są racjonalnie uzasadnione. Na terenie

całego kraju, również w rejonach występowania stabilnych populacji wilków,

w ostatnich latach następuje wyraźny wzrost liczebności jeleni, saren

i dzików, stanowiących podstawę pokarmu wilków (GUS 2009). Oznacza

to, że rozmiar śmiertelności tych gatunków, powodowany przez wszystkie

możliwe czynniki, jest mniejszy niż ich przyrost naturalny, czyli w konsek-

wencji również to, że pozyskanie łowieckie jeleni, saren i dzików nie

wpływa na zmniejszenie bazy pokarmowej wilka.

Niestety, takie propozycje powodują dalszą polaryzację i tak skrajnych

już stanowisk części myśliwych i części przyrodników. Myśliwi odbierają te

postulaty, jako chęć wyeliminowania myślistwa i jego tradycji. W naszej

opinii, eskaluje to wśród tej grupy brak akceptacji dla ochrony przyrody

w ogóle, w tym również dla ochrony wilka. Polemiki prowadzone przy

okazji omawiania tego problemu, utwierdzają natomiast skrajnie nastawio-

nych przyrodników w poglądzie, że myśliwy najchętniej pozbyliby się wilka

ze swoich terenów łowieckich.

W naszej opinii, egzystencja wilków nie stoi w sprzeczności z użyt-

kowaniem łowieckim ssaków kopytnych. Kluczem do tej koegzystencji jest

rzetelna wiedza i oparte na niej planowanie. Opinie tę potwierdza sytuacja

mająca miejsce w obrębie całego zasięgu występowania wilków na świecie.

Na ssaki kopytne poluje się we wszystkich krajach, gdzie występują wilki,

z wyłączeniem niektórych obszarów chronionych. Na przeważającej części

areału wilków na świecie poluje się też na wilki.

Próby ograniczenia lub zaprzestania polowań na ssaki kopytne nie mogą

być zatem uzasadniane koniecznością zapewniania bazy żerowej dla wilków.

Jeśli natomiast wynikają one z innych przesłanek, na przykład z chęci

wyeliminowania myślistwa, to w naszej opinii powinny być wyrażane

expressis verbis. Wtedy dyskutowane będą dylematy etyczne, np. sens

zabijania zwierząt przez człowieka, a nie problemy naukowe, np. bilans

gospodarki łowieckiej czy dynamika między wilkami i ich ofiarami.

5. Konflikt wilków z człowiekiem

6. Słabe i mocne strony

obecnego sytemu ochrony

wilków w Polsce

Wilk w Polsce podlega ochronie gatunkowej od 1998 roku na obszarze

całego kraju. Oznacza to, że na zwierzęta te nie poluje się, a ich zabijanie

pociąga za sobą sankcje prawne. Realizowane są jednak odstrzały na

podstawie zezwoleń wydawanych przez GDOŚ dotyczących „osobników

konfliktowych”. Podobnie jak w przypadku innych gatunków chronionych,

administrowanie gatunkiem i nadzór nad przestrzeganiem regulacji pra-

wnych należy do Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ) i jej

organów wojewódzkich (Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska

– RDOŚ).

6.1. Ochrona wilka i gospodarowanie jego ofiarami

– ssakami kopytnymi

W obecnym systemie prawnym wilki i ich ofiary są zarządzane przez dwie

różne struktury. Za wilka, jako gatunek chroniony, odpowiedzialna jest

GDOŚ/RDOŚ. Natomiast ssaki kopytne, jako zwierzęta łowne, są zarządzane

na terenie obwodów łowieckich dzierżawionych przez koła łowieckie PZŁ

i wyłączonych z wydzierżawienia (przekazanych w zarząd jednostkom

organizacyjnym Lasów Państwowych, Zarządowi Głównemu i zarządom

okręgowym PZŁ, instytucjom naukowo-dydaktycznym oraz innym jedno-

stkom, np. Agencji Nieruchomości Rolnych). Miejscem bytowania zarówno

wilków jak ich ofiar są najczęściej lasy, w których głównie PGL LP (na

niewielkich obszarach inni właściciele lub zarządcy) prowadzą gospodarkę

mającą m. in. na celu pozyskanie drewna.

Dualizm ten może wydawać się niekorzystny, ponieważ struktury te

kierują się różnymi priorytetami. Przykładem mogą być choćby sprzeczne

postulaty: z jednej strony zwiększenia bazy żerowej wilków przez ograni-

czenie pozyskania ssaków kopytnych, a z drugiej – zwiększenia wielkości

pozyskania ssaków kopytnych mające na celu redukcję szkód wyrządzanych

w uprawach i płodach rolnych oraz drzewostanach.

W istocie jednak dualizm ten dobrze służy on ochronie wilka, jedno-

cześnie pozwalając na prowadzenie racjonalnej gospodarki łowieckiej.

Ścieranie się różnych priorytetów zabezpiecza przed jednostronnym spo-

jrzeniem na problem zarządzania gatunkami chronionymi i łownymi, co

z pewnością nie byłoby korzystne.

6.2. Egzekwowanie ochrony wilków

Zakaz polowań wyeliminował śmiertelność wilków związaną z legalnym

pozyskaniem. Pozyskanie łowieckie w latach 90. XX wieku nie przekraczało

100 osobników w skali kraju (dane PGL LP). Zmiana statusu, w 1998 r.,

z gatunku łownego na chroniony wzbudzała kontrowersje wśród biologów

zajmujących się tym gatunkiem i nie była akceptowana przez część myśliwych

(omówienie dyskusji toczącej się w latach 1994–1998 w: Gula 2008b).

Jednocześnie wprowadzając wilka na listę gatunków chronionych nie

opracowano mechanizmów egzekwowania tego prawa. Ówczesne Biuro

Generalnego Konserwatora Przyrody oraz Konserwatorzy Wojewódzcy nie

dysponowali strukturami pozwalającymi na kontrolę sytuacji na obszarach

występowania wilków i zapobieganie kłusownictwu. Przy niskiej akceptacji

ochrony gatunkowej wilków przez myśliwych, taka organizacja zarządzania

populacją wilków stwarzała ryzyko nielegalnego zabijania wilków.

Od 2001 r. w poszczególnych województwach powoływano Państwo-

wą Straż Łowiecką (PSŁ), podległą Wojewodom. Do zadań PSŁ należy

między innymi zwalczanie kłusownictwa. Liczba strażników nie prze-

kracza kilku na województwo, a w niektórych województwach PSŁ nie

została jeszcze powołana. W naszej ocenie nawet w minimalnym stopniu

nie pozwala to na podjęcie skutecznych działań zapobiegających kłusow-

nictwu.

6.3. Skala nielegalnego zabijania wilków

Przypadki wykrycia nielegalnego zabijania wilków obejmują (1) martwe

wilki odnajdywane przez postronne osoby i (2) zabicie wilków, które

w ramach projektów badawczych były monitorowane radiotelemetrycznie.

Na 12 wilków monitorowanych radiotelemetrycznie w Puszczy Białowies-

kiej, 6 zostało skłusowanych w sidła i z broni palnej (Theuerkauf i in. 2003a).

W badaniach w Bieszczadach wykazano, że 1 z 3 monitorowanych

osobników został zastrzelony pod amboną myśliwską, a na 31 martwych

wilków odnalezionych w czasie tych badań 4 zostały zabite z broni palnej,

a dwa wpadły w sidła (Theuerkauf i in. 2007, Gula 2008 b, Gula i in. 2009).

6. Słabe i mocne strony obecnego sytemu ochrony wilków w Polsce

Niewielka liczba lokalnie monitorowanych osobników (opublikowane

dane dotyczą 15 osobników, z czego 7 zostało skłusowanych) nie pozwala

jednak na oszacowanie skali kłusownictwa w całym kraju.

6.4. Ograniczone możliwości penalizacji

Wszystkie przypadki udokumentowanego kłusownictwa na wilkach zakoń-

czyły się umorzeniem śledztwa z powodu braku możliwości wskazania

sprawców lub braku znamion przestępstwa. Szczególnie znaczący był

przypadek zabicia z broni palnej pod amboną myśliwską wilka monitoro-

wanego radiotelemetrycznie w Bieszczadach (Theuerkauf i in. 2007, R.

Gula MiIZ PAN dane niepublikowane). Policja prowadząca śledztwo

umorzyła je na podstawie ekspertyzy wskazującej, że zabicie jednego wilka

nie stanowi znaczącej szkody dla populacji.

Sformułowanie pytania wynikało z interpretacji zapisów „Ustawy

o ochronie przyrody”, które mówią o karaniu tylko tych czynów, które

prowadzą do znacznych ubytków w populacjach gatunków chronionych.

Ponieważ zabicie jednego wilka niewątpliwe nie czyni znaczącej szkody

dla populacji wysyconej, śledztwo umorzono. Taki stan prawny oraz

praktyka postępowania policji i prokuratury w zasadzie uniemożliwia

penalizację kłusownictwa. Jeżeli skłusowanie wilka miało miejsce w popu-

lacji izolowanej lub na granicy zasięgu powoduje to znaczną stratę Jeśli

porównać te regulacje prawne do jasno zdefiniowanej kary za zabicie

zwierząt łownych, widać wyraźnie, że regulacje dotyczące zwierząt

chronionych, w tym wilków, są niedostateczne i niespójne z prawem

łowieckim.

6.5. Monitoring populacji

Wyłączenie wilka z listy gatunków łownych spowodowało, że jego obecność

i liczebność przestały być monitorowane przez koła łowieckie i PGL LP.

Niestety, nie wprowadzono żadnego innego systemu w miejsce tego, który

już przestał funkcjonować. W efekcie, monitoring wilków był prowadzony

w różnych latach, różnymi metodami i na różnych obszarach w wyniku

inicjatyw środowiska naukowego we współpracy z PGL LP, PZŁ i or-

ganizacjami pozarządowymi (Śmietana i Wajda 1997, Okarma i in. 1998b,

Gula i in. 2002, Jędrzejewski i in. 2002b, Jędrzejewski i in. 2007, Gula

2008a, Nowak i in. 2008).

6. Słabe i mocne strony obecnego sytemu ochrony wilków w Polsce

Wszystkie te inicjatywy miały jednak charakter efemeryczny – trwały

przez kilka lat oraz pozbawione były oparcia instytucjonalnego i legislacyj-

nego. Do dnia dzisiejszego nie wypracowano rozwiązań systemowych,

pozwalających na systematyczny monitoring gatunku w skali całego kraju.

6.6. Szkody wśród zwierząt gospodarskich

Ataki wilków na zwierzęta gospodarskie miały oczywiście miejsce także

przed objęciem wilków ochroną gatunkową w 1998 roku. Rekompensaty

za szkody były wypłacane przez koła łowieckie. Nie prowadzono centralnego

rejestru i dlatego brak jest danych pozwalających na ocenę liczby i rozmiesz-

czenia szkód przed 1998 (Gula 2008b). Od 1998 roku liczba szkód

wilczych systematycznie rosła (Gula 2008a), stabilizując się w ostatnich

trzech latach 2008–2010 (dane GDOŚ – patrz: część 5.1).

Rozwiązania wymaga problem zabijania przez wilki psów, zarówno

psów rasowych jak i tzw. psów łańcuchowych. Przypadki takie mają miejsce

w Polsce dość często, ale są ewidencjonowane tylko częściowo, ponieważ

za zabite przez wilki psy nie wypłaca się odszkodowań. Psy nie są bowiem,

w świetle obowiązujących przepisów, zwierzętami gospodarskimi, a tylko

za szkody wśród takich zwierząt przysługuje odszkodowanie. Właściciele

psów emocjonalnie reagują na takie zdarzenia, a ponadto, jeżeli zdarza się

to w bezpośrednim sąsiedztwie domostw, ludzie zaczynają obawiać się

o swoje bezpieczeństwo. Obecna sytuacja, że za zabite psy nie przysługuje

odszkodowanie, powinna być zmieniona. Wniosek o rekompensatę za

zabicie psów użytkowych (myśliwskich, pasterskich) przez wilki skierował

w 2005 roku do Ministerstwa Środowiska prof. dr hab. Andrzej Bereszyński

z ramienia Państwowej Rady Ochrony Przyrody.

6.7. Wypłata odszkodowań

Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody za szkody wyrządzane przez wilki

odpowiada Skarb Państwa. W praktyce za wypłatę odszkodowań za szkody

odpowiedzialne są obecnie RDOŚ, a wcześniej Wojewodowie. Sposób

weryfikacji zgłoszonych przypadków, szacowania wysokości oraz wypłaty

odszkodowań nie jest uregulowany prawnie i w poszczególnych województ-

wach przyjęte zostały różne procedury (Gula 2008a,b). Wynikają one

z lokalnej specyfiki i możliwości służb ochrony przyrody oraz ich współpracy

z różnymi instytucjami.

6. Słabe i mocne strony obecnego sytemu ochrony wilków w Polsce

Sposoby postępowania w przypadku zaistnienia szkód w różnych latach

i w różnych województwach obejmowały:

1. weryfikacje i szacowanie szkód przez etatowych pracowników służb

ochrony przyrody (w latach wcześniejszych pracowników Wojewody

i PSŁ, a obecnie RDOŚ);

2. weryfikacje oraz szacowanie szkód przez inne podmioty (np. PGL LP)

w ramach umów cywilno-prawnych;

3. kierowanie poszkodowanych na drogę sądową w przypadku spornych

spraw dotyczących wysokości odszkodowań.

Odsyłanie poszkodowanych hodowców na drogę sądową wydaje się

rozwiązaniem najgorszym. Rozprawy sądowe są odległe w czasie od

momentu zdarzenia i niemożliwa jest weryfikacja, czy zwierzęta zostały

rzeczywiście zabite przez wilki. Z tego powodu, rekompensaty często nie są

wypłacane w przypadkach rzeczywistych ataków wilków na zwierzęta

domowe, albo wypłacane wtedy, gdy zwierzęta te padły z innych przyczyn.

Procedury są kosztowne, a wypłacane odszkodowania często przekraczają

wartość rynkową zabitego zwierzęcia.

Organizowanie doraźnych komisji zwiększa biurokrację i wydłuża czas

do rozpoczęcia szacowania. Ponadto, komisje te składają się najczęściej

z miejscowych lekarzy weterynarii, myśliwych i leśników, którzy weryfikacji

szkód dokonują sporadycznie. Z tego powodu nie mają wystarczającego

doświadczenia, pozwalającego na właściwą ocenę zdarzenia. Dlatego też,

np. w województwie małopolskim, szkody są weryfikowane i szacowane

przez tych samych pracowników terenowych PGL LP, którzy w ramach

swoich obowiązków już takie doświadczenie posiedli.

Wydaje się, że modelowym rozwiązaniem jest system wypracowany

w województwie podkarpackim. Wydelegowani pracownicy RDOŚ (wcześ-

niej PSŁ i Konserwatora Przyrody) weryfikują każdy zgłoszony przypadek

w możliwie najkrótszym czasie po zgłoszeniu szkody. Są to stale te same

osoby, które mają możliwość zgromadzenia dużego doświadczenia w wery-

fikacji szkód i postępowaniu ugodowym z hodowcami. Gdy stwierdzą, że

za szkodę odpowiedzialne są wilki, hodowcy proponowane jest odszkodo-

wanie, którego wysokość ustalana jest w oparciu o taryfikator. Taryfikator

opracowywany jest corocznie, w oparciu o rynkową wartość tusz, w poro-

zumieniu z Regionalnym Związkiem Hodowców Owiec i Kóz. W przypadku

akceptacji przez hodowcę proponowanego odszkodowania, zawierana jest

ugoda i wypłacane jest odszkodowanie. Przy braku akceptacji wysokości

odszkodowania hodowcy pozostaje droga sądowa. Podobnie dzieje się

w przypadku, gdy hodowca nie akceptuje stwierdzenia komisji oceniającej,

że zwierzęta nie zostały zabite przez wilki.

6. Słabe i mocne strony obecnego sytemu ochrony wilków w Polsce

Obecny brak standaryzacji procedur weryfikacji i szacowania szkód

w skali kraju jest w naszej ocenie wadą systemu ochrony. Istnieje już projekt

rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie szacowania szkód wy-

rządzonych przez niektóre gatunki zwierząt objętych ochroną gatunkową (z

dnia 25 lipca 2011 r.), który częściowo wychodzi naprzeciw postulatowi

standaryzacji procedur.

6.8. Eliminacje wilków wyrządzających szkody

Oprócz wypłacania odszkodowań, działania administracji dotyczące szkód

wyrządzanych przez wilki wśród zwierząt gospodarskich obejmują sporady-

czne decyzje o odstrzale wilków wyrządzających szkody. Procedury pode-

jmowania decyzji o odstrzałach wilków wyrządzających szkody mają szereg

wad. Po pierwsze są one odpowiedzią na wnioski lokalnych władz

administracyjnych (gmin), które formułowane są na podstawie emocjonal-

nych reakcji lokalnych społeczności – szczególnie hodowców – na zaistniałe

szkody. Nie są natomiast oparte o czasowo-przestrzenne analizy wy-

stępowania szkód, które można wykonać lub są wykonywane w ramach

projektów badawczych (np. Gula 2008a). W dużej mierze opierają się

o fałszywą koncepcję jakoby szkody wyrządzały wyspecjalizowane wilki,

które nie mogą polować na ssaki kopytne, bo są „stare lub chore”.

Te opinie nie mają potwierdzania w badaniach naukowych, które wskazują

coś zupełnie przeciwnego. Zwierzęta gospodarskie zabijają te wszystkie rodziny

wilcze, na których terytoriach występują pastwiska i zwierzęta gospodarskie.

Watahy wilków, które zabijają najwięcej zwierząt gospodarskich nie specjalizu-

ją się w ich zabijaniu, tylko polują głównie na dzikie ssaki kopytne, natomiast

zwierzęta gospodarskie stanowią niewielki (2%) ułamek ich diety (Gula 2008a,

Nowak i in. 2005). Koncepcja eliminacji wilków, które wyrządzają szkody jest

zatem z założenia nieskuteczna, chyba, że dokona się eliminacji całych grup

rodzinnych, co w naszej opinii jest nie do zaakceptowania.

Odstrzał pojedynczych osobników może natomiast redukować liczbę

szkód poprzez zmniejszenie liczby wilków potencjalnie mogących wyrządzać

szkody i być może poprzez zwiększenie ostrożności wilków, a co za tym

idzie unikanie zbliżania się do gospodarstw. Dodatkowo, odstrzał wilków

na terenach nasilonych szkód może pozytywnie wpływać na postrzeganie

wilków i gospodarki tym gatunkiem wśród lokalnych społeczności, a w szcze-

gólności hodowców.

Słabą stroną obecnej praktyki w tej dziedzinie jest to, że decyzje

o ewentualnych odstrzałach wilków mających na celu ograniczenie liczby

6. Słabe i mocne strony obecnego sytemu ochrony wilków w Polsce

szkód są podejmowane przez GDOŚ w reakcji na wnioski społeczności

lokalnych formułowane w dość przypadkowych okolicznościach. Wnioski

te są opiniowane przez Państwową Radę Ochrony Przyrody, z reguły

negatywnie i bez uzasadnienia opartego o analizy czasowo-przestrzenne

występowania szkód.

6.9. Zapobieganie szkodom

Działania administracji dotyczące szkód skupiają się przede wszystkim na

wypłatach odszkodowań, natomiast brak jest systemowych działań i roz-

wiązań prawnych mających na celu redukcję liczby szkód. Próby takich

działań były podejmowane przez administrację rządową województwa

podkarpackiego, a także przez organizacje pozarządowe w województwach

podkarpackim, małopolskim i śląskim (R. Gula MiIZ PAN, S. Nowak

Stowarzyszenie dla Natury Wilk, H. Okarma, W. Śmietana IOP PAN

– dane niepublikowane). W ramach tych działań wyposażano hodowców

w dozorujące psy pasterskie i ogrodzenia elektryczne.

Działania te nie miały jednak cech rozwiązań systemowych, a raczej

doraźnych, a ich skutek nie został zweryfikowany. W naszej opinii

systemowe działania prowadzące, co najmniej do zahamowania wzrostu

liczby szkód są niezbędnym elementem systemu ochrony. Powinny one

obejmować m.in. (1) wspomaganie hodowców we wdrażaniu systemów

zabezpieczeń; (2) edukację hodowców, co do sposobów zabezpieczania stad

i (3) zmiany prawne motywujące hodowców do stosowania środków

zapobiegających występowaniu szkód (po otrzymaniu wsparcia konieczność

właściwego stosowania zabezpieczeń, mniejsze lub brak odszkodowań

w sytuacji odmowy skorzystania z programów wspomagającym).

6.10. Zarządzanie populacją w oparciu o rzetelne dane

i koordynacja badań naukowych

Instytuty badawcze w Polsce (IOP PAN, IBS PAN, MiIZ PAN, UJ,

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu i inne) prowadziły i prowadzą

programy badawcze dotyczące wilków finansowane ze środków publicznych

(fundusze statutowe, granty MNSW, fundusze UE). Badania te poszerzają

gromadzoną na całym świecie wiedzę o biologii wilków (aspekt poznawczy),

ale jednocześnie dostarczają informacji, które pozwalają na racjonalne

zarządzanie tym gatunkiem (aspekt praktyczny).

6. Słabe i mocne strony obecnego sytemu ochrony wilków w Polsce

Badania publikowane obejmują analizy diety, selekcji, tempa zabijania

i konsumpcji ofiar, badania radio-telemetryczne (15 osobników z 7 grup

rodzinnych), analizy występowania szkód, genetyczne analizy struktury

populacji, analizy środowiska i wiele innych. W wyniku tych badań powstało

59 publikacji opublikowanych w czasopismach spełniających międzynaro-

dowe standardy wymiany informacji naukowej (tzw. lista filadelfijska).

W naszej opinii zgromadzona przez publiczne jednostki badawcze

i dzięki publicznym funduszom wiedza jest w znikomym stopniu, jeśli

w ogóle wykorzystywana przez administrację odpowiedzialną za zarządzanie

populacją wilków. Sytuacja taka utrudnia lub wręcz uniemożliwia prowa-

dzenie racjonalnej gospodarki tym gatunkiem i prowadzi do marnowania

publicznych pieniędzy.

Wydaje się, że zmiany tego stanu rzeczy powinny iść w dwóch

kierunkach. Po pierwsze służby ochrony przyrody powinny być zobligowane

do wykorzystywania wyników badań naukowych przy podejmowaniu decyzji

dotyczących wilków. Po drugie badania naukowe powinny być stymulowane

i koordynowane z potrzebami wynikającymi z zarządzania. Koordynacja

powinna być prowadzona między służbami ochrony przyrody i jednostkami

badawczymi, ale także pomiędzy jednostkami badawczymi. Koordynacja

pomiędzy jednostkami badawczymi jest istotna z dwóch powodów:

1. aby zapobiegać sytuacjom, kiedy za publiczne pieniądze różne podmioty

naukowe wykonują podobne lub takie same badania;

2. koordynacja pozwala na standaryzację metod, dzięki czemu wyniki

uzyskiwane w różnych obszarach zasięgu wilków mogą być łatwiej

porównane.

Pozwoli to unikać sytuacji takich, jak na przykład używanie różnych

markerów genetycznych w genotypowaniu wilków (patrz: Pilot i in. 2006,

2010; Hausknecht 2007, 2010) i uzyskiwać dane porównawcze, tak jak

w przypadku badań aktywności wilków w Białowieży i Bieszczadach

(Theuerkauf i in. 2003a,b; Theuerkauf i in. 2007, Eggermann i in. 2009,

Tsunoda i in. 2009).

6. Słabe i mocne strony obecnego sytemu ochrony wilków w Polsce

7. Cele „Krajowej strategii ochrony

wilka…” i środki niezbędne do

ich osiągnięcia

7.1. Cele ochrony

Głównym celem proponowanych działań jest zachowanie populacji wilków

w obecnie zajmowanym przez nią areale występowania w Polsce oraz

stworzenie warunków do ekspansji na dotychczas niezasiedlone tereny leśne

kraju i zapewnienie ciągłości między subpopulacjami tych drapieżników.

Cele cząstkowe są następujące:

1. Zachowanie liczebności i areału populacji wilków na wschód od Wisły

przy jednoczesnym ograniczeniu konfliktu z hodowlą zwierząt gos-

podarskich i gospodarką łowiecką

2. Zapewnienie warunków do stabilizacji, a następnie wzrostu liczebności

wilków w zasiedlonych kompleksach leśnych na zachód od Wisły, przy

jednoczesnym ograniczeniu i zapobieganiu eskalacji konfliktu z gos-

podarka łowiecką oraz zapobieganiu szkodom wśród zwierząt gos-

podarskich.

3. Zapewnienie warunków do zasiedlania przez wilki kompleksów leśnych

posiadających wystarczającą bazę pokarmową.

4. Zwiększenie akceptacji wilka przez grupy społeczne o kluczowym

znaczeniu dla ochrony gatunku: myśliwych, leśników i hodowców.

7.2. Środki realizacji celów

1. Proaktywny system zarządzania populacją wilków oparty o dwa głównie

elementy: Grupę Roboczą ds. Zarządzania Populacją Wilka i krajowy

system monitoringu wilka.

2. Strefowe zróżnicowania zarządzania populacją oparte o wyznaczone

pojemności poszczególnych kompleksów leśnych.

3. Co najmniej stabilizacja lub ograniczenie liczby szkód w pogłowiu

zwierząt hodowlanych wyrządzanych przez wilki w poszczególnych

regionach poprzez:

a) standaryzację i modyfikację systemu rekompensaty odszkodowań za

szkody wyrządzane przez wilki wśród zwierząt gospodarskich,

b) polepszenie zabezpieczenia zwierząt hodowlanych.

4. Modyfikacja sposobu uwzględniania drapieżnictwa wilków w planowa-

niu łowieckim pozyskania ssaków kopytnych.

5. Działania na rzecz wdrożenia systemu ochrony korytarzy ekologicznych

umożliwiających łączność pomiędzy populacjami dzikich zwierząt (w

tym wilków) bytującymi w poszczególnych kompleksach Polski.

6. Działania na rzecz propagowania rzetelnych informacji o wilkach.

7. Cele „Krajowej strategii ochrony wilka…” i środki niezbędne do ich osiągnięcia

8. Działania niezbędne dla realizacji

celów strategii

8.1. Grupa Robocza ds. Zarządzania Populacją Wilka

Nie wydaje się możliwe, aby w obecnej sytuacji GDOŚ mogła własnymi

siłami prowadzić aktywne zarządzanie populacją wilka w Polsce. Dlatego

proponujemy, aby powołać zespół ekspertów, wstępnie zwanym „Grupą

Roboczą ds. Zarządzania Populacją Wilka”, zwaną dalej w tym opracowaniu

„Grupą Roboczą”. Zadaniem Grupy Roboczej będzie koordynowanie

przedsięwzięć dotyczących ochrony tego gatunku w skali kraju.

Do podstawowych obowiązków Grupy Roboczej należało będzie: (1)

wdrożenie i nadzorowanie systemu monitoringu zasięgu i liczebności wilków

w Polsce, (2) monitorowanie czasowo-przestrzennej dynamiki szkód wy-

rządzanych przez wilki wśród zwierząt gospodarskich, (3) opracowanie

i nadzór nad realizacją regionalnych programów zarządzania lokalnymi

populacjami wilków, (4) opracowanie i nadzór nad wdrażaniem programów

mających na celu redukcję liczby szkód, (5) przedstawianie GDOŚ propozycji

i wniosków dotyczących zarządzania populacją wilka celem podejmowania

określonych decyzji administracyjnych, (6) rekomendacja zmian prawnych,

jeśli takie będą konieczne, (7) koordynacja badań naukowych i wymiany

informacji dotyczących wilków.

Grupa Robocza powinna otrzymywać od odpowiednich instytucji

i jednostek (GDOŚ/RDOŚ, PGL LP, PZŁ) wszelkie informacje dotyczące

wilków (przede wszystkim dotyczące występowania i liczebności wilków,

martwych osobników, szkód wśród zwierząt gospodarskich, skali ubytków

w zwierzynie łownej). Informacje zebrane i analizowane przez Grupę

Roboczą, wraz z rekomendacjami koniecznych działań powinny być

przedkładane GDOŚ w formie corocznego raportu integrującego wszystkie

informacje dotyczące wilków w skali kraju. Grupa Robocza powinna także

służyć pomocą GDOŚ w przypadkach nagłych, wymagających natychmias-

towej reakcji, na przykład podejrzeń o pojawieniu się wilków zarażonych

wścieklizną.

Członkowie Grupy Roboczej (10 osób) powinni zostać powołani na

określony okres czasu przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.

W skład Grupy Roboczej powinni wchodzić przedstawiciele:

– instytucji naukowych (6 osób)

– PGL Lasy Państwowe (1 osoba)

– Polskiego Związku Łowieckiego (1 osoba)

– Polskiego Związku Owczarskiego (1 osoba)

– organizacji pozarządowych zajmujących się problemami ochrony wilka

(1 osoba)

Środki finansowe na działanie Grupy Roboczej (patrz: 9) powinna

zabezpieczyć GDOŚ. Szczegóły dotyczące zasad finansowania oraz sposobu

i prawidłowości wykorzystania otrzymanych środków powinna opracować

GDOŚ.

Docelowo, postulujemy silne prawne umiejscowienie Grupy Roboczej,

poprzez wpisanie konieczności jej powołania oraz określenia jej zadań

w „Ustawie o ochronie przyrody”.

8.2. Monitoring występowania i liczebności gatunku

W latach 2000–2006 Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży, we

współpracy z PGL LP, prowadził monitoring wilków na terenie całego

kraju (Jędrzejewski i in. 2002b, 2008). Metoda zastosowana w tym

monitoringu wzbudza szereg wątpliwości metodologicznych, głównie

dotyczących sposobów rozpoznawania wilków, watah i wyznaczania

ich areałów (Gula 2001). Dane dotyczące rozmieszczenia i liczebności

watah w Bieszczadach uzyskane tą metodą rozmijają się zupełnie z wy-

nikami wieloletnich badań wilków w Bieszczadach (por. Jędrzejewski

i in. 2002b i Gula 2008a), natomiast dane uzyskane w wyniku tego

monitoringu dla zachodniej Polski okazały się niewystarczające dla

oszacowania zasięgu (por. rozdział 4 niniejszego opracowania oraz

Jędrzejewski i in. 2008).

Podobną metodę monitoringu zaproponowano w opracowaniu „Moni-

toring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny”, strony 297–318

(Jędrzejewski i in. 2010). W naszej opinii, oprócz wątpliwości metodycznych

o których wyżej wspomniano, zaproponowany system jest zbyt skom-

plikowany, a możliwości jego realizacji są wątpliwe.

Proponujemy, aby monitoring populacji wilków w Polsce składał się

z dwóch zasadniczych elementów: (1) monitoringu zasięgu występowania

i (2) monitoringu liczebności.

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

8.2.1. Monitoring zasięgu

Monitoring zasięgu powinien opierać się o rejestrację obecności wilków we

wszystkich obwodach łowieckich w Polsce. Dzierżawca lub zarządca obwodu

łowieckiego zobowiązany będzie do wykazywania obecności wilków lub

ich braku (bez oceny ich liczebności i określania, czy są to osobniki osiadłe

czy migrujące) w swoim obwodzie łowieckim. Informacje te będą wpisywane

do zmodyfikowanego formularza rocznego planu łowieckiego (patrz: część

8.9.).

Formularze łowieckich planów hodowlanych ze wszystkich obwodów

łowieckich corocznie przesyłane są do Stacji Badawczej PZŁ w Czempiniu,

która dokonuje zestawień zawartych tam informacji. Dane dotyczące

występowania wilka będą przekazywane Grupie Roboczej, która każdego

roku będzie opracowywała na ich podstawie mapy cyfrowe występowania

wilka oraz publikowała raport dla GDOŚ.

Grupa Robocza powinna opracować dokładne zasady wyznaczania

zasięgu populacji wilków w oparciu o tak uzyskane dane. Szczegóły takich

analiz mogą być ustalone w różny sposób, istotne jest tylko żeby raz

ustalone zasady nie ulegały zmianom w kolejnych latach. Dzięki temu, że

metoda zbioru danych i analiz będzie taka sama z roku na rok, możliwe

będzie śledzenie zmian zasięgu wilków. Ma to kluczowe znaczenie dla

planowania działań ochronnych.

W naszej opinii, oprócz prostoty i niewielkich kosztów, taki system

monitoringu zasięgu ma jeszcze jedną ważną zaletę. Mianowicie, obecność

wilków jest rejestrowana na jednostkach powierzchni (obwody łowieckie

– średnia powierzchnia obwodów łowieckich to 53,6 km

) mniejszych niż

areał watahy wilczej (100–300 km

). Dzięki temu zwiększa się szansa

wykrycia poszczególnych watah, ponieważ gdy jej obecność nie zostania

zauważona w jednym obwodzie, może być odnotowana w innych.

8.2.2. Monitoring liczebności

Proponujemy, aby monitoring liczebności wilków dokonywany był w opar-

ciu o genotypowanie osobników z materiału nieinwazyjnego (kału i moczu).

Metoda ta pozwala na rozpoznawanie osobników na podstawie DNA

zawartego w kale lub moczu zabranym w terenie, bez konieczności odłowów

osobników i pobierania prób tkankowych. Szczegóły takich liczeń powinna

opracować Grupa Robocza. W niniejszej Strategii chcielibyśmy zwrócić

uwagę na kilka istotnych szczegółów, które muszą być uwzględnione

w planowaniu liczeń.

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

Po pierwsze, przy genotypowaniu materiału nieinwazyjnego często

zdarzają się błędy (przegląd zagadnienia w Beja-Pereira 2009). Obecnie

najlepszą metodą eliminowania błędów przy jednoczesnym ograniczaniu

kosztów genotypowania jest kombinacja preselekcji próbek przy pomocy

tzw. real time PCR i powtórzeń genotypowania (Hausknecht i in. 2010).

Ważne jest też, aby laboratorium, które będzie wykonywać genotypowanie,

oprócz odpowiedniego wyposażenia (m.in. urządzenie qPCR) miało też

doświadczenie w genotypowaniu materiału nieinwazyjnego, a w szczególno-

ści wilków.

Po drugie, należy dokładnie zaplanować skalę przestrzenną takich liczeń

oraz interwał czasowy, w którym byłyby wykonywane. Jakkolwiek samo

genotypowanie z materiału nieinwazyjnego nie jest obecnie szczególnie

drogie (od 200 do 500 złotych za 1 próbkę w zależności od liczby

markerów i powtórzeń) to przy dużej skali przestrzennej koszty mogłyby

być znaczne. Przykładowo, jeśli przyjmiemy, że na wschód od Wisły bytuje

około 600 wilków (Jędrzejewski i in. 2008), to zgenotypowanie wszystkich

(lub raczej większości) wilków na tym terenie wymagałoby analizy znacznie

większej liczby próbek niż liczba osobników. Przy założeniu, że byłoby to

3 razy więcej próbek niż jest osobników, liczba próbek wyniosła by 1 800.

Po zastosowaniu preselekcji z użyciem qPCR, liczba próbek zawierających

dostateczną ilość DNA do prawidłowego oznaczenia osobników spadłaby

do ok. 60%, czyli do ok. 1000 próbek. Przy kosztach 400 złotych za próbkę

i uwzględnieniu kosztów preselekcji qPCR, koszt takiej operacji wyniósł by

około 600 000 złotych.

Proponujemy, aby akcję liczenia wilków przy pomocy metod genetycz-

nych prowadzić co 5 lat. Liczeniami powinna być objęta cała powierzchnia

naszego kraju, a ponadto celowe byłoby wyznaczenie 10 powierzchni

próbnych rozmieszczonych w miarę równomiernie na terenie całego areału

występowania wilków w Polsce. Proponujemy aby były to regiony: (1)

Beskidu Niskiego, Bieszczadów i Pogórza, (2) Puszczy Solskiej, Lasów

Janowskich i Roztocza i (3) Podlasia, Warmii i Mazur (4) Puszczy Bydgoskiej

i Borów Tucholskich, (5) regionu Świętokrzyskiego, (6) Beskidu Śląskiego

i Żywieckiego (7) Borów Dolnośląskich, (8) Puszczy Rzepińskiej, (9) Puszczy

Noteckiej i (10) Lasów Pomorza. W każdym z tych regionów powinien

zostać wyznaczony obszar obejmujący areał kilku (3–6) watah, czyli od 450

do 1 000 km

W naszej opinii, przy planowaniu powierzchni i koordynacji ich kontroli

istotną role powinny pełnić osoby z ośrodków naukowych prowadzących

badania na wilkach w poszczególnych regionach, a więc IBS PAN, stacji

badawczych IOP PAN i MiIZ PAN, UJ, Uniwersytetu Przyrodniczego

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

w Poznaniu a także Stowarzyszenia Dla Natury Wilk i innych organizacji

pozarządowych, przy pełnej współpracy z PGL LP i PZŁ.

Środki finansowe na przeprowadzenie genetycznego monitoringu liczeb-

ności wilków (patrz: część 10) powinna zabezpieczyć GDOŚ. Praktycznym

rozwiązaniem byłoby przekazanie środków na działanie wybranej przez

GDOŚ instytucji wiodącej, która byłaby odpowiedzialna za przeprowadzenie

monitoringu liczebności i prawidłowość wykorzystania otrzymanych środ-

ków. Konieczne byłoby także zawarcie porozumienia z PGL LP i PZŁ

o zasadach uczestnictwa tych struktur w monitoringu wilków.

8.3. Regionalne programy zarządzania lokalnymi

populacjami wilków

Ochrona prawna wilka nie jest celem samym w sobie i nie może też być

miarą efektywnej ochrony gatunku. Celem ochrony powinno być za-

chowanie żywotnej populacji wilków na danym obszarze lub zwiększenie

areału. Osiągać się to powinno przez działania o charakterze aktywnego

zarządzania, które z jednej strony zapewnią prawidłowe funkcjonowanie

lokalnych populacji tego drapieżnika, a z drugiej zapewnią akceptację

i aktywne włączenie się w proces ochrony gatunku grup najbardziej

zainteresowanych (myśliwych, hodowców, leśników i przyrodników). Jak

najszersza akceptacja wilków przez lokalne społeczności na obszarach gdzie

te drapieżniki bytują wydaje się kluczowa dla realizacji podstawowego celu

ochrony (Linnell i in. 2008).

Wilki zasiedlają obecnie w Polsce rozległy areał (patrz: rozdział 4), ale

sytuacje lokalnych populacji tych drapieżników są bardzo różne. Dotyczy

to zarówno ich rozprzestrzenienia, liczebności i dynamiki, jak i odbioru

społecznego tych drapieżników. Generalnie można stwierdzić, że na wschód

od Wisły populacje wilków w najważniejszych regionach ich występowania

osiągnęły stan nasycenia. Są to: Karpaty i Pogórze Karpackie, Roztocze

wraz z Lasami Janowskimi i Puszczą Solską, Puszcza Białowieska i Knyszyń-

ska, Puszcza Augustowska i Kotlina Biebrzańska, Lasy Napiwodzko-Ramuc-

kie i Puszcza Piska oraz Puszcza Romincka i Puszcza Borecka. Potwierdzają

to badania prowadzone w Puszczy Białowieskiej i Bieszczadach, wykazujące

wysokie zagęszczenia wilków w tych regionach (Tabela 1). Badania

genetyczne prowadzone w Karpatach wskazują, że region Beskidu Niskiego,

Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego (ok. 5 000 km

zasiedlonych przez

wilki) stanowi dla wilków obszar spójnego środowiska, pozbawionego

barier dla ich dyspersji (Gula i in. 2009).

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

O dobrej jakości środowiska tego regionu dla bytowania wilków świadczą

także badania liczebności wilków w Karpatach przeprowadzone w 2006 r.

metodami genetycznej identyfikacji osobników z kału w oparciu o markery

mikrosatelitarne. Ocena ta wykazała, że minimalna liczba wilków bytujących

na tym obszarze (ok. 6500 km

) wynosi 300–350 osobników (M. Konopiński

i H. Okarma, IOP PAN dane niepublikowane) i jest znacznie wyższa niż

oszacowana dla tego regionu pojemność siedliskowa dla tych drapieżników

(Jędrzejewski i in. 2008).

Na większości areału bytowania wilków na wschód od Wisły wśród

myśliwych przeważa postawa tolerowania obecności wilków. Drapieżniki te

występują tam „od zawsze”, a myśliwi nauczyli się „dzielić” z wilkami (oraz

innymi dużymi drapieżnikami) populacjami ssaków kopytnych i pomimo

pewnych strat ekonomicznych są w stanie to zaaprobować. Myśliwi na tych

terenach często wyrażają pogląd o konieczności kontroli liczby wilków, co

najczęściej oznacza chęć przywrócenia wilków na listę zwierząt łownych.

Zaostrzenia się stanowisk skrajnych organizacji przyrodniczych, postulują-

cych redukcje pozyskania ssaków kopytnych w celu zapewniania bazy

pokarmowej dla wilków (patrz: część 5.2) powoduje, że opinie myśliwych

stają się również bardziej radykalne.

Niebezpieczeństwo takiej polaryzacji stanowisk nie jest niczym no-

wym, dostrzegał je już David Mech, niekwestionowany autorytet w spra-

wach biologii i ochrony wilka, który stwierdził: „…część społeczeństwa

przeciwna wilkom, jak hodowcy czy ich organizacje, zaostrzają swoje

„anty-wilcze” stanowisko w reakcji na skrajne postawy drugiej strony”

(Mech 1995). Oprócz niekorzystnych i niepotrzebnych napięć społecz-

nych generowanych przez takie postawy w lokalnych społecznościach,

dalsza polaryzacja postaw może mieć wymiar praktyczny – nielegalnego

zabijania wilków.

Utrzymanie generalnie korzystnego dla wilków odbioru społecznego

w tej części kraju wymaga, w naszej opinii, aktywnego zarządzania populacją

tych drapieżników. Jak wspominaliśmy we wcześniejszych rozdziałach

próby takich działań są podejmowane, mają jednak charakter efemeryczny

(działania na rzecz ograniczenia szkód wśród zwierząt gospodarskich) lub

nieprofesjonalny (decyzje o odstrzałach wilków). Jak wspomnieliśmy

wcześniej, działania na rzecz ograniczenia szkód powinny mieć charakter

programów systemowych, koordynowanych przez Grupę Roboczą.

W naszej opinii, kontrola liczby wilków przez odstrzały (ale nie

pozyskanie łowieckie w ramach rocznych planów łowieckich) powinna

być dopuszczona wyłącznie w tych regionach, gdzie ich liczba przekracza

pojemność środowiska wyznaczoną w oparciu o analizy jego parametrów

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

(np. Jędrzejewski i in. 2008). Grupa Robocza, w oparciu o analizy

zagęszczenia wilków i dynamiki zajmowanego przez nie areału (dane

pochodzące z monitoringu) oraz konfliktów powodowanych przez te

drapieżniki, powinna przedkładać GDOŚ konkretne rekomendacje w celu

ich sformalizowania w postaci decyzji administracyjnej.

Large Carnivore Initiative for Europe także zajęła w tej sprawie

stanowisko w wielokrotnie już cytowanych europejskich wytycznych dla

planów zarządzania dużymi ssakami drapieżnymi na poziomie populacyj-

nym. Uznaje się w nim, że na niektórych obszarach i w niektórych

sytuacjach pozyskanie łowieckie dużych ssaków drapieżnych może nie być

sprzeczne z ich ochroną, a koegzystencja między ludźmi a nimi może zostać

łatwiej osiągnięta, kiedy populacje dużych drapieżników będą utrzymywane

na poziomie niższym niż teoretycznie możliwe dla danego obszaru (Linnell

i in. 2008).

Na zachód od Wisły sytuacja wilków jest zupełnie inna. Chociaż

występują one tam w już dość licznych, to jednak znacznie rozproszonych

lokalizacjach: w Puszczy Bydgoskiej, Borach Tucholskich, Lasach Wałec-

kich, Puszczy Noteckiej, w Borach Dolnośląskich i Puszczy Rzepińskiej.

Liczba wilków w tej części naszego kraju określana jest jako niewielka

(Jędrzejewski i in. 2008, Nowak i Mysłajek 2011), ale oceny liczebności

nie są przekonywujące. Dlatego populacja tego gatunku w zachodniej

Polsce, wraz z wilkami bytującymi we wschodnich Niemczech została

sklasyfikowana przez LCIE jako populacja krytycznie zagrożona (Linnell

i in. 2008).

Myśliwi z tego obszaru Polski, gdzie wilki pojawiły się niedawno, nieraz

po kilkudziesięciu latach przerwy, nie są przyzwyczajeni do uwzględniania

tych drapieżników w prowadzeniu gospodarki łowieckiej. Straty ekonomicz-

ne są dla nich bardziej widoczne i odczuwalne, a potrafią je dobrze określić

porównując sytuację, kiedy nie było wilka z sytuacją, kiedy on się pojawił.

Z tych powodów ich opinie na temat wilków są często skrajnie negatywne.

Podwyższenie poziomu akceptacji społecznej dla wilków na zachodzie

Polski ma zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju tutejszej populacji tych

drapieżników, gdyż to właśnie bezpośrednia presja człowieka, a szczególnie

kłusownictwo, decyduje tutaj o utrzymaniu się lub zaniku lokalnych

subpopulacji wilka (Brzuski i Okarma 1997, Bereszyński 1998, Bereszyński

i in. 2001, Gula 2008c). Na tym obszarze muszą też być prowadzone

aktywne działania dotyczące wilków, jednak o innym charakterze niż na

wschód od Wisły. Powinny obejmować edukację kluczowych grup społecz-

nych (leśników, myśliwych i hodowców), monitoring stopnia izolacji oraz

określenie wskaźników populacyjnych (liczby i zagęszczenia wilków) wy-

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

starczających do uznania stanu ochrony subpopulacji na wyodrębnionych

obszarach za zadowalający, co pozwoliłoby docelowo na wprowadzenie

zasad aktywnego zarządzania populacją wilków, podobnie jak na wschód

od Wisły.

Zróżnicowanym oczekiwaniom i potrzebom dotyczącym funkcjonowania

populacji wilków na różnych obszarach Polski muszą wyjść naprzeciw

regionalne programy zarządzania lokalnymi populacjami wilków. Programy

takie powinny zostać sporządzone przez Grupę Roboczą, w drugim etapie

realizowania ”Krajowej strategii ochrony wilka…”, po wdrożeniu systemu

monitoringu tego gatunku w naszym kraju.

Dane z proponowanego w niniejszym opracowaniu monitoringu liczeb-

ności (monitoring genetyczny) pozwolą na wiarygodną ocenę liczebności

(zagęszczeń) wilków na wyodrębnionych obszarach, a w połączeniu z danymi

z monitoringu zasięgu, na oszacowanie dynamiki liczebności. Sposób

zarządzania dla danego obszaru czy grupy obszarów powinien także

uwzględniać sytuację populacyjną i prawną wilka w krajach sąsiadujących

z tym obszarem (populacje transgraniczne). Ponadto, przy ustalaniu doce-

lowych zagęszczeń wilków na poszczególnych obszarach ich występowania

musi być uwzględniony poziom szkód w lasach oraz uprawach i płodach

rolnych, powodowany przez ssaki kopytne będące podstawą pokarmu

wilków.

Grupa Robocza będzie także musiała opracować dla GDOŚ rekomenda-

cje dotyczące sposobu postępowania w sytuacjach, kiedy wilki zasiedlają

niewielkie, izolowane kompleksy leśne, często usytuowane w mozaice

polno-leśnej. W miejscach takich można oczekiwać dużych szkód wśród

zwierząt hodowlanych, a więc i wysokiego poziomu społecznych emocji

i nietolerancji w stosunku do tych drapieżników (Jędrzejewski i Bereszyński

2004).

8.4. System wypłaty odszkodowań za szkody wśród

zwierząt gospodarskich

Proponujemy utrzymanie odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody

wyrządzane przez wilki wśród zwierząt gospodarskich. Obecny system

wypłaty odszkodowań powinien być (1) zestandaryzowany we wszystkich

województwach, uzupełniony o (2) system monitoringu szkód i (3) programy

wspomagające hodowców w zabezpieczaniu stad przed atakami wilków.

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

8.4.1. Standaryzacja systemu wypłaty odszkodowań

W naszej opinii system szacowania szkód przez wyspecjalizowanych pracow-

ników RDOŚ (dawniej PSŁ i Konserwatora Przyrody) funkcjonujący

w województwie podkarpackim powinien być rozszerzony na wszystkie

województwa, w których występują szkody. W każdym RDOŚ powinien

zostać uruchomiony telefon wyposażony w automatyczną sekretarkę, pod

którym hodowcy mogliby zgłaszać zaistniałe przypadki, również poza

godzinami pracy RDOŚ. Ewaluacja zgłoszonych przypadków powinna być

dokonywana możliwie szybko, najlepiej w ciągu doby od zgłoszenia. Po

stwierdzeniu, że szkody zostały wyrządzone przez wilki, hodowcy powinna

być proponowana ugoda, obejmująca wypłatę odszkodowania.

Wysokość odszkodowania powinna być ustalana na podstawie corocznie

aktualizowanych cenników. Cenniki powinny być ustalane przez RDOŚ na

podstawie konsultacji ze związkami hodowców i regionalnymi Izbami

Rolniczymi. W przypadku nie zakwalifikowania szkody jako spowodowanej

przez wilki lub braku zgody hodowcy na wysokość odszkodowania, hodowca

powinien być informowany o możliwości dochodzenia swoich praw

w sądzie. Wszystkie czynności wykonane przez pracownika RDOŚ dokonu-

jącego oględzin powinny być spisane w formie protokołu. Mamy nadzieję,

że szczegóły procedur wypłaty odszkodowań zostaną wkrótce unormowane

w konsultowanym obecnie rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie

szacowania szkód wyrządzonych przez niektóre gatunki zwierząt objętych

ochroną gatunkową (projekt z dnia 25 lipca 2011 r.).

Ze względu na rotację pracowników RDOŚ i zróżnicowane doświad-

czenia poszczególnych RDOŚ w ocenie szkód, proponujemy, aby pracownicy

wyznaczeni do ewaluacji szkód brali udział w corocznym, ogólnopolskim

szkoleniu. Szczegóły szkolenia powinna opracować Grupa Robocza.

8.4.2. System monitoringu szkód

Monitoring szkód powinien obejmować zbieranie, przez pracowników

wydelegowanych do ewaluacji szkód przez poszczególne RDOŚ, informacji

dotyczącej szkód w zestandaryzowanej formie. Informacje powinny zawierać

podstawowe dane dotyczące miejsca (lokalizacja GPS), daty, pory dnia,

liczby zabitych zwierząt, etc. Szczegółową listę zbieranych informacji

powinna opracować Grupa Robocza. Informacje powinny być na bieżąco

wprowadzane do bazy komputerowej dostępnej m.in. dla członków Grupy

Roboczej przez Internet. Coroczne raporty zawierające zestawienie pod-

stawowych informacji dotyczących szkód oraz analizy czasowo-przestrzenne

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

sporządzane przy pomocy narzędzi GIS (Geograficzne Systemy Informacyj-

ne) powinny być sporządzane przez Grupę Roboczą i być częścią corocznych

raportów grupy (patrz: część 8.1).

8.4.3. Polepszenie stanu zabezpieczania stad

Na terenie kraju praktykowane są dwa zasadnicze typy hodowli owiec: (1)

hodowla owiec ras mięsnych (np. czarnogłówka i suffolk) prowadzona na

pastwiskach o relatywnie małym obszarze i (2) hodowla pasterskich owiec

redykowych (np. polska owca górska, tzw. cakla) prowadzona na rozległych

pastwiskach. W obu przypadkach należy stosować odmienne sposoby

zabezpieczeń.

W przypadku hodowli owiec mięsnych właściwe jest stosowanie ogro-

dzeń stałych, skutecznie uniemożliwiających dostęp wilków do zwierząt

hodowlanych. Dodatkowym zabezpieczeniem może być koszarowanie owiec

na noc w koszarach wyposażonych w ogrodzenie elektryczne. Ważne jest,

aby zastosowane ogrodzenia elektryczne były skonstruowane w taki sposób,

aby skutecznie odstraszały wilki przed wtargnięciem do koszaru (kilka

widocznych taśm przewodzących prąd elektryczny). Ogrodzenia tego typu

są obecnie dostępne na rynku.

W hodowlach typu pasterskiego na skuteczną ochronę składają się trzy

elementy: bezpośredni dozór, dozorujące psy pasterskie (np. owczarki

podhalańskie) oraz koszarowanie owiec w nocy. Zabezpieczenia te są już

obecnie zazwyczaj stosowane przez hodowców. Poprawę skuteczności można

osiągnąć przez dodatkowe stosowanie ogrodzeń elektrycznych podczas

koszarowania owiec w nocy.

W przypadku hodowli bydła i koni najważniejsze dla ochrony przed

wilkami jest nie pozostawianie tych zwierząt na pastwiskach na noc bez

dozoru lub odpowiedniego technicznego środka zabezpieczenia stada. We-

dług obowiązujących regulacji w takim przypadku nie przysługuje odszkodo-

wanie. Niestety, straty wśród bydła i koni (szczególnie, gdy niewypłacane jest

odszkodowanie, a strata jednostkowa jest znaczna) są powodem eskalacji

negatywnego nastawienia hodowców do wilków. Dlatego, w rejonach

nasilenia szkód należy podjąć dodatkowe działania uświadamiające hodow-

ców o ryzyku (także wymiernych nierekompensowanych strat finansowych)

pozostawiania inwentarza na noc na pastwiskach. Obszary, na których należy

przeprowadzić tego rodzaju działania edukacyjne są łatwe do zdefiniowania

w oparciu o analizy czasowo-przestrzenne dystrybucji szkód (np. Gula 2008a).

Ze względu na znaczne koszty zabezpieczeń i rosnące koszty wypłaty

odszkodowań proponuje się wdrożenie programu wspomagania hodowców

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

w tej dziedzinie. Program taki powinien składać się z trzech elementów (1)

dofinansowania kosztów ogrodzeń stałych, (2) zorganizowania dystrybucji

i wspomagania finansowania zakupu ogrodzeń elektrycznych (3) stworzenia

ośrodka hodowli i szkolenia psów pasterskich (owczarków podhalańskich)

oraz nieodpłatnej dystrybucji takich psów wśród hodowców. Szczegóły

i zakres takiego programu powinny zostać opracowane przez Grupę Roboczą

w porozumieniu z GDOŚ/RDOŚ.

Propozycje te są zgodne z obowiązującą „Ustawą o ochronie przyrody”,

która podkreśla potrzebę podjęcia programów przeciwdziałania powstawa-

niu szkód. Art. 126 ust. 4 ustawy mówi, iż właściciele lub użytkownicy

gospodarstw rolnych i leśnych mogą współdziałać z wojewodą, a na obszarze

parku narodowego – z dyrektorem tego parku, w zakresie sposobów zabez-

pieczania upraw i płodów rolnych, lasów oraz zwierząt gospodarskich przed

szkodami powodowanymi przez zwierzęta, o których mowa w ust. 1.

Natomiast ust. 5 umożliwia przeznaczenie na ten cel środków z budżetu

wojewody lub parku narodowego (współdziałanie, o którym mowa w ust.

4, może obejmować budowę urządzeń lub wykonanie zabiegów zapobiegają-

cych szkodom, finansowane z budżetu właściwego miejscowo dyrektora

parku narodowego lub wojewody, w ramach zawartych umów cywilnopraw-

nych).

Zadania aktywnego przeciwdziałania szkodom, wymienione w „Ustawie

o ochronie przyrody” przejęły i prowadzą obecnie RDOŚ, ale ograniczone

środki finansowe, które posiadają w swoich budżetach pozwalają w więk-

szości jedynie na wypłaty odszkodowań, a brakuje ich na działania

o charakterze proaktywnym. Dlatego też proponujemy, aby stworzono

wojewódzkie programy przeciwdziałania szkodom finansowane np. przez

Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Hodowcy, którzy otrzymaliby wsparcie finansowe na pokrycie kosztów

zakupu lub zbudowania środków ochrony inwentarza byliby odpowiedzialni

za ich właściwe zastosowanie. Komisja oceniająca szkody powinna określić,

czy hodowca, który otrzymał taką pomoc finansową wykorzystał ją

w prawidłowy sposób i zwierzęta były odpowiednio zabezpieczone. Jeżeli

tak, to odszkodowanie zostanie wypłacone, a jeżeli nie – to poszkodowany

nie otrzyma rekompensaty.

Można także rozważyć system, w którym dodatkowe dotacje dla

hodowców na finansowanie zabezpieczania stad zwalniałyby Skarb Państwa

z konieczności wypłaty odszkodowań. Opłacalność takich rozwiązań ogra-

niczona byłaby zapewne do obszarów nasilenia szkód, ale wymagałoby to

dokładnych kalkulacji i analiz wykraczających poza ramy niniejszego

opracowania. Wdrożenie takich rozwiązań wymagałoby także zmian regu-

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

lacji prawnych. Projekt takich rozwiązań wraz z koniecznymi analizami

mogłaby przygotować Grupa Robocza i przedstawić wynikające z nich

rekomendacje GDOŚ.

8.5. Zmniejszenie konfliktu między wilkiem

a gospodarką łowiecką

Podmioty prowadzące gospodarkę łowiecką (PGL LP i PZŁ) są jedyną siłą,

zdolną wpływać (zarówno pozytywnie jak i negatywnie) na to, co się dzieje

z wilkami w terenie. Instytucje te dysponują ludźmi, sprzętem i są stale

obecne w lasach, w których występują wilki. Ponieważ ścisła ochrona

wilków obniża rentowność gospodarki łowieckiej prowadzonej przez te

podmioty, taki kształt zarządzania populacją wilków nie jest przez te

podmioty akceptowany. System, w którym podmioty prowadzące gos-

podarkę łowiecką ponoszą straty powodowane przez wilki i są żywotnie

zainteresowane ich eliminacją lub w najlepszym przypadku redukcją,

a jednocześnie są jedyną siła zdolną kontrolować to, co się dzieje z wilkami

w terenie, jest fundamentalnym źródłem konfliktu i przyczyną, dla którego

prawo nie jest egzekwowane.

W naszej opinii, sytuacja ta jest bezpośrednim powodem, dla którego

rekolonizacja dogodnych dla bytowania wilków obszarów w Polsce postępuje

tak wolno, a w wielu miejscach wilki nie są w stanie się osiedlić. Sytuacją

taką trafnie opisał L. Boitani w europejskim planie ochrony wilków ”Nie

egzekwowanie prawa należy do najważniejszych czynników ograniczających

przeżywalność wilków i odtworzenie ich populacji w Europie (...) W kilku

krajach europejskich (nie wszystkich) nielegalne pozyskanie wilków jest

tolerowane przez władze, jako akceptowalna metoda ograniczania ich

populacji. Władze wolą raczej unikać konfrontacji z silną opozycją orędow-

ników wilka przeciw wprowadzeniu bardziej racjonalnych metod i zor-

ganizowanej redukcji jego populacji” (Boitani 2000). Naprawa tej sytuacji

jest szczególnie istotna gdyż w związku z trwającą budową krajowej sieci

dróg expressowych i autostrad możliwości dyspersji wilków w naszym kraju

ulegną z pewnością pogorszeniu.

Należy wyraźnie stwierdzić, że racjonalne i prowadzone pod kontrolą

pozyskanie łowieckie nie stoi w sprzeczności z zachowaniem żywotnych

populacji wilków oraz możliwością ich ekspansji na nowe tereny. Wynika

to z biologii wilków, które charakteryzują się wysoką reprodukcją i wysoką

śmiertelnością obserwowaną również w populacjach, w których nie ma

ingerencji człowieka (Mech i in. 1998). Wilki utrzymują stałą liczebność

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

populacji, nawet przy 35% śmiertelności całkowitej („naturalnej” i powo-

dowanej przez człowieka) (Mech i Boitani 2003). To powoduje, że margines

do ingerencji w populację jest relatywnie duży, 3-krotnie większy niż na

przykład w przypadku innych dużych drapieżników – niedźwiedzi (J.

Svenson Norwegian University of Life Sciences, informacja ustna). Oczywiś-

cie, trzeba zaznaczyć, że u gatunków wysoce socjalnych, a takim jest wilk,

sama liczebność populacji nie jest równoważnikiem stanu populacji

Large Carnivore Initiative for Europe (LCIE) w wytycznych dla planów

zarządzania dużymi ssakami drapieżnymi na poziomie populacyjnym

jednoznacznie dopuszcza pozyskanie wilków w niektórych sytuacjach:

„Zdajemy sobie sprawę, że pozyskanie łowieckie/kontrola letalna dużych

ssaków drapieżnych może być kontrowersyjne, jednak LCIE wierzy, że może

ono być zgodne z ich ochroną w wielu, ale oczywiście nie wszystkich

regionach i sytuacjach. Jest bardzo ważne, żeby pamiętać, iż ochrona

drapieżników nie koniecznie oznacza ich ścisłą ochronę” (Linnell i in. 2008).

Podobnie D. Mech stwierdził, że „[...] liczebność wilków powinna być

prawdopodobnie kontrolowana niemal wszędzie tam, gdzie ich populacja jest

odtwarzana[...] (Mech 1995).

Analizując zdefiniowane wcześniej niespójności i sprzeczności, w działa-

niach ochronnych na rzecz wilka z jednej strony, a praktyką gospodarki

łowieckiej w warunkach obecności drugiej strony; sprecyzowaliśmy działania

na czterech polach, które zminimalizują konflikt pomiędzy ochroną wilka

a gospodarką łowiecką w Polsce.

8.5.1. Straty ekonomiczne

Wydaje się, że jedynym realistycznym rozwiązaniem, jest rekompensowanie

strat ekonomicznych i innych ograniczeń ponoszonych przez podmioty

prowadzące gospodarkę łowiecką z tytułu obecności wilka poprzez jego

ograniczone i rozważne użytkowanie. W naszym kraju są już dziś miejsca,

w których zagęszczenie wilków jest równe lub przekracza wyznaczone

pojemności środowiska (Jędrzejewski i in. 2008). Z drugiej strony, na

dużych obszarach Polski, na których wilk mógłby bytować, nie ma go tam

lub dopiero się pojawia. Z tych powodów uzasadnione jest, więc regionalne

zróżnicowanie sposobu zarządzania poszczególnymi populacjami wilka.

Strefowe zarządzanie populacją wilków jest rozwiązaniem zalecanym prze

LCIE, Wolf Action plan i D. Mecha (Mech 1995, Boitani 2000, Linnell

2008). LCIE rekomenduje również kontrolę wilków w rejonach, gdzie

osiągną one wysokie zagęszczenie „W niektórych sytuacjach koegzystencja

może być o wiele łatwiej osiągnięta, jeżeli populacje dużych drapieżników

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

będę utrzymywane w niższych zagęszczeniach niż te, które dany obszar

mógłby potencjalnie utrzymać” (Linnell i in. 2008).

Dobrą podstawą do wyznaczenia pojemności dla poszczególnych regio-

nów może być analiza środowiska bytowania i potencjalnej ekspansji

wilków w Polsce zawarta w opracowaniu Jędrzejewski i in. (2008). Myśliwi

dokonujący odstrzału wilka powinien mieć prawo do trofeum (skóra,

czaszka), a dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich – do sprzedaży

odstrzału na wilka (przychody z tego tytułu mogą stanowić formę rekom-

pensaty za straty w gospodarce łowieckiej, ponoszone z tytułu obecności

wilka). Dodatkowo, rozwiązanie takie przyczyniłoby się być może do

ograniczenia ewentualnego kłusownictwa ponieważ należy przypuszczać, że

myśliwi mogący legalnie pozyskać wilka lub sprzedać odstrzał na wilka sami

byliby zainteresowani wyeliminowaniem nielegalnych działań przeciwko

tym drapieżnikom.

Szczegółowe zasady sposobu postępowania w każdym regionie powinny

zostać opracowane przez Grupę Roboczą (patrz: część 8.3) i zatwierdzone

przez GDOŚ.

8.5.2. Uwzględnianie drapieżnictwa wilków w planowaniu pozyskania

jeleniowatych i dzików

Planowanie pozyskania jeleni, saren i dzików powinno być dokonywane

w oparciu o stany inwentaryzacyjne i spodziewany przyrost populacji

jeleniowatych i dzików w sytuacji, gdyby nie istniało pozyskanie łowieckie,

przy uwzględnieniu wszystkich innych czynników śmiertelności (a nie

jak dotychczas w oparciu o liczebność zwierzyny przed okresem polowań).

Stwierdzone w trakcie sezonu łowieckiego ubytki naturalne winny być

odnotowywane w rocznych planach łowieckich, ale nie powinny być

zaliczane do realizacji planu pozyskania. Wymaga to zmian prawnych

(patrz: część 8.9) oraz opracowania najbardziej wiarygodnego i eko-

nomicznie opłacalnego sposobu określania przyrostu rzeczywistego po-

pulacji.

Ustalanie poziomu pozyskania jeleni i dzików, w oparciu o dane

inwetaryzacyjne i spodziewany przyrost populacji powinno odbywać się

w ramach łowieckich rejonów hodowlanych, a nie obwodów łowieckich.

W przypadku sarny, ze względu na małe areały bytowania tych zwierząt,

planowanie na poziomie obwodu jest poprawne. Rejony hodowlane

powinny być wyznaczane w oparciu o lokalne rozpoznanie parametrów

przestrzennych populacji jeleni i dzików. Należy dopuścić tworzenie

oddzielnych rejonów dla jeleni i dzików. Łowieckim rejonem hodowlanym

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

winien kierować prawnie umocowany koordynator wyznaczany przez

właściwego dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych.

Do podstawowych zadań koordynatora winno należeć wyznaczanie

poziomu pozyskania jeleni i dzików w łowieckim rejonie hodowlanym oraz

podział tego pozyskania na obwody łowieckie. Roczne plany łowieckie

winny podlegać uzgadnianiu z koordynatorem w zakresie pozyskania jeleni

i dzików. Przyjęcie takiego rozwiązania zapobiegnie planowaniu pozyskania

tych samych jeleni bądź dzików (zwierzęta te mają duże areały bytowania

i tendencję do sezonowych migracji, szczególnie w górach) w różnych

obwodach łowieckich. Proponowane rozwiązania wymagają odpowiednich

zmian prawnych (patrz: część 8.9).

8.5.3. Optymalne i docelowe zagęszczenia jeleniowatych i dzików

Przyjęte w zasadach selekcji osobniczej i populacyjnej zwierząt łownych

(NRŁ 2005) optymalne zagęszczenia jeleni, saren i dzików oraz wynikającej

z nich zagęszczenia docelowe w wieloletnich łowieckich planach hodow-

lanych wyznaczone zostały w szerokich przedziałach. Jednak były one

ustalone w oparciu o błędne rozpoznanie liczebności ssaków kopytnych.

W licznych badaniach prowadzonych w różnych rejonach kraju wykazano,

że rzeczywiste stany jeleni i saren są czasem wielokrotnie wyższe od

oficjalnie podawanych (Pucek i in. 1975, Wawrzyniak i in. 2010). Daje to

silne podstawy do stwierdzenia, że stany zwierząt kopytnych są wyższe niż

uważano podczas ustalania dopuszczalnych zagęszczeń. Często rzeczywiste

zagęszczenia przekraczają górne progi zagęszczeń dopuszczalnych (optymal-

nych i docelowych) dla danych obszarów. Nie znaczy to, że zwierzyny jest

za dużo, tylko, że normy zagęszczenia zostały źle określone.

Normy te mają, niestety, istotne znaczenia dla leśników prowadzących

gospodarkę łowiecką. Mianowicie podczas kontroli kompleksowych oce-

niany jest poziom szkód w lasach powodowany przez zwierzynę, głównie

jeleniowate. Jednym z elementów przeciwdziałania szkodom, wg zasad

przyjętych przez inspekcję LP, jest utrzymywanie zagęszczeń zwierzyny na

poziomie nie przekraczającym zagęszczeń docelowych (nawet, jeśli nie ma

szkód, to zagęszczenia wyższe od docelowych stwarzają warunki do ich

powstania, więc wydawane są zalecenia redukcji stanów zwierzyny). Wobec

tego nadleśniczowie i dyrektorzy Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwo-

wych zatwierdzający roczne plany łowieckie pilnie przestrzegają, aby

zatwierdzać plany pozyskania jeleniowatych na poziomie gwarantującym

nie przekraczanie ustalonych zagęszczeń docelowych. Podobny problem

narasta w ostatnich latach z dzikiem, który wyrządza duże i nieakceptowane

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

przez rolników szkody w uprawach i płodach rolnych, a gatunek ten

w niektórych regionach kraju stanowi istotny składnik pokarmu wilka.

Taka sytuacja zmusza dzierżawców i zarządców obwodów do zaniżania

stanów zwierzyny. A to z kolei wśród środowisk zajmujących się ochroną

wilka stwarza wrażenie, w oparciu o określone w badaniach naukowych

zapotrzebowanie pokarmowe tych drapieżników (Jędrzejewski i in. 2002a),

że jest za mało jeleni i saren dla zaspokojenia potrzeb pokarmowych

wilka. Konsekwencją tego są postulaty o ograniczeniu lub wstrzymaniu

pozyskania łowieckiego. Tymczasem widać wyraźnie, że w Polsce obecnie

stabilnej lub rosnącej populacji wilków nie zagraża brak ofiar, a populacje

jeleni, saren i dzików ciągle rosną pomimo drapieżnictwa wilków (GUS

2009).

8.5.4. Postulaty ograniczenia lub wstrzymanie pozyskania łowieckiego

na terenach, gdzie występują wilki

Dla myśliwych problem związany z próbami ograniczania lub nawet

wstrzymania gospodarki łowieckiej w rejonach występowania wilka jest

dużo bardziej istotny i drażliwy niż same straty powodowane przez obecność

wilków. Z kolei dla pewnych radykalnych środowisk ochroniarskich

przyznanie, że racjonalna gospodarka łowiecka nie stanowi zagrożenia dla

funkcjonowania populacji wilka, jest nie do zaakceptowania. Tak więc

widać wyraźnie, że istnieje tutaj fundamentalny konflikt, którego podłoże

nie jest merytoryczne, ale dotyczy wyznawanych poglądów, postaw i emocji.

Racjonalne zarządzanie powinno bazować na faktach, a nie na obiego-

wych opiniach, czy własnych subiektywnych poglądach spierających się

stron. Fakty wynikające z prowadzonych badań naukowych i doświadczenia

praktycznego są następujące:

– prawidłowo prowadzona gospodarka łowiecka, w tym użytkowanie

łowieckie ssaków kopytnych, nie zagraża funkcjonowaniu wilków

i innych dużych drapieżników. Taka sytuacja ma obecnie miejsce

w naszym kraju, gdzie ciągle wzrasta liczebność jeleni saren i dzików

(GUS 2010), a wilki zwiększają swój areał (patrz: część 4).

– wyznaczanie sztucznych poziomów pozyskania ssaków kopytnych w celu

zapewnienia bazy pokarmowej wilkom nie ma podstaw merytorycznych

i nie przyczynia się do wzrostu liczebności tych drapieżników. Populacje

ssaków kopytnych mają bowiem znacznie wyższe liczebności niż to się

oficjalnie wykazuje (Pucek i in. 1975, Wawrzyniak i in. 2010).

– wilki nie są w stanie kontrolować liczebności swoich ofiar w aktualnej

sytuacji populacyjnej jeleniowatych i dzika. (Jędrzejewski i in. 2002a).

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

– z tego powodu wilki nie przyczyniają się do ograniczania szkód w lasach

oraz uprawach i płodach rolnych, wyrządzanych przez ssaki kopytne.

Obecność tych drapieżników może według niektórych badaczy (Van de

Veen 1979) wręcz wpływać na lokalny wzrost tych szkód.

8.6. Fragmentacja siedlisk

Do niedawna główną barierą uniemożliwiającą łączność między populacjami

wilków w różnych częściach Polski były rozległe obszary upraw rolnych.

Obecnie większego znaczenia nabiera rosnące natężenie ruchu samo-

chodowego, zabudowa oraz plany rozbudowy sieci dróg ekspresowych

i autostrad. Drogi te, zgodnie z obowiązującymi standardami i wymogami

bezpieczeństwa, będą ogrodzone, co oznacza, że będą całkowitą barierą dla

przemieszczaniu się dużych zwierząt naziemnych (Kurek 2010a). Realizacja

tych planów spowoduje fragmentację populacji wilków (Jędrzejewski

i Bereszyński 2004).

Już obecnie znaczna część polskiej populacji wilków jest silnie rozczłon-

kowana, a poszczególne jej fragmenty są niewielkie i narażone na wyginięcie.

Analizy prowadzone na podobnych populacjach (np. w warunkach Szwecji

i Norwegii) wykazały, że szansę przetrwania powyżej 100 lat mają izolowane

populacje wilków liczące co najmniej 200 osobników (Flagstad i in. 2003).

Jeżeli nie zostaną podjęte środki zapobiegające izolacji poszczególnych

subpopulacji, warunek ten mogą w niedługim czasie spełniać tylko sub-

populacje położone wzdłuż wschodniej granicy i subpopulacja karpacka.

Dlatego też bardzo ważne znaczenie dla skutecznej ochrony tego gatunku

w Polsce będzie miało zachowanie łączności między subpopulacjami wilka

poprzez zapewnienie możliwości migracyjnych i właściwe zaplanowanie

korytarzy ekologicznych łączących sieć obszarów chronionych Natura 2000

w jedną całość ekologiczną. Propozycja sieci leśnych korytarzy ekologicznych

w Polsce, wyznaczonych na podstawie rekonstrukcji historycznych szlaków

migracyjnych wilków w XX wieku oraz analizy stopnia lesistości i zalud-

nienia terenów, przez które mogłyby one przebiegać została już szczegółowo

przedstawiona (Jędrzejewski i Bereszyński 2004, Jędrzejewski 2009).

Wyodrębniono korytarze główne, wyznaczające osie migracji w skali całej

Polski, oraz korytarze uzupełniające, zapewniające pewną wariantowość

przebiegu migracji. Zaproponowana sieć ma charakter schematyczny; jej

uszczegółowienie i uzupełnienie powinno być oparte o analizy sytuacji

terenowych i map. Szerokość korytarzy powinna być zmienna i zależna od

lokalnej sytuacji. Może obejmować całe kompleksy leśne (szczególnie te

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

zasiedlone przez wilki) lub kilkukilometrowy pas mniejszych zalesień

(Jędrzejewski i Bereszyński 2004, Jędrzejewski 2009).

Aby poprawić możliwości migracyjne dużych zwierząt, niezbędne jest

(Jędrzejewski i Bereszyński 2004):

– nadanie proponowanym korytarzom odpowiedniego statusu prawnego

zapewniającego ochronę ich ciągłości i drożności;

– zwiększanie lesistości w obrębie korytarzy w taki sposób, aby zagęszczać

płaty lasu i skracać odcinki bezleśne (docelowo powinny być one nie

dłuższe niż 500 m);

– wybudowanie przejść dla zwierząt w miejscach przecięcia korytarzy

przez drogi o dużym nasileniu ruchu lub inne budowle uniemożliwiające

migracje.

Sieć planowanych dróg krajowych, ekspresowych i autostrad w wielu

miejscach przecina obszar występowania wilków i ich potencjalne korytarze

migracyjne. Konieczne jest zatem odpowiednie zaprojektowanie elementów

konstrukcji tych dróg w miejscach, gdzie istnieje duże prawdopodobieństwo

przechodzenia zwierząt (dla wilków są to obszary leśne). W przypadku dróg

nieogrodzonych ważne jest tylko odpowiednie ukształtowanie drogi i po-

boczy, umożliwiające swobodne przekraczanie jej przez zwierzęta. Grodzone

autostrady i drogi ekspresowe lub odcinki innych dróg położone na

wysokich nasypach wymagają budowy przejść dla zwierząt.

Najlepsze efekty dają przejścia dolne, o szerokości co najmniej 20

m i wysokości 3–4 m. Szansa ich wykorzystywania przez zwierzęta wzrasta,

jeżeli są zlokalizowane nad ciekami wodnymi, ale muszą być one szersze niż

szerokość cieku. Połączenie budowy przejścia dla zwierząt z budową mostu

lub estakady jest zwykle rozwiązaniem najlepszym i najtańszym. Przejścia

górne są trudniejsze do wykonania i zwykle bardziej kosztowne. Ich

optymalna szerokość wynosi ok. 80 m; muszą być właściwie ukształtowane

i obsadzone roślinnością (Jędrzejewski i in. 2004b, Kurek 2010b).

Bardzo ważna jest też liczba przejść. Przejścia dla zwierząt wzdłuż

grodzonych odcinków autostrad i dróg przecinających korytarze migracyjne

oraz przechodzące przez tereny zamieszkałe przez wilki powinny być

rozmieszczone nie rzadziej niż 1–2 km (Jędrzejewski i Bereszyński 2004).

Wyznaczenie i ochrona korytarzy ekologicznych ma podstawowe

znaczenie dla utrzymania ciągłości biologicznej wielu gatunków dzikich

zwierząt, nie tylko wilków. W naszej ocenie jest to jeden z kluczowych

warunków zachowania dzikiej przyrody w Polsce. Dlatego uważamy, że

Grupa Robocza powinna czynnie włączyć się w proces ochrony korytarzy,

proponując rozwiązania istotne z punktu widzenia wilków i innych dużych

drapieżników.

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

8.7. Współpraca międzynarodowa

Jak wynika z analiz przestrzennych występowania wilków w Polsce, duża

cześć populacji bytuje w terenach przygranicznych (Jędrzejewski i in.

2004b, 2005b, 2008). Jest to między innymi spowodowane charakterem

granic państwowych i sytuacją polityczną po II wojnie światowej. Czynniki

te spowodowały, że wzdłuż granic powstały obszary o słabo rozwiniętej

infrastrukturze i mniej zaludnione. W przypadku granicy południowej

dodatkowym czynnikiem sprzyjającym osiedleniu wzdłuż niej wilków był

trudno dostępny charakter terenów górskich. Można powiedzieć, że

czynniki te sprzyjały rozwojowi populacji wilków na terenach przygranicz-

nych Polski, jednak obecnie konieczność zarządzania populacjami, których

zasięg wykracza poza granice państwowe stwarza problemy natury or-

ganizacyjnej.

Koordynacja zarządzania populacją wilków na poziomie międzynarodo-

wym ma w naszym kraju szczególne znaczenie, ponieważ terytorium Polski

stanowi swoisty pomost pomiędzy populacją wilków w Karpatach (najwięk-

szą w Unii Europejskiej) i populacjami wilków na wschodzie Europy, które

łączą się z populacjami azjatyckimi (Pilot i in. 2010). Dodatkowo, Polska

stanowi zaplecze do zasiedlenia przez wilki wschodniej i północnej części

Niemiec. Z Niemcami dzielimy też wspólny status ochronny wilków, gdyż

są one w obu naszych krajach ściśle chronione.

Jak wspomniano w rozdziale 3.2, współpraca między Polską a państwami

sąsiednimi ogranicza się obecnie do wymiany informacji ze stroną niemiecką.

Współpraca z pozostałymi sąsiadami Polski albo w ogóle nie istnieje, albo

jest niedostateczna. W krajach tych obowiązują też inne regulacje prawne

– wilki są w nich pozyskiwane łowiecko, albo wręcz tępione (Białoruś).

W naszej opinii konieczne jest nawiązanie rzeczywistej współpracy

międzynarodowej w ramach trzech obszarów (ekoregionów): (1) karpac-

kiego – współpraca z Ukrainą, Słowacją i Republiką Czeską, (2) wschodniego

– współpraca z Ukrainą, Białorusią, Litwą i Rosją oraz (3) zachodniego

– współpraca z Niemcami. Postulujemy, aby Ministerstwo Środowiska

i Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska podjęły, w ramach swoich

kompetencji, działania w celu powołania dwustronnych grup roboczych ds.

zarządzania transgranicznymi populacjami dużych ssaków drapieżnych

z każdym z państw, z którym dzielimy te populacje. Prace takich grup

powinny być koordynowane przez Grupę Roboczą, a także odpowiednie

grupy koordynacyjne proponowane w krajowych strategiach ochrony

niedźwiedzia i rysia.

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

Wszczęcie kroków mających służyć wypracowaniu spójnych sposobów

zarządzania transgranicznymi populacjami dużych drapieżników jest pilne

i konieczne, gdyż obecnie są one bardzo często sprzeczne. Te same

watahy wilków są chronione po jednej stronie granicy, a eksploatowane

łowiecko lub nawet tępione po drugiej. Koordynacja sposobów trans-

granicznego zarządzania dużymi ssakami drapieżnymi jest też wymogiem

europejskich planów zarządzania na poziomie populacyjnym (Linnell i in.

2008).

8.8. Działania informacyjne/edukacyjne/komunikacyjne

Różnego rodzaju przedsięwzięcia i inicjatywy o charakterze edukacyjnym są

ważnym sposobem zwiększenia świadomości społecznej na temat dużych

drapieżników, co powinno w konsekwencji prowadzić do podniesienia

poziomu akceptacji tych zwierząt. Znaczenia tych działań nie można jednak

przeceniać i traktować ich, jako jedyne, które mogą poprawić stan ochrony

wilka, rysia i niedźwiedzia. Muszą one być wdrażane jako przedsięwzięcia

komplementarne do aktywnych działań zarządzania gatunkiem.

Działania edukacyjne muszą się opierać o rozpoznanie wiedzy i oczeki-

wań kluczowych grup społecznych mających wpływ na ochronę gatunku

(Kellert i in. 1996, Nie 2001, Røskaft i in. 2003, Kleiven i in. 2004). Na

podstawie rozpoznanych postaw i poziomu wiadomości powinny zostać

opracowane materiały edukacyjne kierowane do hodowców, myśliwych

oraz wiejskich społeczności lokalnych. Treść tych materiałów powinna

opierać się na rzetelnej wiedzy na temat biologii i ekologii wilków,

a w szczególności populacji wilków w Polsce. Źródłem takiej wiedzy,

oprócz wyników badań naukowych, mogą być coroczne raporty Grupy

Roboczej.

Działania edukacyjne i komunikacyjne nie powinny być prowadzone

tylko przez organizacje społeczne i instytucje naukowe, jak to zwykle miało

miejsce do tej pory, ale przede wszystkim przez rządowe i samorządowe

instytucje zajmujące się rolnictwem i ochroną przyrody, tj. Ministerstwo

Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Środowiska, GDOŚ/RDOŚ, ośrodki

doradztwa rolniczego, służby ochrony przyrody, itd.

Hodowcy powinni mieć łatwy dostęp do informacji związanych ze

skutecznymi metodami ochrony zwierząt hodowlanych, a także dotyczących

szacowania szkód wyrządzanych przez wilki i warunków uzyskiwania

odszkodowań. Do myśliwych musi być skierowana oferta szkoleń, warsz-

tatów i paneli dyskusyjnych o roli dużych drapieżników w przyrodzie

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

i sposobie ich funkcjonowania w realiach współczesnej gospodarki ło-

wieckiej.

Propozycje konkretnych działań edukacyjnych i komunikacyjnych powin-

na opracować Grupa Robocza i przedłożyć je GDOŚ.

8.9. Konieczne zmiany legislacyjne

Proponowane w ramach niniejszej strategii działania nie stoją w sprzeczności

z prawem międzynarodowym, wspólnotowym, ani krajowym. Wymagane

będą jedynie zmiany w krajowych przepisach dotyczących obszaru gospoda-

rki łowieckiej.

1. Docelowo, postulujemy silne prawne umiejscowienie Grupy Roboczej,

poprzez wpisanie konieczności jej powołania oraz określenia jej zadań

w „Ustawie o ochronie przyrody”. Wymaga to zmiany „Ustawy

o ochronie przyrody”.

2. Zmiana formularza planu łowieckiego tak, aby należało także wpisywać

występowanie dużych ssaków drapieżnych (wilka, rysia i niedźwiedzia).

Wymaga to zmiany treści rozporządzenia Ministra Środowiska w spra-

wie rocznych planów łowieckich i wieloletnich łowieckich planów

hodowlanych.

3. Stwierdzone w trakcie sezonu łowieckiego ubytki naturalne winny być

odnotowywane w rocznych planach łowieckich, ale nie powinny być

zaliczane do realizacji planu pozyskania. Planowanie pozyskania

łowieckiego winno być przeprowadzane w oparciu o stany inwen-

taryzacyjne i spodziewany przyrost rzeczywisty populacji (o ile wzrosła-

by liczebność populacji, gdyby nie było pozyskania łowieckiego), a nie

jak dotychczas liczebność tych gatunków przed okresem polowań.

Wymaga to zmiany treści rozporządzenia Ministra Środowiska w spra-

wie rocznych planów łowieckich i wieloletnich łowieckich planów

hodowlanych.

4. Ustalanie poziomu pozyskania jeleni i dzików, w oparciu o dane

inwetaryzacyjne i rzeczywisty przyrost populacji powinno odbywać się

w ramach łowieckich rejonów hodowlanych, a nie obwodów łowieckich.

Rejony te powinny być wyznaczane w oparciu o lokalne rozpoznanie

parametrów przestrzennych populacji jeleni i dzików. Należy dopuścić

tworzenie oddzielnych rejonów dla jeleni i dzików. Łowieckim rejonem

hodowlanym winien kierować prawnie umocowany koordynator wy-

znaczany przez właściwego dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów

Państwowych.

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

Do podstawowych zadań koordynatora winno należeć wyznaczanie

poziomu pozyskania jeleni i dzików w łowieckim rejonie hodowlanym

oraz podział tego pozyskania na obwody łowieckie. Roczne plany

łowieckie winny podlegać uzgadnianiu z koordynatorem w zakresie

pozyskania jeleni i dzików. Przyjęcie takiego rozwiązania zapobiegnie

planowaniu pozyskania tych samych jeleni bądź dzików (zwierzęta te

mają duże areały bytowania i tendencję do sezonowych migracji,

szczególnie w górach) w różnych obwodach łowieckich.

Wymaga to zmiany ustawy Prawo łowieckie oraz rozporządzenia

Ministra Środowiska w sprawie rocznych planów łowieckich i wielolet-

nich łowieckich planów hodowlanych.

5. Objęcie odszkodowaniami psów zabijanych przez wilki. Proponujemy,

aby za psy zabite przez wilki były wypłacane odszkodowania, zarówno

za psy rasowe jak i nierasowe, psy użytkowe, jak i tzw. psy łańcuchowe.

Kwoty odszkodowań powinny być konsultowane ze Związkiem Kyno-

logicznym. Odszkodowaniami nie mogą być objęte psy bezpańskie lub

pozostawione bez dozoru i opieki.

Wymaga to zmiany „Ustawy o ochronie przyrody” (art. 126) oraz

zmiany „Ustawy o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodar-

skich” z dnia 29 czerwca 2007 r. (art. 2).

6. Pozostałe propozycje zmian rozwiązań prawnych powinna opracowywać

Grupa Robocza, w miarę wdrażania poszczególnych elementów strategii.

8. Działania niezbędne dla realizacji celów strategii

9. Harmonogram realizacji zadań

i podmioty za nie odpowiedzialne

1. Powołanie „Grupy Roboczej ds. Zarządzania Populacją Wilka” marzec

2012 r. (Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska)

2. Zapewnienie finansowania Grupy Roboczej oraz monitoringu ge-

netycznego populacji wilka w Polsce marzec 2012 r. (Generalna

Dyrekcja Ochrony Środowiska)

3. Przedłożenie proponowanych zmian legislacyjnych dotyczących za-

rządzania populacją wilka i ssaków kopytnych kwiecień – czerwiec

2012 r. (Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska)

4. Opracowanie programu wspomagania hodowców kwiecień – czerwiec

2012 r. (Grupa Robocza we współpracy z GDOŚ/RDOŚ)

5. Wdrożenie monitoringu zasięgu populacji wilka lipiec-wrzesień 2012 r.

(Grupa Robocza we współpracy z PZŁ i PGL LP)

6. Zaplanowanie i wykonanie monitoringu genetycznego populacji wilka

październik 2012 r. – kwiecień 2013 r. (Grupa Robocza)

7. Analiza wyników monitoringu i opracowanie na ich podstawie regional-

nych programów zarządzania lokalnymi populacjami wilka maj – lis-

topad 2013 r. (Grupa Robocza)

10. Koszty realizacji zadań

wynikających ze strategii

Zarządzanie gatunkiem tak trudnym i konfliktogennym, jakim jest wilk,

wymaga, aby instytucja odpowiedzialna za jego ochronę (GDOŚ) posiadała

stałe wsparcie grupy ekspertów (Grupa Robocza). Będą to osoby pochodzące

z całego kraju, pracujące społecznie, ale konieczne są środki finansowe na

pokrycie kosztów ich spotkań oraz podróży.

Druga część kosztów wiąże się z wykonaniem monitoringu, przede

wszystkim monitoringu genetycznego, populacji wilka w Polsce. Wiarygodny

monitoring populacji wilka będzie zasadniczym elementem w okresowym

raportowaniu do Komisji Europejskiej dotyczącym stanu gatunków i siedlisk.

Monitoring ten wymaga znacznej kwoty finansowej, ale jednorazowo, raz

na 5 lat. W przeliczeniu na cały okres prowadzenia monitoringu, roczny

koszt monitoringu będzie niewielki.

1. Finansowanie prac „Grupy Roboczej ds. Zarządzania Populacją Wilka”

– 20 tys. zł (rocznie)

2. Koszty przeprowadzenia monitoringu genetycznego populacji wilka

– 600 tys. zł (jednorazowo, raz na 5 lat) – ta suma obejmuje koszty

analiz laboratoryjnych.

11. Podsumowanie

Populacja wilków w Polsce od połowy lat 70. XX wieku stopniowo zwiększa

swój zasięg i liczebność, a od 1998 r. drapieżniki te są objęte ścisłą ochroną.

Funkcjonowanie obecnego systemu ochrony tego gatunku ma szereg wad,

wśród których najważniejszymi są brak krajowego systemu monitoringu

populacji i skutecznych narzędzi do egzekwowania obowiązujących regulacji

prawnych oraz narastający konflikt wokół wilków i ich ochrony.

Relatywnie duże zagęszczenie wilków we wschodniej części kraju stwarza

napięcia w gospodarce łowieckiej i hodowli, co skutkuje negatywnym

nastawieniem do tych drapieżników części lokalnych społeczności. Skrajne

postawy niektórych organizacji przyrodniczych sprzeciwiających się jakiej-

kolwiek ingerencji w populację wilków i domagających się zmniejszenia lub

zaprzestania pozyskania łownych ssaków kopytnych pogłębiają te nastroje.

Prowadzi do dalszej polaryzacji stanowisk i impasu w zarządzaniu populacją

wilka. Ponadto, taka sytuacja nie sprzyja rekolonizacji przez wilki nowych

terenów, gdzie są one postrzegane jako zagrożenie dla gospodarki łowieckiej

i hodowli.

Zaproponowany system proaktywnej ochrony wilka opiera się na

założeniu, że najważniejsi oponenci w toczącym się w naszym kraju sporze

wokół tego drapieżnika odstąpią od zajmowanych dotychczas skrajnych

stanowisk. Zasadniczymi elementami proponowanego systemu ochrony

wilków w Polsce są:

1. powołanie Grupy Roboczej ds. Zarządzania Populacją Wilka,

2. wdrożenie systemu monitoringu zasięgu i liczebności gatunku,

3. strefowe zróżnicowanie gospodarowania populacją wilka,

4. międzynarodowa koordynacja zarządzania populacjami wilka w ekore-

gionach.

W proponowanym systemie, Grupa Robocza składająca się z przed-

stawicieli wszystkich stron oraz ekspertów, będzie planować i koordynować

monitoring wilka na całym obszarze kraju. Monitoring ten jest pomyślany

jako działanie integrujące, ponieważ będzie wymagał zaangażowania (oprócz

naukowców i pracowników ochrony przyrody) zarówno myśliwych i leś-

ników, jak i organizacji przyrodniczych – głównych oponentów toczącego

się sporu. W oparciu o wyniki monitoringu podejmowane będą decyzje co

do sposobu zarządzania wilkami w poszczególnych regionach Polski, a także

innych działań mających na celu poprawę stanu ochrony gatunku.

Zaproponowany system wdrażający rozwiązania stosowane w innych

krajach Unii Europejskiej, gdzie bytują liczne populacje wilków:

1. est realistyczny i możliwy do wdrożenia,

2. nie wymaga nadmiernych nakładów finansowych,

3. przyczyni się powiększenia areału bytowania wilków i zapewni trwałość

populacji tego gatunku w naszym kraju, przy jednoczesnym zmi-

nimalizowaniu konfliktów, jakie niesie ze sobą koegzystencja wilka

z człowiekiem.

11. Podsumowanie

12. Literatura

Beja-Pereira A., Oliveira R., Alves P.C., Schwartz M.K., Luikart G. 2009. Advancing

ecological understanding through technological transformations in noninvasive genetics.

Molecular Ecology 9: 1279–1301.

Bereszyński A. 1998. Wilk (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce i jego ochrona. Wydawnictwo

Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań: 1–131.

Bereszyński A., Kala B., Więckowski J. 2001. Występowanie wilka (Canis lupus Linnaeus,

1758) w Polsce Zachodniej. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu 344, Zootechnika

53: 3–24.

Bereszyński A., Kraśkiewicz A., Więckowski J. 2009. Porozumiewanie się zwierząt. Wilk.

Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu: 1–99.

Boitani L. 2000. Action plan for the conservation of wolves in Europe. Council of Europe

Publishing, Nature and environment No 13.

Brzuski P., Okarma H. 1997. Wilk na terenach zachodniej Polski. Polski Związek Łowiecki,

Warszawa: 1–27.

Eggermann J., Gula R., Pirga B., Theuerkauf J., Tsunoda H., Brzezowska B., Rouys S.,Radler

S. 2009. Daily and seasonal variation in wolf activity in the Bieszczady Mountains, SE

Poland. Mammalian Biology 74: 159–163.

Enserink M., Vogel G. 2006. The Carnivore Comeback. Science 314: 746–749.

Flagstad Ø., Walker C.W., Vilà C., Sundqvist A.K., Fernholm B., Hufthammer A.K., Wiig Ø.,

Koyola I., Ellegren H. 2003.Two centuries of the Scandinavian wolf population: patterns

of genetic variability and migration during an era of dramatic decline. Molecular Ecology

12: 869–880.

Gula R. 2001. Uwagi do raportu „Inwentaryzacja wilków i rysi w nadleśnictwach i parkach

narodowych Polski, 2001 r.” autorstwa W. Jędrzejewskiego, S. Nowak i K. Schmidta.

Opinia sporządzona na prośbę RDLP Krosno. Manuskrypt.

Gula R., Kozakiewicz H., Niemczyk J., Łukacijewski G., Paszkiewicz R., Szkutnik M.,

Kalinowski W., Waśkiewicz A. 2002. Inwentaryzacja wilków i rysi w południowo-

-wschodniej Polsce. Roczniki Bieszczadzkie, 10:373–389.

Gula R. 2004. Influence of snow cover on wolf Canis lupus predation patterns in Bieszczady

Mountains, Poland. Wildlife Biology 10: 17–23.

Gula R. 2008a. Wolf depredation on domestic animals in the Polish Carpathian Mountains.

Journal of Wildlife Management 72: 283–289.

Gula R. 2008b. Legal protection of wolves in Poland: implications for the status of the wolf

population. European Journal of Wildlife Research 54: 163–170.

Gula R. 2008c. Wolves return to Poland’s Holy Cross Primeval Forest. International Wolf

/ spring 2008: 17–21.

Gula R., Hausknecht R., Kuehn R. 2009. Evidence of wolf dispersal in anthropogenic habitats

of the Polish Carpathian Mountains. Biodiversity and Conservation 18: 2173–2184.

GUS. 2009. Ochrona środowiska 2009. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.

Hausknecht R., Gula R,, Pirga B., Kuhn R. 2007. Urine – a source for noninvasive genetic

monitoring in wildlife. Molecular Ecology Notes 7: 208–212.

Hausknecht R., Bayerl H., Gula R., Kuehn R. 2010. Application of quantitative real-time

PCR to facilitate non-invasive genetic monitoring of animal populations. Journal of

Wildlife Management 74: 1904–1910.

Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Okarma H., Ruprecht A.L. 1992. Wolf predation and snow

cover as mortality factors in the ungulate community of the Białowieża National Park,

Poland. Oecologia 90: 27–36.

Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Okarma H., Schmidt K., Zub K., Musiani M. 2000. Prey

selection and predation by wolves in Białowieża Primeval Forest, Poland. Journal of

Mammalogy 81: 197–212.

Jędrzejewski W., Schmidt K. 2001. Strategia ochrony wilków i rysi w północno-wschodniej

Polsce. Zakład Badania Ssaków PAN. Manuskrypt

Jędrzejewski W., Schmidt K., Theuerkauf J., Jędrzejewska B., Okarma H. 2001. Daily

movements and territory use by radio-collared wolves (Canis lupus) in Białowieża

Primeval Forest in Poland. Canadian Journal of Zoology 79: 1–12.

Jędrzejewski W., Schmidt K., Theuerkauf J., Jędrzejewska B., Selva N., Zub K., Szymura L.

2002a. Kill rates and predation by wolves on ungulate populations in Białowieża

Primeval Forest (Poland). Ecology 83: 1341–1356.

Jędrzejewski W., Nowak S., Schmidt K., Jędrzejewska B. 2002b. Wilk i ryś w Polsce – wyniki

inwentaryzacji w 2001 roku. Kosmos 51: 491–499.

Jędrzejewski W., Bereszyński A. 2004. Wilk Canis lupus. W: Adamski P., Bartel L.,

Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków).

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Minister-

stwo Środowiska, Warszawa. T. 6: 386–394.

Jędrzejewski W., Niedziałkowska M., Nowak S., Jędrzejewska B. 2004a. Habitat variables

associated with wolf (Canis lupus) distribution and abundance in northern Poland.

Diversity and Distribution 10: 225–233.

Jędrzejewski W., Nowak S., Kurek R., Mysłajek R.W., Stachura K. 2004b. Zwierzęta a drogi.

Metody ograniczania negatywnego wpływu dróg na populacje dzikich zwierząt. Zakład

Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, Białowieża.

Jędrzejewski W., Niedziałkowska M., Mysłajek R. W., Nowak S., Jędrzejewska B. 2005.

Habitat selection by wolves Canis lupus in the uplands and mountains of southern

Poland. Acta Theriologica 50: 417–428.

Jędrzejewski W., Schmidt K., Theuerkauf J., Jędrzejewska B., Kowalczyk R.. 2007. Territory

size of wolves Canis lupus: linking local (Białowieża Primeval Forest, Poland) and

Holarctic-scale patterns. Ecography 30: 66–76.

Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Zawadzka B., Borowik T., Nowak S., Mysłajek R.W. 2008.

Habitat suitability model for Polish wolves based on long-term national census. Animal

Conservation 11: 377–390.

Jędrzejewski W. 2009. Sieć korytarzy ekologicznych łączących obszary chronione w Polsce.

W: Jędrzejewski W., Ławreszuk D. (red.). Ochrona łączności ekologicznej w Polsce.

Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża: 71–81.

Jędrzejewski W., Borowik T., Nowak S. 2010. Wilk Canis lupus. W: Makomaska-Juchiewicz

M. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część I. GDOŚ,

Warszawa: 297–318.

12. Literatura

Kaltenborn B.P., Bjerke T. 2002. The relationship of general life values to attitudes toward

large carnivores. Human Ecology Review 9: 55–61.

Kellert S.R., Black M., Reid Rush C., Bath A.J. 1996. Human culture and large carnivore

conservation in North America. Conservation Biology 10: 977–990.

Kleiven J., Bjerke T., Kaltenborn B.P. 2004. Factors influencing the social acceptability of

large carnivore behaviours. Biodiversity and Conservation 13: 1647–1658.

Kurek R.T. 2010a. Zwierzęta i drogi. Ochrona zwierząt przy drogach szybkiego ruchu

w Polsce. Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot, Bystra: 1–10.

Kurek R.T. 2010b. Poradnik projektowania przejść dla zwierząt i działań ograniczających

śmiertelność fauny przy drogach. Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot, Warszawa: 1–252.

Leśniewicz K., Perzanowski K. 1989. The winter diet of wolves in Bieszczady Mountains. Acta

Theriologica 34: 373–380

Linnell J., Salvatori V., Boitani L. 2008. Guidelines for population level management plans

forlarge carnivores in Europe. A Large Carnivore Initiative for Europe report prepared

for the European Commission (contract 070501/2005/424162/MAR/B2).

Linnell J.D.C., Brøseth H., Solberg E.J., Brainerd S.M. 2005. The origins of the southern

Scandinavian wolf Canis lupus population: potential for natural immigration in relation

to dispersal distances, geography and Baltic ice. Wildlife Biology 11: 383–391.

Makomaska-Juchiewicz M., Perzanowska J., Zając K. 2001. Dyrektywa Siedliskowa – występujące

w Polsce gatunki ważne dla Wspólnoty Europejskiej. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 57: 5–60.

Mech L.D. 1970. The Wolf: the behavior and ecology of an endangered species. Natural

History Press, Garden City: 1–389.

Mech L.D. 1995. The challenge and opportunity of recovering wolf populations. Conservation

Biology 9: 270–278.

Mech L.D., Adams L.G, Meier T.J., Burch J.W., Dale B.W. 1998. The Wolves of Denali.

University of Minnesota Press, Minneapolis: 1–227.

Mech L.D., Boitani L. 2003. Wolf Social Ecology. W: Mech L.D., Boitani L. (eds.) Wolves,

ecology and conservation. The University of Chicago Press, Chicago, USA.

Nie M.A. 2001. The Sociopolitical Dimensions of Wolf Management and Restoration in the

United States. Human Ecology Review 8(1): 1–12.

Nowak S., Mysłajek R.W. 2000. Tropem wilka. Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, Godziszka.

Nowak S., Mysłajek R.W. 2006. Poradnik ochrony zwierząt hodowlanych przed wilkami.

Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, Godziszka: 1–55.

Nowak S., Mysłajek R. 2011. Wilki na zachód od Wisły. Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”,

Godziszka: 1–75.

Nowak S., Mysłajek R.W., Jędrzejewska B. 2008. Density and demography of wolf, Canis

lupus population in the western-most part of the Polish Carpathian Mountains,

1996–2003. Folia Zoologica 57: 392–402.

Nowak S., Mysłajek R.W., Kłosińska A., Gabryś G. 2011. Diet and prey selection of wolves

(Canis lupus) recolonising Western and Central Poland. Mammal Biology

doi:10.1016/j.mambio.2011.06.007.

Nowak S., Mysłajek R., Okarma H., Śmietana W. 2005. Analiza dotychczasowych rodzajów

i rozmiaru szkód wyrządzanych przez wilki (Canis lupus) oraz stosowanych metod

rozwiązywania sytuacji konfliktowych. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Manuskrypt.

NRŁ 2005. Załącznik do uchwały Naczelnej Rady Łowieckiej nr 57/2005 z dnia 22 lutego

2005 r. Zasady selekcji osobniczej i populacyjnej zwierząt łownych w Polsce oraz zasady

postępowania przy ocenie prawidłowości odstrzału.

12. Literatura

Okarma H. 1989. Distribution and number of wolves in Poland. Acta Theriologica 34:

497–503.

Okarma H. 1991. Marrow fat content, sex and age of red deer killed by wolves in winter in

the Carpathian Mountains. Holarctic Ecology 14: 169–172

Okarma H. 1992. Wilk – monografia przyrodniczo-łowiecka. Białowieża: 1–168.

Okarma H. 1993. Status and management of the wolf in Poland. Biological Conservation 66:

153–158.

Okarma H. 1995. The trophic ecology of wolves and their predatory role in ungulate

communities of forest ecosystems in Europe. Acta Theriologica 40: 335–386.

OkarmaH.,JędrzejewskiW.,JędrzejewskaB.,NowakS.,ŚmietanaW.1998a.Strategiaochrony

i gospodarowania populacją wilka w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Manuskrypt.

Okarma H., Jędrzejewski W., Schmidt K., Śnieżko S., Bunevich A.N., Jędrzejewska B. 1998b.

Home ranges of wolves in Białowieża Primeval Forest, Poland, compared with other

Eurasian populations. Journal of Mammalogy 79: 842–852.

Perzanowski K. i in. 2005. Strategia ochrony i gospodarowania populacją wilka w wojewódz-

twie podkarpackim. Manuskrypt.

Pilot M., Jędrzejewski W., Branicki W., Sidorovich V.E., Jędrzejewska B., Stachura K.,

FunkS.M. 2006. Ecological factors influence population genetic structure of European

grey wolves. Molecular Ecology 15: 4533–4553.

Pilot M., Branicki W., Jędrzejewski W., Goszczyński J., Jędrzejewska B., Dykyy I., Shkvyrya

M., Tsingarska E. 2010. Phylogeographic history of grey wolves in Europe. BMC

Evolutionary Biology 104: 1–11.

Pucek Z., Bobek B., Łabudzki L., Miłkowski L., Morow K., Tomek A. 1975. Estimates of

density and number of ungulates. Polish Ecological Studies 1:121–135.

Røskaft E., Bjerke T., Kaltenborn B., Linnell J.D.C., Andersen R. 2003. Patterns of

self-reported fear towards large carnivores among the Norwegian public. Evolution and

Human Behavior 24: 184–198.

Salvatori V., Linnell J. 2005. Report on the conservation status and threats for wolf (Canis

lupus) in Europe. Council of Europe T-PVS/Inf (2005) 16: 1–24.

Schmidt K., Jędrzejewski W., Theuerkauf J., Kowalczyk R., Okarma H., Jędrzejewska B.

2008. Reproductive behaviour of wild-living wolves Białowieża Primeval Forest (Poland).

Journal of Ethology 26: 69–78.

Sillero-Zubiri C., Hoffman M., Macdonald D.W. 2004. Canids, Foxes, wolves, jackals, and

dogs. IUCN/SSC Canid Specialist Group, Gland, Switzerland and Cambridge, UK: 1–430.

Sutherland W.J. 2000. The conservation handbook: research, management and policy.

Blackwell Science, Oxford: 1–278.

Śmietana W. 2005. Selectivity of wolf predation on red deer in the Bieszczady Mountains,

Poland. Acta Theriologica 50: 277–288.

Śmietana W. 2006. Pasterski pies stróżujący, Wychowanie i szkolenie owczarka podhalańs-

kiego. WWF Polska, Warszawa: 1–31.

Śmietana W., Klimek A. 1993. Diet of wolves in the Bieszczady Mountains, Poland. Acta

Theriologica 38: 245–251.

Śmietana W., Wajda J. 1997. Wolf number changes in Bieszczady National Park, Poland. Acta

Theriologica 42: 241–252.

Theuerkauf J., Gula R., Pirga B., Tsunoda H., Eggermann J., Brzezowska B., Rouys S., Radler

S. 2007. Human impact on wolf activity in the Bieszczady Mountains, SE Poland.

Annales Zoologici Fennici 44: 225–231.

12. Literatura

Theuerkauf J., Jędrzejewski W., Schmidt K., Okarma H., Ruczyński I., Śnieżko S., Gula R.

2003a. Daily patterns and duration of wolf activity in the Białowieża Forest, Poland.

Journal of Mammalogy 84: 243–253.

Theuerkauf J., Jędrzejewski W., Schmidt K., Gula R. 2003b. Spatiotemporal segregation of

wolves from humans in the Białowieża Forest (Poland). Journal of Wildlife Management

67: 706–716.

Theuerkauf J., Rouys S., Jędrzejewski W. 2003c. Selection of den, rendezvous, and resting

sites by wolves in the Białowieża Forest, Poland. Canadian Journal of Zoology 81:

163–167.

Tsunoda H., Gula R., Theuerkauf J., Rouys S., Radler S., Pirga B., Eggermann J., Brzezowska

B. 2009. How does parental role influence the activity and movements of breeding

wolves? Journal of Ethology 27: 185–189.

Valière N., Fumagalli L., Gielly L., Miquel C., Lequette B., Poulle M.L., Weber J.M., Arlettaz

R., Taberlet P. 2003. Long-distance wolf recolonization of France and Switzerland inferred

from noninvasive genetic sampling of a period of 10 years. Animal Conservation 6: 83–92.

Van de Veen H.E. 1979. Food selection and habitat use in red deer (Cervus elaphus L.).

Groningen Univ. Ph.D. thesis: 1–263.

Wabakken P., Sand H., Liberg O., Bjärvall A. 2001. The recovery, distribution, and

population dynamics of wolves on the Scandinavian peninsula, 1978–1998. – Canadian

Journal of Zoology 79: 710–725.

Wawrzyniak P., Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Borowik T. 2010. Ungulates and their

management in Poland. W: Apollonio M., Andersen R., Puttman R. (eds). European

ungulates and their management in 21st century. Cambridge University Press, Cambridge:

223–242.

Wolsan M., Bieniek M., Buchalczyk T. 1992. The history of distributional and numerical

changes of the wolf Canis lupus L. in Poland. W: Bobek B., Perzanowski K., Regelin W.L.

(red.), Global trends in wildlife management. Trans. 18th IUGB Congress, Krakow 1987.

Wydawnictwo Świat Press, Krakow–Warszawa: 375–380.

Zub K., Theuerkauf J., Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Schmidt K., Kowalczyk R. 2003.

Wolf pack territory marking in the Białowieża Primeval Forest (Poland). Behaviour 140:

635–648.

12. Literatura

Załącznik I.

Prace naukowe dotyczące wilków w Polsce

opublikowane w czasopismach z tzw. listy

filadelfijskiej.

Eggermann, J., R. Gula, B. Pirga, J. Theuerkauf, H. Tsunoda, B. Brzezowska, S. Rouys & S.

Radler. 2009. Daily and seasonal variation in wolf activity in the Bieszczady Mountains,

SE Poland. Mammalian Biology 74: 159–163.

Głowaciński, Z. & P. Profus (1997) Potential impact of wolves Canis lupus on prey

populations in eastern Poland. Biological Conservation 80: 99–106.

Gula, R. 2004. Influence of snow cover on wolf Canis lupus predation patterns in Bieszczady

Mountains, Poland. Wildlife Biology 10: 17–23.

Gula, R. 2008a. Wolf depredation on domestic animals in the Polish Carpathian Mountains.

Journal of Wildlife Management 72: 283–289.

Gula, R. 2008b. Legal protection of wolves in Poland: implications for the status of the wolf

population. European Journal of Wildlife Research 54: 163–170.

Gula, R., R. Hausknecht & R. Kuehn. 2009. Evidence of wolf dispersal in anthropogenic

habitats of the Polish Carpathian Mountains. Biodiversity and Conservation 18:

2173–2184.

Hausknecht, R., R. Gula, B. Pirga & R. Kuehn. 2007. Urine – a source for noninvasive genetic

monitoring in wildlife. Molecular Ecology Notes 7: 208–212.

Hausknecht R, Á Szabó, G Firmánszky, R Gula & R Kuehn. 2010a. Confirmation of wolf

residence in Northern Hungary by field and genetic monitoring. Mammalian Biology 75,

348–352.

Hausknecht, R., H. Bayerl, R. Gula & R. Kuehn 2010b. Application of quantitative real-time

PCR to facilitate non-invasive genetic monitoring of animal populations. Journal of

Wildlife Management, 74: 1904–1910.

Jędrzejewska, B., H. Okarma, W. Jędrzejewski & L. Miłkowski. 1994. Effects of exploitation

and protection on forest structure, ungulate density and wolf predation in Białowieża

Primeval Forest, Poland. Journal of Applied Ecology 31: 664–676.

Jędrzejewska, B., W. Jędrzejewski, A.N. Bunevich, L. Miłkowski & H. Okarma (1996)

Population dynamics of Wolves Canis lupus in Białowieża Primeval Forest (Poland and

Belarus) in relation to hunting by humans, 1847–1993. Mammal Review 26: 103–126.

Jędrzejewski, W., B. Jędrzejewska, H. Okarma & A.L. Ruprecht. 1992. Wolf predation and

snow cover as mortality factors in the ungulate community of the Białowieża National

Park, Poland. Oecologia 90: 27–36.

Jędrzejewski, W., B. Jędrzejewska, H. Okarma, K. Schmidt, K. Zub & M. Musiani. 2000.

Prey selection and predation by wolves in Białowieża Primeval Forest, Poland. Journal of

Mammalogy 81: 197–212.

Jędrzejewski, W., K. Schmidt, J. Theuerkauf, B. Jędrzejewska & H. Okarma 2001. Daily

movements and territory use by radio-collared wolves (Canis lupus) in Białowieża

Primeval Forest in Poland. Canadian Journal of Zoology 79: 1993–2004.

Jędrzejewski, W., K. Schmidt, J. Theuerkauf B. Jędrzejewska N. Selva, K. Zub & L. Szymura

2002a. Kill rates and predation by wolves on ungulate populations in Białowieża

Primeval Forest (Poland). Ecology 83: 1341–1356.

Jędrzejewski, W., K. Schmidt, B. Jędrzejewska, J. Theuerkauf, R. Kowalczyk & K. Zub

2004a. The process of a wolf pack splitting in Białowieża Primeval Forest, Poland. Acta

Theriologica 49: 275–280.

Jędrzejewski, W., M. Niedziałkowska, S. Nowak. & B. Jędrzejewska 2004b. Habitat variables

associated with wolf (Canis lupus) distribution and abundance in northern Poland.

Diversity and Distributions 10: 225–233.

Jędrzejewski, W., W. Branicki, C. Veit, I. Medugorac, M. Pilot, A. Bunevich, B. Jędrzejewska,

K. Schmidt, J. Theuerkauf, H. Okarma, R. Gula, L. Szymura & M. Förster 2005a.

Genetic diversity and relatedness within packs in an intensely hunted population of

wolves Canis lupus. Acta Theriologica 50: 3–22.

Jędrzejewski, W., M. Niedziałkowska, R. W. Mysłajek, S. Nowak & B. Jędrzejewska 2005b.

Habitat selection by wolves Canis lupus in the uplands and mountains of southern

Poland. Acta Theriologica 50: 417–428.

Jędrzejewski, W., K. Schmidt, J. Theuerkauf, B. Jędrzejewska & R. Kowalczyk 2007.

Territory size of wolves Canis lupus: linking local (Białowieża Primeval Forest, Poland)

and Holarctic-scale patterns. Ecography 30: 66–76.

Jędrzejewski, W., B. Jędrzejewska, B. Zawadzka, T. Borowik, S. Nowak, R. W. Mysłajek

2008. Habitat suitability model for Polish wolves based on long-term national census.

Animal Conservation 11: 377–390.

Jędrzejewski, W., M. Niedziałkowska, M.W. Hayward, J. Goszczyński, B. Jędrzejewska, T.

Borowik, K.A. Bartoń, S. Nowak, J. Harmuszkiewicz, A. Juszczyk, T. Kałamarz, A.

Kloch, J. Koniuch, K. Kotik, R.W. Mysłajek, M. Nędzyńska, A. Olczyk, M. Teleon & M.

Wojtulewicz 2011. Diet composition and prey choice in Polish wolves (Canis lupus)in

relation to species structure of ungulate communities and genetic differentiation of wolf

population. J. Mammalogy: in press.

Kloch A, M. Bednarska & A. Bajer 2005. Intestinal macro-and microparasites of wolves

(Canis lupus L.) from north-eastern Poland recovered by coprological study. Ann Agric

Environ Med: 12, 237–245.

Leśniewicz, K. & K. Perzanowski 1989. The winter diet of wolves in Bieszczady. Mountains.

Acta Theriologica 34: 373–380

Nowak S., R. W. Mysłajek & B. Jędrzejewska 2005. Patterns of wolf Canis lupus predation

on wild and domestic ungulates in the Western Carpathian Mountains (S Poland). Acta

Theriologica 50: 263–276.

Nowak, S., W. Jędrzejewski, K. Schmidt, J. Theuerkauf, R.W. Mysłajek & B. Jędrzejewska

2007. Howling activity of free-ranging wolves (Canis lupus) in the Białowieża Primeval

Forest and the Western Beskidy Mountains (Poland). Journal of Ethology 25: 231–237.

Nowak, S., R.W. Mysłajek & B. Jędrzejewska 2008. Density and demography of wolf, Canis

lupus population in the western-most part of the Polish Carpathian Mountains,

1996–2003. Folia Zoologica 57: 392–402.

Nowak, S., R. W. Mysłajek, A. Kłosińska & G. Gabryś 2011. Diet and prey selection of

wolves (Canis lupus) recolonising Western and Central Poland. Mammal Biology

doi:10.1016/j.mambio.2011.06.007.

Okarma H. & P. Koteja 1987. Basal metabolic rate in the gray wolf in Poland. Journal of

Wildlife Management: 51: 800–801.

Załącznik I. Prace naukowe dotyczące wilków

Okarma H. 1984. The physical condition of red deer falling a prey to the wolf and lynx and

harvested in the Carpathian Mountains. Acta Theriologica 29: 283–290.

Okarma H. 1989. Distribution and number of wolves in Poland. Acta Theriologica 34: 497–503.

Okarma, H. 1991. Marrow Fat Content, Sex and Age of Red Deer Killed by Wolves in

Winter in the Carpathian Mountains. Holarctic Ecology: 14, 169–172

Okarma, H. 1993. Status and management of the wolf in Poland. Biological Conservation 66:

153–158.

Okarma, H. 1995. The trophic ecology of wolves and their predatory role in ungulate

communities of forest ecosystems in Europe. Acta Theriologica 40: 335–386.

Okarma, H., & W. Jędrzejewski 1997. Livetrapping wolves with nets. Wildlife Society

Bulletin 25: 78–82.

Okarma, H., B. Jędrzejewska, W. Jędrzejewski, Z.A. Krasiński & L. Miłkowski 1995. The

roles of predation, snow cover, acorn crop and man-related factors on ungulate mortality

in Białowieża Primeval Forest, Poland. Acta Theriologica 40: 197–217.

Okarma, H., W. Jędrzejewski, K. Schmidt, R. Kowalczyk & B. Jędrzejewska 1997. Predation

of Eurasian lynx on roe deer and red deer in Białowieża Primeval Forest, Poland. Acta

Theriologica 42: 203–224.

Okarma, H., W. Jędrzejewski, K. Schmidt, S. Śnieżko, A.N. Bunevich & B. Jędrzejewska

1998. Home ranges of wolves in Białowieża Primeval Forest, Poland, compared with

other Eurasian populations. Journal of Mammalogy 79: 842–852.

Pilot, M., W. Jędrzejewski, W. Branicki, V.E. Sidorovich, B. Jędrzejewska, K. Stachura

& S.M. Funk 2006. Ecological factors influence population genetic structure of European

grey wolves. Molecular Ecology 15: 4533–4553.

Pilot, M., W. Branicki, W. Jędrzejewski, J. Goszczyński, B. Jędrzejewska, I. Dykyy, M.

Shkvyrya & E. Tsingarska 2010. Phylogeographic history of grey wolves in Europe. BMC

Evolutionary Biology 104: 1–11.

Popiołek, M., J. Szczęsna, S. Nowak & R.W. Mysłajek 2007. Helminth infections in faecal

samples of wolves Canis lupus L. from the western Beskidy Mountains in southern

Poland. Journal of Helminthology 81: 339–344.

Schmidt, K., W. Jędrzejewski, J. Theuerkauf, R. Kowalczyk, H. Okarma & B. Jędrzejewska

2008. Reproductive behaviour of wild-living wolves in Białowieża Primeval Forest

(Poland). Journal of Ethology 26: 69–78.

Schmidt, K., W. Jędrzejewski, H. Okarma & R. Kowalczyk 2009a. Spatial interactions

between grey wolves and Eurasian lynx in Białowieża Primeval Forest, Poland. Ecological

Research 24: 207–214.

Śmietana W. 2005. Selectivity of wolf predation on red deer in the Bieszczady Mountains,

Poland. Acta Theriologica 50: 277–288.

Śmietana, W. & A. Klimek 1993. Diet of wolves in the Bieszczady Mountains, Poland. Acta

Theriologica 38: 245–251.

Śmietana, W. & J. Wajda 1997. Wolf number changes in Bieszczady National Park, Poland.

Acta Theriologica 42: 241–252.

Huck M., W Jędrzejewski, T. Borowik, M. Milosz-Cielma, K. Schmidt, B. Jędrzejewska, S.

Nowak, R.W. Mysłajek 2010. Habitat suitability, corridors and dispersal barriers for

large carnivores in Poland. Acta Theriologica 55: 177–192

Huck M., W. Jędrzejewski, T. Borowik, B. Jędrzejewska, S. Nowak & R.W. Mysłajek 2011.

Analyses of least cost paths for determining effects of habitat types on landscape

permeability: wolves in Poland. Acta Theriologica 56: 91–101

Załącznik I. Prace naukowe dotyczące wilków

SzafrańskaE.,O.Wasielewski&A.Bereszyński.2010 A faecal analysis of helminth infections in

wild and captive wolves, Canis lupus L., in Poland. Journal of Helminthology 84: 415–419

Theuerkauf, J. 2009. What drives wolves: fear or hunger? Humans, diet, climate and wolf

activity patterns. Ethology 115: 649–657.

Theuerkauf, J. & W. Jędrzejewski 2002. Accuracy of radiotelemetry to estimate wolf activity

and locations. Journal of Wildlife Management 66: 859–864.

Theuerkauf, J. & S. Rouys 2008. Habitat selection by ungulates in relation to predation risk

by wolves and humans in the Białowieża Forest, Poland. Forest Ecology and Management

256: 1325–1332.

Theuerkauf, J., W. Jędrzejewski, K. Schmidt, H. Okarma, I. Ruczyński, S. Śnieżko & R. Gula,

2003a. Daily patterns and duration of wolf activity in the Białowieża Forest, Poland.

Journal of Mammalogy 84: 243–253.

Theuerkauf, J., S. Rouys, & W. Jędrzejewski 2003b. Selection of den, rendezvous, and resting

sites by wolves in the Białowieża Forest, Poland. Canadian Journal of Zoology 81: 163–167.

Theuerkauf, J., W. Jędrzejewski, K. Schmidt & R. Gula 2003c. Spatiotemporal segregation

of wolves from humans in the Białowieża Forest (Poland). Journal of Wildlife Management

67: 706–716.

Theuerkauf, J., R. Gula, B. Pirga, H. Tsunoda, J. Eggermann, B. Brzezowska, S. Rouys & S.

Radler 2007. Human impact on wolf activity in the Bieszczady Mountains, SE Poland.

Annales Zoologici Fennici 44: 225–231.

Tsunoda, H., R. Gula, J. Theuerkauf, S. Rouys, S. Radler, B. Pirga, J. Eggermann & B.

Brzezowska 2009. How does parental role influence the activity and movements of

breeding wolves? Journal of Ethology 27: 185–189.

Von Holdt, B.M., J. P. Pollinger, D. A. Earl, J. C. Knowles, A. R. Boyko, H. Parker, E.

Geffen, M. Pilot, W. Jedrzejewski, B. Jedrzejewska, V. Sidorovich, C. Greco, E. Randi,

M. Musiani, R. Kays, C. D. Bustamante, E. A. Ostrander, J. Novembre, and R. K. Wayne

2011. A genome-wide perspective on the evolutionary history of enigmatic wolf-like

canids. Genome Research, http://www.genome.org/cgi/doi/10.1101/gr.116301.110.

Zub, K., J. Theuerkauf, W. Jędrzejewski, B. Jędrzejewska, K. Schmidt & R Kowalczyk 2003.

Wolf pack territory marking in the Białowieża Primeval Forest (Poland). Behaviour 140:

635–648.

Załącznik I. Prace naukowe dotyczące wilków

Notatki

ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.

Wolves return to Poland's Holy Cross Primeval Forest

Article

Full-text available

Jan 2008

Roman Gula

Poradnik ochrony zwierząt hodowlanych przed wilkami

Book

Full-text available

Mar 2016

Distribution and number of wolves in Poland

Article

Full-text available

Dec 1989

H. Okarma

The wolf Canis lupus Linnaeus, 1758 has had "game species" status since the late 1970's. Hunting is permitted only by licensed hunters from August 1 to March 31. Official reports show that recently over 160 wolves were killed during every hunting season in Poland. Numbers and distribution of kills showed that the wolf has expanded its range since the late 1970's and occupied two core areas: northeastern and southeastern Poland.

Home Ranges of Wolves in Białowieża Primeval Forest, Poland, Compared with Other Eurasian Populations

Article

Full-text available

Aug 1998

Home-range size, its seasonal variation, and pattern of home-range use of wolves (Canis lupus) were studied in Bialowieza Primeval Forest (BPF) located on the Polish-Belarussian borderland in 1994-1996. Tn the Belarussian part of BPF where wolves were hunted, their winter density was 0.9-1.5 individuals/100 km(2), and mean pack size was 2.7-3.2 wolves. In the Polish part of BPF where wolves were protected, their densities were 2-2.6 individuals/100 km(2), and mean pack size was four to five wolves. In spring-summer, wolves usually moved singly or in pairs (65% of observations), but in autumn-winter, 51% of seen or snowtracked groups were whole packs. In 1994-1996, four wolves belonging to two neighbouring packs of five to seven individuals each were radiotracked in the Polish part of BPF for 4-18 months. Their total home ranges, estimated by the minimum convex polygon method with 100% of locations, covered 173-294 km(2). Core areas of home ranges, comprising 50% of locations, were small: 11-23 km(2), or 5-13% of the total home ranges. Packs hunted both in core areas and peripheral parts of the ranges, but the majority of their diurnal resting sites were located in core areas. Home ranges of wolves were 141-168 km(2) in spring-summer (May-September) and 99-271 km(2) in autumn-winter (October-April). There was nearly no overlap of the two packs' home ranges (0-3% in various seasons). Variation in the size of seasonal hone range was observed for two breeding females. During parturition and early nursing in May-June, they confined their activity to an average of 17 km(2), Literature on sizes of home ranges of Eurasian wolves was reviewed. Home ranges of wolves increased from 80-240 km(2) in southern and central Europe to 415-500 km(2) in northern Scandinavia. Smallest ranges were reported from regions where red deer (Cervus elaphus) were common. The population status of wolves affected size of their ranges, they were large in low-density colonizing populations and small in established populations.

Ungulates and their management in Poland

Article

Jan 2010

The sociopolitical dimensions of wolf management and restoration in the United States

Article

Jan 2001

M.A. Nie

This article examines the political cultural context and sociopolitical dimensions of wolf management and restoration in the United States. Drawing on the experiences of various wolf programs throughout the country, including New England, the Northern Rockies, Upper-Midwest, Southwest, and Yellowstone National Park, it documents how wolves are often used as a political symbol and surrogate for a number of socially significant policy issues. It also examines the politics of problem definition in the policymaking process. A "politics" model of public policy is used as an analytical framework to examine the following dimensions that are inextricably tied to the debate over wolf management and recovery: land use and the politics of ecosystem management; wilderness preservation; The Wildlands Project and the role of conservation biology in political decisionmaking; the merits and future of the Endangered Species Act; rural culture, concerns and interests; and the contested role of science and public participation in wildlife policymaking and management. The article ends with a discussion of how these sociopolitical and contextual variables affect political decisionmakers and those responsible for wolf management.

The Conservation Handbook: Research, Management and Policy

Article

Jan 2008

William J Sutherland

Textbooks on the principles of conservation biology abound. Yet, how does one put this theoretical knowledge into practice? The aim of The Conservation Handbook is to provide clear guidance on the implementation of conservation techniques. The wide range of methods described include those for ecological research, monitoring, planning, education, habitat management and combining conservation with development. Nineteen case studies illustrate how the methods have been applied. The book will be of interest to conservation biology students and practicing conservationists worldwide. For each copy of the book sold, another copy will be sent free to a practicing conservationist outside Western Europe, North America, Australia, New Zealand and Japan. Foreword by E. O. Wilson. Concise, practical guide packed full of ideas, methods and advice. Provides solutions for the main conservation problems most commonly encountered. 18 global case studies illustrate the application of techniques. The Conservation Handbook Donations Project this book is being sent free to those practising conservationists outside Western Europe, North America, Australia, New Zealand and Japan who are otherwise unlikely to obtain a copy. These copies are provided at cost price by Blackwell Science, the publisher, and paid for with the author''s royalties. Each book sold means another one will be donated.

Estimates of density and number of ungulates

Article

Jan 1975
Pol Ecol Stud

The carnivore comeback

Article

Nov 2006

The winter diet of wolves in Bieszczady Mountains

Article

Aug 1989

Thirty-one stomach of voles shot in Bieszczady Mountains were collected during two consecutive hunting seasons. Deer tissues amounted to over 55% and wild boar tissues to almost 11% of stomachs content. It appears, that the carcasses of domestic livestock used as a bait consist a significant component of voles diet in winter (over 30% of stomachs content). The authors estimated, that the food requirements of an average wolf in winter, could be covered by consuming two red deer.

Program ochrony wilka Canis lupus w Polsce

Abstract and Figures

Recommended publications

Development of an African-American Lupus Community-Based Patient and Provider Education Program: Lup...

A review of wolf management in Poland and Germany with recommendations for future transboundary coll...

Confirmation of wolf residence in Northern Hungary by field and genetic monitoring

Evidence of wolf dispersal in anthropogenic habitats of the Polish Carpathian Mountains

Re-evaluation of the wolf population management units in central Europe