Content uploaded by Andrzej Affek
Author content
All content in this area was uploaded by Andrzej Affek on Feb 27, 2017
Content may be subject to copyright.
1
INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA
IM. STANISŁAWA LESZCZYCKIEGO
POLSKA AKADEMIA NAUK
PRACE GEOGRAFICZNE NR 251
2
GEOGRAPHICAL STUDIES
No. 251
LANDSCAPE DYNAMICS
DETERMINANTS AND PATTERNS
ON THE EXAMPLE OF THE WIAR RIVER BASIN
IN THE CARPATHIANS (18
TH
-21
ST
CENTURY)
3
INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA
IM. STANISŁAWA LESZCZYCKIEGO
POLSKA AKADEMIA NAUK
PRACE GEOGRAFICZNE NR 251
Andrzej Aek
DYNAMIKA KRAJOBRAZU
UWARUNKOWANIA I PRAWIDŁOWOŚCI
NA PRZYKŁADZIE DORZECZA WIARU
W KARPATACH (XVIII-XXI WIEK)
WARSZAWA 2016
4
KOMITET REDAKCYJNY
REDAKTOR: Grzegorz Węcławowicz
CZŁONKOWIE: Jerzy Grzeszczak, Barbara Krawczyk,
Jan Matuszkiewicz, Jerzy J. Parysek
RADA REDAKCYJNA
Bolesław Domański, Adam Kotarba, Jan Łoboda,
Andrzej Richling, Jan S. Kowalski, Andrzej Lisowski,
Eamonn Judge, Lydia Coudroy
Recenzenci: M. Kistowski, A. Kozłowska
Praca zrealizowana dzięki wsparciu nansowemu Narodowego
Centrum Nauki (grant promotorski nr N N305058940)
ADRES REDAKCJI PRAC GEOGRAFICZNYCH
IGiPZ PAN
ul. Twarda 51/55, 00–818 Warszawa
Zgłoszenie pracy do druku jest jednoznaczne z wyrażeniem zgody
na opublikowanie w wersji papierowej i elektronicznej
Opracowanie redakcyjne i techniczne: Ewa Jankowska
Zdjęcie na okładce: Andrzej Aek
© Copyright by Instytut Geograi i Przestrzennego Zagospodarowania PAN
im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa 2016
PL ISSN 0373-6547
ISBN 978-83-61590-65-1
Łamanie wykonano w IGiPZ PAN,
ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa
Druk i oprawa: Drukarnia Klimiuk
ul. Zwierzyniecka 8A, 00-719 Warszawa
5
SPIS TREŚCI
1. Wstęp ........................................................................................................................................................ 9
1.1. Wprowadzenie .................................................................................................................................. 9
1.2. Cel pracy .......................................................................................................................................... 11
1.3. Postępowanie badawcze ................................................................................................................12
1.3.1. Wstęp metodologiczny ........................................................................................................... 12
1.3.2. Ramy teoretyczno-metodyczne .............................................................................................12
1.3.3. Schemat postępowania badawczego ..................................................................................... 15
1.3.4. Model zależności ..................................................................................................................... 15
1.4. Stan wiedzy......................................................................................................................................17
1.4.1. Przekształcenia terenów górskich i pogórskich na świecie ................................................17
1.4.2. Długookresowe przekształcenia krajobrazu (od XVIII wieku) w Polsce .........................18
1.4.3. Przekształcenia krajobrazu na pograniczu Karpat Wschodnich i Zachodnich .............. 20
1.5. Przesłanki skłaniające do podjęcia poruszanej problematyki .................................................. 20
2. Teren badań ........................................................................................................................................... 23
2.1. Kryteria wyboru terenu badań ..................................................................................................... 23
2.2. Położenie, nazewnictwo ................................................................................................................ 24
2.3. Charakterystyka zycznogeograczna ........................................................................................ 27
2.3.1. Klimat ....................................................................................................................................... 27
2.3.2. Budowa geologiczna ...............................................................................................................29
2.3.3. Rzeźba terenu ...........................................................................................................................31
2.3.4. Pokrywa glebowa.....................................................................................................................33
2.3.5. Sieć wodna ...............................................................................................................................34
2.3.6. Szata roślinna i formy ochrony przyrody ............................................................................. 35
2.4. Charakterystyka społeczno-gospodarcza w ujęciu historycznym ........................................... 37
2.4.1. Przynależność państwowa i administracyjna ..................................................................... 37
2.4.2. Ludność .................................................................................................................................... 40
2.4.3. Osadnictwo i klucz rybotycki ................................................................................................ 42
2.4.4. Gospodarka .............................................................................................................................. 47
3. Baza danych przestrzennych ................................................................................................................57
3.1. Materiały źródłowe ........................................................................................................................57
3.1.1. Materiały dotyczące pokrycia terenu .................................................................................... 57
3.1.2. Materiały dotyczące własności gruntów ..............................................................................70
3.1.3. Materiały dotyczące uwarunkowań przyrodniczych .......................................................... 79
3.1.4. Materiały dotyczące uwarunkowań etnicznych .................................................................. 81
3.2. Opracowanie materiałów źródłowych .........................................................................................81
3.2.1. Skanowanie ..............................................................................................................................82
3.2.2. Kalibracja map ......................................................................................................................... 82
3.2.3. Klasykacja i wektoryzacja .................................................................................................... 91
3.2.4. Werykacja topologii warstw wektorowych ........................................................................98
3.3. Generowanie zmiennych z numerycznego modelu terenu ...................................................... 99
3.4. Warstwy tematyczne bazy danych..............................................................................................101
3.4.1. Pokrycie terenu ......................................................................................................................101
3.4.2. Uwarunkowania przyrodnicze ............................................................................................103
3.4.3. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze ..........................................................................108
6
4. Metody analityczne .............................................................................................................................113
4.1. Analiza zmian pokrycia terenu ..................................................................................................113
4.1.1. Standaryzacja warstw tematycznych...................................................................................113
4.1.2. Metryki krajobrazowe ........................................................................................................... 114
4.1.3. Zmiany w pojedynczych interwałach i trajektorie zmian ................................................115
4.2. Analiza zmian własnościowych .............................................................................................116
4.2.1. Tolerancja położenia granic własnościowych ................................................................... 117
4.2.2. Skorygowane reszty standardowe (ASR) ............................................................................ 119
4.2.3. Analiza korespondencji ........................................................................................................119
4.3. Analiza zależności badanych zmiennych ..................................................................................120
4.3.1. Analiza ważności predyktorów............................................................................................121
4.3.2. Analiza powiązań .................................................................................................................. 122
5. Wyniki badań .......................................................................................................................................125
5.1. Zmiany pokrycia terenu w latach 1780-2012 ..........................................................................125
5.1.1. Zmiany kompozycji i konguracji pokrycia terenu ........................................................125
5.1.2. Zmiany w pojedynczych interwałach (pojedyncze przejścia) ......................................... 129
5.1.3. Trajektorie zmian i trwałość pokrycia terenu....................................................................135
5.2. Zmiany własności gruntów w latach 1852-2008 ......................................................................139
5.2.1. Zmiany w pojedynczych interwałach (pojedyncze przejścia) ......................................... 140
5.2.2. Trajektorie zmian własnościowych .....................................................................................146
5.3. Determinanty (predyktory) pokrycia terenu ............................................................................148
5.3.1. Determinanty stanów pokrycia terenu ...............................................................................148
5.3.2. Determinanty trwałości pokrycia terenu ........................................................................... 162
6. Dyskusja wyników ..............................................................................................................................175
6.1. Dyskusja metodyczna .................................................................................................................. 175
6.1.1. Wiarygodność materiałów wejściowych ............................................................................175
6.1.2. Trafność zastosowanych metod analitycznych ..................................................................176
6.2. Dyskusja merytoryczna ............................................................................................................... 182
6.2.1. Przemiany krajobrazu w zlewni górnego Wiaru i w innych regionach Polski –
podobieństwa i różnice ................................................................................................................... 182
6.2.2. Determinanty przestrzennego zróżnicowania pokrycia terenu ...................................... 187
6.2.3. Siły sprawcze przemian krajobrazu .....................................................................................193
6.2.4. Dynamika krajobrazu: okresy transformacji/rewolucji i kontynuacji/ewolucji w zlewni
górnego Wiaru, Polsce iEuropie Zachodniej .............................................................................. 200
6.2.5. Zmiany własnościowe ...........................................................................................................203
7. Podsumowanie .....................................................................................................................................205
Literatura .................................................................................................................................................208
Akty prawne .............................................................................................................................................221
Materiały kartograczne ........................................................................................................................222
Źródła internetowe ..................................................................................................................................224
Landscape dynamics: determinants and patterns on the example of the Wiar River basin in the
Carpathians (18TH-21ST century) – summary ...................................................................................... 224
Załączniki ................................................................................................................................................. 229
7
Od Autora
Niniejsze opracowanie powstało w Zakładzie Geoekologii i Klimatologii Instytutu
Geograi i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego Polskiej
Akademii Nauk w Warszawie i stanowi zmodykowaną wersję rozprawy doktorskiej.
Specjalne podziękowania składam mojemu promotorowi Panu prof. dr. hab.
Jerzemu Solonowi za poświęcony czas, wskazywanie drogi i ukazanie piękna pracy
naukowej. Dziękuję moim koleżankom i kolegom z Zakładu Geoekologii i Klimatologii
za wsparcie i pomoc udzieloną mi podczas trwania studiów doktoranckich, szcze-
gólne podziękowania kieruję do Pani dr hab. Anny Kozłowskiej, prof. IGIPZ PAN za
nieocenioną pomoc w pierwszych latach studiów. Dziękuję dyrektorowi IGIPZ PAN,
a równocześnie kierownikowi Zakładu Geoekologii i Klimatologii Panu prof. dr. hab.
Markowi Degórskiemu za umożliwienie mi prowadzenia prac i przyznanie stypendium
na cały okres studiów doktoranckich. Serdecznie dziękuję Panu dr. Jackowi Wolskiemu
za cenne uwagi merytoryczne i edytorskie.
Serdeczne podziękowania składam mojej rodzinie, w szczególności żonie Kasi za
wyrozumiałość i cierpliwość oraz córce Sarze i synowi Jasiowi za nieustanne przypomi-
nanie, co jest w życiu najważniejsze.
Pracę tę dedykuję mojej żonie Kasi
oraz dzieciom: Sarze i Jasiowi,
którzy w trakcie jej tworzenia przyszli na świat.
8
9
1. WSTĘP
1.1. WPROWADZENIE
Wraz z szybkim rozwojem cywilizacyjnym i przemianami społeczno-politycznymi
zmienia się kształtowany przez wieki krajobraz kulturowy. Lepsze zrozumienie prawi-
dłowości rządzących zmianami pokrycia terenu jest obecnie kluczowym wyzwaniem
dla ekologii krajobrazu (Baumann i in. 2011). Zmiany pokrycia terenu silnie wpływają
na stabilność ekosystemów, ich bioróżnorodność oraz zdolność do świadczenia usług,
co ma bezpośrednie przełożenie na poziom dobrostanu populacji ludzkiej (Foley i in.
2005). Nie tylko sam przebieg zmian jest wart poznania. Aby zrozumieć mechanizmy
odpowiedzialne za przemiany krajobrazowe konieczna jest identykacja sił sprawczych
prowadzących do transformacji krajobrazu oraz przestrzennych determinant kształ-
tujących mozaikę płatów pokrycia terenu (ang. landscape/land cover (LC) pattern)
(Prishchepov i in. 2013).
Europejska Agencja Środowiska (EEA 2002) deniuje siły sprawcze (ang. dri-
ving forces) jako społeczne, demograczne i ekonomiczne zmiany rozwojowe
w społeczeństwach i towarzyszące im zmiany stylu życia, konsumpcji i produkcji. Siły
sprawcze różnią się zasięgiem oddziaływania, czasem trwania i intensywnością, mogą
mieć charakter pośredni lub bezpośredni (Klijn 2004). Przeważnie oddziałują na sys-
tem krajobrazowy synchronicznie, wchodzą we wzajemne interakcje, niwelując bądź
multiplikując siłę swojego działania. Formują złożone łańcuchy przyczynowo-skutkowe,
a często i sieci powiązań. Identykacja sił sprawczych pozwala zrozumieć mechanizmy
przekształceń historycznych i obecnych krajobrazów, a także przewidywać konsekwencje
działań podejmowanych w przyszłości. Siły sprawcze mogą mieć swe źródła w procesach
demogracznych, makroekonomicznych, geopolitycznych, technologicznych, społecz-
no-kulturowych. Mogą wynikać z procesów naturalnych, w tym ze zmian klimatycznych.
Większość sił sprawczych oddziałuje na krajobraz pośrednio i z określonym przesunię-
ciem czasowym (ang. time lag) (Schneeberger i in. 2007a).
Główną przyczyną przestrzennego zróżnicowania krajobrazu (pokrycia terenu) jest
specyka warunków przyrodniczych i możliwość ich wykorzystania przez człowieka.
Istotne znaczenie mają również uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i prawne,
historyczne użytkowanie ziemi oraz dostępność (Verburg i in. 2004).
Powszechnie przyjmuje się, że zmiany struktury i form użytkowania ziemi w skali
globalnej od schyłku epoki przedprzemysłowej są jednym z ważniejszych czynników
modykujących pokrycie terenu, bioróżnorodność i klimat na Ziemi (Lambin i in. 2001;
Foley i in. 2005). Globalny kierunek zmian wskazuje na postępujące wylesianie i rosnący
udział upraw wielkoobszarowych (Goudie 2013). Światowe trendy nie odzwierciedlają
jednak zjawisk, jakie mają miejsce w skali lokalnej, w tym na obszarach, które uległy
rolniczej marginalizacji.
1
W ostatnim czasie w Europie krajobrazy obszarów marginalnych uległy znacz-
nej transformacji, przede wszystkim ze względu na zaprzestanie działalności rolniczej/
1
Rolnicza marginalizacja (ang. agricultural marginalization) – proces napędzany przez kombinację
społecznych, ekonomicznych, politycznych i środowiskowych sił spraw
czych, w wyniku którego do-
tychczasowa działalność rolnicza przestaje być opłacalna (Baldock i in. 1996).
10
porzucanie ziemi (ang. agricultural land abandonment
2
) spowodowane czynnikami
społeczno-ekonomicznymi (Baldock i in. 1996; Poyatos i in. 2003; Mottet i in. 2006;
Benjamin i in. 2007; Kuemmerle i in. 2008; Prishchepov i in. 2013). Główna siła sprawcza,
która doprowadziła do zmian pokrycia terenu na początku lat 90. XX wieku w Europie
Środkowo-Wschodniej, to transformacja ustroju politycznego (upadek komunizmu –
realnego socjalizmu) i towarzyszące jej przejście z gospodarki centralnie planowanej na
gospodarkę wolnorynkową (Palang i in. 2006; Prishchepov i in. 2013).
Wielkość i kierunek współczesnych zmian pokrycia terenu w Europie Środkowo-
Wschodniej jest już dobrze udokumentowany (Palang i in. 2006), głównie dzięki
szerokiemu dostępowi do zobrazowań satelitarnych. W badaniach tych przeważnie jed-
nak brak jest porównania uzyskanych wyników z analogicznymi przemianami, które
miały miejsce wcześniej w dziejach Europy.
Analiza jedynie jednego okresu transformacji krajobrazu bez odniesienia do szer-
szego kontekstu historycznego nie daje możliwości oceny, czy uzyskana wielkość
zmian jest rzeczywiście znacząca, a kierunek zmian unikalny. Dobrym rozwiązaniem
jest spojrzenie na współczesne przemiany z perspektywy historycznej i przyrównanie
ich do wcześniej występujących przekształceń. Biorąc pod uwagę jedynie ostatnie 200
lat, można wyróżnić kilka okresów głębokiej transformacji krajobrazu. Przykładowo,
rewolucja przemysłowa, która dotarła do Europy Wschodniej w XIX wieku, była ważną
pośrednią siłą sprawczą oddziałującą na pokrycie terenu (Antrop 1997). Po II wojnie
światowej w wielu regionach Europy Środkowo-Wschodniej pokrycie terenu uległo
znacznym przekształceniom spowodowanym zmianami demogracznymi i ekono-
micznymi (Palang i in. 2006). W tym przypadku główną bezpośrednią siłą sprawczą
było porzucanie ziemi.
Przeprowadzono wiele badań nad długookresowymi zmianami pokrycia terenu na
obszarach marginalnych Europy (m.in. Bender i in. 2005; Haase i in. 2007; Schneeberger
i in. 2007b), sporadycznie jednak obejmowały one regiony spoza Europy Zachodniej.
Do rzadkości należą także te prace, które próbowały ująć pełną dynamikę zmian pokry-
cia terenu w analizowanym okresie, a nie jedynie wybrany stan początkowy i końcowy.
Badania długookresowej dynamiki pokrycia terenu nie tylko pozwalają na
porównanie tempa i kierunku zmian między poszczególnymi interwałami, ale także
umożliwiają prześledzenie sekwencji następujących po sobie klas pokrycia terenu.
Sekwencję tę przyjęło się nazywać wzorem (ang. pattern) (Reger i in. 2007) lub trajek-
torią zmian pokrycia terenu (ang. land cover change trajectory) (Mertens, Lambin 2000;
Käyhkö, Skånes 2008).
Trajektorie te dzielą się na dwie podstawowe grupy – pierwszą reprezentującą trwałe
pokrycie terenu (ang. stable LC) i drugą reprezentującą zmienne pokrycie terenu (ang.
changing LC). Im większa jest proporcja trwałego do zmiennego pokrycia terenu, tym
bardziej tradycyjny (sensu Antrop 1997) jest krajobraz.
Zgodnie z Europejską Konwencją Krajobrazową (Dz.U. 2006 nr 14 poz. 98) raty-
kowaną przez Polskę w 2004 r. krajobraz jest postrzegany jako część europejskiego
dziedzictwa, które zasługuje na ochronę i odpowiedzialne zarządzanie. Aby było to
możliwe, Rada Europy zobowiązała sygnatariuszy Konwencji do identykacji krajo-
brazów na swoim terytorium, dokonania analizy ich cech charakterystycznych oraz sił
przyczyniających się do ich transformacji.
Aktualne przekształcenia krajobrazu są postrzegane jako proces negatywny, stano-
wiący zagrożenie dla spójności i tożsamości istniejących krajobrazów, ograniczający ich
różnorodność (Antrop 2005). Znikają tradycyjne, ukształtowane jeszcze przed epoką
przemysłową krajobrazy wiejskie, a wraz z nimi określona kultura gospodarowania
ziemią i wypracowany przez wieki ład przestrzenny. Zgodnie z polityką rolną Unii
2 Agricultural land abandonment – rzeczywiste opuszczenie ziemi, bądź jedynie zaprzestanie dzia-
łalności rolniczej, niepołączone z utratą prawa własności.
11
Europejskiej poza głównym nurtem intensywnej gospodarki rolniczej na najlepszych
ziemiach, nastawionej na maksymalizację produkcji, propaguje się na terenach rolniczo
mniej korzystnych, marginalnych (w tym górskich) wdrażanie programów rolnośro-
dowiskowych. Programy te mają na celu ochronę różnorodności biologicznej poprzez
m.in. zachowanie bądź odtworzenie tradycyjnej struktury krajobrazu (ekstensykacja
rolnictwa, por. Kristensen 1999).
W celu pełniejszego zrozumienia przyczyn obecnego zagospodarowania powierzchni
ziemi, jego różnorodności i historycznych uwarunkowań, a także tworzenia przyszłych
scenariuszy rozwojowych, niezbędne jest prowadzenie badań w konkretnych regionach.
Aby wyniki badań miały wydźwięk ponadlokalny, a wykazane prawidłowości przyjmo-
wały cechy prawidłowości ogólnych, teren badań powinien być wystarczająco rozległy
(skala krajobrazowa) i reprezentatywny dla określonego typu krajobrazu/regionu/pro-
cesu. Wiarygodna analiza powiązań między zmiennymi w systemie krajobrazowym
wymaga ponadto, aby badane charakterystyki (ang. landscape qualities) wykazywały się
możliwie dużą zmiennością w przestrzeni i w horyzoncie czasowym badań.
Zmiany krajobrazu w XX wieku, w tym głównie zmiany użytkowania ziemi i pokry-
cia terenu (ang. land use and land cover changes, LULCC) są często podejmowanym
tematem badawczym w literaturze światowej (por. np. Sitzia i in. 2010). Obiektem analiz
są obszary podlegające zmianom stopniowym, rozłożonym w czasie (ewolucja krajo-
brazu), ale też gwałtownym, pod wpływem nowego, dopiero co zaistniałego czynnika
– siły sprawczej (rewolucja/transformacja). Jak wynika z przeprowadzonego przeglądu
literatury, badacze najczęściej poszukują charakterystycznych dla danego regionu trajek-
torii zmian pokrycia terenu, wskazują siły sprawcze, odpowiedzialne za trwające procesy,
zarówno naturalne, jak i antropogeniczne. Mimo intensywnej kwerendy odnaleziono
jednak zaledwie kilka opracowań, uwzględniających rolę własności gruntów w kształto-
waniu pokrycia terenu i jego trwałości.
1.2. CEL PRACY
Podstawowym problemem naukowym pracy są przekształcenia krajobrazu na tere-
nach marginalnych gór i pogórzy oraz wpływ na te przekształcenia szeregu czynników
przyrodniczych i społecznych. Głównym celem naukowym badań jest określenie
uwarunkowań i prawidłowości przemian krajobrazu od XVIII wieku do współ-
czesności na przykładzie zlewni górnego Wiaru (pogranicze Karpat Wschodnich
i Zachodnich), ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia struktury własności
gruntów.
Na cel główny składają się następujące cele cząstkowe:
• określenie przestrzennego i czasowego zróżnicowania wybranych uwarunkowań
przyrodniczych i społeczno-gospodarczych,
• określenie kompozycji i konguracji pokrycia terenu (ang. landscape pattern) i ich
zmian w czasie,
• wskazanie trajektorii (ścieżek) zmian pokrycia terenu oraz określenie trwałości
krajobrazu,
• określenie siły i kierunku powiązań czasowo-przestrzennych między uwarunko-
waniami przyrodniczymi i społeczno-gospodarczymi apokryciem terenu i jego
trwałością,
• identykacja sił sprawczych kształtującychkrajobraz obszaru testowego.
Ponadto, celem pracy jest wskazanie, które aspekty przekształceń krajobrazu mają
charakter jedynie lokalny, a które charakter ponadlokalny, regionalny. Regionem odnie-
sienia będzie obszar Europy Środkowo-Wschodniej, a w szczególności leżące w jego
obrębie obszary pograniczne, często górskie lub pogórskie, które uległy rolniczej mar-
ginalizacji, przede wszystkim w wyniku powojennych ruchów ludności.
12
1.3. POSTĘPOWANIE BADAWCZE
1.3.1. WSTĘP METODOLOGICZNY
Praca z założenia ma charakter eksploracyjny, a nie konrmacyjny. W związku
z tym nie stawiano a priori hipotez, a jedynie cele i wynikające z nich wprost pyta-
nia badawcze. Taka ścieżka rozumowania jest typowa dla rozważań indukcyjnych,
w których wystarczająco dużą liczbę obserwowalnych przesłanek uznaje się już nie za
przypadek, a pewną prawidłowość (por. Ostaszewska 2002). Na podstawie uzyskanych
z obserwacji danych tworzy się model/teorię, a nie dopasowuje dane do gotowego
modelu. Brak wstępnych założeń co do charakteru zależności (np. co do liniowo-
ści związku, czy rozkładu normalnego) nie powoduje, tak jak przy rozumowaniu
dedukcyjnym, ograniczenia pola poszukiwań prawidłowości do tych, które się z góry
zakłada, tym samym narażając się na pominięcie szeregu potencjalnych, nieprzewi-
dzianych w teorii aspektów rzeczywistości.
W związku z tym przy konstruowaniu wniosków ogólnych na podstawie obser-
wowanych w terenie badań prawidłowości korzystano z rozumowania indukcyjnego.
Natomiast do generalizacji wniosków ogólnych na inne regiony o podobnej charakte-
rystyce korzystano z metody rozumowania przez analogię. Z kolei przy poszukiwaniu
związków przyczynowo-skutkowych, łączących siły sprawcze ze zmianami pokrycia
terenu, korzystano głównie z rozumowania dedukcyjnego.
1.3.2. RAMY TEORETYCZNOMETODYCZNE
Prezentowane opracowanie ma charakter interdyscyplinarny. Wpisuje się
w światowy nurt badań z dziedziny ekologii krajobrazu, ukierunkowany na pozna-
nie wieloletnich przekształceń systemów społeczno-przyrodniczych. Tradycyjnie
ekologia krajobrazu zajmuje się badaniem wzorów przestrzennych i procesów zacho-
dzących w skali wykraczającej poza jeden ekosystem (w skali krajobrazowej) (Turner
i in. 2001). Szczególne miejsce w tej nauce znalazły rozważania nad dynamiką czaso-
przestrzenną i jej różnorodnością (Risser i in. 1984).
Sama jednak ekologia krajobrazu, nauka stosunkowo niedawno wyodrębniona,
ma charakter wybitnie holistyczny. Bada prawidłowości systemów (krajobrazowych)
o wysokim stopniu złożoności. Korzysta z dorobku szeregu specjalistycznych dyscy-
plin, nieraz pozornie dość odległych. Tak jak w całej ekologii krajobrazu, tak również
w tej pracy, osadzonej w jej głównym nurcie, wykorzystuje się koncepcje i metody
zapożyczone z nauk pokrewnych. Do tychże nauk niewątpliwie należy zaliczyć geo-
graę zyczną, historyczną, społeczno-ekonomiczną, regionalną, ale także historię,
socjologię, ekonomię czy psychologię środowiskową
3
.
Dotychczas prace badawcze prowadzono na ogół niezależnie nad poszczególnymi
komponentami środowiska w ramach odpowiednich specjalności. Zgodnie z syste-
mowym i holistycznym postrzeganiem zjawisk, współczesne prace ukierunkowane są
na wychwycenie prawidłowości na wyższym poziomie organizacji. Do tego niezbędne
jest stawianie pytań i problemów badawczych, wykraczających często poza aparat
pojęciowy i metody jednej szkoły naukowej.
3 Zdaniem autora tradycyjny zwyczaj lokowania własnej działalności naukowej na tle specja-
listycznych, klasycznych dyscyplin naukowych współcześnie niewiele wnosi, a może sztucznie
ograniczać. Postęp w komunikacji i wymianie wiedzy, w tym szeroki dostęp do informacji nauko-
wej, umożliwiają płynny transfer wiedzy. Już nie przedmiot badań wyznacza zakres i kierunek
prac, a podejmowany problem badawczy.
13
Na przełomie XX i XXI wieku przetoczyła się przez europejskie środowisko
naukowe dyskusja nad tym, czym w rzeczywistości jest krajobraz i jak można go praw-
nie chronić. Rezultatem tych prac była Europejska Konwencja Krajobrazowa i zawarta
w niej, oparta na szerokim konsensusie denicja krajobrazu. W polskim tłumacze-
niu brzmi ona następująco: krajobraz oznacza obszar, postrzegany przez ludzi, którego
charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich
(Dz.U. 2006 nr 14 poz. 98, art. 1).
W pracy przyjęto rozbudowaną denicję krajobrazu stosowaną w ekologii kra-
jobrazu sformułowaną przez J. Solona (Richling, Solon 2011). W tym rozumieniu
krajobraz to heterogeniczna całość posiadająca wymiar przestrzenny, obejmująca
trzy układy hierarchiczne wzajemnie ze sobą powiązane: abiotyczny (georóżnorod-
ność), biotyczny (bioróżnorodność) i społeczny (zróżnicowanie wprowadzone przez
człowieka).
Wyjaśnienia wymaga także sposób pojmowania przez autora niniejszej pracy relacji
między krajobrazem a pokryciem terenu, gdyż terminy te w określonym kontekście
są używane zamiennie (np. przemiany krajobrazu – przemiany pokrycia terenu).
Generalnie, struktury przestrzenne krajobrazu są związane z kompozycją i konguracją
poszczególnych elementów krajobrazu. Kompozycja odnosi się do liczby i występowa-
nia różnych rodzajów elementów (przestrzennych) krajobrazu, natomiast konguracja
dotyczy przestrzennego układu tychże elementów (McGarigal, Marks 1995).
Elementy krajobrazu mogą być opisane i sklasykowane na różnym poziomie
szczegółowości: jako ekosystemy, siedliska lub, w bardziej „uproszczonej” i zagrego-
wanej formie, jako kategorie pokrycia terenu. Takie postrzeganie struktury krajobrazu
nawiązuje do korzeni ekologii krajobrazu, gdzie wyróżnikiem było traktowanie prze-
strzeni biogeogracznej jako większej całości (analogia do zdjęć lotniczych i obserwacji
wzorów przestrzennych z samolotu) (Troll 1950; Forman 1995). To właśnie mozaika
płatów pokrycia terenu we współczesnym świecie konstytuuje zjonomię krajobrazu
i determinuje ludzką percepcję krajobrazu. Spośród wszystkich komponentów krajo-
brazu pokrycie terenu, biorąc po uwagę jego trwałość i podatność na zmiany, niesie
ze sobą najszerszy zakres informacji na temat danego obszaru (European Comission
i EEA 2000) i najlepiej oddaje rzeczywiste zmiany w systemie krajobrazowym (ang.
land cover as a proxy of landscape). Nie oznacza to, bynajmniej, co autor starał się
wykazać powyższym wywodem, że krajobraz można sprowadzić tylko i wyłącznie do
pokrycia terenu.
W pracy analizowano m.in. związki między poszczególnymi komponentami
krajobrazu, przy czym przyjęto założenie, że pokrycie terenu jest zależne od cha-
rakterystyk pozostałych komponentów krajobrazu oraz od działalności człowieka.
Pokrycie terenu zdeniowano jako zyczny, realny wyraz określonego użytkowania
ziemi/gospodarowania ziemią.
Rozróżnienie między pokryciem terenu a użytkowaniem ziemi nie zawsze jest
tak samo rozumiane. W pracy wyróżniono ze względu na treść materiałów źródło-
wych jedynie ogólne klasy, które w rzeczywistości odpowiadają zarówno klasom
użytkowania ziemi, jak i klasom pokrycia terenu. Ponieważ jednym z celów pracy jest
identykacja sił sprawczych kształtujących krajobraz, a najbardziej bezpośrednią siłą
sprawczą jest właśnie sposób użytkowania ziemi, zdecydowano się posługiwać termi-
nem pokrycie terenu, aby uniknąć nieporozumień i nie mieszać przyczyn ze skutkami.
Stabilność krajobrazów bywa rozumiana różnie. W ujęciu najbardziej uprosz-
czonym, nieuwzględniającym ewolucji przyrody, oznacza trwałość w sytuacji
niezmiennego środowiska oraz zdolność do powrotu do stanu wyjściowego po usta-
niu zaburzeń zewnętrznych (Richling, Solon 2011). Według J.Kolejki (1985) miarą
14
stabilności (a w zasadzie stałości) przestrzeni w określonym przedziale czasu jest pro-
cent powierzchni, na której nie zmieniło się użytkowanie ziemi. Nie jest to nic innego,
jak trwałość poszczególnych klas pokrycia terenu.
Przy konstruowaniu modelu krajobrazowego i modelu pokrycia terenu wykorzy-
stano klasyczną koncepcję „płaty-tło” struktury krajobrazu, wprowadzoną do nauki
przez R. Formana (Forman, Godron 1986). Rozpatrując charakterystyki krajobrazu
istniejącego na samym początku okresu badań korzystano z koncepcji krajobrazu tra-
dycyjnego M.Antropa (1997), odwoływano się do typologii krajobrazów powiązanych
z epokami cywilizacyjnymi w jakich występowały dla Europy Zachodniej M.Antropa
(2004) i dla Europy Środkowo-Wschodniej H.Palanga (2006).
Analizę krajobrazu historycznego prowadzono analogicznie do metodyki propono-
wanej przez O.Bendera (2008) (ang. Historic landscape analysis , HLA), z wykorzystaniem
dawnych map topogracznych, spisów powszechnych, danych katastralnych i Systemów
Informacji Geogracznej (GIS). Opracowanie materiałów kartogracznych odbyło
się zgodnie ze standardami wypracowanymi w podejściu zwanym GIS Historyczny
(Gregory, Ell 2007; Knowles 2008).
Interpretacja wyników, a w szczególności ich dyskusja oparta była nie tylko na bez-
pośrednich rezultatach analiz materiałów kartogracznych, ale także na innych źródłach
danych. Posłużyły one między innymi do określenia sił sprawczych odpowiedzialnych
za zmiany pokrycia terenu. Ważnym zasobem informacji o zachodzących procesach
były pisane źródła historyczne. Część z nich została wydana drukiem. Niektóre mate-
riały źródłowe to dokumenty historyczne (np. ze zbiorów archiwów państwowych,
urzędów gmin i starostw powiatowych, IPN), dotyczące m.in. obrotu nieruchomo-
ściami. Gromadzono także statystyczne materiały archiwalne, zagregowane do poziomu
pojedynczej wsi, dotyczące użytkowania ziemi, demograi, własności, podziałów admi-
nistracyjnych i in. Były to m.in. rejestry poborowe i lustracje królewszczyzn z XV, XVI
i XVII wieku, austriackie spisy ludności i różnego rodzaju skorowidze (miejscowości,
dóbr tabularnych
4
, pocztowe itd.), prowadzone przez urzędy państwowe i osoby pry-
watne (zał. 2).
Kolejną kategorią wykorzystanych źródeł były wspomnienia indywidualnych osób,
niektóre dostępne w formie pisanej. Przeprowadzono także szereg wywiadów swo-
bodnych (niestrukturalizowanych) z mieszkańcami dorzecza górnego Wiaru, w tym
z osobami, które sięgały pamięcią przed II wojnę światową. Ostatnim źródłem infor-
macji były osobiste wizytacje terenu badawczego w latach 2008-2013. Wizytacje te
(z wykorzystaniem GPS z wgranym podkładem map katastralnych z 1852 r.) służyły
werykacji zdobytej z różnych źródeł wiedzy. Wykonano wówczas bogatą dokumen-
tację fotograczną współczesnego krajobrazu oraz często poukrywanych w lasach
i zaroślach pozostałości po wcześniejszym zagospodarowaniu i strukturze własności.
4 Dobra tabularne – dobra wielkiej własności ziemskiej w Galicji.
15
1.3.3. SCHEMAT POSTĘPOWANIA BADAWCZEGO
W niniejszej pracy zastosowano schemat postępowania badawczego oparty na
analizie eksploracyjnej i wnioskowaniu indukcyjnym. Elementy schematu dotyczące
metod tworzenia bazy danych oraz metod analizy przestrzennej i statystycznej zostały
szczegółowo opisane dalej w tekście (ryc. 1).
Ryc. 1. Schemat postępowania badawczego
Fig. 1. Research workflow
1.3.4. MODEL ZALEŻNOŚCI
Do modelu mającego wskazać siłę i kierunek powiązań wybranych zmiennych
objaśniających (determinant/predyktorów) z pokryciem terenu i jego trwałością posta-
nowiono włączyć takie cechy przestrzenne środowiska przyrodniczego, które są na
obszarze badań przestrzennie zróżnicowane i to zróżnicowanie może lub mogło mieć
związek ze strukturą pokrycia terenu (ryc.
2). Jako że w przeważającym stopniu struk-
turę pokrycia terenu w dorzeczu Wiaru ukształtował człowiek, będą to takie cechy, które
miały znaczenie w procesie osadniczym i procesie podejmowania decyzji dotyczących
karczunku lasu, uprawy lub wypasu. Na podstawie literatury i obserwacji własnych
wytypowano takie charakterystyki środowiska, które potencjalnie mogły determinować
określone ludzkie działanie.
Przyjęto założenie, że gdyby człowiek zaniechał działalności, to pokrycie terenu po
pewnym czasie stałoby się zgodne z roślinnością potencjalną. Na badanym obszarze
jedynym trwałym, potencjalnym biomem jest las, dlatego więc można przyjąć, że dzia-
łalność człowieka na przestrzeni lat ukierunkowana była na przekształcenie określonej
przestrzeni z leśnej w nieleśną, zabudowaną lub wykorzystywaną rolniczo.
16
Poza działalnością człowieka las zanikał tylko krótkotrwale, np. w wyniku pożaru,
osuwiska, czy zmiany przebiegu koryta rzeki. Ten ostatni czynnik wydaje się być naj-
bardziej znaczący wśród nie stricte antropogenicznych czynników modykujących
pokrycie terenu.
Za elementy środowiska, które determinują określone działanie człowieka w kwestii
zmiany pokrycia terenu uznano budowę geologiczną, pokrywę glebową, rzeźbę terenu,
stosunki wodne i klimat. Przyjęto, że klimat na badanym obszarze jest zbyt mało zróż-
nicowany, żeby te różnice mogły determinować działanie człowieka. Wszelkie elementy
związane z topoklimatem, takie jak ekspozycja stoków, nasłonecznienie, temperatura
czy wielkość opadu, są pochodnymi lokalnej rzeźby terenu. Innymi słowy założono, że
pierwsi osadnicy przy wyborze miejsca na założenie osady nie kierowali się zróżnico-
waniem klimatu, a ewentualnie topoklimatem, czyli np. preferowali cieplejsze miejsca
(południowa wystawa w dolinie), gdzie wegetacja była dłuższa i krócej zalegał śnieg.
Także zmienność stosunków wodnych, czyli sieci rzecznej i dostępności wody, jest
porównywalnie niska. Cały teren badawczy opleciony jest gęstą siecią rzek i potoków.
Przyjęto założenie, że pewne elementy środowiska przyrodniczego, które można
ująć przestrzennie, były niezmienne w horyzoncie czasowym badań (XVIII-XXI wiek).
Do tych abiotycznych składowych środowiska zaliczono: budowę geologiczną, rzeźbę
terenu i pokrywę glebową. Założenie to w rzeczywistości jest znacznym uproszczeniem
(w stosunku do gleb i rzeźby terenu), jednak ze względu na brak starszych materiałów
przedstawiających zróżnicowanie przestrzenne warunków przyrodniczych, przyjęcie
go było nieuniknione. Właściwości gleb zmieniały się chociażby pod wpływem użytko-
wania ziemi, a rzeźba terenu głównie w wyniku osuwania się ziemi.
Ostatecznie włączono do analiz 7 zmiennych dotyczących uwarunkowań przy-
rodniczych, w tym zmienne nominalne: morfologia terenu, utwory powierzchniowe,
typy gleb oraz ilościowe: nachylenie terenu, wysokość n.p.m., wskaźnik potencjalnej
wilgotności gleby CTI, wskaźnik termiczny HLI. Pięć z powyższych zmiennych, wyge-
nerowanych z numerycznego modelu terenu, stanowi pochodną rzeźby terenu.
Bazę danych uzupełniono o wybrane zmienne demograczno-społeczne, które
także mogły mieć związek z pokryciem terenu (ryc. 2). Wybrano dwie dotyczące naro-
dowości mieszkańców wsi: „odsetek Polaków w 1785 r.” i „odsetek Polaków w 1939 r.”.
Zmienne te, poza poszukiwaniem bezpośredniego związku pomiędzy narodowością
osadników a pokryciem terenu, są traktowane jako zmienne pośrednie mające sza-
cować związek wysiedlenia wsi z pokryciem terenu. Wiadomo bowiem, że po roku
1947 z wielonarodowej społeczności mieszkańców dorzecza górnego Wiaru pozostali
w zasadzie tylko Polacy. Zmienne te nie są ciągłe w przestrzeni, przyjmują wartości cha-
rakterystyczne dla danej wsi. Aby uwzględnić tego typu zmienną w analizach explicite
przestrzennych, przypisano całej powierzchni danej wsi charakterystyczny dla danej
wsi odsetek Polaków.
Ponadto do bazy danych predyktorów włączono 3 zmienne własnościowe (stany
własności gruntów z 1852, 1965 i 2008 r.), reprezentatywne dla trzech epok cywilizacyj-
nych: przemysłowej, realnego socjalizmu i wolnego rynku. Dołączono także zmienną
nominalną „gminy katastralne w 1852”, mającą w założeniu obrazować znaczenie
indywidualnych losów każdej wsi. Uwzględniono również dwie zmienne położenia
(szerokość i długość geograczną) w celu sprawdzenia zróżnicowania kierunkowego
zmiennych wyjaśnianych i do kontroli autokorelacji przestrzennej.
Osiem stanów pokrycia terenu od epoki przedprzemysłowej do współczesności z lat
1780-2012 oraz 4 wymiary trwałości pokrycia terenu (ogólna trwałość pokrycia terenu
i trwałość każdej poszczególnej klasy pokrycia terenu) były zmiennymi objaśnianymi
(determinowanymi) przez powyższe predyktory (ryc. 2).
17
Ryc. 2. Zmienne objaśniające (determinanty/predyktory) i objaśniane uwzględnione
w analizach zależności
Fig. 2. The explanatory variables (determinants/predictors) and response variables taken into
account in the analysis
1.4. STAN WIEDZY
1.4.1. PRZEKSZTAŁCENIA TERENÓW GÓRSKICH I POGÓRSKICH
NA ŚWIECIE
Istniejący stan wiedzy o procesach kształtujących krajobraz gór i pogórzy jest zna-
czący. Przyczynił się do tego z jednej strony szybki wzrost liczby badań krajobrazowych
w ciągu ostatniego dwudziestolecia, a z drugiej strony niezwykle złożony, podatny na
zmiany, a przez to budzący poznawczą ciekawość charakter samego krajobrazu gór-
skiego. Uwarunkowania prawne, rozwój nauki, a w szczególności dostęp do narzędzi
GIS umożliwiły prowadzenie całościowych, wielowymiarowych analiz struktury
krajobrazu.
Od pojawienia się człowieka aż do połowy XX wieku w górach Europy (poniżej pię-
tra kosodrzewiny) następował stopniowy spadek powierzchni lasów, kosztem obszarów
rolniczych i osadniczych (Kozak 2005). Po zakończeniu II wojny światowej nastąpiło
18
odwrócenie trendu i gwałtowne przyspieszenie przemian krajobrazu (Antrop 1997;
Kozak i in. 2007). Zmiany polegały przede wszystkim na wzroście powierzchni lasów
w wyniku zaprzestania dotychczasowej działalności rolniczej i zarastaniu trudniej
dostępnych gruntów rolnych (Kozak 2003; Poyatos i in. 2003; Lach 2005; Nikodemus
i in. 2005; Bender i in. 2005; Kuemmerle i in. 2006; Latocha 2007; Wolski 2007;
Zomeni i in. 2008). W Europie Zachodniej zmiany te związane były głównie z proce-
sem polaryzacji przestrzeni geogracznej, warunkowanej czynnikami ekonomicznymi
(intensykacja – ekstensykacja) (Vos, Klijn 2000). Działalność rolnicza ulegała specja-
lizacji i przybierała intensywny charakter na obszarach o najlepszych dla danej branży
warunkach naturalnych i ekonomicznych. Z kolei na obszarach o warunkach mniej
sprzyjających produkcja stawała się nieopłacalna. Działalność człowieka wówczas ogra-
niczała się do ekstensywnego korzystania z ziemi (wspieranego przez fundusze UE)
lub w ogóle była wstrzymywana (porzucanie ziemi rolniczej), a ludność migrowała do
niżej położonych wsi lub miast (Zomeni i in. 2008). W niektórych regionach nastę-
powało przekształcenie podstawowej funkcji krajobrazu z rolniczo-hodowlanej na
rekreacyjną (Paquette, Domon 2001; Mottet i in. 2006). Mimo wspólnej generalnej ten-
dencji, w każdym z badanych regionów można było wyodrębnić lokalne prawidłowości
niespotykane gdzie indziej, uwarunkowane specyką historyczną, bądź przyrodniczą
(Mottet i in. 2006).
Natomiast w Europie Środkowo-Wschodniej powojenny przyrost powierzchni
lasów w górach nie był rezultatem działania sił sprawczych o charakterze ekonomicz-
nym, a raczej politycznym. Przesunięcia granic, masowe migracje, ogólny spadek
populacji w wyniku działań wojennych i czystek etnicznych doprowadziły do załamania
się ciągłości kulturowej i całkowitej transformacji krajobrazu w wielu rejonach górskich
(Bičík, Štěpánek 1994; Latocha 2007; Wolski 2007; Pirnat 2012).
M.Antrop (2005) wydzielił dla Europy Zachodniej 3 podstawowe typy krajobrazu:
tradycyjny (do końca XVIII wieku), industrialny (do I wojny światowej) i postmoder-
nistyczny/powojenny (po II wojnie światowej). Podział ten nie sprawdza się dla Europy
Środkowo-Wschodniej. H.Palang i in. (2006) proponują wydzielić epokę imperialną
i charakterystyczny dla niej krajobraz (przed 1920 r.), okres formowania się krajów
narodowych (1920-1940), epokę wartości socjalistycznych, mających duże przełoże-
nie na kształtowanie krajobrazu (1945-1990) oraz epokę gospodarki wolnorynkowej
i kapitalizmu.
Przyjęty w pracy horyzont czasowy badań (1780-2012) obejmuje wyżej wymienione
epoki cywilizacyjne. Ponadto najstarsze uwzględnione w pracy materiały kartograczne
pochodzą z samego początku epoki imperialnej, można przyjąć więc, że przedstawiają
w dużej mierze stan krajobrazu charakterystyczny dla epoki wcześniejszej, przedprze-
mysłowej (por. preindustrial age, Antrop 2005). Ówczesny krajobraz odpowiadałby
krajobrazowi tradycyjnemu w rozumieniu M.Antropa (1997).
1.4.2. DŁUGOOKRESOWE PRZEKSZTAŁCENIA KRAJOBRAZU
OD XVIII WIEKU W POLSCE
Prace nad przemianami krajobrazu w różnych regionach Polski prowadzone są od
dawna w Instytucie Geograi i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Zmienność
długookresową krajobrazu (od XVIII wieku) w oparciu o archiwalne i współcze-
sne materiały kartograczne oraz zdjęcia lotnicze analizowano m.in. na Mazowszu
(Plit 1996), w Bieszczadach (Wolski 2007), na pograniczu Kurpiowsko-Mazurskim
(Matuszkiewicz i in. 2013). Badania te wyróżniają się tym spośród licznych analiz
historycznego użytkowania ziemi i pokrycia terenu, że oddają rzeczywisty wzór prze-
strzenny struktury krajobrazu, a nie bazują na względnie łatwo dostępnych danych
19
zagregowanych o charakterze statystycznym. Autorzy koncentrują się na określeniu
przyczyn i prawidłowości przekształceń krajobrazu, wskazują na dominującą rolę czło-
wieka w kształtowaniu środowiska przyrodniczego Polski.
Badania nad długookresowymi przemianami krajobrazu prowadzone są także przez
inne ośrodki naukowe, m.in. w Warszawie, Toruniu, Krakowie, Poznaniu, Lublinie,
Wrocławiu, Sosnowcu, Rzeszowie. Z reguły poszczególne ośrodki specjalizują się w ana-
lizach krajobrazów znajdujących się w ich najbliższej okolicy. W Zakładzie Systemów
Informacji Geogracznej, Kartograi i Teledetekcji Instytutu Geograi i Gospodarki
Przestrzennej UJ pod kierownictwem prof. Kozaka od wielu lat prowadzone są bada-
nia w różnych skalach przestrzennych i czasowych nad zmianami powierzchni lasów
w Karpatach (np. Kozak 2003, 2005). Przyczyny (siły sprawcze) zmian w ostatnich 200
latach zostały szeroko omówione przez J. Kozaka (2010). Autor zwraca uwagę, że w skali
Polskich Karpat można wydzielić dwie zasadnicze trajektorie zmian - jedną charaktery-
styczną dla terenów, gdzie utrzymana została ciągłość osadnicza (Karpaty Zachodnie)
i drugą, reprezentującą dynamikę zmian na terenach wysiedlonych w latach 40. XX
wieku (przede wszystkim Beskid Niski, Bieszczady i Pogórze Przemyskie).
W Sudetach natomiast przekształcenia krajobrazu, również związane z przerwa-
niem ciągłości osadniczej po II wojnie światowej, analizuje A.Latocha (2007, 2012)
(Uniwersytet Wrocławski). Autorka wskazuje na zmianę dominującej funkcji górskiego
krajobrazu wiejskiego z rolniczej na turystyczną.
Badania nad długookresowymi przemianami krajobrazu prowadzone są także na
niżu, m.in. wBorach Tucholskich (Kunz i in. 2003; Nienartowicz 2012) (Uniwersytet
im. Mikołaja Kopernika w Toruniu). Autorzy wykorzystali archiwalne mapy topogra-
czne i współczesne zobrazowania satelitarne do analizy zmian struktury przestrzennej
pokrycia terenu (Kunz i in. 2003), wskazali też najważniejsze czynniki antropogeniczne
odpowiedzialne za przekształcenia lasów, począwszy od epoki neolitu (Nienartowicz
2012).
Długookresowe zmiany powierzchni lasów wokół wybranych osad w ziemi lubu-
skiej badali M. Wojterska i K.Szrama (2012) (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu). Autorki uwzględniły 3 stany powierzchni leśnej (1825, 1935 i 2003) uzy-
skane z dawnych map topogracznych i ortofotomapy.
Nieco inny charakter mają badania krajobrazowe prowadzone przez
M.Zachwatowicz i T.Giętkowskiego (2010). Autorzy koncentrują się przede wszystkim
na opracowaniu i wdrażaniu nowych metod analizy czasowo-przestrzennej krajobrazu.
Do badania wpływu zmiennych przyrodniczych na zmiany pokrycia terenu (w poje-
dynczych interwałach) zastosowali analizę kanoniczną należącą do liniowych technik
modelowania wielowymiarowego. Dane dotyczące pokrycia terenu pochodziły z map
powstałych od połowy XIX wieku do roku 2000. Przy nakładaniu warstw rastrowych
reprezentujących pokrycie terenu wygenerowane z map topogracznych stosowali
algorytmy korzystające z logiki rozmytej (Zachwatowicz 2011, 2012). Zdaniem autorów
takie postępowanie przyczynia się do częściowego wyeliminowania artefaktów powsta-
jących na granicach wydzieleń.
Inne podejście w badaniach zmian środowiska geogracznego reprezentuje
U.Myga-Piątek (2010). Autorka analizuje ewolucję krajobrazów kulturowych z per-
spektywy założeń rozwoju zrównoważonego. Krajobraz kulturowy traktuje w sposób
kompleksowy jako matrycę (tło) działań człowieka oraz swoisty palimpsest
5
– źródło
znaczeń i symboli.
5 Palimpsest – rękopis spisany na używanym już wcześniej materiale piśmiennym, z którego usu-
nięto poprzedni tekst.
20
1.4.3. PRZEKSZTAŁCENIA KRAJOBRAZU NA POGRANICZU KARPAT
WSCHODNICH I ZACHODNICH
Teren badań (zlewnia górnego Wiaru) nie był do tej pory obiektem szczegółowych
analiz z dziedziny ekologii krajobrazu, dotyczących przemian środowiska społeczno-
-przyrodniczego. Powstało natomiast wiele prac dotyczących przekształceń krajobrazu
na pograniczu Karpat Wschodnich i Zachodnich, w tym także na obszarach, gdzie
wystąpiły podobne procesy demograczne i przyrodnicze w okresie powojennym. Do
najważniejszych prac należy publikacja J.Wolskiego (2007), poruszająca problematykę
przekształceń krajobrazu w ciągu ostatnich 150 lat na terenie trzech byłych wsi bojkow-
skich w Bieszczadach Zachodnich: Nasiczne, Caryńskie i Berehy Górne. Przemianami
antropogenicznymi rzeźby terenu pod wpływem zmian użytkowania ziemi w XX
wieku, zajmował się J. Lach (1984, 1985). Prowadził prace m.in. w Beskidzie Niskim
i na pogórzu Dynowskim.
Od połowy lat 90. XX wieku badania nad przemianami krajobrazu Pogórza
Przemyskiego prowadził R.Janicki (2004). W swojej pracy doktorskiej przeanalizował
m.in. zmiany zalesienia w sześciu przekrojach czasowych w latach 1824-1997 na terenie
Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. Autor przeprowadził również szczegó-
łową analizę zmian użytkowania gruntów w okresie 1852-2002, m.in. we wsi Łomna
w dorzeczu górnego Wiaru.
Badania antropogenicznych zmian środowiska przyrodniczego Polskich Karpat
Wschodnich prowadzone były także przez M.Augustyna (1999, 2001, 2004). Szczególną
uwagę autor przywiązuje do przekształceń środowiska wodnego pod wpływem dzia-
łalności człowieka (Augustyn 2007, 2008). Ostatnio autor opublikował także wyniki
badań przekształceń środowiska wodnego w zachodniej części dorzecza górnego Wiaru
(Augustyn 2014a, b).
Zmiany użytkowania ziemi w latach 1952-1969 i 1969-1995 oraz ich uwarunkowa-
nia przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne w gminie Komańcza na podstawie zdjęć
lotniczych analizowała A. Woś (2005). Zmiany pokrycia terenu związane z margi-
nalizacją rolniczą Karpat Wschodnich po transformacji ustrojowej lat 90. XX wieku
były przedmiotem badań międzynarodowego zespołu pod kierunkiem T.Kuemmerle
(Kuemmerle i in. 2006, 2008). Analizy zmian powierzchni lasów i ich sił sprawczych
w północnych Karpatach prowadził J.Kozak (2005, 2010; Kozak i in. 2007).
M.Soja (2008) wykazała (korzystając z danych statystycznych) związek pokrycia
terenu ze zmianami demogracznymi w Karpatach w XIX i XX wieku. Wraz ze wzro-
stem liczby ludności rósł udział obszarów rolniczych, a udział lasów malał. Autorka
wskazuje, że czynnikiem modykującym rozwój i przemiany ludnościowe było zróżni-
cowanie narodowościowe i wyznaniowe.
1.5. PRZESŁANKI SKŁANIAJĄCE DO PODJĘCIA PORUSZANEJ
PROBLEMATYKI
Aktualny stan wiedzy na temat zmian systemów krajobrazowych na świecie jest
zróżnicowany. W niektórych regionach, szczególnie w krajach rozwiniętych, od wielu
dziesięcioleci prowadzone są badania nad zmianami pokrycia terenu. Biorąc pod uwagę
zróżnicowanie regionalne krajobrazów i w rzeczywistości ich unikalny, niepowtarzalny
charakter (por. Bürgi i in. 2004) nadal niewiele można powiedzieć o specyce tych frag-
mentów przestrzeni, które bezpośrednio nie były obiektem badań.
Ponadto w dalszym ciągu przeważają prace skupiające się na prostej analizie różnic
między nimi, bez wskazywania zależności przyczynowo-skutkowych, czy determinant
przestrzennego zróżnicowania zarówno stanów, jak sekwencji przejść między kolej-
nymi stanami.
21
W ostatnim czasie powstało wyraźne zapotrzebowanie na badania krajobrazowe
obejmujące znaczny horyzont czasowy, które stanowiłyby punkt odniesienia dla wielu
prac analizujących krótkookresowe zmiany w oparciu o stosunkowo łatwo dostępne
zobrazowania teledetekcyjne. Mimo ogólnego przekonania (por. Antrop 1997, 2005), że
natężenie zmian krajobrazowych systematycznie wzrasta, brak jest przekonywujących
dowodów, aby można było uznać to stwierdzenie za prawdziwe w każdym przypadku.
Do najważniejszych przesłanek, które przyczyniły się do podjęcia niniejszej proble-
matyki, należą:
– potrzeba zrozumienia prawidłowości, jakim podlega zmieniający się krajobraz,
– potrzeba poznania struktury utrwalonego przez wieki, aktualnie nieistniejącego
krajobrazu wiejskiego dorzecza górnego Wiaru,
– potrzeba poznania tradycyjnego (XVIII i XIX-wiecznego) krajobrazu wiejskiego
dorzecza górnego Wiaru, m.in. w celu określenia jego tożsamości/charakteru,
– brak opracowań analizujących zależności między strukturą pokrycia terenu
i strukturą własności gruntów.
Złożoność przemian systemu społeczno-przyrodniczego dorzecza górnego Wiaru,
a także ich słabe rozpoznanie, miały wpływ na wybór właśnie tego obszaru badań.
Ponadto ratykowana przez Polskę Europejska Konwencja Krajobrazowa z 2000r.
zobowiązuje sygnatariuszy m.in. do identykacji krajobrazów na swoim terytorium,
dokonania analizy ich cech charakterystycznych oraz sił przyczyniających się do ich
transformacji. Rozpoznanie czynników kształtujących krajobraz zlewni górnego Wiaru
w ciągu ostatnich 230 lat, w tym roli struktury własności gruntów, wzbogaci nasze rozu-
mienie procesów odpowiedzialnych za kształt otaczającego nas środowiska i przyczyni
się do zachowania (przynajmniej w pamięci) jakiejś cząstki dziedzictwa kulturowego
Europy.
22
23
2. TEREN BADAŃ
2.1. KRYTERIA WYBORU TERENU BADAŃ
Kryteria wyboru terenu badań zostały sformułowane w taki sposób, aby można
było w wyniku przeprowadzonych analiz zrealizować postawione cele badawcze. Teren
badań został wybrany tak, aby:
• badane struktury (własność gruntów i pokrycie terenu) podlegały znacznym
zmianom w czasie,
• tworzył zamkniętą całość pod względem zjogracznym (geosystem w ujęciu kra-
jobrazowym; por. Ostaszewska 2002),
• granice zjograczne były zbliżone do granic administracyjnych,
• posiadał cechy obszaru problemowego o charakterze marginalnym dla przemysłu
i rolnictwa.
Do dokładnego zbadania zależności między strukturą własności gruntów i pokry-
ciem terenu poszukiwano obszaru, który w swojej historii doświadczył radykalnej
zmiany obu powyższych charakterystyk. Zmiana ta nie mogła zajść zbyt dawno, gdyż
wystarczająco szczegółowe materiały nie byłyby dostępne. Nie mogła też wydarzyć się
w ostatnich latach, gdyż wówczas nie można by prześledzić pełnej dynamiki zmian
pokrycia terenu. Ponadto w pracy przyjęto założenie, że wyniki i wnioski z badań
mają być reprezentatywne dla większego obszaru niż sam teren badań. Zdecydowano
się na obszar, który został dotknięty głębokimi przeobrażeniami w wyniku II wojny
światowej. Taki dobór okresu najgłębszej transformacji daje możliwość generalizacji
wniosków badawczych i trajektorii zmian pokrycia terenu na wiele regionów obecnie
marginalnych w Europie Środkowo-Wschodniej, które właśnie w wyniku rozstrzygnięć
II wojny światowej stały się regionami peryferyjnymi. Zaobserwowano, że wśród tere-
nów marginalnych w Europie i na świecie ważne miejsce zajmują tereny przygraniczne,
wyludniające się (lub całkowicie opuszczone), przeważnie o niekorzystnych warunkach
dla rolnictwa i rozwoju przemysłu. Najczęściej są to obszary górskie, podlegające, o ile
warunki siedliskowe na to pozwalają, wtórnemu zalesianiu.
Badania przeprowadzone zostały na terenie spełniającym kryteria obszaru proble-
mowego, tj. takiego, który cechuje się negatywnymi zjawiskami ze sfery społecznej,
ekonomicznej i technicznej, powodującymi określone anomalie w strukturze prze-
strzennej. Ujmując inaczej, jest to obszar peryferyjny, którego potencjał przyrodniczy
i społeczno-ekonomiczny nie jest wykorzystany (Bański 1999).
Warunkiem koniecznym do przeprowadzenia analiz, obejmujących swym zasięgiem
znaczną zmienność czasową i przestrzenną, była dostępność materiałów badawczych
zawierających informację dotyczącą stanu krajobrazu w kilku przekrojach czasowych,
w tym wypadku archiwalnych materiałów źródłowych pisanych i kartogracznych.
Wszystkie powyższe założenia spełnia dorzecze górnego Wiaru na pograniczu Karpat
Wschodnich i Zachodnich.
24
2.2. POŁOŻENIE, NAZEWNICTWO
Najkrótszy, a zarazem traający w sedno opis wybranego do badań terenu sformuło-
wał S. Kryciński w swoim słowniku krajoznawczo-historycznym, a później przewodniku
po Pogórzu Przemyskim:
Pogranicze dwóch narodów… Kraina burzliwej historii i niepewnej teraźniejszo-
ści, kraina opustoszałych wiosek, dzikich lasów, zapomnianych cerkiewek. To drugie
Bieszczady […]
Kryciński 1992, s. 174.
Teren badań to w przybliżeniu zlewnia górnego Wiaru do progu Karpat o powierzchni
233 km
2
(ryc. 3). Granice obszaru ze względów praktycznych, wynikających z porusza-
nych problemów badawczych i charakterystyki materiałów, nie pokrywają się z linią
wododziału zlewni. Uznano bowiem, że granice administracyjne wsi aktualne na połowę
XIX wieku (najbardziej zbliżone do linii wododziału) będą bardziej użyteczne przy pro-
wadzeniu analiz przemian krajobrazu z planowaną dokładnością. Należy podkreślić, że
na 80% długości obwodu zlewni górnego Wiaru linia wododziału nie odbiega bardziej
niż na 500 m od najbliższej granicy administracyjnej wsi. Przyjęcie granic współcze-
snych obrębów geodezyjnych (odpowiadających sołectwom) byłoby zdecydowanie
łatwiejsze, ale mniej racjonalne. Wiele dawnych wsi przestało istnieć, granice obrębów
na terenie Lasów Państwowych zostały znacznie zniekształcone i dostosowane do granic
oddziałów leśnych. Drugim powodem jest fakt, że to właśnie mapy katastralne z połowy
XIX wieku są kluczowym materiałem badawczym, będącym materiałem referencyjnym
o największej skali. Dostosowanie granic obszaru badawczego dokładnie do granic
zlewni wymagałoby przetworzenia i pozyskania dodatkowo 20 map katastralnych, co
zaburzyłoby analizy prowadzone w podziale na wsie. Fragmenty wsi znalazłyby się
poza wododziałem, a tym samym poza obszarem badawczym. Kolejnym argumentem
za przyjęciem najstarszych dostępnych granic wsi jest fakt, że granice te od momentu
powstania struktury osadniczej (XVI wiek) do II wojny światowej ulegały minimalnym
przesunięciom w porównaniu ze zmianami powojennymi.
Dorzecze górnego Wiaru wybrano na teren badawczy także dlatego, że w całości
w roku 1368 obszar ten został nadany z przeznaczeniem do skolonizowania jednemu
właścicielowi, Stefanowi Węgrzynowi (Wolski 1956; Czajkowski 1992). Z tego też
wynika duża zgodność granic administracyjnych wsi z linią wododziału (ryc. 3).
Obszar badań historycznie w całości należał do ziemi przemyskiej. Trzy czwarte dłu-
gości granic obszaru badawczego (w tym wododziały na północy i zachodzie), to
granica przedwojennego powiatu dobromilskiego. Warto zaznaczyć także, że masyw
Chwaniowa, formujący południowo-zachodnią granicę zlewni, stanowił przez kilkaset
lat historyczną granicę ziemi przemyskiej i sanockiej. Dopiero pojawienie się granicy
państwowej w pobliżu obszaru badawczego i wynikający z tego podział powiatu dobro-
milskiego (Dobromil znalazł się po stronie radzieckiej) spowodowało przesunięcie
wielowiekowych granic administracyjnych. Fragmenty byłego powiatu dobromilskiego
znalazły się w nowych granicach powiatów przemyskiego i ustrzyckiego (obecnie
bieszczadzkiego).
25
Ryc. 3. Teren badań – zlewnia górnego Wiaru
Fig. 3. Study area – the upper Wiar River basin
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie Numerycznego Modelu Terenu (NMT)
z państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego (pzgik) i austriackich map katastralnych
z 1852 r. / own elaboration based on the national Digital Terrain Model (DTM) and Austrian
cadastral maps of 1852
Nadanie trafnej i wygodnej w użyciu nazwy dla wybranego obszaru badawczego
(regionu historycznego) współcześnie nastręcza poważne trudności. Mimo historycz-
nie uwarunkowanej przez setki lat spójności obszaru (pod względem zjogracznym,
administracyjnym i własnościowym) trudno z zachowaniem toponimicznej logiki
określić go inaczej niż zlewnia górnego Wiaru. Termin ten jednak nie ma żadnego
historycznego uzasadnienia. Według podziału zycznogeogracznego zaproponowa-
nego przez J.Kondrackiego (2002), wzdłuż południkowego odcinka Wiaru przebiega
granica głównych jednostek podziału, czyli makroregionów. Wiar dzieli w tym miej-
scu Karpaty na Wschodnie i Zachodnie. Naturalnie nie przystaje to do historycznych
podziałów lokalnych, charakterystycznych dla obszarów górskich poprzecinanych
małymi lub średnimi rzekami. Granice takie pierwotnie prowadzone były grzbietami,
a nie dolinami rzek, wzdłuż których formowały się ciągi osadnicze i panowały najlepsze
warunki do uprawy i hodowli. Niemniej należy dla porządku stwierdzić, że zlewnia
górnego Wiaru, obszar objęty badaniami w tej pracy, przynależy do następujących jed-
nostek zycznogeogracznych (Kondracki 2002) (ryc. 4):
26
• prawy brzeg Wiaru: prowincja Karpaty Wschodnie, podprowincja Beskidy
Wschodnie, makroregion Beskidy Lesiste, mezoregion Góry Sanocko-Turczańskie,
• lewy brzeg Wiaru: prowincja Karpaty Zachodnie, podprowincja Zewnętrzne
Karpaty Zachodnie, makroregion Pogórze Środkowobeskidzkie, mezoregion
Pogórze Przemyskie.
Z powyższego podziału wynika wprost, że Wiar oddziela Pogórze Przemyskie od
Gór Sanocko-Turczańskich. Dlatego też określenie terenu badawczego którąkolwiek
z powyższych nazw byłoby błędne. W źródłach masowego przekazu, w Internecie,
w ogłoszeniach w sprawie noclegów lub sprzedaży nieruchomości pada nazwa
Bieszczady na określenie lokalizacji chociażby działek nad Wiarem, jest ona jednak
w opinii autora myląca i służy przede wszystkim celom marketingowym.
Stosowanym potocznie określeniem badanego terenu jest nazwa Dolina Wiaru.
Jest ona o tyle uzasadniona, że niewątpliwie osią strukturalną terenu jest rzeka Wiar.
Nazwa ta kłóci się jednak z logiką toponimii, gdyż obszar ten w większości jest górzy-
sty. Pod względem logicznym analogią do Doliny Wiaru byłaby nazwa Dolina Sanu
na określenie całych Bieszczadów. Być może poprzez analogię do Nadsania można by
zastosować nazwę Nadwiarze, jednak autor nie spotkał się z użyciem tej nazwy i nie jest
jej zwolennikiem.
Również nazwanie terenu badawczego w odwołaniu do współczesnych podzia-
łów administracyjnych nie jest łatwe. Obszar leży w województwie podkarpackim, na
granicy (niezmiernie sztucznej) dwóch powiatów: bieszczadzkiego (gmina Ustrzyki
Dolne) i przemyskiego (gmina Bircza i Fredropol). Podział na gminy jest także sztuczny,
ignorujący główne wododziały i historyczne podziały administracyjne, nieprzystający
również do lokalnych połączeń funkcjonalnych. W terenie badawczym gmina Bircza
reprezentowana jest przez 5 obrębów geodezyjnych odpowiadających historycznym
wsiom, gmina Fredropol przez 14 obrębów geodezyjnych, a gmina (wiejska) Ustrzyki
Dolne przez 8 obrębów geodezyjnych. Trudno w tym podziale mówić o sołectwach,
gdyż części obrębów nikt nie zamieszkuje na stałe, a na terenie kilku kolejnych pozo-
stało jedynie osadnictwo szczątkowe – po kilka osób.
Znamienne jest, że wieś Fredropol, siedziba gminy, nie jest największą wsią w gminie.
Leży na Płaskowyżu Chyrowskim, oddzielonym od części gminy znajdującej się w gra-
nicach Karpat rozległym masywem górskim. Z tego powodu też jest słabo powiązana
funkcjonalnie i historycznie z tą częścią gminy. Wszelkie ważne przedwojenne drogi,
dukty i gościńce miały przebieg z północnego zachodu na południowy wschód, równo-
legle do grzbietów i dolin rusztowych, i łączyły najważniejsze miejscowości (Dobromil,
Bircza, Rybotycze, Kalwaria). Aby połączyć ten region z Fredropolem, po wojnie wybu-
dowano zupełnie nową drogę przez wspomniany wcześniej masyw. Droga do Przemyśla
biegła także inaczej – grzbietem Helichy. Obecnie największą wsią gminy są Huwniki
(ok. 700 mieszkańców), pełniące funkcję lokalnego centrum (ośrodek zdrowia, ośrodek
pomocy społecznej, remiza strażacka, siedziba straży granicznej). Historycznie jednak
Huwniki nie były najważniejszą miejscowością nad górnym Wiarem – rolę tę przez co
najmniej 7 stuleci pełniło byłe miasteczko Rybotycze.
Dla jasności wywodu w tej pracy na określenie terenu badawczego stosowane będą
dwie nazwy: precyzyjniejsza – zlewnia górnego Wiaru, i mniej precyzyjna, a właściwie
błędna pod względem hydrologicznym, lecz w opinii autora przystępniejsza – dorzecze
górnego Wiaru. Stosowana nazwa co prawda może sugerować, że tematyka pracy będzie
ściśle zycznogeograczna, a granice obszaru badawczego wiernie odpowiadające linii
wododziału, niemniej, powyższym wywodem autor starał się wykazać, że znalezienie
precyzyjniejszej nazwy wydaje się niemożliwe.
27
Ryc. 4. Pogranicze Karpat Wschodnich i Zachodnich z zaznaczonym terenem badań.
Regiony zycznogeograczne i podział Karpat na Wschodnie i Zachodnie wg
J.Kondrackiego (2002)
Fig. 4. Borderland between Eastern and Western Carpathians with marked study area. Physio-
geographic regions and division on East and West Carpathians by J.Kondracki (2002)
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie / own elaboration based on: Digital Terrain
Elevation Data (DTED); dane RZGW w Krakowie / Cracow RZGW data, Kondracki (2002)
2.3. CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA
2.3.1. KLIMAT
Klimat województwa podkarpackiego kształtuje się pod dominującym wpływem
oddziaływania mas powietrza kontynentalnego. Związany jest ściśle z ukształtowa-
niem powierzchni i warunkami zjogracznymi. Według regionalizacji klimatycznej
Polski E.Romera (1949), klimat dorzecza górnego Wiaru należy do typu górskiego
28
i podgórskiego. Region klimatyczny górski charakteryzuje się piętrowością klimatu,
ze spadkiem temperatury średnio 0,5oC/100 m wysokości i przyrostem opadów
ok. 60 mm/100 m wysokości. Roczne amplitudy temperatury zmniejszają się wraz
z wysokością.
Dane klimatyczne są gromadzone w pobliżu terenu badawczego w stacjach meteo-
rologicznych w Lesku i Przemyślu. Stacje te są mniej więcej równo oddalone (15 km) od
granic zlewni – Przemyśl w kierunku północno-wschodnim, Lesko w kierunku połu-
dniowo-zachodnim (tab. 1). W związku z takim rozmieszczeniem stacji można przyjąć
uśrednione wartości z obu stacji jako te charakterystyczne dla terenu badawczego,
mając świadomość, że prawdopodobnie miejscowy topoklimat jest na obszarze zlewni
nieco ostrzejszy, wynikający z wyższej średniej wysokości n.p.m. i urozmaiconej rzeźby.
Wiatry, na ogół umiarkowane, przeważają z kierunków zachodnich i południowo-
-zachodnich. Charakteryzują się sezonowością (największe prędkości od października
do stycznia i wczesnym przedwiośniem) (Michna 1967).
Tabela 1. Dane klimatyczne ze stacji meteorologicznych Przemyśl i Lesko
Wysokość
położenia stacji
(m n.p.m.)
Okres
pomiaru
Śr. roczna
temp. (oC)
Śr. temp.
lipca (oC)
Śr. temp.
stycznia
(oC)
Średnia
roczna suma
opadów (mm)
Przemyśl
204 1928-1938 8,0 19,2 -3,5 632
239 1947–1959 8,1 18,7 -2,6 637
280 1973–1991 8,0 18,7 -2,1 655
Lesko 386/422* 1967–1992 7,3 16,5 -3,0 793
422 2000–2009 8,1 18,7 -2,4 838
* Do 1979 r. stacja położona była na wysokości 386 m n.p.m.
Źródło: Michna 1967; Drewnik i in. 2010; www.ncdc.noaa.gov; www.tutiempo.net
Pokrywa śnieżna zalega średnio 80-90 dni. Średnia długość meteorologicznego
okresu wegetacji (wyrażona liczbą dni z ustaloną średnią dobową temperaturą powie-
trza powyżej lub równą 5
o
C) dla omawianego obszaru wynosi 210-220 dni. Zaczyna
się w kwietniu, a kończy początkiem października. Późne przymrozki zdarzają się w II
dekadzie maja, zaś wczesne już w połowie września. Lato trwa około 110 dni a zima
około 90 dni (Michna 1967).
Na terenie badań znajduje się obecnie jeden posterunek opadowy w Rybotyczach.
Na podstawie danych z 61-letniej ciągłej serii dziennych pomiarów opadu pozyskanych
z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW) dla lat 1951-2011 stwierdzono,
że średnia roczna suma opadów wynosi 781 mm, a rozrzut wynosi od 417 mm (1990)
do 1160 mm (1980) (ryc. 5).
Najwyższe opady występują w lipcu (średnio 114 mm), najmniejsze zaś w lutym
(średnia z wielolecia równa 41 mm) (ryc. 6). Najsuchszym miesiącem w historii
pomiarów był luty 1976, kiedy to opad wyniósł jedynie 1 mm słupa wody. Miesiącem
z najwyższą ilością opadu w historii pomiarów był lipiec 1980, kiedy to w ciągu dwóch
tygodni spadło ponad 360 l na m
2
, czyli niemalże połowa średniego rocznego opadu.
Wtedy to też, według opinii naocznych świadków i materiałów źródłowych (m.in.
Cielniak 2004) dorzecze Wiaru nawiedziła największa powódź XX wieku. Przepływ wody
na wodowskazie na Wiarze w Rybotyczach wynosił wówczas maksymalnie 180 m
3
/s, czyli
był tysiąc osiemset razy większy niż najniższy notowany przepływ. Rekordowa dobowa
suma opadów nie przypada jednak na lipiec 1980 r. (26 lipca 1980 r. odnotowano 90 mm),
tylko, dość nietypowo, na 6 września 1996 r. (99,5 mm).
29
Ryc. 5. Roczne sumy opadów (mm) dla lat 1951-2011 na posterunku opadowym
Rybotycze
Fig. 5. The annual precipitation (mm) for the years 1951-2011 at the precipitation station in
Rybotycze
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie dziennych danych IMGW / own study based
on IMGW daily data
Ryc. 6. Średnie miesięczne sumy opadów (mm) na posterunku opadowym Rybotycze
z lat 1951-2011
Fig. 6. Average monthly precipitation (mm) at the precipitation station in Rybotycze from the years
1951-2011
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie dziennych danych IMGW / own study based
on IMGW daily data
W latach 1955-2005 obserwuje się nieistotny statystycznie wzrost średniej rocznej
temperatury powietrza (Drewnik i in. 2010). Trend rosnący obserwowany jest dla obu
sezonów: zimowego (XII-II) i letniego (VI-VII), jednak jedynie dla sezonu zimowego
jest on istotny statystycznie ze średnim tempem wzrostu równym 0,53°C na 50 lat.
2.3.2. BUDOWA GEOLOGICZNA
Teren badawczy w całości leży w obrębie iszowych Karpat Zewnętrznych, składa-
jących się z kilku dużych jednostek strukturalnych, płaszczowin, tj. odkorzenionych od
swego pierwotnego położenia zindywidualizowanych zespołów fałdów bądź łusek, prze-
suniętych o kilkadziesiąt km w stronę Przedkarpacia (Kotlarczyk 1993). Płaszczowiny
mają grubość od 1 do ok. 8 km, różną szerokość, rozciągają się wzdłuż łuku karpackiego
na setki kilometrów i są dachówkowato na siebie ponasuwane. Płaszczowiny zbudowane
są na ogół z różniących się sekwencji osadów. W północnych Karpatach wyróżnia się
30
następujące płaszczowiny iszowe: magurską, dukielską, śląską, podśląską, skolską, a na
Podkarpaciu nieiszową (molasową) płaszczowinę stebnicką oraz pośrednią między
tymi ostatnimi płaszczowinę borysławsko-pokucką. Wszystkie płaszczowiny nasunięte
są łącznie jako całość na osady górnomioceńskie zapadliska przedkarpackiego, fałdując
je i przesuwając przed swym czołem (jednostka Zgłobic).
Z uwagi na większą odporność skał iszowych niż molasowych najbardziej
zewnętrzna płaszczowina skolska, a miejscami iszowe łuski płaszczowiny bory-
sławsko-pokuckiej, tworzą wyraźny próg morfologiczny – północną krawędź Karpat
(Kotlarczyk 1993). Jednym z najbardziej zagadkowych i unikatowych elementów
budowy Karpat jest gwałtowne wygięcie ich krawędzi pod Przemyślem. Nosi ono nazwę
sygmoidy przemyskiej. Wygięcie to powoduje, iż na zachód od Przemyśla płaszczowina
skolska bezpośrednio nasuwa się na osady zapadliska przedkarpackiego, a płaszczo-
wina stebnicka jako odrębna jednostka prawie całkowicie zanika z przedpola Karpat
iszowych.
W obrębie zlewni górnego Wiaru znajduje się południkowy segment sygmoidalnej
krawędzi Karpat iszowych z fragmentem jednostki borysławsko-pokuckiej i przy-
ległymi strukturami zbudowanymi z molas. Ponadto w powierzchniowej budowie
obszaru badań biorą udział sfałdowane iszowe utwory jednostki skolskiej i czwarto-
rzędowe pokrywy osadowe.
Obszary budujące płaszczowinę skolską tworzyły się w najbardziej brzeżnej rynnie
geosynkliny Tetydy. Od strony zewnętrznej obejmowała ona skłon i szelf kontynentu
wschodnioeuropejskiego, od strony wewnętrznej ograniczona była podniesieniem
dna – garbem oddzielającym ją od innej rynny – śląskiej. Szerokość omawianej rynny
wynosiła co najmniej 100 km, zaś głębokość sięgała 2 km, wyjątkowo 3-4 km. Taka
konguracja sprawiła, że w basenie zarówno osadzały się wolno osady bardzo drobno-
ziarniste – iły i muły pelagiczne (otwartego oceanu), jak i – okresowo – bardzo szybko
osady średnio- i gruboziarniste (klastyczne) przynoszone prądami zawiesinowymi
(isz) bądź denną trakcją w dół skłonu kontynentalnego (trakcjonity, spływy piasz-
czyste). Okazjonalnie po skłonie spływały nierozcieńczone, gęste muły, ześlizgiwały się
bloki skalne lub zsuwały osuwiska. Podrzędnie tworzyły się osady biogeniczne – radio-
laryty, spongiolity, diatomity, wapienie kokkolitowe i in.
W rezultacie trwającej ok. 105 mln lat nieprzerwanej sedymentacji utworzył się
płaszcz osadów o grubości ok. 4,5 km. Pewna okresowość w pojawianiu się osadów kla-
stycznych spowodowała, iż kolumna osadów składa się naprzemiennie z kompleksów
iszu (piaskowce, łupki) i utworów nieiszowych – ilasto-łupkowych, piaskowcowych,
spływowych i in. Warunki zyczne i chemiczne środowiska sedymentacji także ulegały
różnym zmianom, co przyczyniło się do tworzenia osadów dobrze utlenionych (barwy
czerwonej, zielonej), lub gorzej utlenionych (barwy szarej), bądź zupełnie nieutlenio-
nych (barwy czarnej).
Wszystkie te elementy przyczyniły się do urozmaicenia prolu osadów pod wzglę-
dem składu mineralnego, barwy, mechanizmu sedymentacji itp., co z kolei pozwoliło na
wyróżnienie rozmaitych kompleksów i pakietów warstw. Strop prolu jednostki skol-
skiej to głównie osady ilaste, w których pojawiają się kryształki gipsu i soli, natomiast
sedymentacja w jednostce borysławsko-pokuckiej trwała dłużej. Nad iłami solonośnymi
(odpowiednikami powyżej opisanych iłów zagipsowanych) osadziły się piaskowce i zle-
pieńce o typie nieiszowym. Przyjęła się dla tych osadów nieiszowych nazwa – molasa
dolna, choć genetycznie niższa ich część najprawdopodobniej molasą nie jest, gdyż brak
w nich przerobionego materiału z górotworu iszowego.
31
Najmłodszymi osadami na terenie badań są czwartorzędowe żwiry i piaski rzeczne,
osiągające grubość kilku metrów i tworzące rozległe terasy wzdłuż Wiaru i mniejszych
dopływów, a także pokrywy glin deluwialnych. Grubsze pokrywy występują na grzbie-
cie Chwaniowa, Bziany, Grunowej – Kopystańki oraz w dolinach Roztoki, Jamninki
i Łomnej (Borysławski i in. 1980). Koluwia większych osuwisk znajdują się na wschod-
nim stoku krawędzi Karpat, w Huwnikach, u podnóża kuesty Kalwarii Pacławskiej, na
zboczach dolin Sopotnika, Makówki, Turnicy, na prawym zboczu Wiaru w Rybotyczach
i Posadzie Rybotyckiej. Ruchom osuwiskowym najczęściej ulegają warstwy ropianiec-
kie, a spełzywaniu także pakiety łupkowe warstw spaskich i pstrych łupków (Watycha
1964).
W latach 80. XX wieku kilka kilometrów na północny zachód od terenu badań
odwiercono najgłębszy otwór wiertniczy w Polsce „Kuźmina 1” (7541 m) w celu pozna-
nia wgłębnej budowy geologicznej tego terenu (Malata, Żytko 2006).
2.3.3. RZEŹBA TERENU
Według powszechnie stosowanego geomorfologicznego podziału Polski
Południowej M.Klimaszewskiego i L.Starkla (1972) omawiany obszar położony jest
w zasięgu strefy alpejskiej, prowincji Karpaty. Północna część należy do podprowin-
cji Karpaty Zachodnie, makroregionu Karpaty Zewnętrzne, mezoregionu Pogórze,
regionu Pogórze Dynowskie. Południowa część zlewni leży w podprowincji Karpaty
Wschodnie, makroregionie Karpaty Zewnętrzne, mezoregionie Bieszczady, regionie
Wyżyna Wańkowej.
Z powyższego wynika, że zlewnia górnego Wiaru znajduje się na styku dwóch
regionów geomorfologicznych Karpat: Pogórza Dynowskiego na północy i Wyżyny
Wańkowej na południe od doliny Wiaru (Starkel 1972a) (ryc. 7). Ogólny typ rzeźby
określony został jako pogórze wysokie i średnie zwarte, miejscami rozczłonkowane na
grzbiety. Pogórza wysokie zwarte reprezentowane są na obszarze zlewni przez płasko-
wyż Rybotycz z Gniazdem Suchego Obycza, Kanasinem i pasmem Jamnej.
Najbardziej urozmaicone formy wysokiego pogórza tworzą stromościenne grzbiety
Kiczery Wysokiej, Suchego Obycza i Kanasina, porozcinane prawostronnymi dopły-
wami Wiaru. Południowa granica zlewni między pasmem Chwaniowa a pasmem
Roztoki – Braniowa stanowi fragment głównego wododziału europejskiego rozdziela-
jącego zlewiska Morza Bałtyckiego (rzeka Wiar) i Czarnego (rzeka Strwiąż). Zachodnia
granica zlewni pokrywa się z progiem Karpat tworzonym przez strome i urozmaicone
geologicznie grzbiety Kalwarii Pacławskiej i Chybu.
Pogórze średnie to przede wszystkim południkowo rozciągnięte pasmo Gronowej
– Kopystańki na północ od Wiaru, należące pod względem geomorfologicznym do
Pogórza Dynowskiego. Rusztowe pasma Chwaniowa i Bziany stanowią pogórze wyso-
kie rozczłonkowane. Różnica wysokości między najwyższym szczytem na obszarze
zlewni Górą Truszowskie (682 m n.p.m.) w pasmie Chwaniowa a najniższym punk-
tem w dolinie Wiaru w Nowosiółkach Dydyńskich (242 m n.p.m.) sięga 440 metrów.
Najwyższe wysokości względne dochodzą do 300 metrów, jednak najczęściej oscylują
w granicach 150 metrów.
32
Ryc. 7. Podział terenu badań na geomorfologiczne jednostki regionalne
Fig. 7. Geomorphological regional units in the study area
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie / own study based on: Starkel 1972a
Tektonika obszaru oraz odwodnienie w kierunku Wiaru zdecydowały o charakte-
rze rzeźby (Starkel 1972b). Wschodniokarpacki, fałdowy styl tektoniki odzwierciedlił
się w rzeźbie w postaci rusztowych pasm górskich o przebiegu NW-SE, poprzecina-
nych prostopadłymi (subsekwentnymi) dolinami rzecznymi o charakterze przełomów.
W zlewni górnego Wiaru zachowały się trzy powierzchnie zrównania: śródgórskiego,
pogórskiego i przydolinnego, przy czym najniższy poziom rozwinięty jest tylko frag-
mentarycznie. Przeważają stoki wypukłe i wypukło-wklęsłe, założone na stromo
ustawionych fałdach jednostki skolskiej. W obszarach źródliskowych i zboczowych,
zbudowanych z warstw inoceramowych, bardzo licznie występują osuwiska, niektóre
z nich wykazujące aktywność także współcześnie. Duże odzwierciedlenie w rzeźbie
tego obszaru mają formy powstałe w ostatnich wiekach, związane z działalnością czło-
wieka (Lach 1985; Gucik i in. 1991). Do antropogenicznych form rzeźby należą przede
wszystkim terasy rolne i sieć silnie wciętych dróg polnych, ale także średniowieczne
grodziska, pozostałości po fortykacjach dworów i świątyń, stawy rybne, dawne mły-
nówki i jazy oraz splantowane pod pas startowy wzgórze we wsi Krajna.
33
2.3.4. POKRYWA GLEBOWA
Jednym z kluczowych elementów siedliska, od którego zależy pokrycie terenu,
zarówno naturalne jak i antropogeniczne, jest gleba
6
. Właściwości gleby, a przede
wszystkim jej żyzność i ogólna przydatność rolnicza, w dużej mierze kształtują histo-
ryczny przebieg użytkowania ziemi w skali globalnej (Goudie 2013).
W dorzeczu górnego Wiaru przeważają pokrywy stokowe (na stokach o zróżnico-
wanym stopniu nachylenia i różnych wystawach). Dominującym procesem glebowym
był proces brunatnienia, zachodzący na różnej miąższości pokrywach zwietrzelinowych
w postaci glin, pyłów i iłów, przy udziale roślinności lasów liściastych i mieszanych.
Z tego względu na badanym obszarze występują głównie gleby autogeniczne,
przede wszystkim w typie gleb brunatnych właściwych, współtworzące siedliska lasu
wyżynnego świeżego i lasu górskiego świeżego. W obrębie omawianego typu gleb bru-
natnych największe rozprzestrzenienie osiągają gleby brunatne wyługowane i typowe.
Podrzędnie w tym typie występują gleby brunatne oglejone (głównie w północno-za-
chodniej części dorzecza), współtworzące siedliska lasu wyżynnego wilgotnego i lasu
górskiego wilgotnego. Przewaga gleb brunatnych właściwych wynika bezpośrednio
z geochemicznych właściwości skał podłoża, odznaczających się obecnością węgla-
nów w marglistych kredowo-trzeciorzędowych ogniwach warstw inoceramowych oraz
serii menilitowo-krośnieńskiej. W obrębie rzędu gleb brunatnoziemnych swój udział
zaznaczają również gleby brunatne kwaśne związane z krzemianowym wykształceniem
ogniw zawierających rogowce (warstwy menilitowe) oraz niektórych ogniw piaskowco-
wo-łupkowych eoceńskich warstw hieroglifowych. Do rzędu gleb brunatnoziemnych
należą również pokrewne im gleby płowe, związane genetycznie z wierzchowinami,
spłaszczeniami i łagodnymi stokami, charakteryzującymi się specycznymi warunkami
wilgotnościowymi, podyktowanymi okresową stagnacją wody opadowej i iluwialnym
przemieszczeniem ilastych cząstek glebowych w głąb ich prolu.
Dział gleb semihydrogenicznych obejmuje gleby tworzące siedliska lasów wilgot-
nych (wyżynnych i górskich), należące do rzędu czarnych ziem oraz gleb zabagnionych.
W obrębie brunatnoziemnych kompleksów gleb występują związane genetycznie z dnami
dolin rzecznych intrazonalne smugi gleb hydrogenicznych (gleby mułowo-murszowe)
oraz napływowych, spośród których największe rozprzestrzenienie osiągają gleby alu-
wialne – mady rzeczne. Tworzą one siedliska lasów łęgowych (wyżynnych i górskich).
W omawianym dziale gleb napływowych, u podnóży stoków sporadycznie występują
gleby deluwialne właściwe i brunatne, współtworzące siedlisko lasu wyżynnego wilgot-
nego. Niewielki udział powierzchniowy i marginalne znaczenie w skali zlewni górnego
Wiaru mają gleby należące do działu gleb antropogenicznych.
W wyniku działalności człowieka na badanym obszarze różne elementy siedlisk,
w tym gleba, wykazują odstępstwa od układów naturalnych. W zbiorowiskach leśnych,
odkształconych na skutek nadmiernego przerzedzenia drzewostanu, gleby charaktery-
zują się nieznacznym przesuszeniem oraz grubo odłożonym poziomem próchnicznym,
głównie z liści jeżyn. Gleba na terenach odlesionych podlegających uprawie charak-
teryzuje się prolem skróconym przez procesy erozyjne i zdegradowanym poziomem
akumulacyjno-próchnicznym na stokach, zaś w terenach połogich w warstwie płużnej
nagromadzone są znaczne ilości próchnicy bogatej w minerały uwalniane z nawożenia.
Największe odstępstwa od układów naturalnych notuje się w przedplonowych zbio-
rowiskach na gruntach porolnych, które zajmują 31,34% powierzchni Nadleśnictwa
Bircza (RDLP w Krośnie 2007a). Gleba pozbawiona jest właściwej siedliskom leśnym
6 Gleby omówiono zgodnie z systematyką gleb Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego z 1989 r.
(Trzciński 1989), ponieważ według niej opracowano najważniejsze glebowe materiały źródłowe,
dotyczące badanego terenu (Leśna Mapa Numeryczna i operaty tosocjologiczne Nadleśnictwa
Bircza).
34
mikroory, co powoduje łatwość wnikania patogenów grzybowych, które powodują
choroby, niekiedy przyczyniające się do obumierania drzewostanów. Dodatkowo
monokultury iglaste niezgodne z siedliskiem wpływają niekorzystnie na mikroorę gle-
bową oraz odczyn i chemizm gleb.
2.3.5. SIEĆ WODNA
Obszar badań odpowiada w przybliżeniu zlewni górnego Wiaru do progu Karpat.
Wiar jest prawobrzeżnym dopływem Sanu i leży w zlewisku Morza Bałtyckiego. Jego
źródła znajdują się na terenie wsi Jureczkowa, w masywie Chwaniowa pod Brańcową
(667 m n.p.m.) na wysokości ok. 620 m n.p.m. Wiar opuszcza Karpaty we wsi Nowosiółki
Dydyńskie na wysokości 242 m n.p.m. Poza odcinkiem źródłowym średni spadek rzeki
na obszarze badawczym wynosi 4 promile (ryc. 8).
Całkowita powierzchnia dorzecza Wiaru wynosi 798,2 km
2
, z tego prawie 50% znaj-
duje się na Ukrainie (Lipińska 2011). Rzeka przecina granicę państwową z Ukrainą
w pobliżu miejscowości Sierakośce, po stronie ukraińskiej płynie na długości około
11 km wzdłuż granicy w kierunku północnym, następnie zawraca w kierunku pół-
nocno-zachodnim i powraca na stronę polską w rejonie miejscowości Stanisławczyk.
Całkowita długość Wiaru wynosi 70,4 km, z tego 50 km znajduje się na badanym obsza-
rze. Niemalże po 50% obszaru zlewni górnego Wiaru znajduje się po prawej, jak i po
lewej stronie rzeki. Mimo tak równego podziału procentowego powierzchni zlewnia
w obrębie Karpat ma kształt asymetryczny, sama rzeka zatacza półkole. Prawych dopły-
wów jest mniej, ale są znacznie dłuższe. Do najważniejszych należą: Jamninka (11 km),
Turnica (10 km), Sopotnik (7 km), Mszaniec (6,5 km). Z wielu krótkich lewych dopły-
wów wymienić można dwa ważniejsze: Klimów (7 km) i Łodzinka (4,5 km).
Ryc. 8. Prol podłużny górnego Wiaru od źródeł do progu Karpat
Fig. 8. Longitudinal profile of the upper Wiar River from the sources to the edge of the Carpathians
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie państwowego NMT z 2009 r. / own study based
on the national DTM of 2009
Układ i gęstość sieci rzecznej wykazują dużą korelację z rzeźbą terenu i budową geo-
logiczną. Występują tu wąskie odcinki dolin o charakterze przełomowym oraz szerokie
– kotlinowate. Potoki mają przeważnie charakter górski o głębokich dolinach i wąskich
korytach oraz duże spadki. W ich korytach spotyka się dość często progi i wodospady,
a dna wyścielają grube frakcje kamieni (rumowiska).
Według Typologii Wód Powierzchniowych Ministerstwa Środowiska, Wiar w swym
górnym biegu ma charakter potoku iszowego (typ 12) (Lipińska 2011). Na odcinku od
potoku Sopotnik do ujścia do Sanu płynie jako mała rzeka wyżynna węglanowa (typ 9).
Wiar i jego dopływy zasilane są głównie wodami z topniejącego śniegu oraz opadami
deszczu. Na badanym obszarze znajduje się jeden wodowskaz, położony w miejscowości
35
Rybotycze na Wiarze (tab. 2). Mediana przepływu wynosi 1,25 m
3
/s z okresu obserwa-
cyjnego 1971-2011. Rozkład wielkości przepływów ma duży rozrzut, typowy dla rzek
górskich, z krótkotrwałymi wezbraniami w lecie i łagodniejszymi spływami roztopo-
wymi na wiosnę oraz głębokimi i długotrwałymi niżówkami w porze bezdeszczowej.
Tabela 2. Przepływy charakterystyczne (m
3
/s) dla rzeki Wiar na wodowskazie
w Rybotyczach. Okres obserwacji: 36 lat hydrologicznych w latach 1971-2011
Wodowskaz WWQ SWQ SSQ SNQ NNQ Okres obserwacji
Wiar, Rybotycze 180 49,4 2,26 0,31 0,10 1971-2011
WWQ – największy przepływ z wielolecia, SWQ – średnia z największych przepływów rocznych
z wielolecia, SSQ – średnia z przepływów średnich rocznych z wielolecia, SNQ – średnia
z najmniejszych przepływów rocznych z wielolecia, NNQ – najmniejszy przepływ z wielolecia
Źródło: obliczenia własne na bazie dziennych danych z IMGW
Południowy skraj zlewni stanowi główny wododział europejski, oddzielający zle-
wiska Morza Bałtyckiego i Czarnego (Gucik i in. 1991). Obszar badawczy, jako że jego
granice dostosowane są do granic administracyjnych, obejmuje także niewielkie frag-
menty zlewni innych potoków i rzek, w tym od południa rzeki Wyrwy (dopływ Wiaru
poniżej progu Karpat), a od północy Olszanki i Stupnicy, dopływów Sanu.
2.3.6. SZATA ROŚLINNA I FORMY OCHRONY PRZYRODY
Dorzecze górnego Wiaru leży w sąsiedztwie zbiegu trzech odrębnych prowincji geobo-
tanicznych: Górskiej Środkowoeuropejskiej, Niżowo-Wyżynnej i Pontyjsko-Panońskiej
(Szafer, Zarzycki 1972). Według nowszej regionalizacji geobotanicznej Matuszkiewicza
obszar badawczy należy do Krainy Karpat Wschodnich (Matuszkiewicz 1993).
Ryc. 9. Współczesny krajobraz dorzecza górnego Wiaru. Zdjęcie: A. Aek
Fig. 9. The contemporary landscape of the upper Wiar River basin. Photo: A. Affek
Konsekwencją takiego położenia jest rzadko spotykana różnorodność elementów
togeogracznych: pontyjskich, górskich i niżowych (Michalik 1993a). W dorzeczu
Wiaru występują gatunki i zbiorowiska roślinne o zupełnie odmiennych wymaganiach
36
siedliskowych, w tym kserotermiczne elementy stepowe, zasiedlające słoneczne zbocza
o suchym i ciepłym klimacie lokalnym, czy cieniolubne i zimnolubne gatunki górskie
oraz zbiorowiska reglowe, porastające zbocza o wystawie północnej i głębokie, chłodne
dna dolin (ryc. 9). Osobną grupę tworzą naturalne ekosystemy i gatunki o charakterze
puszczańskim, związane z martwym drewnem i specycznym toklimatem starodrze-
wów (Michalik 1993a).
W dorzeczu górnego Wiaru, należącym do brzeżnej części Karpat Wschodnich,
występują dwa piętra roślinne: piętro pogórza do 500 m n.p.m. oraz piętro regla dol-
nego powyżej 500 m n.p.m. (Witkowska-Wawer 1993). W obrębie piętra pogórza
występują żyzne lasy liściaste typu grądów Tilio-Carpinetum oraz podgórskie formy
buczyny karpackiej Dentario glandulose-Fagetum. W obrębie regla dolnego dominują
zbiorowiska żyznej buczyny karpackiej w typowej reglowej formie. W dolinach rzecz-
nych spotyka się zbiorowiska łęgowe (łęg jesionowy podgórski, nadrzeczna olszyna
górska) oraz zbiorowiska zastępcze lasów łęgowych, czyli nadrzeczne zarośla wiklinowe
(Piórecki 1996). W szacie roślinnej znaczny udział mają zbiorowiska przedplonowe
z sosną zwyczajną jako gatunkiem dominującym, pochodzącym z samosiewu lub
upraw (Witkowska-Wawer 1993). Zajmują one grunty porolne opuszczone po 1947 r.
Ze zbiorowisk nieleśnych licznie występują murawy kserotermiczne i bogate orystycz-
nie zespoły łąkowe (łąka ostrożeniowa i świeża), a także zbiorowiska synantropijne.
Ponadto znaczne obszary zajmują charakterystyczne dla regionu wysokopienne, stare
i dziś już nieuprawiane sady owocowe oraz płaty zdziczałych roślin ozdobnych, pozo-
stałości po opuszczonych przydomowych ogrodach.
Wartość przyrodniczą grupy górskiej Suchego Obycza i Turnicy oraz potrzebę
ochrony tego obszaru propagował już w okresie międzywojennym T. Trella (1938).
Podkreślał on przede wszystkim znaczenie zachowanych doskonale w tamtych czasach
fragmentów naturalnej puszczy karpackiej, którym zagrażały nasilające się w latach
trzydziestych wyręby. Problem ochrony Pogórza Przemyskiego i zorganizowania
tu regionalnej sieci rezerwatów podnoszony był w latach 1960. przez J. Pióreckiego
(1969). Propozycję utworzenia w rejonie dorzecza górnego Wiaru obszaru chronio-
nego w randze parku narodowego wysunął po raz pierwszy Kotlarczyk na II Zjeździe
Delegatów Ligi Ochrony Przyrody w Przemyślu w 1982 r. (Michalik 1993b). Koncepcja
ta była systematycznie rozwijana (Kotlarczyk, Piórecki 1988), czego zwieńczeniem było
opublikowanie w 1993 r. dokumentacji projektowej planowanego Turnickiego Parku
Narodowego. Do dzisiaj jednak, mimo zaawansowanych prac, park nie został utwo-
rzony, przede wszystkim ze względu na sprzeciw lokalnej społeczności.
W 1987 r. ustanowiono w woj. przemyskim Przemysko-Dynowski Obszar
Chronionego Krajobrazu, który objął północną część dorzecza Wiaru. W 1991 r. powięk-
szono Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu w woj. krośnieńskim w taki
sposób, że obszar ten objął południową część terenu badań (Witkowska-Wawer 1993).
Propozycje utworzenia formy ochrony przyrody o wyższej randze (Piórecki, Kotlarczyk
1988) doczekały się realizacji w 1991 r. w postaci Parku Krajobrazowego Pogórza
Przemyskiego i odpowiednio w 1992 r. w postaci Parku Krajobrazowego Gór Słonnych.
Parki te do dziś istnieją. Ponadto aktualnie na terenie badawczym znajduje się 7 rezer-
watów przyrody, z czego 6 to rezerwaty leśne (Kalwaria Pacławska, Nad Trzciańcem,
Turnica, Chwaniów, Reberce, Na Opalonym), a jeden (Kopystańka) to rezerwat kra-
jobrazowy (RDLP w Krośnie 2007a). Teren dorzecza górnego Wiaru położony jest
w całości w zasięgu obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) „Pogórze Przemyskie”
i „Góry Słonne” oraz w znacznej części w granicach specjalnych obszarów ochrony
siedlisk (SOO) „Ostoja Przemyska” i „Ostoja Góry Słonne” (GDOŚ 2015). Dorzecze
górnego Wiaru należy także do sieci ECONET jako fragment obszaru węzłowego kate-
gorii międzynarodowej 46M – „Pogórze Przemyskie”, co potwierdza najwyższą krajową
i międzynarodową rangę walorów przyrodniczych regionu (Liro 1998).
37
Lasy państwowe na terenie badań administrowane w całości przez Nadleśnictwo
Bircza wchodzą w skład Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Birczańskie”, który
został utworzony Zarządzeniem Dyrektora Lasów Państwowych z dnia 24 stycznia
2001 r. Celem utworzenia Leśnego Kompleksu Promocyjnego jest promocja trwale
zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrona zasobów przyrody w lasach (RDLP
w Krośnie 2007a).
2.4. CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNOGOSPODARCZA
W UJĘCIU HISTORYCZNYM
2.4.1. PRZYNALEŻNOŚĆ PAŃSTWOWA I ADMINISTRACYJNA
Dorzecze górnego Wiaru, leżące w odległości 10 km na południowy zachód od
Przemyśla, od początku dzieliło jego losy. Już w IV wieku gród przemyski, zamieszki-
wany przez ludność kultury przeworskiej, był znaczącym ośrodkiem administracyjnym
i wojskowym. Jak podaje S.Kryciński (1992), w V wieku plemię Chorwatów, Słowian
przybyłych ze wschodu, przypuszczalnie stworzyło w Przemyślu lokalny ośrodek wła-
dzy. W IX wieku wspólnota chorwacka rozpadła się na dwie grupy: Wiślan i Lędzian
(Lachów, Lędzan). Przemyśl w państwie Lędzian stanowił centrum administracyjne
obszaru o dużym zagęszczeniu osadnictwa, którego osią był San.
Za najstarszą pisemną wzmiankę o Przemyślu i okolicach uznaje się zdanie z ruskiej
kroniki Nestora zapisane pod datą 981: Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich:
Przemyśl, Czerwień i inne grody […]. W XI wieku Przemyśl kilkakrotnie zmieniał przy-
należność państwową, raz będąc pod władaniem królów polskich, raz książąt ruskich.
Od 1087 r. był stolicą odrębnego księstwa ruskiego pod władzą rodu Rurykowiczów. Na
przełomie XIII i XIV wieku prawie cała Ruś, osłabiona inwazją tatarską i wewnętrznymi
walkami, znalazła się we władaniu Litwy.
Dorzecze górnego Wiaru należało historycznie do ziemi przemyskiej (łac. Terra
Premisliensis). Ziemia ta należała do Rusi Czerwonej, zachodniej części Wielkiego
Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. W 1340 r. na podstawie umowy o następstwie
tronu Kazimierz Wielki przyłączył Ruś do Korony. Po krótkim epizodzie dominacji
węgierskiej na Rusi po śmierci Kazimierza Wielkiego ostatecznie w 1387 r. całe księstwo
halickie z Przemyślem zostało wcielone do Królestwa Polskiego i funkcjonowało odtąd
jako województwo ruskie. Odrębność dawnego księstwa przemyskiego zaznaczyła się
wydzieleniem w ramach tego województwa ziemi przemyskiej, od której później odłą-
czono jeszcze ziemię sanocką (ryc. 10).
Za czasów ruskich ziemia przemyska dzieliła się na włości (rus. wołost), w czasach
polskich przekształcone na większe i mniej liczne powiaty (łac. districtus) (Jabłonowski
1903b). W XVI wieku okolice Przemyśla zostały scalone w jeden powiat przemyski,
dzieląc się wewnętrznie według własności ziem na klucze, w tym klucz rybotycki. Taki
stan rzeczy trwał aż do I rozbioru Polski. W okresie tym dorzecze górnego Wiaru było
administracyjnie, komunikacyjnie i funkcjonalnie ściśle związane z Przemyślem.
38
Ryc. 10. Ziemia przemyska w XVI-XVIII wieku na tle współczesnych granic państwowych
i pokrycia terenu, z zaznaczeniem terenu badań
Fig. 10. Przemyśl Land from the 16th to the 18th century against the background of contemporary
state borders and land cover, with marked study area
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie / own elaboration based on: Jabłonowski
(1903b); National Geographic World Basemap (ArcGIS basemap)
Od XVI do XVIII wieku dorzecze górnego Wiaru należało do powiatu przemyskiego
ziemi przemyskiej, województwa ruskiego (Jabłonowski 1903b). Podczas I rozbioru
Polski w 1772 r. wraz z południową Małopolską przeszło pod panowanie Habsburgów.
W wyniku nowego podziału administracyjnego, wprowadzonego w 1777r., znalazło
się w granicach cyrkułu samborskiego Królestwa Galicji i Lodomerii. Od III rozbioru
Polski (1795) należało już do cyrkułu sanockiego. Pod koniec października 1865r.
zniesiono wGalicji urzędy cyrkularne, a ich obowiązki zostały przeniesione do biur
powiatowych. Dorzecze wówczas należało do powiatów (niem. Bezirk) dobromilskiego
i birczańskiego (wcielonego w1876 r. do powiatu dobromilskiego) (ryc. 11).
39
Ryc. 11. Powiat dobromilski na przełomie XIX i XX wieku na tle współczesnych granic
państwowych i użytkowania ziemi, z zaznaczeniem obszaru badań
Fig. 11. Dobromil District at the turn of the 19th and 20th century against the background of
contemporary state borders and land use, with marked study area
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie / own elaboration based on: Spezialkarte;
National Geographic World Basemap (ArcGIS Basemap)
Po I wojnie światowej powiat dobromilski z dorzeczem górnego Wiaru wszedł
w skład województwa lwowskiego i istniał do 1945 r. Nową granicę między Polską a ZSSR
wyznaczono zgodnie z ustaleniami powziętymi na konferencjach międzysojuszniczych
w Teheranie (1943) i Jałcie (1945). Byłą Galicję wschodnią miała dzielić w przybliżeniu
linia prosta łącząca Bug z łukiem Karpat. Na kształt granicy i jej drobne odchylenia
od linii prostej na rzecz Polski, uwzględniające sieć osadniczą i komunikacyjną, miała
wpływ stanowcza postawa eksperta Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w spra-
wie ustalenia granicy wschodniej, geografa Stanisława Leszczyckiego. W efekcie jego
zabiegów w Moskwie w 1945 r. w granicach Polski pozostały m.in. Medyka z węzłem
kolejowym i tzw. Worek Bieszczadzki (Leszczycki 1992). Nowa granica dzieliła dorze-
cze Wiaru, pozostawiając w Polsce jego górną część i odcinek ujściowy. Po wojnie
miasto Dobromil pozostało po drugiej stronie granicy, powiat dobromilski zlikwido-
wano, a wchodzące w jego skład gminy wiejskie włączono do powiatu przemyskiego
nowopowstałego województwa rzeszowskiego. W wyniku zmiany granic w 1951r.
i powrotu Ustrzyk Dolnych do Polski część zachodnia terenu badań z gminą Wojtkowa
przeszły do powiatu ustrzyckiego, naruszając w ten sposób, pierwszy raz w historii,
spójność administracyjną dorzecza. Po reformie administracyjnej z 1975r., wprowa-
dzającej 49 województw, podział jeszcze bardziej się pogłębił. Zachodnia część należała
40
do województwa krośnieńskiego, a wschodnia do przemyskiego. Kolejna reforma
z 1998 r. zniosła oba województwa, włączając je do województwa podkarpackiego, ale
granica administracyjna dzieląca dorzecze została, rozgraniczając powiaty bieszczadzki
i przemyski. Obecnie wsie dorzecza górnego Wiaru należą do trzech gmin: Birczy
i Fredropola w powiecie przemyskim i Ustrzyk Dolnych w powiecie bieszczadzkim (ryc.
12). Po raz pierwszy w nowożytnej historii masyw Chwaniowa, przez wieki stanowiący
naturalną barierę i jednocześnie granicę ziem i powiatów, znalazł się w całości w jednej
jednostce administracyjnej, i to tej najniższego stopnia, czyli gminie.
Ryc. 12. Współczesny podział administracyjny terenu badań
Fig. 12. Contemporary administrative division of the study area
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie / own elaboration based on: BDOT10k; National
Geographic World Basemap (ArcGIS Basemap)
2.4.2. LUDNOŚĆ
Do opracowania zmian demogracznych dorzecza górnego Wiaru posłużyły zagre-
gowane do poziomu pojedynczych wsi źródłowe materiały o charakterze statystycznym
(zob. zał. 2). Zgromadzono precyzyjne informacje o liczbie ludności terenu badań dla
22 przekrojów czasowych od 1785 do 2009r. (ryc. 13). W badanym okresie dorzecze
górnego Wiaru zamieszkiwało od 2500 do 19200 osób. Maksymalna liczba ludności
osiągnięta została tuż przed II wojną światową (ponad 82 osoby/km
2
), minimalna zaś
w 1950 r., trzy lata po przeprowadzeniu wysiedleńczej Akcji „Wisła” (11 osób/km
2
)
41
(Aek 2015a). Do 1939r. krzywa populacji stale wzrastała, za wyjątkiem lat 1910-1921.
Spadek ten należy łączyć ze stratami ludności podczas I wojny światowej. W latach 50.
XX wieku prowadzono intensywną akcję osiedleńczą (parcelacje gruntów, pożyczki
Banku Rolnego, osadzenie emigrantów z Grecji), w efekcie której liczba ludności wzro-
sła o 1400 osób (55%). Kolejne lata przyniosły ponowny spadek ludności (powrót
Greków do ojczyzny, wysiedlenie mieszkańców z terenów przejętych przez Ośrodek
Urzędu Rady Ministrów w Arłamowie), po czym liczba ta od lat 80. ustabilizowała się
na poziomie 3200 osób. Oszacowano także liczbę ludności dorzecza górnego Wiaru
w 1500 r., daty znacznie wykraczającej poza horyzont czasowy badań. Korzystając
z wyliczeń K. Wolskiego (1956), opartych na danych z szesnastowiecznych lustracji
i rejestrów przytoczonych przez A. Jabłonowskiego (1903a), oszacowano liczbę lud-
ności na ok. 1750 osób. Zbliżoną wartość również osiągnięto, przeprowadzając prostą
interpolację krzywej z wykresu na rycinie 13. Uzyskana krzywa pozwala przypuszczać,
że liczba ludności zamieszkująca teren badań w drugiej połowie XX wieku odpowiada
liczbie ludności ok. 1600r.
Ryc. 13. Ludność dorzecza górnego Wiaru
Fig. 13. The population of the upper Wiar River basin
Źródło / source: opracowanie własne na podstawie 22 spisów i rejestrów ludności wykonanych
w latach 1785-2009, zagregowanych na poziomie wsi (zał. 2) / own study based on 22 censuses and
population registers made in the years 1785-2009, aggregated at village level (app. 2)
Pod względem etniczno-wyznaniowym od ukończenia akcji kolonizacyjnej w XVI
wieku nad górnym Wiarem przeważali wyznawcy kościoła wschodniego. W czasach
późniejszych cerkiew zasymilowała Rusinów, Wołochów i Węgrów, a nawet wchłonęła
Polaków czy Niemców we wsiach odległych od kościoła łacińskiego. Wobec niewielkiej
liczby kościołów Polacy nieraz uczęszczali do cerkwi unickich. Zjawiskiem naturalnym
były mieszane małżeństwa polsko-ruskie.
W dorzeczu Wiaru, zdominowanym przez ludność ruską, istniały również miej-
scowości zamieszkane przez Polaków (Aek 2015a). Przeważali oni w miasteczku
Rybotycze, przy hutach szkła (Łodzinka Górna), kopalniach (Wojtkówka), ośrodkach
kultu łacińskiego (Kalwaria Pacławska). Stanowili zdecydowaną większość na obszarach
dworskich. Żydzi natomiast posiadali lub dzierżawili karczmy i skupieni byli w gminie
żydowskiej w Rybotyczach, gdzie w 1939r. stanowili ponad 20% ogółu mieszkańców
(330 osób) (Kubìjovič 1983). Na terenie badań istniała także kolonia niemiecka we wsi
Makowa, założona w ramach kolonizacji józeńskiej w 1783 r. W 1939 r. liczyła 225
Niemców.
42
Stan ten uległ diametralnej zmianie w latach 40. XX wieku w wyniku działań
wojennych, Holokaustu i wysiedleń ludności ukraińskiej. Współcześnie blisko 100%
ludności terenu badań stanowią Polacy.
Ludność, poza przynależnością etniczną, dzieliła się także pod względem pozycji
społecznej, deniowanej w społeczeństwie feudalnym poprzez przynależność sta-
nową. Dorzecze górnego Wiaru zamieszkiwali przedstawiciele wszystkich stanów:
duchownego, rycerskiego, mieszczańskiego i chłopskiego
7
. Dwa pierwsze stany
posiadały dedykowane im prawa i przywileje, co bezpośrednio przekładało się na ich
status majątkowy i strukturę własności ziemskich. Pozostałe dwa stany charakteryzo-
wały się niskim statusem społecznym i zdecydowanie ograniczonymi możliwościami
pod względem rozporządzania ziemią. W dorzeczu górnego Wiaru było jedno nie-
wielkie miasteczko Rybotycze, którego mieszkańcy (poza Żydami) funkcjonowali
tak samo jak kmiecie z okolicznych wsi.
W drugiej połowie XIX wieku, wraz z rewolucją przemysłową różnice majątkowe
między przedstawicielami jednego stanu na tyle wzrastały, a pomiędzy stanami na
tyle malały, że podziały stanowe traciły na znaczeniu.
Tradycyjnie do ludności niższego stanu zaliczano ludność wiejską, w tym kmieci
(chłopów właściwych), zagrodników (łac. hortulani) i komorników (Jabłonowski
1903b). Do tej grupy należeli też kmiecie owczarze i starszyzna wiejska (watamani,
tywuni, dziesiętnicy). Zagrodnicy dzielili się na tych „z rolą” i „bez roli”. Pierwsi
posiadali mały, znacznie mniejszy od nadziału kmiecego, fragment ziemi, ci drudzy
posiadali jedynie chałupę z ogrodem i musieli utrzymywać się z innej niż rolnicza
działalności (np. bartnictwo). Komornicy (łac. inquilini) dzielili się na tych z bydłem
i bez bydła. Początkowo odrębna ludność pasterska pochodzenia wołoskiego z cza-
sem ulegała asymilacji kulturowej i była postrzegana także jako kmiecie. Do tej
kategorii z czasem została włączona także drobna szlachta (zagonowa) uprawiająca
ziemię własnymi rękami. Do ludności niższego stanu należeli również rzemieślnicy
i przemysłowcy, m.in. młynarze, gorzelnicy, browarnicy, karczmarze.
Stan rycerski z czasem wyewoluował i ograniczył się do posiadaczy ziemskich
z tytułem szlacheckim (ziemian). Występowała też ludność pośrednia pomiędzy
kmieciami i ziemianami, do której należeli wójtowie i sołtysi (we wsiach wołoskich
kniaziowie), stanowiący pierwotnie zwierzchność dziedziczną w miastach i wsiach.
W tej grupie znajdowali się także bojarowie i służki zamkowe (zobowiązani do służby
wojennej), jako pozostałość po czasach ruskich.
Odrębny stan tworzyło duchowieństwo, na terenie badawczym przynależące do
kościoła wschodniego i zachodniego.
2.4.3. OSADNICTWO I KLUCZ RYBOTYCKI
W dorzeczu górnego Wiaru i okolicach praktycznie nie występują elementy zjo-
graczne, które mogłyby stanowić zapory lub ścisłe granice akcji osadniczej (takie
jak rozległe bagna, duże rzeki, wysokie góry). Ogólne warunki orograczne raczej
ułatwiają niż utrudniają gospodarkę ludzką (Wolski 1956).
Początki osadnictwa w dorzeczu Wiaru sięgają starszej epoki kamienia, czyli
paleolitu (ok. 30000 lat p.n.e.) (Kryciński 1992). Ślady osadnictwa z epoki kamie-
nia odkryto u podnóży masywu Chwaniowa, na rozległej żyznej dolinie we wsiach
Jureczkowa, Wojtkowa, Wojtkówka i Nowosielce Kozickie (RDLP w Krośnie 2007a).
W neolicie, młodszej epoce kamiennej (4500-1700 lat p.n.e.), rozwijało się nad
Wiarem osadnictwo pierwotnych ludów rolniczych, zakładających swe osady na
7 Według alternatywnego podziału stanowego Żydzi, tak jak jednoosobowo król, stanowili dwa
kolejne odrębne stany.
43
urodzajnych glebach aluwialnych. Pozostałości takiej osady odnaleziono również
w Nowosielcach Kozickich (RDLP w Krośnie 2007a). W epoce brązu (1800-700 lat
p.n.e.) dotarły nad górny Wiar ludy kultury łużyckiej. Ślady osadnictwa z wczesnej
epoki brązu odnaleziono w Trójcy.
Okresy halsztacki, lateński i wpływów rzymskich (700 rok p.n.e. - 375 rok n.e.)
pozostawiły na terenie Przemyśla wiele pamiątek potwierdzających istnienie dużej
osady, prowadzącej ożywiony handel z różnymi rejonami Europy (Kryciński 1992).
W pierwszych latach naszej ery na Pogórzu rozwinęło się osadnictwo związane z tzw.