Available via license: CC BY-SA 4.0
Content may be subject to copyright.
AUTOBIOGRAFIA nr 1 (4) 2015 s. 7–12
ISSN 2353-8694
DOI: 10.18276/au.2015.1.4-01 WSTĘP
Autobiograa, traktat, kultura ludowa
Streszczenie
Autor przybliża nową książkę Andrzeja Mencwela, której fragment składa się na czwarty
numer „Autobiograi”. Ukazuje ją zarówno w kontekście zainteresowań badawczych wybit-
nego antropologa kultury, jak i w nawiązaniu do polskich prac ludoznawczych oraz w relacji
do prozy profesorów.
autobiograa, autobiograa akademicka, kultura ludowa
W czwartym numerze „Autobiograi” publikujemy między innymi fragment nowej książki
Andrzeja Mencwela Łączko, łączko, łączko zielona… Dobrze się składa, bo pisarstwo tego
autora dobrze współgra z tym, co staramy się prezentować w naszym piśmie. Mógłbym nawet
stwierdzić, że kartki z tomu prozy Mencwela uzasadniają program poznawczy i estetyczny
„Autobiograi”.
Po pierwsze, książka ta utrwala jednostkowy los eminentnej postaci naszego życia inte-
lektualnego i kulturalnego. Zresztą Mencwel po raz kolejny opowiada o swojej przeszło-
ści. Do autobiograi politycznej i więziennej1, do wspomnień z warszawskiego Targówka2
* Kontakt z autorem: madejski@interia.pl
1 Andrzej Mencwel, Życiorys własny, http://andrzejmencwel.pl/category/o-sobie/zyciorys-wlasny/ [dostęp
12.09.2015].
2
Andrzej Mencwel, Podróż na Targówek. W: tegoż: Kaliningrad moja miłość, Wspólnota Kulturowa „Borussia”,
Olsztyn 2003.
8
dodaje biograę „ludową” profesora Uniwersytetu Warszawskiego, który wybrał życie na
kurpiowskiej wsi Kadzidło. W najnowszej książce pojawiają się epizody z życia rodzinnego,
utrwalone na tle zróżnicowanej przestrzeni powojennej Polski, Mencwel mieszkał bowiem
w niejednym miejscu i, jak wyznaje, przynależy do kilku części Polski: „Wieś polską trochę
znam i to w różnych stronach kraju– w Wielkopolsce mam miejsca rodzinne, mieszkałem
na Dolnym Śląsku i w Lubuskiem, zjeździłem Mazury i Podlasie, jestem obyty z podgórzem
sudeckim i karpackim, a na Mazowszu żyję już kilkadziesiąt lat”.
Po drugie, książka Mencwela to przykład narracji akademickiej, którą staramy się w „Auto-
biograi” śledzić i prezentować jej rozmaite warianty. Z polonistycznej tradycji należy pamię-
tać o wzruszającej i prezentującej klasyczny wzorzec pisarstwa osobistego książce Stanisława
Pigonia Z Komborni w świat
3
. Autobiograa ta należy do kultury ludowej. Współtworzą ją rów-
nież inne dzieła pamiętnikarskie, a także prace ludoznawcze różnych środowisk badawczych.
Jednak proza Mencwela, którą tu prezentujemy, jest trochę inna. Jest to autobiogra-
a akademicka w wariancie polonistyczno-kulturoznawczym. Polonistycznym, ponieważ
„ja” narracyjne korzysta z bogatego zestawu lektur, które pozwalają konceptualizować
i opisywać świat. Kulturoznawcza, ponieważ w prozie Mencwela wyraźnie rozpoznajemy
zaplecze problemowe i metodologiczne kulturologii polskiej4. W przypadku czytania takiej
prozy mamy pokusę, aby zastanawiać się, jak autor poradził sobie z bogactwem książek
tworzących jego zaplecze intelektualne. A interesuje go wiejskie środowisko jako autono-
miczny system ekonomiczno-aksjologiczny, do którego przecież do końca nie przynależy.
Zna jego reguły, ale wie, że nie może i nie powinien przekraczać granicy, bo tak czy owak
jest kimś z zewnątrz.
Ponadto to szczególna autobiograa akademicka. Nie chcę swawolnie twierdzić, że to
książka profesora emeryta, bo Mencwel ze swoją pracowitością z trudem mieści się w tej zbio-
rowości. W ubiegłym roku na przykład wydał monumentalną biograę Stanisława Brzozow-
skiego5. Jednak coś jest na rzeczy. Z kart autobiograi mówi do nas profesor emeritus, a więc
ktoś, kto nie ukrywa swego statusu; kto wspomina tego czy innego specjalistę z branży polo-
nistycznej i kulturoznawczej; kto powie coś o pracy nad swoimi książkami. Przede wszystkim
jednak ten status profesora na emeryturze wynika z używania przez autora wiedzy. Nie jest
ona traktowana jako zaplecze erudycyjne i problemowe kolejnego referatu, panelu, kursu
3
Stanisław Pigoń, Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości, z przedmową Franciszka Bujaka, wyd. 3 uzup.,
Spółdzielnia Wydawnicza „Wieś”, Kraków 1947.
4 Projekt Kulturologia polska XX wieku, http://www.kulturologia.uw.edu.pl/page.php [dostęp 12.09.2015].
5
Andrzej Mencwel, Stanisław Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX,Wydawnictwo Krytyki Politycznej,
Warszawa 2014.
9nr 1 (4) 2015
wykładów monogracznych. Ta wiedza uniwersytecka jest werykowana, teraz profesor może
ją wykorzystać, rekonstruując społeczność wsi, w której zamieszkał. Nie mamy wątpliwości,
że trud studiowania literatury na tematy: więzi społecznych, idei samopomocowych, zasad
pokrewieństwa, teorii wymiany społecznej– nie poszedł na marne.
Mencwel to nie tylko profesor, lecz także uznany krytyk literacki, publicysta, eseista. Ktoś,
dla kogo ważne jest życie literackie, a więc środowiska skupione wokół wydawnictw, pism,
kawiarni, klubów. Zważywszy na program estetyczny bliski Mencwelowi, nie jest fanabe-
rią dopatrywanie się w kartach jego autobiograi jakiegoś nawiązania i przewartościo-
wania tradycji prozy chłopskiej. Zresztą w jednej ze swoich książek wspomina, że jego
sąsiadem i przyjacielem w Warszawie był Marian Pilot. Tak więc to, co w literaturze nurtu
wiejskiego było uwznioślane, estetyzowane, a niekiedy mistykowane, tu zostało przetwo-
rzone i przepracowane.
Ciekawa u Mencwela jest koncepcja opowiadacza. Najogólniej rzecz ujmując, mamy tu
narrację raczej chłodną i zdystansowaną, rzadko emocjonalną, nigdy wylewną. Niewątpliwie
w ten sposób Mencwel nawiązuje tutaj do bohatera swojej opowieści. O dziadku Gawronie
pisze: „Nigdy jednak nie mówił bezpośrednio o sobie i wszystko, co o nim wiemy, pochodzi
z przekazów pośrednich lub z domysłów”. Ale niewykluczone, że ta konstrukcja narratora
łączy się z polską ludową tradycją pamiętnikarstwa. Jakby nie tylko tym, co opisuje, lecz także
tym, kogo przedstawia oraz jak opowiada, chciał nas po raz kolejny zachęcić do poznania
ludowego świata (albo lepiej przypomnienia tego, co wielu zna z autopsji). Stanisław Pigoń
syntetycznie i wiarygodnie (jeszcze w latach trzydziestych XX wieku) pisał, że wspomnienia
chłopskie są „uderzająco bezosobiste”. Co tłumaczył tak: „Pamiętnikarzem kierowała widać
pasja odtworzenia otaczającej go zewnętrzności. Ze swojej działalności zaś zdawał sprawę
najczęściej tam tylko, gdzie ona zahaczała o życie gromadne: rodzinne czy gminne; milczał
natomiast, gdy chodziło o jego własne doznania wewnętrzne czy wzruszenia, w ogóle o oso-
biste życie uczuciowe”6.
Nie jest to jednak tylko teza– by tak rzec– z zakresu poetyki systematycznej i historycznej.
Pigoń zdawał sobie sprawę z ewolucji form autobiogracznych. Wiedział, jaką rolę w historii
spełniły Wyznania Rousseau, choć skutkami przewrotu autobiogracznego nie był zachwy-
cony: „Niepomiarkowana, nierzadko cyniczna ich wylewność, widoczne tam wszędzie zapa-
trzenie się w siebie, ambicja wykazania swej inności wobec całej reszty świata, wszystko to
otwarło już współcześnie szeroko śluzy lirycznego rozpasania, zalewu egotycznego”7.
6
Stanisław Pigoń, Na drogach kultury ludowej. Rozprawy i studia, wybór i opracowanie Tomasz Jodełka-
-Burzecki, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1974, s. 83.
7 Tamże, s. 84.
10
Oczywiście, uzasadnienie byłoby teraz inne, ale może obiekcje wobec współczesnych
form autobiogracznych Mencwel też by zgłosił. Jednak na tym nie kończą się osobliwości
opowiadania o kurpiowskiej wsi. Mamy u Mencwela intrygujące dokumentowanie języka
zasłyszanego w komunikacji lokalnej społeczności. A profesor łasy jest na każdą osobliwość
leksykalną, na archaizm, stanowiące, podobnie jak przedmiot, ślad innego świata. Równo-
cześnie w narracji autobiogracznej słyszymy zdania, które znamy z pisarstwa Henryka
Sienkiewicza. Służą one do tego, by ubarwić chłopski życiorys i rzeczywistość ludową. Jednak
przy okazji tego wyboru stylistycznego autor wprowadza hipotezę statusu polskiej opowieści
chłopskiej jako takiej. Oto Mencwel podejrzewa, że opowieść chłopska wchłonęła, również
przez doświadczenia czytelnicze i edukację szkolną, polszczyznę literacką autora Trylogii.
Taki wybór narratora ma poważne konsekwencje poznawcze. Przede wszystkim nadaje
autobiograi wymiar epicki. W tym znaczeniu, że patrząc na świat z punktu widzenia jed-
nostkowego, poznajemy go też z pewnego oddalenia. I ze świadomością, że bohaterami opo-
wieści są nie tylko ludzie, lecz i rzeczy. Kto dzisiaj zna przyrządy kowalskie (imadło, kowa-
dło, kleszcze, cęgi, miech)? Kto wie (bez spoglądania do Wikipedii), do czego służą: lemiesz,
brona, kultywator… Kto obeznany jest jeszcze z techniką piłowania drewna przed epoką
urządzeń mechanicznych: „Komu jeszcze dzisiaj potrzebna jest wiedza o tym, jak ustawiać
się przy koźle i ciągnąć do siebie lekko piłę ręczną, nie dociskając jej ani nie popychając,
żeby wspólnie z partnerem wpaść w płynny rytm, który sam piłę niesie i ręczne piłowanie
czyni wytchnieniem?”.
Należy wreszcie zapytać, kogo opisuje Mencwel? Kreśli portret dziadka Gawrona, kowala,
postaci wyjątkowej w społeczności wiejskiej. I nie jest to historia radosna. Tężyzna zyczna,
nierozerwalnie z profesją kowala związana, łączy się z jakimś defektem duchowym miesz-
kańca kolonii. Gawron żyje pod jednym dachem z żoną, lecz narrator nie potra nam nic
więcej o tej rodzinie powiedzieć. Wiemy jednak, że krótko po śmierci żony, odchodzi i dzia-
dek Gawron, bo nie daje sobie rady z gospodarstwem i z sobą. I w tej opowieści rozpoznać
możemy tezy antropologa prowincji polskiej.
Dziadek Gawron ukazany jest jako reprezentant wsi. Jednak i tu niestandardowo. Utrzy-
muje się z pracy na roli, ale jako kowal (i mieszkaniec kolonii) jest w lokalnej społeczności
osobny. Prezentuje znajomość fachu, rzemiosła związanego z rolą. Takiego, które niknie
z naszego pejzażu kulturowego i z naszej wyobraźni. Tylko napomknę, że w tym fragmencie
książka Mencwela staje się autobiograą kulturową, taką, poprzez którą możemy poznać na
przykład dzieje gospodarcze i ich wpływ na życie ludzi w społecznościach zamkniętych. Ale
zazębia się także z opowieścią rodzinną. Koleje rzemiosła to również historia jego teścia, spo-
winowaconego z saksońskim tkaczami, którzy przybyli do Łodzi i zbudowali w niej przemysł
11nr 1 (4) 2015
włókienniczy. Tak oto autobiograa staje się traktatem. To tylko niektóre wątki najnowszej
inspirującej książki Andrzeja Mencwela.
W czwartym numerze „Autobiograi” prezentujemy też inne zagadnienia, które uznajemy
za ważne we współczesnej intymistyce. Przedstawiamy niemiecki rynek podręczników pisa-
nia autobiogracznego (Brygida Helbig-Mischewski, Kilka słów o niemieckich podręcznikach
i tradycjach pisania autobiogracznego– najciekawsze porady i inspiracje). Przyglądamy się
dzisiejszej biograstyce literackiej (Marcin Romanowski, Biograa i materialność). Zastana-
wiamy się nad doświadczeniami i konstrukcjami ojcostwa utrwalanymi w diarystyce (Woj-
ciech Śmieja, Zapisać ojcostwo). Pokazujemy, jak można w literaturze oddać somatyczność
(Joanna Szewczyk, Między słowem i ciałem; Bernadetta Żynis, Poezja na kształt ciała (i na
odwrót)). A wreszcie, pytamy, jak wypowiedzieć rozpacz (Hanna Serkowska, Ojciec odchodzi).
Burke Peter, Kultura ludowa we wczesnonowożytnej Europie, przeł. Robert Pucek, Michał Szczu-
białka, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Mencwel Andrzej, Kaliningrad, moja miłość. Dwa pokrewne eseje podróżne, Wspólnota Kulturowa
„Borussia”, Olsztyn 2003.
Mencwel Andrzej, Stanisław Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX,Wydawnictwo Krytyki Poli-
tycznej, Warszawa 2014.
Mencwel Andrzej, Wyobraźnia antropologiczna. Próby i studia, Wydawnictwa Uniwersytetu War-
szawskiego, Warszawa 2006.
Pigoń Stanisław, Na drogach kultury ludowej. Rozprawy i studia, wybór i opracowanie Tomasz
Jodełka-Burzecki, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1974.
Stanisław Pigoń, Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości, z przedmową Franciszka Bujaka,
wyd.3 uzup., Spółdzielnia Wydawnicza „Wieś”, Kraków 1947.
12
Autobiography, Treaty, Folk Culture
The author introduces a new book by Andrzej Mencwel published in parts in fourth issue of “Auto-
biography”. The book by Mencwel is shown both in the context of the research interests of this
eminent cultural anthropologist, as well as in relation to the Polish ethnographic works and in
relation to academic prose.
autobiography, academic autobiography, folk culture
Translated by Jerzy Madejski
PROSIMY O CYTOWANIE TEGO ARTYKUŁU JAKO:
Jerzy Madejski, Autobiograa, traktat, kultura ludowa, „Autobiograa. Literatura. Kultura. Media” 2015,
nr1(4), s. 7–12.
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)