Koncepcja "zwolenników zmienności " w Platońskim Teajtecie i jej recepcja w myśli greckiej (The Doctrine of the " Adherents of Flux " in Plato's Theaetetus and its Reception in Greek Thought)

Abstract

A BSTR ACT: Th e paper discusses the problem of the source of the analogies between philosophical outlook of the Sophists and the skeptical tradition of Pyrrho and his successors. Its main objective is to point out that the similarities in standpoints, arguments and methods between these philosophical phenomena result from the transmission of Plato's Theaetetus. It is argued that main ideas (phenomenalism, subjectivism, relativity and indeterminacy of things, rejection of being and acceptance of becoming and constant fl ux, antilogical position consisting in opposing two contradictory statements etc.) which in Theaetetus constituted so called " Secret Doctrine " (attributed by Plato to Protagoras and disciples of Heraclitus), aft er being criticized by Aristotle in his discussion about the principle of contradiction in Metaphysics (books IV and XI), were acknowledged by Pyrrho and, revived by Aenesidemus, can be found incorporated into the skeptical tradition in the works of Sextus Empiricus.
K E Y WOR D S : Sophists • Protagoras • Plato • Aristotle • Pyrrho • skepticism • Aenesidemus •
Sextus Empiricus

Full text

ARCHIWUM HISTORII FILOZOFI I I MYŚLI SPOŁECZNEJ • ARCHIVE OF THE HISTORY OF PHILOSOPHY AND SOCIAL THOUG HT
VOL. 61/2016 • ISSN 0066– 6874

 
Koncepcja „zwolenników zmienności”
wPlatońskim eajtecie
ijej recepcja wmyśli greckiej*
he octrine of the „dherents of lux” in lato’s
heaetetus and its eception in reek hought
:  e paper discusses the problem of the source of the a nalogies between philo-
sophical outlook of the Sophists and the skeptical tradition of Pyrrho and his successors. Its
main objective is to point out that the similarities in standpoints, arguments and methods
between these philosophical phenomena result from the transmission of Plato’s heaetetus.
It is argued that main ideas (phenomenalism, subjectivism, relativity and indeterminacy of
things, rejection of being and acceptance of becoming and constant  u x, antilogical position
consisting in opposing two contradictory statements etc.) which in heaetetus constituted
so called “Secret Doctrine” (attributed by Plato to Protagoras and disciples of Heraclitus),
a er being criticized by Aristotle in his discussion about the principle of contradiction in
etaphysics ( book s I V an d X I), w ere ack nowl edg ed b y P yr rho a nd , re vi ved by Aen esi dem us,
can be found incorporated into the skeptical tradition in the works of Sextus Empiricus.
    : Sophists • Protagoras • Plato • Aristotle • Pyrrho • skepticism • Aenesidemus
• Sextus Empiricus
W wielu pracach poświęconych dziejom antycznego sceptycyzmu
podkreśla się obecność analogii pomiędzy tezami głoszonymi przez
sceptyków (we wszystkich fazach tego nu rtu) oraz przedstawicieli tzw. ruchu
so stycznego. Dokonując tylko pobieżnego ibardzo ogólnego przeglądu,
* Projekt został s nansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na
podstawie decyzji numer DEC-//B/HS/.
 Należy pamiętać o zróżnicowaniu poglądów samych so stów oraz orównie dużych róż-
nicach stanowisk w różnych fazach sceptycyzmu. Wymienione poniżej zbieżności mają
charakter bardzo ogólny iw oczywisty sposób nie można ich traktować jako obowiązu-
jących wszystkich so stów czy dotyczących wszystkich faz sceptycyzmu. Ze względu na
brak miejsca nie ma tutaj możliwości ich uszczegółowienia. Analogie między so styką
asceptycyzmem pojawiają się już w klasycznym opracowaniu dziejów antycznego scep-


 
wobu nurtach napotykamy bliskie sobie motywy: fenomenalizm (prymat
„zjawiska”), przyjęcie możliwości orzekania sprzecznego (so styczna metoda
„dwu mów” [antylogika] – sceptyczna „izostenia”), analiza przedmiotowych
ipodmiotowych składowych procesu poznania oraz sposobu kształtowania
przekonań, odrzucenie kategorii (bądź kryterium) prawdy ifałszu, przyjęcie
nieokreśloności świata, wiara wbezpośrednią pewność spostrzeżeń, doznań
czy przedstawień, względność rzeczy, postrzeganie słowa jako narzędzia bu-
dowania przekonań iperswazji (przyjęcie kategorii namowy, wiary, „mocy”
słowa), osłabienie dogmatycznej wymowy twierdzeń przez założenie, iż
mówią one jedynie opewnych doraźnych, indywidualnych stanach (wątek
„prywatności” poznania), dostrzeżenie iuwydatnienie psychologiczno-tera-
peutycznej roli słowa, tworzenie pewnego specy cznego języka (np. ouden
mallon),  lozo czne topoi wykorzystywane przez sceptyków (np. antyteza
„tego, co znatury” i„zumowy”, argumenty so styczne inkorporowane do
sceptycznych sposobów powściągania sądu [tzw. tropów]).
Interpretacja powyższych analogii (ale iniewątpliwych różnic) zacho-
dzących pomiędzy so styką asceptycyzmem, jest zcałą pewnością zadaniem
istotnym. Jednak dla historyka  lozo i prawdziwie ważna jest odpowiedź na
pytanie, czy analogie te są wynikiem bezpośredniej czy pośredniej zależ-
ności myśli sceptycznej od so stycznych tekstów, atakże czy możliwe jest
wskazanie konkretnych dzieł jako źródeł tych analogii.
Z pewnością jest to zadanie arcytrudne ze względu na naszą nikłą
wiedzę oantycznym sceptycyzmie (należy pamiętać ozaginięciu większości
znaczących tekstów  lozo cznych tego nurtu), jeszcze bardziej szczątkowo
zachowaną spuściznę samych so stów, a także proces reinterpretacji,
jakiemu teksty  lozo czne na przestrzeni wieków podlegały. Zadanie to
powinno jednak zostać podjęte, ponieważ stwarza ono możliwość rzetelnej
rekonstrukcji myśli greckiej, zrozumienia procesu myśli izależności między
poszczególnymi nurtami antycznej myśli  lozo cznej, a w konsekwencji
ewentualnej korekty aktualnie obowiązujących wyobrażeń na temat jej
rozwoju.
Celem tego krótkiego omówienia jest wskazanie obecności motywów
znanych zplatońskiego dialogu eajtet wksięgach G iK eta zyki Arysto-
telesa, wmyśli Pyrrona, Ajnezydemosa idziele Sekstusa Empiryka. Główną
tezą niniejszego opracowania jest to, iż eajtet odegrał fundamentalną rolę
wkształtowaniu się myśli sceptycznej, adostrzegane przez badaczy analogie
tycyzmu V.Brocharda, es sceptiques grecs, Paris  czy np. P. Delacy, Ou) ma=llon and
the ntecedents of ncient cepticism, [w:] ssays in ncient reek hilosophy, ed. by J. P.
Anton with G. L. Kustas, Albany , s. –; B. Wiśniewski, ’ i n  uence des sophistes
sur ristote, picure, toiciens et sceptique, Wrocław–Warszawa–Kraków .


 „ ”   …
między sceptycyzmem aso styką są wdużej mierze wynikiem transmisji
zawartych wnim idei.
Dialog eajtet, stanowiący pewnego rodzaju ewenement wśród dzieł
platońskich ze względu na swoją formę itreść, wdużej części poświęcony
jest omówieniu rozbudowanej koncepcji (określanej wdialogu jako „tajemna
nauka”[c]) przypisywanej przez Platona Protagorasowi i„heraklitejczy-
kom”. Jest to wielka konstrukcja, rozpoczynająca się od przedstawienia
de nicji wiedzy jako spostrzeżenia, prowadzącej do re eksji nad Protagora-
sową homo-mensura, która uzasadniana jest przy pomocy koncepcji mecha-
nizmu spostrzegania (tzw. koncepcji metaksy) oraz doktryny powszechnej
zmienności.
Ta dyskutowana w dialogu koncepcja implikuje cały szereg funda-
mentalnych rozstrzygnięć  lozo cznych. Są wśród nich odrzucenie bytu
iprzyjęcie stawania się (ruch jako arche), odrzucenie substancji itożsamości
rzeczy, podkreślenie nieokreśloności iwzględności rzeczy, przekonanie
o„fenomenalnym” charakterze rzeczywistości, na którą składają się kon-
stytuujące się w procesie „metaksy” chremata, przyjęcie bezpośredniej
pewności i„prawdziwości” wszystkich spostrzeżeń i przedstawień, „pry-
watność spostrzeżeń” tożsamych zwiedzą, odrzucenie kategorii prawdy
 Por. Z. Danek, yślę, więc nie wiem: próba interpretacji platońskiego dialogu „eajtet”, Łódź
. Z. Danek mówi o „izolowanym” czy „wyjątkowym” miejscu dialogu wśród dzieł
platońskich (s. ; –).
 Obszernie na temat dyskusji prowadzonej wdialogu, atrybucji doktryny „zwolenników
zmienności” oraz poniżej przedstawionych tez por. Z. Nerczuk, iarą jest każdy znas. ro-
jekt zwolenników zmienności rzeczy wplatońskim eajtecie na tle myśli so stycznej, Toruń
.
 Niewątpliwym problemem jest jednoznaczne stwierdzenie, czy poglądy przedstawiane
w dialogu przez Sokratesa i przypisywane Protagorasowi oraz „heraklitejczykom” są
referatem poglądów konkretnego  lozofa, którejś z ówczesnych szkół  lozo cznych czy
też stanowią połączenie różnych tez, skompilowanych przez Platona na potrzeby dyskusji
toczącej się wdialogu. Bez względu jednak na to, czyje są to poglądy, zcałą pewnością
Platon wdialogu przypisuje je wdialogu Protagorasowi, kojarzonemu zheraklitejczykami.
Argumentacja za tezą, iż jest to oryginalna koncepcja Protagorasa w: Z. Nerczuk, iarą jest
każdy znas, op. cit.
 Por. n p. ea j t et , d. Por. omówienie w: Z. Nerczuk, iarą jest każdy znas, op. cit., s.–;
s. –.
 Por. np. eajtet, b. Por. omówienie w: Z. Nerczuk, iarą jest każdy znas, op. cit.,
s.–.
 Por. np. ibidem, a.
 Por. np. ibidem, ab.
 Por. omówienie w: Z. Nerczuk, iarą jest każdy znas, op. cit., s. –.
 Por. np. e a j te t , c.
 Por. omówienie w: Z. Nerczuk, iarą jest każdy znas, op. cit., s. –.


 
i fałszu i przyjęcie indywiduum jako kryterium „prawdy”, postulat
orzekania sprzecznego („schemat antologiczny”), poszukiwanie „nowego”,
dostosowanego do zmiennej rzeczywistości języka isposobu komunikacji,
atakże nacisk na element perswazyjny.
Dla naszych rozważań dotyczących transmisji tez zawartych we aj-
tecie istotne jest to, iż dialog kilka dekad później znalazł uważnego czytel-
nika wosobie Arystotelesa. Niektóre tezy „zwolenników zmienności” oraz
argumenty polemiczne zostały przywołane przez Stagirytę wdyskusji, jaką
wksięgach G iK eta zyki prowadzi ztymi, którzy łamią „najpewniejszą
zzasad”, czyli „zasadę sprzeczności”.
Obecność nawiązań do treści eajteta w księgach G i K eta zyki
dostrzegał już W.D. Ross. Jednak nawiązania wyliczone przez W. D.
Rossa stanowią tylko część odwołań do eajteta obecnych wobu księgach.
Arystoteles, polemizując z tymi, którzy łamią zasadę sprzeczności, ma
Platoński dialog przed oczyma, anawiązania obejmują: źródła ontologiczne
iepistemologiczne, które prowadzą do odrzucenia „najpewniejszej zzasad”,
argumenty, którymi się jej przeciwnicy posługują, polemikę Arystotelesa
zwróconą przeciw przedstawionym weajtecie poglądom, atakże zaczerp-
nięte zeajteta argumenty Platońskie.
Potwierdzeniem wagi eajtet a dla Arystotelesowych rozważań jest
fakt, iż wobu księgach Stagiryta aż trzykrotnie wzmiankuje imię Protago-
 Por. np. eajtet, b. Por. omówienie w: Z. Nerczuk, iarą jest każdy znas, op. cit.,
s.–.
 Por. sformułowanie homo-mensura (e a j t et , a). Omówienie w: Z. Nerczuk, iarą jest
każdy znas, op. cit., s. –.
 Por. np. eajtet, b. Por. omówienie w: Z. Nerczuk, iarą jest każdy znas, op. cit.,
s.–.
 Por. wykluczenie zaimków wskazujących, postulat posługiwania się formami imiesło-
wowymi cz charakterystyczne zwroty: ou[tw kai\ ou\k ou[tw (ht., a), ou)de/n ma=llon
(eajte t , e). Por. omówienie w: Z. Nerczuk, iarą jest każdy znas, op. cit., s. –.
 Zadaniem mędrca jest zamiana „gorszych” spostrzeżeń czy mniemań na „lepsze”: (ea j te t ,
d nn.).
 ristotle’s etaphysics. Arevised Text with introduction and commentary by W.D. Ross,
Oxford , vol. I–II. W.D. Ross wskazuje na pięć miejsc tekstu zawierających ewidentne
nawiązania do platońskiego dialogu, ito do części opisującej polemikę Platona ztwierdze-
niem przypisywanym Protagorasowi. Ross (a: ): a (ou]te ga\r ou[twv ou]t: ou)x
ou[twv): ad eajte t , a; (a: ): b (a)lla\ peri\ to\ a]meinon kai\ xei=ron): ad e aj t e t ,
e–b; (a: ): b (h( fantasi/a ou) tau)to\n t$= ai)sqh/sei): przedstawienie nie
jest tożsame z aisthesis, wczym Ross widzi nawiązanie do eajteta (c), gdzie mówi
się, że przedstawienie ispostrzeżenie jest tym samym; (a: ): b (po/teron a[
toi=v kaqeu/dousin): odnośnie do problemu snu czy jawy, który to zarzut zaczerpnięty jest
zeajteta (e); (a: ): b (w[sper kai\ Pla/twn le/gei): to zarzut platoński
zeajteta, e; c nn.


 „ ”   …
rasa, w każdej ze wzmianek nawiązując do interpretowanej w kontekście
zaczerpniętym zeajteta Protagorasowej tezy homo-mensura. Konsekwen-
cją tej zasady jest według Arystotelesa nierozróżnialność i nieokreśloność
rzeczy będąca wynikiem odrzucenia substancji iistoty („wszystkie rzeczy
stanowiłyby jedno”), dopuszczenie sprzecznego orzekania o rzeczach
(przyjęcie „schematu antylogicznego”) iprzyjęcie prawdziwości wszystkich
twierdzeń, wykluczenie możliwości komunikacji, niemożność rozróżnie-
nia tego, co lepsze igorsze, awrezultacie brak możliwości powzięcia decyzji
ipodjęcia jakiegokolwiek działania. Cały powyższy zestaw tez wiązanych
przez Stagirytę zProtagorasem ma swoje odpowiedniki w„tajemnej nauce”
weajte cie. Jak można wnosić na podstawie tych analogii, Arystoteles zwal-
cza pewien obraz rzeczywistości oraz tezy  lozo czne, które przypisywane
są wdialogu Protagorasowi iheraklitejczykom.
Wposzukiwaniu odpowiedzi na pytanie oźródła analogii pomiędzy
tezami so stów a sceptyków, przejdźmy do omówienia myśli założyciela
sceptycyzmu, jakim był Pyrron zElidy. Sam Pyrron jest zpewnością jedną
z najbardziej zagadkowych postaci wśród antycznych  lozofów. Niewiele
wiadomo ojego nauczycielach, równie mało ojego życiu ipoglądach. Taki
stan rzeczy jest nie tylko wynikiem zaginięcia czy fragmentarycznego
zachowania tekstów źródłowych, ale również tego, iż sam Pyrron niczego
nie napisał. Rekonstruując myśl Pyrrona zdani jesteśmy tylko na hipotezy
ispekulacje zarówno wodniesieniu do jej źródeł, jak igłównych tez.
Dla naszego tematu istotna jest hipoteza przedstawiona przez Mar-
cela Conche’a, która została podjęta przez Giovanniego Reale. Według
Conche’a myśl Pyrrona ukształtowała się pod wpływem polemiki Arysto-
telesa z przeciwnikami zasady sprzeczności wyłożonej w eta zyce (ks.
G i K, –), a sam Pyrron rozwijał swoje idee w świadomej opozycji do
 eta zyka, b–; ibidem, a–; ibidem, b–.
 bidem, a–.
 bidem, a–.
 bidem, b; a; b.
 bidem, a–.
 bidem, b–.
 Zpewnością omawiając problem sprzeczności Arystoteles odnosi się do całego szeregu po-
staci, anie wyłącznie do stanowiska Protagorasa. Jednak, jak można sądzić, wopinii Stagiryty
konsekwencje tezy homo-mensura głoszonej przez Protagorasa stanowią paradygmatyczny
przykład tego sposobu myślenia.
 Na temat dziejów sceptycyzmu por. nowe opracowanie: R. Ziemińska, istoria sceptycyzmu.
poszukiwaniu spójności, Toruń .
 Testimonia zawarte są wzbiorze F. Decleva Caizzi, irrone. estimonianze, Napoli .
 Por. M. Conche, yrrhon ou l’apparence, Villers-sur-mer ; G. Reale, istoria  lozo i
starożytnej, III. ystemy epoki hellenistycznej, przeł. E. Iwo Zieliński, Lublin .


 
Arystotelesowego przedstawienia zawartego wksięgach G iK, inspirując się
wswej  lozo i koncepcją zwalczaną przez Arystotelesa, wdużej mierze, jak
przekonywaliśmy powyżej, zaczerpniętą z platońskiego eajteta . Według
hipotezy Marcela Conche’aPyrron miał wpamięci rozważania Arystotelesa
na temat zasady sprzeczności ikonsekwentnie się im sprzeciwiał. Chociaż
rozstrzygnięcie, czy Pyrron mógł osobiście słuchać Arystotelesa, czy wjakiś
inny sposób ztymi tekstami się zapoznał, nie wydaje się możliwe, to według
Conche’asceptyk ewidentnie odrzucił zasadę sprzeczności iwyłączonego
środka wtakiej postaci, wjakiej sformułował je Arystoteles, przystając na
związane ztym odrzuceniem konsekwencje  lozo czne.
Argumenty przedstawiane przez Conche’aoparte są na analogiach,
jakie zachodzą między tezami krytykowanymi przez Arystotelesa wksiędze
G iK eta zyki oraz poglądami przypisywanymi Pyrronowi. W księdze
K Arystoteles zwraca się przeciw Protagorasowej tezie homo-mensura. Jak
pisze Stagiryta, skoro człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, to to, co się
każdemu jawi, jest właśnie rzeczywistością samą. Ponieważ ta sama rzecz
wydaje się jednemu człowiekowi dobra, innemu zła, jest więc zarazem do-
bra, jak iniedobra. Zhomo-mensura wynika według Stagiryty prawdziwość
wszystkich twierdzeń sprzecznych.
Zwróćmy uwagę na konsekwencję wyprowadzoną przez Arystotelesa
ztezy Protagorasa: „ta sama rzecz jest inie jest, jest zła idobra”. Zbliżoną
myśl według Marcela Conche’a można znaleźć w przekazie Diogenesa
Laertiosa, który pisze, iż Pyrron: „niczego nie nazywał ani pięknym, ani
brzydkim, ani sprawiedliwym, ani niesprawiedliwym […]” „żadna rzecz nie
jest bowiem bardziej tym niż tamtym”. Wopinii francuskiego badacza
Pyrron dochodzi do tego samego wniosku, który wiązany był w eajtecie
i w eta zyce z Protagorasem, mianowicie przekonania o sprzeczności
zjawisk. Twierdzenie, iż rzecz jest „nie bardziej tym niż tamtym” przeczy
 M. Conche, yrrhon ou l’apparence, op. cit., s. –.
 Por. hipotezy na ten temat w: ibidem, s. .
 Arystoteles, eta zyka, b–: „Pogląd Protagorasa jest podobny do poglądów, które
przedstawiliśmy;  lozof ten twierdził, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, mając na
myśli po prostu to, że co się każdemu wydaje, zpewnością jest takie. Skoro tak, to ztego wy-
nika, że ta sama rzecz jest inie jest, jest zła idobra, iże wszystkie inne twierdzenia przeciwne
są również prawdziwe, gdyż często ta sama rzecz wydaje się piękna jednym, aprzeciwnie
innym, iże to, co wydaje się każdemu człowiekowi, jest miarą rzeczy”. (Arystoteles, eta -
zyka, przeł. K. Leśniak, Warszawa , s. )
 Diogenes Laertios, itae philosophorum (cytowane jako DL) IX  (przekład własny). Por.
idem, ywoty ipoglądy słynnych  lozofów, Warszawa , przeł. I. Krońska, s. .
 Por. świadectwa dotyczące fenomalizmu Pyrrona: np. DL IX –; Tymon, fr.  Diels
(= Decleva Caizzi, test.  Ai B).


 „ ”   …
zarówno zasadzie tożsamości, jak izasadzie sprzeczności. Odrzucenie toż-
samości iprzyjęcie sprzeczności rzeczy oznacza wedle Arystotelesa zakwe-
stionowanie istoty rzeczy, utratę możliwości ich rozróżnienia oraz zniesienie
ich jednostkowego bytu. Jak twierdzi Stagiryta, wwyniku odrzucenia prawa
sprzeczności traci się możliwość jakiegokolwiek rozróżniania, określenia czy
de niowania rzeczy.
Te przedstawiane przez Arystotelesa konsekwencje zanegowania
zasady sprzeczności według Marcela Conche’aznajdują swoje echa wprze-
kazie dotyczącym Pyrrona. Sceptyk wodpowiedzi na pytanie „Jakie są rze-
czy?”, miał bowiem stwierdzić, iż nie ma pomiędzy nimi „żadnej różnicy”
(a)dia/fora), są „nie do określenia” (a)sta/qmhta) i „nie podlegają żadnemu
sądowi czy rozstrzygnięciu” (a)nepi/krita). Wświetle ontologicznej wswym
charakterze interpretacji Conche’a/Realego określenie rzeczy jako a)dia/fora
wska zuje na to, iż to właśnie pomiędzy samy mi rzeczami nie zachodzi żadna
istotowa różnica. Zkolei przyjęcie, że są one a)sta/qmhta, wyklucza wszelką
określoność i stałość w rzeczach (wykluczenie tradycyjnej „liczby, miary
iwagi”), co uniemożliwia wydanie onich jakiegokolwiek sądu czy posłużenie
się jakimkolwiek kryterium (a)nepi/krita). Wedle Conche’a/Realego powyższa
odpowiedź Pyrrona ujawnia polemiczne względem wywodów Arystotelesa
tło myśli sceptyka. Pyrron podważa w ten sposób fundamenty ontologii
Arystotelesa, deklarując brak istotowej różnicy pomiędzy rzeczami, negując
ich stałość iodrzucając możliwość ich określenia iujęcia.
Ponadto, wedle Arystotelesa stanowisko przeciwników zasady
sprzeczności wyklucza jakąkolwiek racjonalną dyskusję. Stagiryta pisze:
„Zarazem staje się jasne, że dyskusja ztakim oponentem jest wogóle dysku-
sją oniczym; bo on właściwie nic nie mówi. Nie mówi bowiem ani ‘tak’, ani
‘nie’, lecz ‘tak’ i‘nie tak’, iznowu przeczy jednemu idrugiemu, imówi, że ani
‘tak’, ani ‘nie tak’; wprzeciwnym razie byłoby już coś określone”. Jednak
to, co stanowi przedmiot krytyki Arystotelesa, przedstawiane jest jako zale-
cenie wprzekazie Arystoklesa odnoszącym się do Pyrrona. Wedle Tymona
należy: „mówić okażdej poszczególnej rzeczy, że nie więcej jest, niż nie jest,
albo, że i jest, inie jest, albo, że ani jest, ani nie jest”. Pyrron akceptuje
 Arystokles, fr.  Heiland (Decleva Caizzi, test. ).
 Jak pisze G. Reale (istoria..., t. III, s. ): „Jest to jedna zkoniecznych konsekwencji
wynikających z zanegowania bytu, eidos i substancji, to znaczy zanegowania platońsko-
-arystotelesowskiej ontologii”.
 Arystoteles, eta zyka, a–, przeł. T. Żeleźnik, s. , [w :] Arystoteles, eta zyka,
oprac. M. A. Krąpiec, A. Maryniarczyk na podstawie tłumaczenia T. Żeleźnika, t. II, Lublin
.
 Arystokles, fr.  Heiland (Decleva Caizzi, test. ), przeł. A. Krokiewicz [w:] G. Reale,
istoria …, t. III, s. .


 
iwykorzystuje język sprzeczności, którego odrzucenie postuluje Stagiryta.
Język taki jest sceptykowi niezbędny do opisu sprzecznego, fenomenalnego
świata, którego fundamenty ontyczne tak radykalnie różnią się od Arysto-
telesowych. Zrozumiałe jest więc, że pojawia się wnim ten sam zwrot „nie
bardziej”, którym posługiwał się wcześniej Platon, opisując weajtecie anty-
logiczną wizję rzeczywistości wiązaną zProtagorasem iheraklitejczykami.
Marcel Conche zwraca również uwagę na zbieżność przekazu Anty-
gonosa zKarystos (zawartego uDiogenesa Laertiosa) mówiącego obraku
przezorności Pyrrona oraz argumentacji Arystotelesa przedstawiającej
niezgodne zpraktyką życiową konsekwencje odrzucenia zasady sprzeczno-
ści. Wedle Stagiryty przyjęcie prawdziwości tez sprzecznych jest niezgodne
zsamą praktyką życiową:
Dlaczego przecież udaje się taki do Megary, anie pozostaje wmiejscu,
gdy sądzi, że powinien iść? Idlaczego od razu jeszcze przy świcie nie
wpada do studni albo do przepaści, jeśli na nie natra , lecz zachowuje
się ostrożnie, anie tak, jakoby uważał, że jednakowo niedobrze ido-
brze jest tam wpaść?
Zarzut Arystotelesa, który wykazuje nieżyciowość postawy sceptycz-
nej, jest bardzo bliski wydźwiękowi anegdoty przedstawiającej Pyrrona jako
osobę, łagodnie mówiąc, „beztroską”. Wżywocie Pyrrona Diogenes Laertios
pisze:
Żadna rzecz bowiem nie jest w większym stopniu taka niż inna.
Wżyciu [Pyrron] trzymał się również tej zasady. Nie ustępował przed
niczym, przed niczym się nie chronił; nie unikał żadnego niebez-
pieczeństwa, nie zważając na napotkane na drodze wozy, rowy, psy,
iw ogóle nie zważał na świadectwo zmysłów. Tylko towarzyszącym
mu zawsze uczniom zawdzięczał, że wychodził cało; tak uważa Anti-
gonos zKarystos.
Rację wydaje się mieć Marcel Conche, który uważa, że zbieżność
przekazów Arystotelesa i Antygonosa z Karystos o braku przezorności
Pyrrona nie jest przypadkowa. Wprawdzie trudno jest rozstrzygnąć, czy
powyższy przekaz odpowiada prawdzie iodzwierciedla postawę historycz-
nego Pyrrona, czy ma tylko za zadanie dostarczenie czytelnikowi rozrywki
 M. Conche, yrrhon ou l’apparence, s.  nn.
 Arystoteles, eta zyka, b–, przeł. K. Leśniak, s. .
 DL IX , przeł. I. Krońska, [w:] Diogenes Laertios, ywoty ipoglądy słynnych  lozofów,
Warszawa , s. –.
 M. Conche, yrrhon ou l’apparence, s.  nn.


 „ ”   …
i ośmieszenie tez Pyrrona, pokazuje jednak ekstremalne konsekwencje
przyjęcia twierdzenia o braku istotowej różnicy pomiędzy rzeczami, tezy
ouden mallon, atakże odrzucenia zasady sprzeczności, azatem tez, które
bliskie są tym paradoksalnym konsekwencjom stanowiska Protagorasa, na
jakie wskazywał Arystoteles wksięgach G iK eta zyki.
Chociaż zpowodu braku źródeł omawiających obszerniej myśl Pyr-
rona, rekonstrukcja jego sceptycyzmu jest bardzo trudna, wydaje się, że ar-
gumenty Conche’a, podkreślającego istnienie analogii między stanowiskiem
Protagorasa iinnych  lozofów, których krytykuje Arystoteles weta zyce,
apostawą itezami Pyrrona, warte są uwagi imogą przyczynić się do lepszego
zrozumienia początków myśli sceptycznej.
Po Pyrronie iTymonie zFliuntu pyrronizm wswej pierwotnej formie
zanika. Za jego odnowiciela uznaje się Ajnezydemosa z Knossos. Jedną
zwielu tajemnic związanych zpostacią Ajnezydemosa jest zagadnienie jego
związków z  lozo ą Heraklita. Nasze główne źródło dotyczące dziejów
i założeń myśli sceptycznej, jakim jest Sekstus Empiryk (żyje około dwa
stulecia po Ajnezydemosie), wielokrotnie podkreśla związek tego  lozofa
zHeraklitem, anawet stwierdza, że według Ajnezydemosa: „nurt sceptyczny
jest drogą do  lozo i heraklitejskiej”
.
Świadectwo Sekstusa, który najpewniej znał pisma Ajnezydemosa,
wywołało dyskusję na temat źródeł owego „herakliteizmu” Ajnezydemosa.
Niektórzy badaczy wysunęli hipotezę, że źródłem tej heraklitejskiej predy-
lekcji Ajnezydemosa jest to, iż uznał on za własne (czyli bliskie pyrrońskim)
tezy zPlatońskiego eajteta , amianowicie koncepcję „zwolenników zmien-
ności” przypisywaną wdialogu Protagorasowi iheraklitejczykom.
Koncepcję tę zdaje się potwierdzać cały szereg motywów odsyłających
do eajteta , które pojawiają się wprzekazach związanych zAjnezydemosem.
Wiele przykładów zawartych wsłynnych sceptycznych „tropach” skompi-
lowanych przez Ajnezydemosa ma swoje odpowiedniki w argumentacji
 Zbieżności te są na tyle oczywiste, że R. Bett, chociaż odrzuca tezę Conche’a/Realego gło-
szącą zależność Pyrrona od księgi G iK eta zyki, przyjmuje, iż Pyrron sięgał do samego
eajteta.
 PH I. (przekład własny)
 Cytuje np. fragmenty zywodów pyrrońskich iinnych prac Ajnezydemosa (np. AM VIII
).
 Por. M. Conche, yrrhon ou l’apparence, s. ; G. Capone Braga, ’eraclitismo di nesidemo,
“Rivista di Filoso a”,  (), s. ; R. J. Hankinson, he ceptics, London/New York ,
s. . Sprzeciwia się tezie „herakliteizmu” Ajnezydemosa R. Bett (yrrho, is ntecedents,
and is egacy, Oxford , s. ), który przystaje tylko na tezę, że Ajnezydemos „took
an interest in Heraclitus”.


 
„zwolenników zmienności” weajtecie. Wstreszczeniu Ajnezydemowego
dzieła zawartym uFocjusza pojawia się występujący również w eajtec ie
zwrot ouden mallon. Z Ajnezydemosem związana jest także redukcja
czterech Arystotelesowych form zmiany do dwu, mianowicie przemiany
jakościowej oraz ruchu, które odpowiadają dwu typom zmiany omawianym
w eajtecie. Ponadto, wszeregu innych tez sceptyka rozpoznać można
przeformułowane twierdzenia zeajteta: () na tej podstawie, iż wtej samej
rzeczy „jawią” się przeciwieństwa, Ajnezydemos wnioskuje, że wtej samej
rzeczy „istnieją” przeciwieństwa, () bardzo mocno podkreśla „względ-
ność” rzeczy, () twierdzi, że intelekt jest czymś poza ciałem i jednym ze
zmysłów, który „wychyla się przez pory zmysłowe”
, () głosi twierdzenie
orównosilności tez sprzecznych, () przyjmuje, że jedynym kryterium jest
zjawisko, oraz, co szczególnie ciekawe, () uznaje Platona za sceptyka.
Podsumowując powyższe ustalenia, wiarygodna wydaje się teza, że
Ajnezydemos, który uważał siebie za kontynuatora myśli Pyrrona, sięgnął
do jednego zpierwotnych źródeł pyrronizmu, jakim był platoński eajtet.
Wświetle tej hipotezy dialog byłby wspólnym ogniwem łączącym scepty-
cyzm Pyrrona iodnowiony sceptycyzm Ajnezydemosa.
Sekstus Empiryk jest jednym zostatnich antycznych przedstawicieli
sceptycyzmu. Jest on też niewątpliwie sceptykiem najlepiej nam znanym,
dzięki dużemu, zachowanemu do naszych czasów zbiorowi tekstów. Na
erudycyjne dzieło Sekstusa składa się wielka tradycja myśli greckiej oraz
tradycja sceptyczna, ajego pisma stanowią kompilację bardzo wielu różnych
źródeł.
Dla naszych rozważań istotne jest to, że również w dziele Sekstusa
odnaleźć można reminiscencje Platońskiego eajteta. Empiryk wielokrotnie
czerpie z dialogu, ilekroć omawia czy nawiązuje do myśli Protagorasa.
 Dokonuje kody kacji argumentów znanych m.in. zPlatońskiego eajteta w postaci „tro-
pów”.
 Focjusz, iblioteka, cod. ,  b – a.
 Por. eajt e t , c. Sekstus pisze (AM X –): „Ainezydemos – dopuszcza dwa najbardziej
ogólne rodzaje ruchu, jeden – polegający na zmianie (metablhtikh/n), [] drugi natomiast –
polegający na zmianie miejsca (metabatikh/n)” (przekład własny). Por. przekład iinterpretację
tego fragmentu w: M. Conche, yrrhon ou l’apparence, s.  oraz G. Reale, istoria  lozo i
starożytnej. IV. zkoły epoki cesarstwa, przeł. E. I. Zieliński, Lublin , s. .
 PH I – eaj t e t , b.
 AM VII –.
 Por. DL IX .
 Por. DL IX .
 Por. PH I.
 Są wśród nich referat poglądów Protagorasa, który oparty jest na przekazie weajtecie (PH
I); również trzy pozostałe wzmianki oProtagorasie zaczerpnięte są zeajteta: odrzuce-


 „ ”   …
Szczególnie znaczący jest referat poglądów Protagorasa wI księdze ary-
sów yrrońskich, w którym Sekstus stara się oddalić zarzut zależności
sceptycyzmu od innych  lozofów czy innych nurtów, atym samym zarzut
nieoryginalności tez sceptycznych. Sekstus podkreśla, że, chociaż pewne
tezy Protagorasa isceptyków są zbliżone, to istnieje pomiędzy nimi funda-
mentalna różnica polegająca na tym, że Protagoras dogmatyzuje „wkwestii
płynności materii iwtym, że istnieją wniej przyczyny wszystkich zjawisk”.
Nacisk, jaki Sekstus kładzie na podkreślenie odmienności między tradycją
sceptyczną a Protagorasem (któremu Sekstus przypisuje heraklitejskie,
zaczerpnięte zeajteta tezy), wskazuje jednoznacznie na to, że Sekstus ma
na celu zdecydowane odcięcie się od Ajnezydemosa ijego przekonania obli-
skości myśli Heraklita itradycji sceptycznej.
Druga forma obecności reminiscencji z eajteta w dziele Sekstusa
związana jest z Platonem. Sekstus wielokrotnie przypisuje Platonowi tezę,
iż rzeczywistość jest zmienna („ciała nie istnieją, ale się stają”). Kontekst,
w jakim twierdzenie to się pojawia, wskazuje, iż źródłem tej tezy jest
koncepcja zwolenników zmienności zeajt eta. Warta zastanowienia wydaje
się hipoteza, wedle której przypisywanie Platonowi tezy „zmienności” rze-
czy nawiązuje do tezy Ajnezydemosa, który prawdopodobnie na podstawie
pewnej interpretacji eajteta skłaniał się do uznania Platona za sceptyka.
Wnaszym przekonaniu poglądy „zwolenników zmienności” zawarte
wdialogu eajtet, azaakceptowane przez Ajnezydemosa, mogą być powodem
polemiki Sekstusa zAjnezydemosem. Warte uwagi wydaje się twierdzenie,
że Sekstus, uważając tezę płynności rzeczy za dogmatyczną (teza ta weaj-
tecie przypisywana jest Protagorasowi iheraklitejczykom), poddał krytyce
pogląd Ajnezydemosa, który uznał tę tezę za sceptyczną, wywodzącą się od
samego Pyrrona ina jej podstawie przyjął, że nurt sceptyczny jest „drogą do
 lozo i heraklitejskiej”, aPlatona za sceptyka.
nie kryterium prawdy (AM VII –), teza oprawdziwości wszystkich phantasiai (AM VII
–), wzmianka oagnostycyzmie Protagorasa (AM IX –).
 Sekstus wskazuje na różnice pomiędzy neopyrronizmem a lozo ą Heraklita (PH I–),
Demokryta (PH I–), szkoły cyrenajskiej (PH I), Protagorasa (PH I–), scepty-
cyzmu Akademickiego (PH I–) oraz medycyny empirycznej (PH I–).
 Przekład własny. Por. Z. Nerczuk, rotagoras uekstusa mpiryka (PH ) alatoński
eajte t , Kolokwia Platońskie QEAITHTOS, red. A. Pacewicz, Wrocław , s. –.
 Całe omówienie Heraklita jest polemiką z tezą Ajnezydemosa ozwiązku sceptycyzmu
zmyślą Heraklita (PH I–).
 Por. np. PH III : „dlatego Platon nazywa ciała stającymi się, ale nigdy nie będącymi […]”;
PH III : „tak iż Platon nie mówi, że ciała są, ale raczej nazywa je stającymi się […]”; PH
II . (przekład własny)
 Por. PH I.

 
Wświetle powyższych rozważań źródłem wielu analogii między so-
 styką asceptycyzmem jest platoński dialog eajtet, który poprzez krytykę,
jakiej poddana została „tajemna nauka” wArystotelesowej eta zyce, prze-
jęcie jej tez przez Pyrrona, odnowienie sceptycyzmu przez Ajnezydemosa
wnawiązaniu do zawartego weajtecie herakliteizmu, iwreszcie opozycję
Sekstusa wobec tez Ajnezydemosa wywarł ogromny wpływ na rozwój an-
tycznego sceptycyzmu. u
  –  lolog klasyczny i historyk  lozo i starożytnej. Profesor nad-
zwyczajny w Instytucie Filozo i UMK w Toruniu. Interesuje się  lozo ą grecką, przede
wszystkim Platonem, ruchem so stycznym isceptycyzmem. Jest autorem dwu monogra i
ztuka a prawda. roblem sztuki w dyskusji między orgiaszem a latonem oraz iarą
jest każdy z nas. rojekt zwolenników zmienności rzeczy w platońskim „eajtecie” na tle
myśli so stycznej, tłumaczem traktatów Sekstusa Empiryka (rzeciw uczonym oraz rze-
ciw  zykom. rzeciw etykom), atakże dzieł św. Tomasza z Akwinu, Pico della Mirandoli
iH.-G. Gadamera. Wswych pracach zmierza do rekonstrukcji historycznego iliterackiego
wymiaru dyskusji  lozo cznych, opartej na analizie strukturalnej ijęzykowej tekstu.
        – classical scholar and historian of philosophy concerned with
the Greek philosophy, primarily the so called “Sophistic Movement”, Plato and ancient
skepticism. Among his published works there are monographs concerning Plato’s dialogues
“Gorgias” and “ eaetetus”, as well as numerous translations from Greek, Latin, German
and English. In his research he aims to reconstruct the historical context of philosophical
discussions by means of structural and linguistic analysis of the text.He is Associate Pro-
fessor of Philosophy at Institute of Philosophy, Nicolaus Copernicus University in Toruń.