Content uploaded by Sevtap Günay Köprülü
Author content
All content in this area was uploaded by Sevtap Günay Köprülü on Mar 31, 2017
Content may be subject to copyright.
Eurasscience Journals
Geliş Tarihi: 12.01.2017, Düzeltme Tarihi: 24.02.2017, Kabul Tarihi: 03.03.2017 11
Avrasya Terim Dergisi, 2017, 5 (1): 11 - 18
TIBBİ TERMİNOLOJİ VE PROSPEKTÜS
(KULLANMA TALİMATI) ÇEVİRİSİ
Sevtap Günay Köprülü1
1) Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Eğitimi Bölümü
İleti: sgkoprulu@hotmail.com
Özet
Tıp alanına yönelik bilgiler ve yeni buluşlar hızla gelişmektedir. Buna paralel olarak alana yönelik terminoloji
de hızla gelişmekte ve sürekli güncelleme gerektirmektedir. Tıp dünyasındaki bu yeni gelişmeler ülkeler arasında
paylaşılmakta ve bu paylaşım çeviri aracılığıyla olabilmektedir. Hastalıkların tedavisine yönelik ilaçların ülkeler arası
dolaşımı oldukça yaygındır. Dolayısıyla ilaçların içeriğine, kullanım alanlarına, kullanım şekline, dozuna vb. ilişkin
bilgileri içeren prospektüslerin çevirisi önem arz etmektedir.
Bu çalışmada tıp dili ve terminolojisine, tanımlamalara, tıbbi metin türü ve çevirisine, tıp metni kapsamında
yer alan prospektüse ilişkin bilgilere yer verildikten sonra Alman ilaç firmasının ürünü olan bir ilacın Almanca,
İngilizce ve Türkçe prospektüsleri (kullanma talimatı) karşılaştırılmış, kaynak ve çeviri metinlerde geçen tıbbi
terimlerin benzerlikleri ve farklılıkları ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler; Tıbbi Terminoloji, Kullanma Talimatı, Prospektüs, Tıbbi Çeviri
MEDICAL TERMINOLOGY AND TRANSLATION OF PATIENT
INFORMATION LEAFLETS
Abstract
Medical information and new discoveries in the medical field are developing rapidly in parallel with the
medical terminology. And this terminology requires constant updating. These new developments in the medical
world are shared among countries and this can be done through translation. Cross-country circulation of medicines
for the treatment of diseases is quite common. Therefore, the translation of patient information leaflets which
contain information on the content of medicines, usage areas, usage and dosage etc. is important.
In this study, related information on medical language and terminology, definitions, types of medical texts
and translations, patient information leaflets in medical texts has been given. And then the German, English and
Turkish patient information leaflets of a drug product of the German pharmaceutical company have been compared.
The similarities and differences of the medical terms in the primary sources and translation texts have been revealed
afterwards.
Keywords; Medical Terminology, Patient Information Leaflet, Medical Translation
Avrasya Terim Dergisi, 2017, 5 (1): 11 - 18
eurasscience.com 12
1. Giriş
Tıp metinleri çevirisi kapsamında
değerlendirebileceğimiz prospektüs çevirisi, tıbbi
terminolojiye hakimiyetin yanı sıra farmakolojik bilgi
gerektirmesi nedeniyle çevirmeni zorlamaktadır. Sağlıkla
ilgili olduğu için de çeviride yanlış anlamalara neden
olmaması, hiç hata yapılmaması gerekmektedir. İnsan
sağlığına yönelik sürekli bir araştırma, gelişme, buluşlar
vb. söz konusu olduğu için dinamik bir alan olan tıbbın
kendine özgü dili, terminolojisi de sürekli gelişmektedir.
Bu nedenle bu alanla uğraşan çevirmenler de
terminoloji bilgilerini sürekli yenilemek ve geliştirmek
durumundadırlar. Tıp metinlerinin çevirisinde çevir-
meni en çok zorlayan nokta işte bu özel terminolojidir.
Bu özel terminolojinin temelinde Yunanca ve Latince
terimler vardır. Zira tıp tarihine bakıldığında bu alanda
öne çıkan çalışmalar bu dillerde yapılmıştır. Pros-
pektüsler de tıp metinlerinin bir türüdür. Tıp metinleri
çevirisindeki zorluklar bu metin türü için de söz
konusudur.
Bazı ilaç firmaları, bulundukları ülkede yaşayan
yabancı uyrukluları da dikkate alarak kaynak dildeki
prospektüslerinin yanı sıra o ülkede yaşayan yabancı
ülke vatandaşlarının dilinde de prospektüsler yayım-
lamaktadır. Örneğin Almanya’da Almanca prospek-
tüslerin yanı sıra ilaç kutusunun içinde veya internet
ortamında Türkçeye çevrilmiş prospektüslerin sayısı da
artmıştır. Bu çalışmada kaynak dili Almanca olan bir ilaç
prospektüsünün, İngilizce ve Türkçe çevirileri
incelenmiştir.
2. Tıp dili ve terminolojisi
Tıp biliminin, anatomi, farmakoloji, patoloji
gibi tıpla ilgili birçok bilim dalını da kapsaması
nedeniyle bu alanların kendine özgü terminolojisini de
kapsar. Bu nedenle de yatay ve dikey düzenleme
gösterir. Roelcke’ye (2005: 193) göre, tıp dilinin yatay
düzlemi anatomi, fizyoloji, biyokimya, (tıbbi) psikoloji,
(tıbbi) sosyoloji, patoloji, mikrobiyoloji ve farmakoloji
dilinde oluşur. Dikey olarak ise en basit şekliyle üç
düzlemdedir:
- bilimsel düzlem (hekimler, araştırmacılar vb.
arasındaki iletişim),
- tıbbi uygulama düzlemi (hekimler ve sağlık
personelleri arasındaki iletişim) ve
- tıbbi müdahale düzlemi (hekimler ve alandan
olmayan ilgili taraflar arasındaki iletişim).
Tıbbi terimlerin sözcük hazinesi büyük oranda organlar,
hastalık adları, muayene, ameliyat yöntemleri ve ilaçlarla
ilgili terimlerden oluşmaktadır. Vücut bölümlerinin ve
organların tanımlanmasında büyük oranda Latince ve
Yunanca kökenli terimler kullanılmaktadır (Roelcke,
2005: 197). Günümüzde tıbbi metinlerde İngilizcenin
üstünlüğü göze çarpsa da, Latince ve Yunanca
hakimiyetini korumaktadır. Zira tıp terminolojisinin
temelleri Yunanca ve Latinceden oluşmuştur.
Tıp dili günlük kullanımda yaygın kullanılan bir
dil olmadığı için tıbbi ifadelerin anlaşılması zordur.
Alandan olmayanlar, diğer bir deyişle tıbbi terminoloji
bilgisi olmayanlar günlük dilde, Latince/Yunanca
kökenli tıbbi terimlerin yerine kendi dillerinde bulunan
eşdeğer karşılıkları kullanırlar (bkz. Çizelge 1).
Çizelge 1. Tıbbi terimlerin farklı dillerdeki eşdeğer
karşılıkları
Türkçe
Günlük
Dil
Almanca
Günlük Dil
İngilizce
Günlük Dil
Tıp Dili
Kalp krizi
Herzschlag
Heart attack
Myocardial
infarction
Boğmaca
Keuchhusten
Whooping
cough
Pertussis
Verem
Schwindsucht
Consumption
Tuberculosis
Suçiçeği
Windpocken
Chicken pox
Varicella
Ancak bu yaklaşımla ilgili olarak şunu da
belirtmek gerekir: tıbbi terimlere dil içi çeviri
kapsamında kendi dillerinde eşdeğer karşılıkların
bulunması yaklaşımına diller arası çeviri açısından
bakıldığında ülkelerin, Latince/Yunanca kökenli tıbbi
terimlerin yerine kendi dillerinde eşdeğer karşılığını
kullanmaları çevirmenin işini daha da zorlaştırmaktadır.
Örneğin Alman dilinde hazırlanmış tıbbi bir metinde
geçen “Schwindsucht” teriminin “verem” olduğunun
bilinmesi, “Tuberculosis” teriminin “tüberküloz”
olduğunun bilmesinden çok daha zordur.
Diğer yandan tıp dilinde Yunanca ve Latince
kökenli terimlerin kullanılmasının birçok olumlu
katkıları da vardır: uluslararasıdır, yanlış çağrışımları
önleyebilir ve anlamsal içeriği değişmez (Fluck, 1996:
92). Bu anlamda yabancı dil kökenli tıbbi terimler dilin
morfolojik yapısına, fonetik söylemine göre uyar-
lanmıştır (bkz. Çizelge 2).
Uluslararası değişmezlik anlamında günümüzde
İngilizce tıp terminolojisinden de bahsetmek gerekir.
Uluslararası iletişimde İngilizcenin yaygın kullanılıyor
olması nedeniyle Almanca tıp dilinde olduğu gibi
Türkçe tıp dilinde de İngilizce terimlerden gün geçtikçe
daha çok etkilenilmektedir. Bu nedenle de İngilizce
Avrasya Terim Dergisi, 2017, 5 (1): 11 - 18
eurasscience.com 13
kısaltmalar her dilde aynı kullanılabilmektedir (bkz.
Çizelge 3).
Çizelge 2. Aynı tıbbi terimin farklı dillerde kullanımı
Tıbbi Terim
Türkçe
Almanca
Anamnesis
Anamnez
Anamnese
Tuberculosis
Tüberküloz
Tuberculosis
Antibiotic
Antibiyotik
Antibiotika
Metastasis
Metastaz
Metastase
Çizelge 3. Tıbbi terimin farklı dillerde aynı kullanımı
İngilizce
Almanca
Türkçe
HIV (Human
Immunodeficiency
Virus)
HIV
HIV
EEG
(Electroencephalo
graphy)
EEG
(Elektroenzephalo
graphie)
EEG
(Elektroensef
alografi)
OGTT (Oral
Glucose Tolerance
Test)
OGTT (Oraler
Glukosetoleranz-
test)
OGTT (Oral
Glukoz
Tolerans
Testi)
AIDS (Acquired
Immune
Deficiency
Syndrome)
AIDS
AIDS
Erten’in de (2016: 58-59) belirttiği gibi, hem
günlük dilde hem de tıp dilinde aynı olan sözcükler
vardır. Bunlar eşsesli olsa da eşanlamlı değildir. Bu
sözcüklere sözlükte bakıldığında düzanlamları verilir.
Oysa tıp alanı dikkate alındığında bu sözcüklerin
anlamları değişir. Örneğin, “History” günlük dilde ve
sözlüklerde “tarih, geçmiş” anlamında olsa da tıp terimi
olarak, hastadan hastalığının ne zaman başladığını,
doktora ya da hastaneye gelene kadar neler olduğunu
anlattığı hastalık öyküsü (anamnez) anlamındadır.
3. Tıbbi metin türü olarak prospektüs ve
çevirisi
Erten (2016: 13-16, 82), tıp metinleri çevirisinin
bir özel alan çevirisi olsa da bilimsel ve teknik çeviri
kapsamına girdiğini; tıp metinleri çevirisi için herhangi
bir kesin kuram benimsenmemekle birlikte çağdaş
hedef odaklı kuramların ışığında amaç, işlev ve ürün odaklı
çeviri yöntemlerini kullanarak çeviri metinleri üretilme-
sinin vurgulandığını belirtmektedir. Newmark (1981: 35,
44) ise tıp metinlerinin çevirisinde anlamsal çeviri yöntemi
uygulanması gerektiğini vurgular. Bu tür metinlerin
çevirisinde temel amaç verilen bilgiyi eksiksiz olarak
aktarmak, kaynak metnin içerisinde iletilmek istenilen
anlamın aynısını hedef metinde vermektir.
Tıp metinlerinin çevirisinde uygulamada
genellikle sözcüğü sözcüğüne çeviri yöntemi benim-
senmektedir. Bu çeviri yaklaşımı, Fluck’ın (1996: 92)
belirttiği gibi uluslararası olması, yanlış çağrışımlar
yapmaması ve anlamsal içeriği değişmemesi anlamında
Latince ve Yunanca kökenli tıbbi terminolojinin
çevirisinde bir avantaj olabilir. Ancak burada dikkat
edilmesi gereken husus, kaynak dilde günlük dilde
kullanılan sözcük kullanılmış ise temel anlamından farklı
bir anlamda kullanılmış olabilir ve hedef dilde yanlış
anlaşılmalara neden olabilir. Örneğin Almanca “reizlos”
sıfat sözcüğü, çekici olmayan, sıkıcı, pek güzel olmayan (bkz.
duden.de)1 anlamına gelmektedir. Tıbbi bir metinde ise
“reizlose Narbe” yaranın/yara izinin normal göründüğü,
iltihaplanmadığı anlamına gelmektedir. Bu terimi sözcüğü
sözcüğüne çevirirsek “pek güzel olmayan yara” ifadesi
ortaya çıkar ki tamamen zıt anlamdadır. Oysa burada
yaranın iyi gözüktüğü belirtilmek istenmektedir.
Wiese (2000: 710-717) tıp metinlerini,
oluşturulma amacına/hitap ettiği gruba göre
sınıflandırmıştır:
-Tıp dergisi metinleri: Özgün çalışmalar, vaka
tanımlamaları, özet vb.
-Tıbbi-bilimsel kitap metinleri: Tıbbi ders kitapları,
başvuru kitapları, tıbbi terimler sözlüğü vb.
-Tıbbi uygulama metinleri: Anamnezler, raporlar,
hekim yazışmaları vb.
-Meslekten olmayanlar odaklı metinler: Açıklama
yazıları, formlar, broşürler, prospektüsler vb.
Prospektüs kavramının Türkçe karşılığı
“tanıtmalık”tır. Tanıtmalık ise, “ilaçların bileşimi, yan
etkileri vb. ile nasıl kullanılacağını anlatan bilgileri içeren
tanıtma yazısı, tarife, prospektüs” demektir (bkz.
tdk.gov.tr)2. Ancak piyasada “tanıtmalık” kavramından
ziyade “prospektüs” kavramı kullanılmaktadır. Son
zamanlarda ise “kullanma talimatı” kavramı kullanımı
ağırlık kazanmıştır.
Bu tür metinler kolay anlaşılan metinler
değildir. Prospektüsler (Alm. Packungsbeilage,
Beipackzettel; İng. Package Insert, Package Leaflet)
tıbbi terimler ve farmakolojik terimler içermektedir.
Prospektüsler, ilacı kullanacak olan tarafı bilgilendirme
amacı taşımaktadır. Diğer bir deyişle prospektüs metin
türünün bilgilendirme işlevi bulunmaktadır. Ancak bu
metin türünün içerdiği terminoloji nedeniyle ilgili hedef
kitle prospektüsleri genellikle anlayamamaktadır.
Prospektüslerin hedef kitlesinde sağlık
çalışanlarının yanı sıra birincil hedefinde ilaç kullanıcıları
yer almaktadır. Ancak bu iki farklı grubun tıbbi terim
bilgisi aynı düzeyde değildir. Bu nedenle de meslek
1 www.duden.de/rechtschreibung/reizlos
2www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_eczacilik&view=eczacilik
&kategori1=yazimay&kelimesec=8645
Avrasya Terim Dergisi, 2017, 5 (1): 11 - 18
eurasscience.com 14
grubu için prospektüsler bir sorun oluşturmazken sağlık
mesleği mensubu olmayan diğer taraf için bu metin
türünün kolay anlaşılır olmaması bir sorun olmuştur. Bu
sorun nedeniyle birçok ülkede yeni düzenlemelere
gidilmiştir: Avrupa Komisyonu 2009 yılında “Guideline
on the Readability of the Labelling and Package Leaflet
of Medicinal Products for Human Use” başlıklı
düzenlemesiyle prospektüslerin bu ve benzeri
sorunlarına yönelik bir mevzuat belirlemiştir (bkz.
Avrupa Komisyonu, 2009). Birçok ülkede olduğu gibi
ülkemizde de ilaç prospektüslerinin anlaşılmasındaki
zorluk nedeniyle yeni bir düzenlemeye gidilmiştir.
Türkiye’de, Avrupa Birliği’nin beşeri tıbbi ürünler ile
ilgili mevzuatına uyum sağlanması amacıyla hazırlanmış
olan “Beşeri Tıbbi Ürünler Ambalaj ve Etiketleme
Yönetmeliği”nde “Ürün ile birlikte sunulan, kullanıcı
için hazırlanmış yazılı bilgileri” ifade eden kavram
kullanma talimatı olarak adlandırılmıştır. Yönetmeliğe
göre kullanma talimatı, kullanıcının kolay anlayabileceği
şekilde hazırlanmalıdır. Hastanın kolayca anlayabileceği
terimlerle ilacın ne için kullanılacağı, kullanmadan önce
dikkat edilmesi gerekenler, nasıl kullanılacağı, olası yan
etkileri ve saklama koşulları gibi bilgiler verilmelidir.
Bilgilerin okunabilir, açıkça anlaşılabilir olma şartı
bulunmaktadır (bkz. Resmi Gazete 2005, Sayı: 25904).
Buna göre hastalar için, Kullanma Talimatı (Alm.
Gebrauchsinformation) olarak adlandırılan, tıpla ilgisi
olmayanların da anlayabilecekleri bir çeşit prospektüs
oluşturulmuştur.
Çevirmenin yöntemlerini metin türleri ve biçem
belirlemektedir. Diğer bir deyişle, çevirmenin çevireceği
metnin türünü ve özelliklerini bilmesi çeviri yönteminin
ön koşuludur. (Erten, 2016: 14, 96). Bu anlamda Reiß’ın
(1983) metin türü sınıflandırmasından yararlanılabilir.
Reiß, metinleri türlerine ve gördükleri işlevlere göre
sınıflandırarak kaynak metnin işlevini, hedef metinde
yansıtmayı hedeflemiştir.
Reiß (1971: 31-49; 1976: 20), hedef dile yönelik
olan bilgilendirici metinleri ‘içerik odaklı’, estetik
değerlerin belirleyici olduğu anlatımsal metinleri ‘biçim
odaklı’, alıcıda belli tepkiler uyandırmak amacıyla
çeviride alıcıyı etkilemeye yönelik olan işlemsel metinleri
‘çağrı odaklı’ ve son olarak ise televizyon, tiyatro gibi
çok araçlı metinleri ‘işitsel-araçsal odaklı’ (daha sonra
‘çoklu-araçsal metinler’ olarak adlandırılmıştır) metinler
olarak sınıflandırmıştır. Reiß’ın metin türlerine göre
belirlediği çeviri yöntemlerinde içerik odaklı olan ve
anlama göre çeviri gerektiren ‘bilgilendirici metinler’
haber, öğretici yazı, gözlem, makale, yasa gibi alıcıyı
bilgilendirmeyi amaçlayan metinlerdir (akt. Stolze, 1997:
121-127).
Günay (2001: 267) bilgilendirici metnin temel
özelliklerini şu şekilde vurgulamaktadır: “Belli bir
konuyu açıklamaya yönelik ya da bir konuyu öğretmeye
yönelik olduğundan, o konu ile ilgili teknik sözcüklerin
ve belli bir üst dilin kullanılması söz konusudur. Bu
metinlerde teknik terimler kullanılması bilgi verici
olmasına bağlanabilir.”
Bu bilgilere göre prospektüs (kullanma talimatı)
metinleri “bilgilendirici metin” türüne girmektedir.
Nitekim Sığırcı da (2016: 18) çeviri kuramı açısından
metin türü ile çeviri yöntemi arasında doğrudan bir ilişki
olduğundan dolayı, kullanma talimatlarını metin türü
olarak sınıflandırmak gerektiğini ve bu metinlerin
açıklayıcı bilgilendirici metin türüne girdiğini
belirtmektedir.
Reiß’ın da (1983) belirttiği gibi, bilgilendirici
metinlerin çevirisinde, ilettikleri bilginin niteliğini
korumak, bu bilginin çeviri dilinde somut bir biçimde
anlaşılmasını gözetmek önemlidir. Bunu sağlamak için
çevirmen gerekirse açımlamalara veya açıklamalara
başvurabilir (akt. Göktürk, 2016: 27). Ancak burada
dikkat edilmesi gereken husus, özellikle tıp metinlerinin
çevirisinde çevirmenin anlamadığı bir terimi veya tıbbi
ifadeyi yorumlamaması gerektiğidir. Erten’in de (2016:
103) ifade ettiği gibi, sağlıkla ilgili olmaları nedeniyle
özellikle tıp metinleri çevirilerinde bilginin yanlış
verilmesi, eksik verilmesi ya da yorumlanması hoş
olmayan sonuçlara yol açabilir.
Tüm bu kuramsal bilgiler ışığında denilebilir ki,
prospektüsler (kullanma talimatı) meslekten olmayan ve
tıp diline hakim olmayan kişilere yönelik metin türü olduğu
ve bilgilendirme işlevi olduğu için metin dilinde daha kolay
anlaşılır alternatif terimler kullanılmalıdır. Örneğin
“Epidemic parotitis” terimi yerine “kabakulak” terimi
kullanılmalıdır. İçerik odaklı bu metin türünün
çevirisinde ise, temel amaç verilen bilgiyi doğru ve
eksiksiz aktarmak olduğu için, kaynak metnin içerisinde
iletilmek istenilen anlamın aynısını hedef metinde
vermeyi hedefleyen anlamsal çeviri yöntemine baş-
vurulmalıdır. Ayrıca kolay anlaşılır olmak adına
alışılagelmiş alternatif terimlerin kullanıldığı bir metnin
çevirisi söz konusu olduğu için de kaynak metnin bu
biçemsel özelliğine eşdeğer bir çeviri yapılması gerek-
mektedir. İlaçların kullanma talimatlarında günlük dilde
kullanılan alışılagelmiş terimler söz konusu olduğu için
sözcüğü sözcüğüne çeviri yöntemi tercih edilmemelidir, zira
hedef dilde ifadenin anlaşılmamasına neden olabilir.
Bununla ilgili olarak araştırma konumuz olan
“prospektüs” ile ilgili örnek verecek olursak: Prospektüs
kavramı Almanca “Packungbeilage”, İngilizce “Package
insert” olarak geçmektedir. Bu terimi Almancadan veya
İngilizceden sözcüğü sözcüğüne çeviri yapacak olursak
“paket eki” şeklinde bir kavram ortaya çıkar ki bu da
semantik açıdan eşdeğer bir çeviri olmaz. Böyle olunca
Avrasya Terim Dergisi, 2017, 5 (1): 11 - 18
eurasscience.com 15
da kaynak metnin bilgilendirme işlevi gerçekleşememiş
olur.
Aşağıda, Alman bir ilaç firmasının üreticisi
olduğu “Meditonsin” adlı damlanın kullanma talima-
tında geçen tıbbi terimler ve tıbbi terimlerin yerine
kullanılan diliçi eşdeğer karşılıkların hedef dile (İngilizce
ve Türkçe) çevirilerinden örnekler seçilerek, yukarıda
bahsedilen kuramsal bilgiler ışığında değerlendirilmiştir
(bkz. Çizelge 4).
Çizelge 4. Meditonsin’in farklı dillerdeki kullanım talimatında geçen tıbbi terimler
Almanca
İngilizce
Türkçe
Tropfen
Drops
Damla
Anwendungsgebiet
Therapeutic indication
Uygulama alanı
Homöopathisches Arzneimittel
Homeopathic medicine
Homeopatik bir ilaç
Akute Entzündungen des Hals-,
Nasen- und Rachenraumes
Acute inflammation of the throat,
nose and pharynx
Akut boğaz, burun ve yutak
bölgesi iltihapları
Aconitinum D5
Aconitinum D5
Aconitinum D5
Atropinum sulfuricum D5
Atropinumsulfuricum D5
Atropinum sulfuricum D5
Mercurius cyanatus D8
Mercurius cyanatus D8
Mercurius cyanatus D8
Atemnot
Respiratory distress
Nefes darlığı
Warnhinweise und
Vorsichtsmaßnahmen
Warnings and precautions
Uyarılar ve önlemler
Unverdünnt
Undiluted
İnceltilmeden
Übelkeit, Erbrechen und Durchfall
Nausea, vomiting and diarrhoea
Bulantı, kusma ve ishal
Symptome
Symptoms
Hastalık belirtileri
Speichelfluss
Salivation
Salya akması
Überempfindlichkeitsreaktionen
Hypersensitive reactions
Aşırı hassasiyet reaksiyonları
Juckreiz und Hautausschlag
Pruritus, urticaria
Kaşıntı ve cilt tahrişi
Glycerol 85%
Glycerol 85 %
%85 Gliserol
Ethanol 94% (G/G)
Ethanol 94 % (w/w)
%94 Etanol (G/G)
Daha önce, hedef dilde ifadenin anlaşıl-
mamasına veya yanlış anlaşılmasına neden olabilmesi
nedeniyle sözcüğü sözcüğüne çeviri yönteminin tercih
edilmemesi gerektiğini belirtmiştik. Sözcüğü sözcüğüne
çeviri nedeniyle ortaya çıkabilen bir başka sorun ise
kaynak dildeki bir terimin hedef dilde farklı sözcüklerle
ifade edilebileceği ve eşanlamlı veya yakın anlamlı
sözcüklerin kullanılması gereken durumların olabile-
ceğidir. İncelenen prospektüste bununla ilgili örnekler
şunlardır:
• Almanca “Speichelfluss” kavramı İngilizcesinde
Latince kökenli tıbbi terim karşılığıyla “salivation”
şeklinde verilirken Türkçeye günlük dildeki karşılığı
ile çevrilmiştir. Ancak burada dikkat edilmesi
gereken husus, eşanlamlı veya yakın anlamlı
sözcüklerdir. Almanca “Speichel” sözcüğünün
karşılığı tükürük, salyadır. Ancak salya sözcüğü bizde
olduğu gibi Almancada da kızgınlık ifadesi için de
kullanılmaktadır. Bu nedenle “salya akması” yerine
“tükürük salgılanması” ifadesinin kullanılması daha
doğru olacaktır.
• Aynı durum “unverdünnt” (İng. undiluted →
Latince kökenli) kavramı için de söz konusudur.
Burada “inceltilmeden” kavramı yerine “seyreltil-
memiş” kavramının kullanılması daha uygun
olacaktır.
• Yine, Almanca “Anwendungsgebiet” (İng.
indication → Latince kökenli) kavramı Türkçeye
“uygulama alanı” olarak çevrilmiştir. Tıbbi dilde
“endikasyon” olarak geçen terimin “ilaç kullanım
alanı” şeklinde çevrilmesi daha uygun olacaktır.
Çünkü “uygulama alanı” ifadesi daha ziyade, ilacın
nereye uygulanması gerektiğini çağrıştırmaktadır.
İncelenen kullanma talimatının çevirisinde
yakın anlamlı kavramların çevirisine ilişkin bazı sorunlar
görülmektedir: Almanca “Juckreiz und Hautausschlag”
terimleri İngilizceye “pruritus, urticaria” Türkçeye
“kaşıntı ve cilt tahrişi” olarak çevrilmiştir. “Juckreiz” tıp
dilinde “pruritus” teriminin karşılığıdır (ICD 10 Kodu
L29)3. Latince kökenli “Pruritus” teriminin İngilizce
karşılığı “itching”, Türkçe karşılığı ise “kaşıntı”dır.
Almanca “Juckreiz” kavramının İngilizce çevirisinde tıp
dilinin kullanıldığı görülmektedir. Almanca
3 ICD (International Statistical Classification of Diseases),
uluslararası hastalık sınıflamasının kısaltmasıdır. Dünya Sağlık
Örgütü (WHO) tarafından yayımlanan ve dünya genelinde ortak
kullanılan kodlama dizgesidir. ICD-10 ise kodlamanın son
versiyonudur.
Avrasya Terim Dergisi, 2017, 5 (1): 11 - 18
eurasscience.com 16
“Hautausschlag” kavramının ise İngilizce karşılığı
“(skin) rash”tır (bkz. duden.de)4. İngilizce prospektüste
geçen ve yine bir cilt rahatsızlığı olan Latince kökenli
Urticaria (Tr. ürtiker, kurdeşen) tıbbi terimin ise
Almanca karşılığı “Urtikaria” → “Nesselsucht” (bkz.
duden.de)5 terimidir. ICD 10 kodlarında Hautausschlag
R21, Urtikaria ise L50.0 kodu altında yer almaktadır.
İlacın etken madde kombinasyonu Aconitinum
(Alm. Eisenhut) ve Atropinum (Alm. Tollkirsche) adlı
iki farklı bitki özlerinden oluşmaktadır ve ağır metal
bileşiği Mercurius cyanatus (Alm. Quecksilbercyanid)
içerir, soğuk algınlığında etkili homeopatik bir ilaçtır
(bkz. www.ellviva.de)6. Aconitinum D5, Atropinum
sulfuricum D5 ve Mercurius cyanatus D8 etken madde-
lerinde geçen “D” ise İngilizce “dilution” teriminin ilk
harfidir ve seyreltme yapıldığını belirtir. D5, 1/100.000
oranında seyreltme yapıldığını, D8 ise 1/100.000.000
oranında seyreltme yapıldığını gösterir. Söz konusu
ilaçta (Meditonsin) %85 gliserol ve %94 etanol kulla-
nılmıştır. Etken madde adlarının, kaynak metin dahil
İngilizce ve Türkçe çevirilerinde Latince/Yunanca
terimleriyle kullanıldığı görülmektedir. Bu yanlış bir
yaklaşım değildir, etken maddelerin INN (International
Nonproprietary Name/Uluslararası tescilli olmayan
isim) veya yaygın ismiyle belirtilmesi gerekmektedir
(bkz. Resmi Gazete, 2005, Sayı: 25904)7. INN ismi
etken maddelerin tespitini kolaylaştırmaktadır (Bulut,
2010: 7).
Daha önce bahsedildiği üzere, AIDS, DNA
gibi kısaltmalar evrensel olarak anlaşılmakta ve
kullanılmaktadır. Ancak ülkeden ülkeye farklılık
gösteren kısaltmalar, simge veya semboller de
olabilmektedir. Örneğin COPD (Chronic Obtructive
Pulmonary Disease) hastalığı Türkçede halk tarafından
da bilinen KOAH (Kronik Obstruktif Akciğer
Hastalığı) olarak kısaltılmıştır. Çeviride de hedef dildeki
kısaltma kullanılmalıdır. İncelenen kullanma talimatında
etanolla ilgili (G/G) ve (w/w) yüzde birimleri dikkat
çekmektedir. (w/w) = Ağırlıkça yüz birim çözeltide
4 www.duden.de/woerterbuch/deutsch-englisch/Hautausschlag
5 www.duden.de/rechtschreibung/Urtikaria
6 www.ellviva.de/Gesundheit/Aconitinum-D5-Atropinum-sulfuri-
cum-D5-Mercurius-cyanatus-D8-Wirkung.html
7 Beşeri Tıbbi Ürünler Ambalaj Ve Etiketleme Yönetmeliği:
Uluslararası olan ve mülkiyete konu edilemeyen isim (International
Nonproprietary Name/INN): Bir etkin maddenin Dünya Sağlık
Örgütünce kabul edilen veya önerilen, mülkiyete konu edilemeyen
ve Dünya Sağlık Örgütü kuralları doğrultusunda marka tescilinde
kullanılmaması gereken uluslararası ismini, Yaygın isim: INN veya
INN’in mevcut olmadığı hallerde etkin maddenin bilimsel açıdan
referans olarak kabul edilen klasik kaynaklarda geçen ismini ifade
eder.
bulunan çözünenin ağırlıkça kesridir.8 Formülde
çözünenin ağırlığı (g)/çözenin ağırlığı (g) x 100 olduğu
için “g”/”g” göstergesi de kullanılabilmektedir.
Diğer bir husus, simgelerin veya sembollerin
kullanımı diller ve kültürler arasında farklılık göster-
mektedir. Bu kullanımların yer aldığı kısımların
çevirisinde hedef dildeki kullanıma göre çeviri yapıl-
malıdır. Örneğin incelediğimiz prospektüste “%”
simgesinin kullanımı söz konusudur. Kaynak dilde “%”
simgesi rakamdan sonra kullanılırken (85%) Türkçede
kural olarak tam tersidir (%85). Çeviride, hedef dildeki
kullanıma dikkat edildiği görülmektedir.
Kullanma talimatının çevirisinde dikkat çeken
başka bir husus ise çevirmenin kaynak metindeki üst
kavram yerine çeviride alt kavramlarını kullanmış olma-
sıdır. Daha önce, bilgilendirici metinlerin çevirisinde,
ilettikleri bilginin niteliğini korumanın, bu bilginin çeviri
dilinde somut bir biçimde anlaşılmasının önemli olduğu,
bunu sağlamak için çevirmenin gerekli görürse açım-
lamalara veya açıklamalara başvurabileceği belirtilmişti.
Prospektüste Almanca tümce şu şekilde çevrilmiştir:
Almanca
Die Wirkung eines homöopathischen
Arzneimittels kann durch allgemein
schädigende Faktoren in der
Lebensweise und durch Reiz- und
Genussmittel ungünstig beeinflusst
werden
Türkçe
Homeopatik ilacın etkisi yaşam
biçimindeki genel zarar verici faktörler
ve uyarıcı ve keyif verici maddeler
tarafından olumsuz etkilenebilir
İngilizce
The effects of homeopathic medicines
can be impaired by generally damaging
life-style factors and by the consumption
of tea, coffee, alcohol, tobacco, etc.
İngilizce çevirisinde “Reiz- und Genussmittel”
(Tr. uyarıcı ve keyif verici maddeler) ifadesi
“consumption of tea, coffee, alcohol, tobacco, etc.”
(çay, kahve, alkol, tütün vb. tüketimi) şeklinde
açımlanmıştır.
Yeni düzenlemelere göre kullanma talimat-
larının tıbbi terminolojinin ağırlığından sıyrılması
gerekmektedir. Bu anlamda kaynak metinde eski
prospektüslerde sıklıkla karşılaşılan tıbbi terimler yerine
günlük dildeki kavramların kullanıldığı, özellikle hastalık
adlarında günlük dilin tercih edildiği görülmektedir
(bkz. Çizelge 5).
8http://gidalab.tarim.gov.tr/gidareferans/Belgeler/B%C3%B6l%C
3%BCmler/C%C3%B6zelti-Mix-Hazirlama-Egitim-Notu2015.pdf
(Erişim 16.12.2016).
Avrasya Terim Dergisi, 2017, 5 (1): 11 - 18
eurasscience.com 17
Çizelge 5. Hastalıklara ilişkin terimlerin farklı dillerdeki kullanımı
Tıp Dili
Almanca
Türkçe
İngilizce
Akut rinit ve farenjit
Akute Entzündungen des
Hals-, Nasen- und
Rachenraumes
Akut boğaz, burun ve
yutak bölgesi iltihapları
Acute inflammation of the
throat, nose and Pharynx
Dispne
Atemnot
Nefes darlığı
Respiratory distress
Nausea, emezis, diyare
Übelkeit, Erbrechen und
Durchfall
Bulantı, kusma ve ishal
Nausea, vomiting and
diarrhoea
Semptom
Symptome
Hastalık belirtileri
Symptoms
Salivasyon
Speichelfluss
Salya akması
Salivation
Hipersensibilite
reaksiyonu
Überempfindlichkeits-
reaktionen
Aşırı hassasiyet
reaksiyonları
Hypersensitive reactions
Pruritus
Juckreiz
Kaşıntı
Pruritus
İncelenen kullanma talimatının kaynak dili olan
Almancada ve Türkçe çevirisinde tıbbi terimlerin
günlük dildeki karşılıkları (diliçi çevirileri) kullanıl-
mışken İngilizce çevirisinde tıbbi terimlerin daha fazla
kullanıldığı görülmektedir.
4. Sonuç
Tıp bilimi, kendine özgü dili ve terminolojisi
olan, düzenli ve tutarlı araştırmaların yapıldığı, sürekli
gelişen, gelişmeler ve buluşlarla birlikte sürekli
terminolojisi de gelişen ve ülkeler arasında daima bilgi
alışverişinde bulunulan bir bilim alanıdır. Ülkeler
arasında iletişimi sağlayan, köprü görevi gören taraf ise
çevirmenlerdir. Bu alanla ilgili çeviri yapan kişilerin tıp
dili ve terminolojisine hakim olması ve Erten’in de
(2016: 228-229) belirttiği gibi tıp terminolojisinin
gerekleri olan önek, sonek, kök sözcük, eponim,
kısaltma, sembol, yanıltıcı eş asılları ve terimlerin
telaffuz şeklini de bilmesi gerekmektedir.
Kuramsal bilgiler ışığında denebilir ki, tıp diline
hakim olmayan kişilere yönelik olan prospektüsler
(kullanma talimatı) içerik odaklı ve bilgilendirme işlevi
olan metinlerdir; hedef kitlesine, ilacın içeriği, etkileri,
yan etkileri, dikkat edilmesi gereken durumlar, kullanım
süresi gibi konularda bilgi verir, rehberlik eder.
Çevirisinde ise, temel amaç verilen bilgiyi doğru ve
eksiksiz aktarmaktır. Bunun için çeviride, kaynak
metnin içerisinde iletilmek istenilen anlamın aynısını
hedef metinde vermeyi hedefleyen anlamsal çeviri
yöntemine başvurulmalıdır.
Temelleri Yunanca ve Latinceden oluşan tıp
terminolojisi itibariyle tıbbi metinlerin alandan
olmayanlar tarafından anlaşılması zordur. Tıpla ilgisi
olmayanların da anlayabilecekleri bir prospektüs
(kullanma talimatı) için daha kolay anlaşılır bir dil
kullanılması gerekmektedir. Son yıllarda birçok ülkede
buna yönelik düzenlemeler yapılmıştır. Artık pros-
pektüsler (kullanma talimatları) daha anlaşılır metin-
lerdir. Zira yabancı kökenli tıp terimlerinin yerine her
okuyanın anlayabileceği günlük dilde kullanılan, alışıla-
gelmiş terim ve ifadeler kullanılmaktadır. Dolayısıyla
çevirisinde de anlaşılırlığı sağlayabilmek için kaynak
metnin bu biçemsel özelliği korunmalıdır. Hatta kaynak
prospektüs metninde Latince/Yunanca kökenli tıbbi terimler
(INN kapsamındaki etken madde adları gibi kullanımlar
hariç) kullanılmış olsa dahi çevirmenin bu terimlerin hedef dilde
alternatif kolay anlaşılır karşılıklarını kullanması daha doğru
bir yaklaşım olacaktır. Örneğin kaynak prospektüs
metninde geçen Latince kökenli diarrhea terimini Türkçe
çevirisinde diyare olarak değil ishal olarak vermek daha
doğru olacaktır. Elbette bu durum prospektüs çevir-
meninin işini daha da zorlaştırır. Zira tıbbi terminolojiye
hakim olmanın yanı sıra günlük dilde kullanılan
karşılıklarını da bilmesi gerekecektir.
Tıbbi çeviri, sağlık söz konusu olduğu için hata
kabul etmez. Bu nedenle çok hassas olunması gereken,
özen gösterilmesi ve önem verilmesi gereken bir
alandır. Bu alanda çalışacak kişilerin, üniversitelerde
alana yönelik eğitim alması ve tıbbi terminolojiye hakim
olması gerekmektedir.
5. Kaynaklar
Bulut, K., 2010. İlaçlar ve Sınai Haklar. Başkent
Üniversitesi Ekonomi Hukuku Yüksek Lisans
Bitirme Projesi. http://www.farmapatent.com.tr/
docs/Ilaclar_Ve_Sinai_Haklar_ Koray_Bulut.pdf
(erişim: 13.01.2017).
Avrasya Terim Dergisi, 2017, 5 (1): 11 - 18
eurasscience.com 18
Erten, A., 2016. Tıp Terminolojisi ve Tıp Metinleri Çevirisi.
Güncellenmiş ve gözden geçirilmiş 3. Baskı.,
Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Fluck, H.R., 1996. Fachsprachen. Einführung und
Bibliographie. 5., überarbeitete und erweiterte
Auflage. (Uni-Taschenbücher, 483). Tübingen,
Basel: Francke.
Göktürk, A., 2016. Çeviri: Dillerin Dili. 12. Baskı.
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Günay, V. D., 2001. Metin Bilgisi. İstanbul: Multilingual.
Newmark, P., 1981. Approaches to Translation. Oxford:
Pergamon.
Reiß, K., 1971. Möglichkeiten und Grenzen der
Übersetzungskritik. München: Max Hueber Verlag.
Reiß, K., 1976. Texttyp und Übersetzungsmethode. Der
Operative Text. (1. Baskı) Heidelberg: J. Groos
Verlag.
Reiß, K., 1983. Texttyp und Übersetzungsmethode. Der
Operative Text. (2. Baskı) Heidelberg: J. Groos
Verlag.
Resmi Gazete 2005. Beşeri Tıbbi Ürünler Ambalaj ve
Etiketleme Yönetmeliği, 12.08.2005, Sayısı: 25904.
www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2005/08/200508
12-8.htm (erişim: 09.12.2016).
Roelcke, T., 2005. Fachsprachen. 2. Auflage. Berlin:
Schmidt Verlag, 192-199.
Sığırcı, İ., 2016. Kullanma Talimatlarının Çevirisindeki
Yabancı Terimlerin Dilbilimsel Açıdan
İncelenmesi. Synergies Turquie, Sayı: 9, 2016, p. 15-
26.
Stolze, R., 1997. Übersetzungstheorien. Eine Einführung. (2.
Auflage). Tübingen: Gunter Narr Verlag.
Wiese, I., 2000. Textsorten des Bereichs Medizin und
Gesundheit. In: Brinker, Klaus/Antos, Gerd
(Hrsg.). Text -und Gesprächslinguistik. Ein int.
Handbuch zeitgenossischer Forschung. 1. Halbbd.
Berlin, New York: de Gruyder, S. 710-718.
İnternet Kaynakları
Avrupa Komisyonu (European Commission), 2009.
Guideline on the Readability of the Labelling and Package
Leaflet of Medicinal Products For Human Use. Revision
1, 12 January 2009. http://ec.europa.eu/
enterprise/sectors/pharmaceuticals/files/eudralex
/vol2/c/2009_01_12_readability_guideline_final_
en.pdf (erişim: 10.12.2016).
Duden Sözlük: www.duden.de (erişim: 20.12.2016).
http://gidalab.tarim.gov.tr/gidareferans/Belgeler/B%
C3%B6l%C3%BCmler/C%C3%B6zelti-Mix-
Hazirlama-Egitim-Notu2015.pdf
(erişim: 16.12.2016).
ICD 10 Kodu Almanca: www.icd-code.de (erişim:
10.01.2017).
ICD 10 Kodu İngilizce: http://apps.who.int/
classifications/icd10/browse/2016/en (erişim:
10.01.2017).
ICD 10 Kodu Türkçe: www.trabzoneczaciodasi.
org.tr/dosyalar/113938HqgICD10_KODLARI.
pdf(erişim: 10.01.2017).
Meditonsin Damla Almanca: www.meditonsin.de/
service/packungsbeilage/packungsbeilage-
meditonsin-tropfen-deutsch-a4.pdf
(erişim: 13.12.2016).
Meditonsin Damla İngilizce: www.meditonsin.de/
service/packungsbeilage/packungsbeilage-
meditonsin-tropfen-englisch-a4.pdf
(erişim: 13.12.2016).
Meditonsin Damla Türkçe: www.meditonsin.de/
service/packungsbeilage/packungsbeilage-
meditonsin-tropfen-turkisch-a4.pdf
(erişim: 13.12.2016)
Meditonsin Damla: www.meditonsin.de/ service/
packungsbeilage (erişim: 13.12.2016).
www.ellviva.de/Gesundheit/Aconitinum-D5-
Atropinum-sulfuricum-D5-Mercurius-cyanatus-
D8-Wirkung.html (erişim: 16.12.2016).