Właściwości lecznicze i walory dekoracyjne nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.)

Abstract

Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.) należy do rodziny astrowatych (Asteraceae), pochodzi z obszarów Morza Śródziemnego. Jest gatunkiem jednorocznym, powszechnie uprawianym jako roślina ozdobna oraz zielarska. Surowcem wykorzystywanym w lecznictwie są koszyczki lub same kwiaty języczkowe, które wykazują między innymi działanie przeciwzapalne, przeciwgrzybicze i przyspieszające gojenie ran. Nagietek jest chętnie uprawiany w ogrodach przydomowych jako roślina dekoracyjna, która dodatkowo przywabia owady zapylające. Wśród uprawianych odmian ozdobnych dostępne są formy wysokie i karłowate, o kwiatach dwubarwnych. Rośliny posiane na jednym stanowisku mogą na nim pozostać przez wiele lat, dzięki temu, że nasiona same się rozsiewają.

Full text

ANNALES UMCS
VOL. XXVI (3) SECTIO EEE HORTICULTURA 2016
Katedra Uprawy i Nawożenia Roślin Ogrodniczych,
Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. S. Leszczyńskiego 58, 20-068 Lublin
e-mail: katarzyna.dzida@up.lublin.pl
KATARZYNA DZIDA, NATALIA SKUBIJ, KAROLINA TYMOSZUK,
AGNIESZKA STASZCZAK, PAULA POLESZAK
Właściwości lecznicze i walory dekoracyjne
nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L. )
Medicinal properties and the decorative value of pot marigold
Calendula officinalis L.
Streszczenie. Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.) należy do rodziny astrowatych (Astera-
ceae), pochodzi z obszarów Morza Śródziemnego. Jest gatunkiem jednorocznym, powszechnie
uprawianym jako roślina ozdobna oraz zielarska. Surowcem wykorzystywanym w lecznictwie są
koszyczki lub same kwiaty języczkowe, które wykazują między innymi działanie przeciwzapalne,
przeciwgrzybicze i przyspieszające gojenie ran. Nagietek jest chętnie uprawiany w ogrodach przy-
domowych jako roślina dekoracyjna, która dodatkowo przywabia owady zapylające. Wśród upra-
wianych odmian ozdobnych dostępne są formy wysokie i karłowate, o kwiatach dwubarwnych.
Rośliny posiane na jednym stanowisku mogą na nim pozostać przez wiele lat, dzięki temu, że
nasiona same się rozsiewają.
Słowa kluczowe: nagietek, surowiec leczniczy, roślina dekoracyjna
WPROWADZENIE
Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.) należy do roślin z rodziny Asteraceae,
charakteryzuje się bogatym składem chemicznym oraz różnorodnymi właściwościami
leczniczymi, aromatycznymi i kosmetycznymi, stosowany jest również jako roślina oz-
dobna [Re i in. 2009, Bissa i Bohra 2011]. Nazwa łacińska nagietka pochodzi od słowa
kalendae, co oznacza pierwszy dzień miesiąca. Nagietek to roślina ozdobna o barwnych
pomarańczowych, pomarańczowo-żółtych i żółtych kwiatostanach, które są jego głów-
nym walorem dekoracyjnym [Muley i in. 2009, Sharrif i Hamed 2012]. Roślina ta wyko-
rzystywana jest w otwartych przestrzeniach architektonicznych oraz w przemyśle farma-
ceutycznym jako surowiec o cennych właściwościach prozdrowotnych [Hamburger i in.
2003, Hetman i in. 2011]. Właściwości lecznicze nagietka były opisywane już w staro-
żytności przez Teofrasta, Dioskuridesa i Pliniusza. W czasach średniowiecza roślina ta
uprawiana była w ogrodach klasztornych, a o jej zaletach leczniczych pisał m.in. Albert

K. DZIDA, N. SKUBIJ, K. TYMOSZUK, A. STASZCZAK, P. POLESZAK 14
Wielki [Kulesza 2012]. W okresie renesansu Szymon Syreniusz polecał kwiaty nagietka
na chorobę żółci oraz przy ciężkim oddychaniu. Ponadto dawniej liście nagietka były
stosowane jako warzywo. Są one podobne do liści mniszka pospolitego (Taraxacum
officinale coll. F.H. Wigg.) i zawierają witaminy (m.in. A i C) oraz mikro- i makroele-
menty (m.in. magnez, mangan). Obecnie świeże płatki (kwiaty języczkowate) są wyko-
rzystywane w kuchni jako składnik sałatek, a suszone płatki stanowią przyprawę do zup
i ciast. Nagietek może być również używany do doprawiania i barwienia potraw jako
substytut szafranu. W przemyśle spożywczym wykorzystuje się jadalny, żółty barwnik,
otrzymywany z kwiatów brzeżnych. Stosowany jest do barwienia tłuszczów i żółtych
serów. Nagietek ma również szerokie zastosowanie w przemyśle kosmetycznym, pod
warunkiem, że kwiaty były zbierane w początkowym okresie kwitnienia. Wyciąg z ziela
odznacza się dużym stężeniem saponin, co wykorzystywane jest w produkcji szampo-
nów. Ze względu na swoje lecznicze właściwości stosowany jest w kremach na oparzenia
i odparzenia, a także różnego rodzaju preparatach dla cery suchej, łuszczącej się, skłon-
nej do podrażnień [Pabiś i Sikora 2015]. Dawniej nagietek pomagał przewidywać pogo-
dę. Pełnił funkcję współczesnego barometru. Jeśli rano przed godziną 9. płatki nagietka
były w pełni rozchylone, w tym dniu nie prognozowano opadów deszczu [Khalid
i Teixeira da Silva 2010, Hashemabadi i in. 2012].
HISTORIA NAGIETKA JAKO ROŚLINY DEKORACYJNEJ
Pierwsze wzmianki o nagietku lekarskim pochodzą ze starożytnej Grecji, gdzie był
wykorzystywany do celów leczniczych i dekoracyjnych [Della i in. 1999, Warner i Erwin
2005]. Grecy odznaczali się dużym zamiłowaniem do świata roślin i ogrodnictwa, a ich
technika ogrodnicza stała na wysokim poziomie, co przyczyniło się do rozwoju pierw-
szych ogrodów publicznych. Tworzono je przy świątyniach, pałacach czy gimnazjonach.
Powstawały również prywatne założenia ogrodowe, związane z terenem mieszkalnym.
Były to stosunkowo niewielkie przestrzenne ogrody, w których sadzono nagietek lekarski
jako barwną roślinę dekoracyjną [Kemper 1999].
W starożytnym Rzymie ogrody mieszkalne przekształciły się w perystyl, formę
ogrodu, na rozwój której ogromny wpływ wywarła kultura grecka. Perystyl było to wnę-
trze ogrodowe otoczone krytą kolumnadą krużganka, stanowiącego łącznik przestrzenny
między ogrodem i pokojami. W rzymskim domu mieszkalnym perystyl tworzył rodzaj
parteru, który wypełniony był małymi drzewami, krzewami i kwiatami. Najczęściej sto-
sowanymi roślinami były laury, różaneczniki, bluszcze, róże, lilie, fiołki oraz nagietki.
Taki rodzaj założenia ogrodowego powstawał nie tylko przy willach i pałacach miej-
skich, ale i na terenach wiejskich, gdzie ogrody miały podobny charakter, jednakże dużo
mniejsze rozmiary. Nagietek lekarski był uzupełnieniem i barwnym dodatkiem rabat
kwiatowych, także w ogrodach cesarskich [Kemper 1999, Majdecki 2013].
Kolejnym okresem rozwoju ogrodów ziołowych i leczniczych jako elementu sztuki
ogrodowej było średniowiecze. W tym czasie uprawą zielnych roślin leczniczych zaj-
mowali się m.in. benedyktyni. Pierwsze ogrody lecznicze, nazywane herbularius lub
hortus medicus, powstawały przy zespołach klasztornych, towarzysząc zakonnym infir-
meriom i szpitalom. Miały one najczęściej plan geometryczny, którego układ wyznaczały
jednogatunkowe prostokątne rabaty o podwyższonej wysokości. Sadzona wówczas ro-
ślinność, wśród której wymienia się nagietek lekarski, cechowała się właściwościami

Właściwości lecznicze i walory dekoracyjne nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.) 15
leczniczymi oraz bogatym ubarwieniem kwiatostanów [Kulesza 2012, Pudelska i Miro-
sław 2013]. Oprócz ogrodów klasztornych charakterystyczne dla średniowiecza były
ogrody zamkowe, rozmieszczone w różnych częściach przestrzeni zamku w zależności
od topografii terenu. Jedną z części zamkowego założenia ogrodowego, umiejscowioną
poza murami, był ogród zabaw. Miał on charakter rozrywkowy, służył jako miejsce spo-
tkań i zabaw dworskich. Głównym elementem tego typu ogrodu była łąka kwietna, którą
porastała swobodnie rosnąca roślinność, m.in. nagietek lekarski [Hobhouse 2007, Kule-
sza 2012, Mohammad i Kashani 2012, Majdecki 2013].
W okresie renesansu i baroku nagietek sadzono w parterach ogrodowych. Składały
się one z symetrycznie wydzielonych rabat kwiatowych, otoczonych ścieżkami. Rabaty
były otoczone niskim żywopłotem z bukszpanu. Nagietek rósł także na rabatach kwiato-
wych, które tworzono głównie jako obrzeże parteru haftowego i gazonowego. Rośliny
nagietka pełniły rolę zabezpieczenia od strony drogi, będąc równocześnie elementem
ozdobnym. Zakładano też samodzielne rabaty kwiatowe. Były one wzniesione, wypeł-
nione kwiatami i otoczone żywopłotem z bukszpanu [Furmanik 2010, Drozdek 2011,
Majdecki 2013].
Ogrody krajobrazowe to nowy styl powstały w końcu XVIII w., których najważniej-
szą część stanowiła roślinność w swojej naturalnej formie [Pudelska i Rojek 2011]. Jed-
nym z elementów powstających wówczas założeń ogrodowych były klomby. Miały one
kolisty lub owalny kształt, a posadzone rośliny tworzyły formę piramidy, czyli od naj-
wyższych roślin w środku stopniowo schodziły do najniższych na obrzeżach. Klomby
składały się głównie z drzew, krzewów i roślin zielnych, które obsadzono na obrzeżach
grupami jednogatunkowych roślin. W Polsce klomby rozpowszechniła Izabela Czartory-
ska, wprowadziła ona nową formę klombu kwiatowego, który charakteryzował się mniej-
szym rozmiarem i innym doborem roślinności. Obejmował on krzewy kwiatowe w prze-
mieszaniu z wysokimi kwiatami, które tworzyły środek klombu oraz z umieszczonymi
naokoło nich coraz to niższymi kwiatami. Były one sadzone w nieregularnych grupach
i zakończone niską obwódką. Materiał roślinny na tego typu klomby obejmował między
innymi nagietek lekarski [Czartoryska 1805].
W XIX w. bardzo spopularyzowano rośliny sprowadzane z zagranicy, które wyparły
nagietek lekarski. Od tej pory był on raczej kojarzony z terenami wiejskimi, ponieważ
właśnie tam występował najczęściej w ogrodach przydomowych [Drozdek 2011, Gierula
i Wasilewska 2012, Król 2013, Majdecki 2013].
POCHODZENIE I MORFOLOGIA NAGIETKA LEKARSKIEGO
Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.) pochodzi z rejonów Morza Śródziemne-
go. Występuje na rozległym terenie: od Wysp Kanaryjskich aż do Bałkanów i Iranu
[Naguib i in. 2005]. Spotykany jest również w Japonii i Australii, dokąd został sprowa-
dzony przez człowieka. W celach leczniczych jest uprawiany w wielu krajach, m.in. na
Węgrzech, w Austrii, Szwajcarii, Francji, Polsce oraz w krajach bałkańskich. Poza upra-
wą roślina ta często występuje w ogrodach, sadach, łąkach jako zdziczała lub samosieją-
ca się [Basch i in. 2006, Okoh i in. 2008, Ganjali i in. 2010, Khan i in. 2011, Parente i in.
2011, Arora i in. 2013].
Nagietek należy do rodziny astrowatych (Asteraceae). Jest rośliną jednoroczną. Ma
wzniesioną, rozgałęzioną, łamliwą i soczystą łodygę, korzeń jest dość gruby, wrzeciono-

K. DZIDA, N. SKUBIJ, K. TYMOSZUK, A. STASZCZAK, P. POLESZAK 16
waty, w dole rozgałęziony. Liście dolne ogonkowe są odwrotnie jajowate lub łopatkowa-
te, natomiast liście położone wyżej – siedzące i lancetowate. Cała roślina jest delikatnie
owłosiona, ma gruczołki wydzielnicze, co nadaje jej delikatny zapach. Na szczytach
rozgałęzień łodyg znajdują się duże koszyczki kwiatowe o licznych kwiatach brzeżnych
– języczkowatych – i usytuowanych wewnątrz koszyczka kwiatach rurkowatych. Barwa
nagietka utrzymuje się w tonacji od żółtej do pomarańczowej. Pod koniec okresu kwit-
nienia koszyczki kwiatowe stają się coraz mniejsze i mniej pełne. Kwitnienie trwa od
czerwca do późnej jesieni. Nagietek jest rośliną owadopylną, odwiedzaną przez pszczoły
i trzmiele. Owocem nagietka jest niełupka, która może mieć kształt jednego z trzech
typów: haczykowaty – długości 18 mm, szerokości około 9 mm i masie tysiąca nasion
10,7–11,4 g; skrzydełkowaty – długości 12 mm, szerokości 2 mm i masie tysiąca nasion
10,5–11 g; larwowaty – długości 8 mm, szerokości do 2 mm i masie tysiąca nasion 4,8–
5,2 g. Nagietek rozmnażany jest z nasion. Wysiewa się je do gruntu w rzędy co 30–40 cm, na
głębokość 2–3 cm, w terminie od kwietnia aż do połowy czerwca, w ilości 7 kg nasion na 1 ha
plantacji. Wschody ukazują się po 7–12 dniach [Król 2010, Khan i in. 2011].
Formanowicz i in. [1998] w przeprowadzonych badaniach wykazali, że nasiona na-
gietka nie reagują na światło. Kiełkują równie dobrze w świetle i w ciemności. Podczas
kiełkowania na końcu niełupki, na której znajduje się skrzydełko, pojawia się korzonek,
który bardzo szybko rośnie, a w 5. dniu wytwarza szeroką strefę włośnikową. Liścienie
są zielone, całobrzegie, o lancetowatym kształcie, z wyraźnie zarysowanym nerwem
głównym. W strefie włośników pojawiają się korzenie boczne. Pierwszy liść właściwy
jest całobrzegi i lancetowato-łopatkowaty. Stwierdzono, że w ciągu pierwszych 3 lat po
zbiorze zdolność kiełkowania nasion wynosi ponad 85%, natomiast w ciągu następnych
6 lat stopniowo maleje do 20–30%. Między 10. a 13. rokiem po zbiorze kiełkuje tylko
10–15% nasion [Formanowicz i in. 1998].
UPRAWA I NAWOŻENIE ORAZ PIELĘGNACJA NAGIETKA
Nagietek lekarski jest rośliną o niewielkich wymaganiach glebowych. W uprawie
preferuje stanowiska słoneczne i ciepłe. Najlepiej rośnie i tworzy kwiatostany na glebach
żyznych, strukturalnych, odpowiednio wilgotnych o odczynie gleby zbliżonym do obo-
jętnego (pH 6,5–7,0). Podstawą uprawy roli pod nagietek lekarski jest głęboka orka
zimowa. Następnie przeprowadza się wczesnowiosenne włókowanie i kilkakrotne bro-
nowanie na glebach lekkich i średniozwięzłych. W przypadku gleb zwięzłych wykonuje
się kultywatorowanie sprzętem o sztywnych zębach. Bezpośrednio przed siewem nasion
nagietka spulchnia się i wyrównuje pole broną, wałem strunowym lub agregatem upra-
wowym [Berbeć i in. 1994, Hołubowicz-Kliza 2007, Senderski 2009].
Nasiona nagietka lekarskiego wysiewa się wprost do gruntu, w ilości 7–9 kg · ha–1,
w rzędy co 30–40 cm, na głębokość 2–3 cm. Wschody siewek są widoczne po 7–12
dniach. Uprawa nagietka z wczesnowiosennego siewu jest terminem pozwalającym na
uzyskanie obfitego plonu. Zazwyczaj nasiona wysiewa się w kilku terminach w celu
stopniowego przeprowadzania zbioru [Król 2010]. W początkowym okresie wzrostu, od
fazy rozety do wytworzenia pędu, nagietek wymaga dobrego zaopatrzenia w wodę. Zna-
czący wpływ na plonowanie i jakość surowca mają warunki atmosferyczne. Silne nasło-
necznienie, długotrwała susza oraz wysoka temperatura, przy jednocześnie dużej ilości
opadów, powodują powstawanie tzw. pustych kwiatostanów, o mniej intensywnym za-

Właściwości lecznicze i walory dekoracyjne nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.) 17
barwieniu. Przy niższych temperaturach obserwuje się natomiast powstawanie większej
ilości tzw. kwiatów pełnych, o intensywnym zabarwieniu [Król 2010]. Nagietek jako
mało wymagająca roślina może być uprawiany po roślinach pozostawiających dobrą
strukturę gleby. Za odpowiedni przedplon uważa się warzywa, wcześnie zbierane rośliny
okopowe, mieszanki pastewne oraz oziminy. Nagietek może być uprawiany przez kilka
lat na tym samym polu, jednakże pozostawia on po sobie stanowisko wyczerpane ze
składników pokarmowych, przesuszone i zanieczyszczone osypanymi nasionami [Berbeć
i in. 1994, Crnobarac i in. 2009, Hołubowicz-Kliza 2012].
Ważną częścią agrotechniki jest dobór odpowiedniego zagęszczenia roślin. Wpływa
ono bowiem na plon surowca, gdyż kształtuje rozwój części wegetatywnych i systemu
korzeniowego oraz liczbę kwiatostanów. Król [2013] stwierdziła, iż przy zagęszczeniu
20 roślin nagietka lekarskiego na m2, uzyskuje się zarówno największą liczbę, jak i masę
koszyczków kwiatowych w przeliczeniu na pojedynczą roślinę. Ponadto najwięcej ko-
szyczków kwiatowych w przeliczeniu na jednostkę powierzchni zanotowano przy za-
gęszczeniu 40 roślin na m2, w którym uzyskano także największy plon surowca. Zwięk-
szanie zagęszczenia roślin powodowało spadek zawartości olejku eterycznego, nie miało
natomiast wpływu na poziom flawonoidów [Król 2013].
Nagietek lekarski jest rośliną mającą największe wymagania pokarmowe w stosunku
do potasu i azotu, zwłaszcza w pierwszych tygodniach uprawy – do początku kwitnienia.
W okresie kwitnienia natomiast zwiększa się zapotrzebowanie roślin na fosfor. Badania
Bielskiego i Szwejkowskiej [2013] wykazały istotny wpływ nawożenia azotem na wyso-
kość roślin, liczbę kwiatostanów, świeżą masę kwiatostanów, świeżą i suchą masę kwia-
tów języczkowych. W badaniach nad wpływem dawki i formy azotu na plon koszyczków
kwiatostanowych nagietka najkorzystniejszy efekt uzyskano, stosując saletrę wapniową
do nawożenia upraw [Biesiada i in. 2006]. Natomiast Dedio i in. [1986], jak również
Biesiada i in. [2006] stwierdzili, że nagietek nie wymaga intensywnego żywienia azo-
tem, a jego optymalna dawka waha się od 30 do 50 kg · ha–1. Inne badania dowodzą,
iż największą liczbę kwiatostanów nagietka lekarskiego otrzymuje się po wzbogaceniu
gleby większymi dawkami azotu: 100 kg N · ha–1 [Mili i Sable 2003], 160 kg · ha–1
[Król 2011], 200 kg N · ha–1 [Gantait i Chattopadhyay 2004]. Zalecane dawki składni-
ków pokarmowych w nawozach NPK według Król [2010] wynoszą: 50–60 kg N · ha–1,
40–50 kg P2O5 · ha-1 i 80–100 kg K2O · ha–1.
W uprawie nagietka obserwuje się szybkie wschody siewek, w krótkim czasie za-
krywające międzyrzędzia i zagłuszające chwasty. Zabiegi pielęgnacyjne w początkowym
okresie wzrostu ograniczają się więc do spulchniania gleby w międzyrzędziach (2–3
razy) i ręcznego pielenia w rzędach. W późniejszym terminie prace pielęgnacyjne po-
winny być ograniczane, gdyż mogą doprowadzić do złamania kruchych pędów nagietka
[Król 2010].
ZRÓŻNICOWANIE ODMIAN NAGIETKA
Występuje wiele odmian hodowlanych nagietka, różniących się od siebie wielkością
koszyczka oraz liczbą kwiatów rurkowych i języczkowych. Do przemysłu farmaceutycz-
nego poszukuje się głównie formy o przewadze kwiatów języczkowych z intensywnym
zabarwieniem pomarańczowym. Preferowane odmiany na surowiec lekarski to: ‘Dora-
do’, ‘Promyk’, ‘Radio’, ‘Orange King’, ‘Persimmon Beauty’ [Król 2010, 2012]. Bardziej

K. DZIDA, N. SKUBIJ, K. TYMOSZUK, A. STASZCZAK, P. POLESZAK 18
zróżnicowane pod względem morfologicznym są odmiany nagietka wykorzystywane do
celów dekoracyjnych. Osiągają one bowiem różną wysokość, a ich kwiaty są pojedyncze,
pełne lub półpełne. Mogą być zbudowane dachówkowato, igiełkowato, rurkowato, pom-
ponowo lub strzępiasto. Są również odmiany nagietka o kwiatach chryzantemowych lub
anemonowych.
Odmiany ozdobne to np.:
– ‘Geisha Girl’ – odmiana o pełnych, pomarańczowych kwiatach;
– ‘Princess’ – odmiana o dwubarwnych kwiatach z grzebieniastymi, złotymi, żółtymi
lub pomarańczowymi koszyczkami;
– ‘Fiesta Gitana’ – odmiana o pełnych kwiatach w kolorze od kremowego do poma-
rańczowego;
– ‘Honey Babe’ – odmiana o kwiatach pełnych w kolorach morelowym, żółtym
i pomarańczowym [Baciu i in. 2013].
WALORY DEKORACYJNE NAGIETKA LEKARSKIEGO
Nagietek jest rośliną ogrodową o właściwościach leczniczych. Najbardziej atrakcyj-
ną wizualnie częścią roślin tego gatunku są kwiaty, kwitnące od czerwca aż do późnej
jesieni. Mimo iż występuje tylko w dwóch odcieniach, żółtym i pomarańczowym, to jego
intensywna barwa przyciąga wzrok i ożywia ogród [Clark i in. 2010, Kareem i in. 2014].
Nagietek wykorzystywany jest w wielu założeniach ogrodowych, zwłaszcza w ogro-
dach prowincjonalnych. Na wykorzystywanie w ogrodach w stylu wiejskim pozwala
swobodny pokrój i prostota tej rośliny. Innym szczególnym zastosowaniem nagietka są
łąki kwiatowe, które, mimo że są tworzone przez człowieka, mają bardzo naturalny wy-
gląd. Do takich założeń wykorzystuje się rośliny, które na co dzień można spotkać na
polach i łąkach, wyróżniające się naturalnym charakterem [Warner i Erwin 2005, Joly
i in. 2013].
Roślina ta doskonale sprawdza się w ogrodach ziołowych oraz przydomowych. Two-
rzy zwarte kępy, które nadają efektowny wygląd rabatom. Karłowe odmiany nagietka
można wykorzystywać na terenach zieleni miejskiej jako rośliny obwódkowe oraz na
skalniakach, a miniaturowe formy uprawiać w skrzynkach balkonowych i pojemnikach.
Ze względu na kolor i efektowny wygląd nagietek wykorzystuje się na kwiat cięty do
bukietów i innych kompozycji kwiatowych, a suszone kwiaty stosuje się do potpourri
jako ożywiający składnik mieszanki [Gomes i in. 2007, Clark i in. 2010, Martin i Deo
2010, Kareem i in. 2014].
SUROWIEC ZIELARSKI NAGIETKA
Surowcem zielarskim nagietka lekarskiego wykorzystywanym w różnych gałęziach
przemysłu są kwiaty języczkowe lub całe kwiatostany. Odpowiednia uprawa roślin, wła-
ściwie przeprowadzony zbiór, suszenie i przechowywanie to czynniki wpływające na
otrzymanie dobrej jakości surowca, który następnie wykorzystywany jest w farmacji,
kosmetyce czy przemyśle spożywczym [Muley i in. 2009].
Najczęściej stosowanym systemem klasyfikacji surowca zielarskiego jest system
morfologiczny. Surowcem nagietka są kwiaty języczkowe (Calendulae flos) i koszyczki
(Calendulae anthodium) [Król 2010, Jevdovic i in. 2013]. Koszyczek (anthodium),

Właściwości lecznicze i walory dekoracyjne nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.) 19
kwiatostan charakterystyczny dla rodziny astrowatych (Asteraceae), składa się z kwiatów
rurkowatych i języczkowatych. Kwiat (flos), organ roślinny zbudowany z działek kielicha
i płatków korony, zawiera części generatywne – pręciki i słupki; mogą to być całe kwiaty
z kielichami lub tylko same płatki korony. Z nagietka lekarskiego można pozyskać rów-
nież: olejek eteryczny (oleum) oraz żywicę (resina) [Król 2010].
ZWIĄZKI AKTYWNE WYSTĘPUJĄCE W NAGIETKU LEKARSKIM
Surowiec nagietka lekarskiego charakteryzuje się bardzo bogatym składem chemicz-
nym. Dominują trzy grupy związków czynnych: terpeny, flawonoidy i karotenoidy. Naj-
większe znaczenie mają należące do pierwszej grupy związki glikozydowe kwasu olea-
nolowego: triterpeny i saponiny. W grupie tej wyróżnia się również występujące w su-
rowcu nagietka kalendulozydy A i B, a także alkohole triterpenowe, jak arnidol, faradiol,
taraksasterol, oraz alfa- i beta-amyrynę [Król 2010, Jambor 2014]. Nagietek zawiera
również: gorycze, śluzy, fitosterole, kwasy organiczne, żywice, pochodne fenolowe,
olejek eteryczny i sole mineralne ze znaczną zawartością manganu [Masterova i in. 1991,
Muley i in. 2009, Safdar i in. 2010]. Jak podają Nurzyńska-Wierdak i Pacek [2015],
kwiaty nagietka zawierają: karotenoidy (1,5–3%), flawonoidy (kwiaty języczkowe –
0,88% oraz całe kwiatostany – 0,33%), a także olejek eteryczny (0,024–0,64%), żywice
(3,44%), garbniki (7,2–10,5%), kalendulozydy (2–10%) i związki śluzowe (2,5%). Auto-
rzy ci podają, iż w mniejszych ilościach występują również: triterpeny, poliacetyleny,
polisacharydy, fenolokwasy, saponiny, kwas salicylowy, witamina C oraz związki mine-
ralne. Według Nartowskiej [2011] najważniejszą grupą związków czynnych Calendula
flos są saponozydy triterpenowe, pochodne kwasu oleanolowego, należące do dwóch
serii: pochodnych 3-0-monoglukuronidu i 3-0-monoglukozydu, których zawartość
w surowcu waha się od 3 do 10%.
Flawonoidy to liczna grupa związków fenolowych, występujących w świecie roślin-
nym. Różnią się one między sobą pod względem struktury i właściwości. Występują
w roślinach w formie glikozydów i wolnych aglikonów. Wśród flawonoidów występują-
cych w nagietku dominują glikozydy izoramnetyny i kwercetyny [Jambor 2014]. Zawar-
tość flawonoidów w surowcu według Nartowskiej [2011] kształtuje się w granicach od
0,3 do 1,5%. Z badań przeprowadzonych przez Nurzyńską-Wierdak [2014] wynika, iż
zawartość flawonoidów w surowcu nagietka lekarskiego zależy od odmiany oraz rodzaju
surowca (koszyczek czy kwiaty języczkowe) i mieści się w zakresie od 0,07 do 0,36%.
Najbogatszy w związki fenolowe okazał się surowiec nagietka odmiany ‘Santana’, który
zawierał 0,36 i 0,28 g tych związków w 100 g surowca, odpowiednio dla koszyczków
i kwiatów języczkowych. Khalid i Teixeira da Silva [2012] podają, iż koncentracja fla-
wonoidów w nagietku waha się od 0,21 do 0,68% i zależy od odmiany, lokalizacji upra-
wy oraz terminu zbioru surowca. Badania Król [2012] potwierdzają wyniki badań wcze-
śniej cytowanych autorów, czyli bardzo istotną zależność zawartości flawonoidów
w surowcu zielarskim nagietka od odmiany oraz od części składowej koszyczka kwiato-
wego. Największą ilością flawonoidów spośród badanych odmian charakteryzował się
nagietek odmiany ‘Promyk’, który zawierał 0,56% flawonoidów w przeliczeniu na hipe-
rozyd. Z kolei po zbadaniu różnych części koszyczka kwiatowego największą zawartość
flawonoidów odnotowano w kwiatach języczkowych we wszystkich analizowanych od-
mianach, mniejszą ilość w kwiatach rurkowych, a najmniejszą w osadniku kwiatowym.

K. DZIDA, N. SKUBIJ, K. TYMOSZUK, A. STASZCZAK, P. POLESZAK 20
Znajdujące się w nagietku flawonoidy działają moczopędnie, żółciopędnie oraz chronią
wątrobę przed szkodliwym wpływem różnych czynników. Oprócz tego zmniejszają za-
wartość cholesterolu, dzięki czemu przeciwdziałają powstawaniu miażdżycy w naczy-
niach krwionośnych. Ich najcenniejszą właściwością jest działanie antyoksydacyjne,
przez co wspomagają układ obronny organizmu. Flawonoidy odpowiadają też za ochronę
ważnych dla organizmu antyoksydantów, jak witamina C i D oraz glutation [Biesiada
i in. 2007a i b, Kołodziej 2010, Ercetin i in. 2012, Rigane i in. 2013].
Wśród karotenoidów występujących w nagietku najważniejszymi związkami są likopen
i betakaroten, jak podaje Jambor [2014], oraz ksantofil, jak podaje Nartowska [2011]. Karote-
noidy to związki odpowiedzialne za barwę (od żółtej do pomarańczowej) kwiatów języczko-
wych nagietka lekarskiego i innych roślin z rodziny astrowatych [Kishimoto i in. 2005]. Za-
wartość karotenoidów i flawonoidów u nagietka uzależniona jest od odmiany, a także od
warunków uprawy [Biesiada i in. 2007b, Raal i Kirsipuu 2011, Nurzyńska-Wierdak
2014]. Z badań Nurzyńskiej-Wierdak [2014] wynika, że kwiatostany nagietka gromadzi-
ły średnio 2,03 g karotenoidów ogółem w 100 g powietrznie suchej masy, w tym 1,26 g
betakarotenu. Istotnie największą ilość karotenów ogółem i betakarotenu odnotowano w
surowcu odmiany ‘Radio Brzoskwiniowy’, znacznie mniejszą zawartością badanych
związków charakteryzowały się odmiany ‘Pacific Persimon Beauty’ i ‘Santana Słomko-
wożółty’. Karotenoidy dzieli się na karoteny, które mają barwę pomarańczowoczerwoną
i są nienasyconymi węglowodorami, oraz ksantofile, które są żółte lub żółtopomarań-
czowe i występują jako węglowodory utlenione. W nagietku lekarskim karotenoidy nada-
ją barwę kwiatom, dzięki czemu przywabiają owady zapylające. Dla człowieka korzystne
działanie mają ich właściwości antyoksydacyjne, mimo że są one słabsze niż antocyja-
nów czy flawonoidów [Biesiada i in. 2007a, b, Telesiński i in. 2013, Sausserde i Kam-
puss 2014]. Biesiada i in. [2007b] wykazali, że rośliny odmian nagietka ‘Geisha Girl’
i ‘Orange King’ zawierają najwięcej karotenoidów, odpowiednio 7,77 i 7,15 mg · g–1
s.m. Karotenoidy są cennym składnikiem pokarmowym, gdyż mogą gromadzić się
w tkankach organizmu człowieka jako prowitamina A i zapobiegać niektórym chorobom
oczu i arteriosklerozie [Olson i Krinsky 1995, Het Hof i in. 2000, Preethi i in. 2009,
Khalid i Teixeira da Silva 2012].
Saponiny (glikozydy saponinowe) to bezazotowe związki organiczne o budowie gli-
kozydowej, występujące tylko w świecie roślinnym. Saponiny triterpenowe znajdują się
między innymi w nagietku lekarskim. Saponiny mają zdolność emulgacji tłuszczy oraz
zmniejszają napięcie powierzchniowe wody, tworząc pieniące się wodne roztwory. Sa-
poniny doprowadzają do wiązania cholesterolu, który znajduje się w płynach ustrojo-
wych i błonach komórkowych, a także przyczyniają się do hemolizowania erytrocytów
[Muley i in. 2009, Król 2010].
W nagietku znajdują się również takie związki aktywne jak gorycze. W lecznictwie
wykorzystuje się je do pobudzania trawienia. Stwierdzono ich bezpośredni pobudzający
wpływ na śluzówkę żołądka, dlatego preparaty z nagietka znajdują zastosowanie jako
środki pobudzające apetyt i ułatwiające trawienie [Muley i in. 2009].
Nagietek klasyfikowany jest jako roślina olejkowa i zawiera około 0,2% olejku ete-
rycznego, a jego zawartość w surowcu uzależniona jest od czynników genetycznych
i uprawowych. Badania nad nagietkiem lekarskim przeprowadzone przez Król [2012]
potwierdzają wpływ odmiany na gromadzenie olejku eterycznego w roślinie. Stwierdzo-
no, iż największą ilością tego związku charakteryzowała się odmiana ‘Persimmom Beau-

Właściwości lecznicze i walory dekoracyjne nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.) 21
ty’ (0,41 ml · 100 g–1) w porównaniu z innymi badanymi odmianami, tj. ‘Radio’ (0,3),
‘Santana’ (0,29), ‘Promyk’ (0,27) i ‘Orange King’ (0,24 ml · 100 g–1). Z badań wynika,
iż zawartość olejku eterycznego w surowcu Calendula flos jest odmienna w różnych
częściach koszyczka kwiatowego. Największą ilością olejku charakteryzowało się dno
kwiatowe, średnią kwiaty rurkowe, a najmniejszą ilością kwiaty języczkowe [Król 2012].
Charakterystyczną cechą tych związków czynnych jest przyjemny zapach. Rośliny takie,
jak nagietek, lebiodka czy bazylia, magazynują olejki eteryczne w specjalnych organach
wydzielniczych: włoskach gruczołowych, przewodach i komórkach olejkowych [Gazim
i in. 2008a, b, Okoh i in. 2008, Nurzyńska-Wierdak 2012].
WYKORZYSTANIE NAGIETKA LEKARSKIEGO
Dobroczynne działanie związków aktywnych występujących w surowcu nagietka jest
wykorzystywane w sposób bardzo zróżnicowany. Preparaty farmaceutyczno-
-kosmetyczne na bazie nagietka znalazły zastosowanie w leczeniu pacjentów z ostrym
zapaleniem 2 stopnia występującym po radioterapii [Pommier i in. 2004, Nurzyńska-
-Wierdak i Pacek 2015]. Występujące w kwiatach nagietka związki aktywne hamują
rozwój komórek nowotworowych. Glikozydy fenolowe działają przeciwzapalnie i cyto-
toksycznie na komórki nowotworowe in vitro i wykazują aktywność przeciwnowotwo-
rową in vivo. Glikozydy triterpenowe działają cytotoksycznie na komórki nowotworowe
czerniaka, białaczki i okrężnicy [Nurzyńska-Wierdak i Pacek 2015]. Z kolei alkohole
triterpenowe zawarte w nagietku działają przeciwzapalnie, bakteriobójczo i grzybobój-
czo. Karotenoidy pozytywnie wpływają na stan nabłonka, przeciwdziałają nadmiernemu
łuszczeniu się skóry, przyśpieszają regenerację skóry po uszkodzeniach. Preparaty za-
wierające nagietek stosowane zewnętrznie przyspieszają gojenie się owrzodzeń, odmro-
żeń, odleżyn i stanów zapalnych. Ponadto napar z kwiatów wykorzystuje się do płukania
jamy ustnej i gardła jako środek przeciwzapalny, stosuje się go również do przemywania
oczu w zapaleniu powiek i spojówek [Król 2010].
Artykuły z nagietka stosowane wewnętrznie (doustnie) działają spazmolitycznie,
ochronnie i przeciwwrzodowo. Pobudzają czynności wątroby i zwiększają ilość wytwa-
rzanej przez nią żółci. Oprócz tego zapobiegają rakowaceniu wrzodów żołądka i jelit
oraz blizn po zabiegach chirurgicznych. Mogą być również wykorzystywane w leczeniu
stanów poinfekcyjnych dróg żółciowych, w niedomogach wątroby i upośledzeniu jej
czynności. Nagietek znalazł również zastosowanie w ginekologii [Hohenberger 1998,
Chojnacka 2000, Wielgosz 2008].
W przemyśle kosmetycznym nagietek jest szczególnie ceniony, gdyż może regulować
właściwości resorpcyjne skóry oraz działa ochronnie przed szkodliwym wpływem czynników
zewnętrznych. Wchodzi w skład kremów, maseczek, balsamów, toników i wielu innych prepa-
ratów do pielęgnacji skóry. Ze względu na zawartość saponin wyciągi z nagietka używane są
do produkcji szamponów, mydeł, a nawet past do zębów. Jego olejek stosowany jest w aroma-
terapii [Muley i in. 2009, Król 2010].
Barwniki pochodzące z kwiatów nagietka wykorzystuje się do nadawania koloru
produktom spożywczym takim, jak masło czy sery. W kuchni na mniejszą skalę stosowa-
ny jest jako substytut szafranu do barwienia potraw. Ponadto w niektórych krajach nagie-
tek dodawany jest do sosów i sałatek [Nurzyńska-Wierdak i Pacek 2015].

K. DZIDA, N. SKUBIJ, K. TYMOSZUK, A. STASZCZAK, P. POLESZAK 22
PODSUMOWANIE
Nagietek lekarski jest jedną z najstarszych ozdobnych roślin leczniczych. Pochodzi
z terenów Śródziemnomorza, obecnie jest uprawiany na całym świecie. Nagietek w cza-
sach starożytnych wykorzystywany był głównie jako roślina dekoracyjna. W średniowie-
czu poza tym, że spełniał funkcję ozdobną, był również cenną rośliną leczniczą. Do epo-
ki baroku ozdabiał tereny przyświątynne, a także ogrody pałacowe i przydomowe. Jako
roślinę ozdobną obecnie najczęściej spotyka się go w wiejskich ogrodach przydomo-
wych. W hodowli uzyskano wiele odmian nagietka różniących się między sobą wielko-
ścią i budową kwiatów [Muley i in. 2009, Khalid i Teixeira da Silva 2010].
Surowiec nagietka pozyskiwany jest z wysiewu nasion wprost do gruntu w kilku
terminach, co pozwala na sukcesywny zbiór. Bogaty skład chemiczny nagietka sprawia,
że wykorzystywany jest w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i spożywczym.
Surowcem zielarskim są kwiaty języczkowe i koszyczek. Surowiec nagietka zawiera
wiele substancji czynnych, takich jak: triterpeny, flawonoidy, karotenoidy, gorycze, śluzy
i olejki eteryczne [Król 2010, Jevdovic i in. 2013]. Związki te charakteryzują się od-
miennymi właściwościami, dzięki czemu nagietek ma wiele zastosowań w różnych dzie-
dzinach medycyny. Odkryto, że może on mieć nawet działanie przeciwnowotworowe
[Nurzyńska-Wierdak i Pacek 2015].
PIŚMIENNICTWO
Arora D., Rani A., Sharma A., 2013. A review on phytochemistry and ethnopharmacological
aspects of genus Calendula. Pharmacogn. Rev. 7 (14), 179–187.
Baciu A.D., Pamfil D., Mihalte L., Sestras A.F., Sestras R.E., 2013. Phenotypic variation and
genetic diversity of Calendula officinalis (L.). Bulg. J. Agric. Sci. 19, 143–151.
Basch E., Bent S., Foppa I., Haskmi S., Kroll D., Mele M., Szapary P., Ulbricht C., Vora M.,
Yong S., Natural Standard Research Collaboration, 2006. Marigold (Calendula offici-
nalis L.): an evidence-based systematic review by the Natural Standard Research Collabora-
tion. J. Herb. Pharmacother. 6, 135–159.
Berbeć S., Kawka S., Kołodziej B., Wiśniewski J., Wolski T., 1994. Rośliny przemysłowe spe-
cjalne i zielarskie. Wyd. AR w Lublinie.
Bielski S., Szwejkowska B., 2013. Effect of fertilization on the development and yields of pot
marigold (Calendula officinalis L.). Herba Pol. 59 (2), 5–12.
Biesiada A., Sokół-Łętowska A., Kucharska A., Wołoszczak E., 2006. Effect of form and rate of
nitrogen on yield and chemical composition of calendula flowers (Calendula officinalis L.).
Folia Hortic. 18 (supl. 1), 61–65.
Biesiada A., Sokół-Łętkowska A., Kucharska A., 2007a. Antioxidant activity of calendula (Calendula
officinalis L.) flowers as a result of form and dose of nitrogen. Herba Pol. 53 (3), 262–267.
Biesiada A., Sokół-Łętkowska A., Kucharska A., 2007b. Wpływ odmiany na aktywność antyoksy-
dacyjną nagietka lekarskiego. Rocz. AR Pozn. 383, Ogrodnictwo 41, 421–425.
Bissa S., Bohra A., 2011. Antibacterial potential of pot marigold. J. Microb. Antimicrob. 3 (3),
51–54.
Clark E.M.R., Dole J.M., Carlson A.S., Moody E.P., McCall I.F., Fanelli F.L., Fonteno W.C.,
2010. Vase life of new cut flower cultivars. Horttechnol. 20 (6), 1016–1025.
Crnobarac J., Jaćmović G., Marinković B., Mircov V.D., Mrda J., Babić M., 2009. Dynamics of
pot marigold yield formation depended by varieties and row distance. Nat. Prod. Commun.
4 (1), 35–38.

Właściwości lecznicze i walory dekoracyjne nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.) 23
Czartoryska I., 1805. Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów. Drukiem Wilhelma Bogumiła
Korna, Wrocław.
Dedio I., Kozłowski J., Załęcki R., 1986. Calendula – cultivation and use in medicinal therapies.
Wiad. Ziel. 5, 1–2.
Della R., Tubaro A., Sosa S., Becker H., Saar S., Isaac O., 1999. The role the triterpenoids in the
topical anti-inflamatory activity of Calendula officinalis flowers. Planta Med. 60, 516–520.
Drozdek M.E., 2011. Rośliny do zadań specjalnych. Oficyna Wydawnicza PWSZ, Sulechów.
Ercetin T., Senol F.S., Orhan I.E., Toker G., 2012. Comparative assessment of antioxidant and
cholinesterase inhibitory properties of the marigold extracts from Calendula arvensis L. and
Calendula officinalis L. Indust. Crops Prod. 36, 203–208.
Formanowiczowa H., Kozłowski J., Szczyglewska D., 1998. Biologia kiełkowania nasion roślin
leczniczych. Cz. XIX/A. Materiał nasienny gatunków z rodziny złożonych (Compositae =
Asteraceae). Herba Pol. 44 (2), 95–102.
Furmanik B., 2010. Dobory materiałowe w ogrodach zabytkowych. Kur. Konserw. 7, 23–31.
Ganjali H.R., Band A.A., Sharif Abad H.H., Moussavi N.M., 2010. Effects of sowing date, plant
density and nitrogen fertilizer on yield, yield components various traits of Calendula offici-
nalis. Am.-Eurasian J. Agric. Environ. Sci. 8 (6), 672–679.
Gantait S.S., Chattopadhyay T.K., 2004. Flower and seed yield of pot marigold (Calendula offici-
nalis L. cv. Lemon Queen) under nutritional variability. Orissa J. Hortic. 32 (1), 30–34.
Gazim Z.C., Rezende C.M., Fraga S.R., Filho B.P.D., Nakamura C.V., Cortez D.A.G., 2008a.
Analysis of the essential oils from Calendula officinalis growing in Brazil using three differ-
ent extraction procedures. Braz. J. Pharm. Sci. 44 (3), 391–395.
Gazim Z.C., Rezende C.M., Fraga S.R., Svidzinski T.I.E., 2008b. Antifungal activity of the essen-
tial oil from Calendula officinalis L. (Asteraceae) growing in Brazil. Brazilian J. Microbiol.
39, 61–63.
Gierula A., Wasilewska A., 2012. Analiza zastosowania ozdobnych roślin zielnych w zagospoda-
rowaniu przestrzeni podwórkowych na osiedlach mieszkaniowych z lat 60.–90. XX w. Kon-
ferencja we Wrocławiu. Zesz. Nauk. UP Wroc. 588, Rolnictwo 102, 43–52.
Gomes H.E., Vieira M.C., Heredia Z.N.A., 2007. Density and plant arrangement effects on Calen-
dula officinalis L. yield. Rev. Bras. Plan. Med. 9 (3), 117–123.
Hamburger M.S., Adler S., Baumann D., Forg A., Weinreich B., 2003. Preparative purification of
the major anti-inflammatory triterpenoid esters from marigold (Calendula officinalis). Fitot-
erapia 74 (4), 328– 338.
Hashemabadi D., Mostofipour A.A., Berimavandi A.R., Kaviani B., Zarchini M., 2012. Improve-
ment of the yield and essential oils quantitative in calendula (Calendula officinalis L.) by us-
ing different planting arrangement and potassium fertilizer. J. Ornam. Hortic. Plants 2 (3),
147–154.
Het Hof K.H., West C.E., Weststrate J.A., Hautvast J.G., 2000. Dietary factors that affect the
bioavailability of carotenoids. J. Nutrition 130, 503–506.
Hetman J., Pudelska K., Kseniak M., 2011. Tradycyjne gatunki roślin ozdobnych we współcze-
snych ogrodach Roztocza (Teodorówka i Korytków Duży). Acta Sci. Pol., Administratio Lo-
corum 10 (1), 17–27.
Hobhouse P., 2007. Historia Ogrodów. Wyd. Arkady, Warszawa.
Hołubowicz-Kliza G., 2007. Alternatywna uprawa ziół na kwiaty, nasiona i owoce. Wyd. IUNG,
Puławy.
Hołubowicz-Kliza G., 2012. Polowa uprawa ziół. Wyd. IUNG, Puławy.
Jambor J., 2014. Rośliny dla farmacji. Nagietek lekarski. www.kierunekfarmacja.pl/ arty-
kul,10636, nagietek-lekarski.html [dostęp: 16.08.2016].
Joly R., Forcella F., Peterson D., Eklund J., 2013. Planting depth for oilseed calendula. Indust.
Crops Prod. 42, 133–136.
Jevdovic R., Todorovic G., Kostic M., Protic R., Lekic S., Zivanovic T., Secanski M., 2013. The
effects of location and the application of different mineral fertilizers on seed yield and quality
of pot marigold (Calendula officinalis L.). Turkish J. Field Crops 18 (1), 1–7.

K. DZIDA, N. SKUBIJ, K. TYMOSZUK, A. STASZCZAK, P. POLESZAK 24
Kishimoto S., Maoka T., Sumitomo K., Ohmiya A., 2005. Analysis of carotenoid composition in petals
of calendula (Calendula officinalis L.). Biosci. Biotechnol. Biochem. 69 (11), 2122–2128.
Kareem A., Saeed S., Hammad H.M., 2014. Growth and performance of Calendula officinalis L.
on different crop residues. World J. Agric. Sci. 2 (5), 98–101.
Kemper K.J., 1999. Calendula (Calendula officinalis). The Longwood Herbal Task Force, The Center for
Holistic Pediatric Education and Research, http://ww.longwoodherbal.org/calendula/calendula.pdf.
Khalid K.A., Teixeira da Silva J.A., 2010. Yield, essentials oil and pigment content of Calendula
officinalis L. flower heads cultivated under salt stress conditions. Sci. Hortic. 126, 297––305.
Khalid K.A., Teixeira da Silva J.A., 2012. Biology of Calendula officinalis Linn.: Focus on phar-
macology, biological activities and agronomic practices. Med. Aromat. Plant Sci. Biotechnol.
6 (1), 12––27.
Khan M.U., Rohilla A., Bhatt D., Afrin S., Rohilla S., Ansari S.H., 2011. Diverse belongings of
Calendula officinalis: an overview. Int. J. Pharmac. Sci. Drug Res. 3 (3), 173–177.
Król B., 2010. Nagietek lekarski. W: B. Kołodziej (red.), Uprawa ziół: poradnik dla plantatorów,
PWRiL, Poznań, 322–326.
Król B., 2011. Yield and the chemical composition of flower heads of pot marigold (Calendula
officinalis L. cv. Orange King) depending on nitrogen fertilization. Acta Sci. Pol., Hortorum
Cultus 10 (2), 235–243.
Król B., 2012. Yield and chemical composition of flower Hades of selected cultivars of pot mari-
gold (Calendula officinalis L.). Acta Sci. Pol., Hortorum Cultus 11 (1), 215–225.
Król B., 2013. Wpływ zagęszczenia roślin na plonowanie i jakość surowca nagietka lekarskiego
(Calendula officinalis L.). Annales UMCS, sec. E, Agricultura 68 (2), 42–49.
Kulesza P., 2012. Ogrody lecznicze na wybranych dziełach malarstwa tablicowego XV wieku.
Architektura 30, 50–53.
Majdecki L., 2013. Historia ogrodów, t. 1–2. Wyd. PWN, Warszawa.
Martin R.J., Deo B., 2010. Effect of plant population on calendula (Calendula officinalis L.)
flower production. New Zeland J. Crop Hortic. Sci. 28, 37–44.
Masterova I., Grancaliova Z., Uhrinova S., Suchy V., Ubik K., Nagy M., 1991. Flavonoids in
flowers of Calendula officinalis L. Chem. Pap. 45 (1), 105–108.
Mili R., Sable A.S., 2003. Effect of planting density and nitrogen levels on growth and flower
production of calendula (Calendula officinalis L.). Indian J. Hortic. 60 (4), 399–403.
Mohammad S.M., Kashani H.H., 2012. Pot marigold (Calendula officinalis) medicinal usage and
cultivation. Sci. Res. Essays 7 (14), 1468–1472.
Muley B.P., Khadabadi S.S., Banarase N.B., 2009. Phytochemical constituents and pharmacologi-
cal activities of Calendula officinalis Linn. (Asteraceae): A review. Trop. J. Pharm. Res.
8 (5), 455–465.
Naguib A.D., Khalil M.Y., El Sherbeny S.E., 2005. A comparative study on the productivity and
chemical constituents of various sources and species of Calendula plants as affected by two
foliar fertilizers. J. Appl. Sci. Res. 1, 176–189.
Nartowska J., 2011. Kwiat, który liczy dni… Panacea 2 (35), 5–7.
Nurzyńska-Wierdak R., 2012. Lebiodka pospolita (Origanum vulgare L.) – dziko rosnąca i upra-
wiana roślina zielarska. Annales UMCS, sec. EEE, Horticultura 22 (4), 1–11.
Nurzyńska-Wierdak R., 2014. Wzrost, plon i składniki chemiczne surowca wybranych odmian
nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.). Annales UMC, sec. EEE, Horticultura, 24
(2), 27–34.
Nurzyńska-Wierdak R., Pacek M., 2015. Nagietek lekarski – roślina lecznicza o walorach dekora-
cyjnych. Aktual. UP Lub. 3 (75), 10–11.
Okoh O.O., Sadimenko A.P., Asekun O.T., Afolayan A.J., 2008. The effects of drying on the
chemical components of essentials oils of Calendula officinalis L. Afr. J. Biotechnol. 7 (10),
1500–1502.
Olson J.A., Krinsky N.I., 1995. Introduction: the colourful fascinating world of the carotenoids:
important physiologic modulators. FASEB J. 9, 1547–1550.

Właściwości lecznicze i walory dekoracyjne nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.) 25
Pabiś S., Sikora M., 2015. Ekstrakty roślinne z nagietka pozyskiwane w warunkach nadkrytycz-
nych. VI Krajowe Sympozjum „Naturalne i Syntetyczne Produkty Zapachowe i Kosmetycz-
ne”, Łódź, 24–26 czerwca 2015.
Leal Parente L.M., Auxiliadora Andrade M.A., Batista Brito L.A., Brianezi Dignani de Moura
V.M., Pacheco Miguel M., Souza Lino-Junior R. de, Manrique Tresvenzol L.F., Realino de
Paula J., Margarida Paulo N., 2011. Angiogenic activity of Calendula officinalis L. flowers in
rate. Acta Cir. Bras. 26, 19–24.
Pommier P., Gomez F., Sunyach M.P., D’Hombres A., Carrie C., Montbarbon X., 2004. Phase III
randomized trial of Calendula officinalis compared with trolamine for prevention of acute
dermatitis during irradiation for breast cancer. J. Clin. Oncol. 22, 1447–1453.
Preethi K.C., Kuttan G., Kuttan R., 2009. Anti-inflammatory activity of flower extract of Calendu-
la officinalis Linn. and its possible mechanism of action. Indian J. Exper. Biol. 47, 113–120.
Pudelska K., Mirosław A., 2013. Symbolika średniowiecznych ogrodów przyklasztornych i ich
roślinność. Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajob. – OL PAN 9 (2), 49–56.
Pudelska K., Rojek K., 2011. Kwiatowe elementy roślinne w XIX-wiecznych polskich ogrodach
krajobrazowych w świetle literatury ogrodowej. Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajob. – OL
PAN 8, 71–80.
Raal A., Kirsipuu K., 2011. Total flavonoid content in varieties of Calendula officinalis L. origi-
nating from different countries and cultivated in Estonia. Nat. Prod. Res. 25 (6), 658–662.
Re T.A., Mooney D., Antignac E., Dufour E., Bark I., Srinivasan V., Nohynek G., 2009. Applica-
tion of the threshold of toxicological concern approach for the safety evaluation of calendula
flower (Calendula officinalis) petals and extracts used in cosmetic and personal care prod-
ucts. Food Chem. Toxicol. 47, 1246–1254.
Rigane G., Ben Younes S., Ghazghazi H., Ben Salem R., 2013. Investigation into the biological
activites and chemical composition of Calendula officinalis L. growing in Tunisia. Int. Food
Rese. J. 20 (6), 3001–3007.
Safdar W., Majeed H., Naveed I., Kayani W.K., Ahmed H., Hussain S., Kamal A., 2010. Pharma-
cognostical study of the medicinal plant Calendula officinalis L. (family Compositae). Int.
J. Cell. Mol. Biol. 1 (2), 108–116.
Sausserde R., Kampuss K., 2014. Composition of carotenoides in calendula (Calendula offici-
nalis L.) flowers. Foodbalt 13–18.
Senderski M.E., 2009. Zioła. Praktyczny poradnik o ziołach i ziołolecznictwie. Wyd. K.E. Liber,
Warszawa.
Sharrif M.M., Hamed H.K., 2012. Pot marigold (Calendula officinalis) medicinal usage and culti-
vation. Sci. Res. Essays 7 (14), 1468–1472.
Telesiński A., Wieteska A., Onyszko M., Okińska M., Niedźwiecki E., 2013. Analiza fitochemicz-
na i właściwości przeciwutleniające soku z nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.).
Bromat. Chem. Toksykol. 46 (4), 428–433.
Warner R.M., Erwin J.W., 2005. Prolonged high temperature exposure and daily light integral
impact growth and flowering of five herbaceous ornamental species. J. Am. Soc. Hortic. Sci.
130, 319–325.
Summary. Calendula officinalis L. is a plant from Asteraceae family. It comes from the areas of
the Mediterranean Sea. This is an annual plant, commonly planted as an ornamental plant, but
Calendula officinalis L. is one of the most popular herbs. The raw material from Calendula offici-
nalis L. includes the capitulum or corolla of ray flower, which have inflammatory and antifungal
properties accelerating wound healing. Calendula is willingly grown in home gardens as an orna-
mental plant which also attracts insect visitors.The cultivated varieties of ornamental forms include
high and dwarf ones as well as with bicolor flowers. Plants sown at one station may remain on it
for many years, due to the fact that the seeds are spread by themselves.
Key words: calendula, medicinal herb, ornamental plant