Content uploaded by Soner Mehmet Özdemir
Author content
All content in this area was uploaded by Soner Mehmet Özdemir on Apr 07, 2021
Content may be subject to copyright.
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
EĞİTİMDE PROGRAM DEĞERLENDİRME VE TÜRKİYE’DE EĞİTİM
PROGRAMLARINI DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARININ İNCELENMESİ
Yrd. Doç. Dr. Soner Mehmet ÖZDEMİR
Kırıkkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
sonerozdem@yahoo.com
ÖZET
Eğitimde program geliştirme süreci, bir programın tasarlanması, geliştirilmesi, denenmesi,
uygulanması, değerlendirilmesi ve düzeltilmesini içeren sistematik ve dinamik bir süreçtir. Okullarda
uygulanan programların etkililiğini ve başarısını belirlemede program değerlendirme çalışmaları önemli
yer tutar. Bu çalışmada, eğitimde program değerlendirme kavramı, program değerlendirmenin program
geliştirme ve öğrenme-öğretme süreçlerindeki işlevleri ile alan yazında kabul edilen başlıca program
değerlendirme yaklaşımları ve modelleri incelenmiştir. Çalışmada ayrıca, Türkiye’de Cumhuriyetten
günümüze gerçekleştirilen eğitimde program değerlendirme çalışmaları, ağırlıklı olarak 2004 ilköğretim
programlarının değerlendirilme süreci ve bu konuda yapılan çalışmalar genel hatlarıyla incelenerek
betimlenmiş ve bunlara dayalı olarak, ülkemizde uygulanan programların gerçek anlamda başarılı ve
etkili olup olmadığını belirlemek için program değerlendirme çalışmalarında dikkat edilecek hususlar
üzerine çeşitli önerilerde bulunulmuştur.
Anahtar kelimeler: Eğitim programı, program geliştirme, program değerlendirme, program
değerlendirme yaklaşım ve modelleri, Türkiye’de program değerlendirme çalışmaları.
CURRICULUM EVALUATION IN EDUCATION AND EXAMINATION OF THE
CURRICULUM EVALUATION STUDIES IN TURKEY
ABSTRACT
Curriculum development is a process that includes designing, developing, testing, implementing,
evaluating and revising a curriculum. Curriculum evaluation studies play a crucial role in determining the
effectiveness and success of the curricula implemented in schools. In this study, the concept of curriculum
evaluation, the functions of curriculum evaluation in curriculum development and learning-teaching
process and the main program evaluation approaches and models adopted in the literature are examined in
a comparative manner. This study also investigates the curriculum evaluation studies carried out in
Turkey from the proclamation of the republic to today, predominantly the evaluation process of 2004
elementary curricula and the studies related to these curricula, and accordingly some suggestions to be
considered in curriculum evaluation are presented to determine the effectiveness and success of curricula
implemented in Turkey.
Key words: Curriculum, curriculum development, curriculum evaluation, curriculum evaluation
approach and models, curriculum evaluation studies in Turkey.
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
127
GİRİŞ
Eğitim programları, ulusal ya da uluslararası düzeyde kaliteli bir eğitim sistemi
kurma, ülkenin kalkınmasını ve gelişmesini sağlayacak nitelikli insan gücü yetiştirme,
toplumsal ve kültürel değerlerin korunmasını ve geliştirilmesini destekleme gibi
amaçlara yönelik olarak geliştirilirler. Bu bakımdan, Varış (1998)’ın ve Kısakürek
(1969)’in de vurguladığı gibi, eğitim programları eğitilenlerin ya da öğrenenlerin
davranış standartlarından, öğrenme ve öğretme etkinliklerine kadar çalışmalara
kılavuzluk etmekte ve bir aracı rol oynamaktadır. Milli eğitim temel politikalarının
uygulamaya dönüştürülmesi eğitim programları yoluyla gerçekleştirilmektedir. Buna
göre, Türk Ulusunun, birlik ve bütünlük içinde kalkınmasına dayanan milli eğitim
politikasının, ülkenin en uzak köşesine kadar yayılması ve gerçekleşmesinde programlar
köprü görevi görmektedir. Eğitim programları ayrıca, insan davranışlarını sosyal, politik
ve ekonomik düzende etkinlik sağlayacak biçimde geliştirmek için uygulanan bir araç
olarak da işlev görmektedir.
Eğitim programlarının bu işlevlerini tam olarak yerine getirebilmesi için sistemli,
koordineli ve bilimsel anlayışla geliştirilmeleri gerekir. Program geliştirmenin, koordine
edilmiş etkinlikler düzeneği yoluyla öğrenenlere yönelik öğrenme deneyimlerinin
tasarlanması (Wiles ve Bondi, 1993) ve eğitim programını etkili biçimde değiştirmeye
ve geliştirmeye yönelik kolektif bir süreç olduğu (Marsh ve Willis, 2007) düşünülürse,
eğitim programlarının sürekli biçimde gözden geçirilmesine ve güncelleştirilmesine
ihtiyaç vardır. Turgut (1983)’un da belirttiği gibi, program geliştirme faaliyetleri
programın tasarlanmasından, denenip düzeltildikten sonra geniş çapta yayılmasına
kadar devamlılık göstermekle birlikte genel olarak bir program geliştirme süreci şu
aşamaları içermektedir: 1. Program taslağının ve yardımcı materyallerin hazırlanması, 2.
Taslağın gerçek durumlarda denenmesi, 3. Deneme verilerinin değerlendirilmesi ve 4.
Taslağın değerlendirme sonuçlarına göre düzeltilmesi ve yayılmasıdır.
Bu, aynı zamanda uygulanmakta olan eğitim programlarının toplumun ihtiyaç ve
beklentilerine, bireylerin ilgi, ihtiyaç ve özelliklerine, bilim ve teknolojideki
gelişmelere, konu alanındaki değişme ve gelişmelere uygun olup olmaması bakımından
değerlendirilmesini de gerektirmektedir. Buna göre, eğitim programlarının sadece
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
128
sistematik, koordineli ve bilimsel olarak nitelikli biçimde geliştirilmesi kadar, etkin ve
sürekli biçimde değerlendirilmesi de gerekmektedir.
Bu çalışmanın temel amacı, eğitimde program değerlendirme kavramı
çerçevesinde, program değerlendirmenin program geliştirme ve öğrenme-öğretme
süreçlerindeki işlevleri ile alan yazında kabul edilen başlıca program değerlendirme
yaklaşımlarını ve modellerini incelemektir. Çalışmada ayrıca, Türkiye’de
Cumhuriyetten günümüze kadar gerçekleştirilen eğitimde program değerlendirme
çalışmaları, ağırlıklı olarak 2004 ilköğretim programlarının değerlendirilme süreci ve bu
konuda yapılan çalışmalar program değerlendirme süreçleri ve ilkeleri yönünden genel
hatlarıyla incelenmiştir. Araştırmada genel tarama modeli kapsamında literatür tarama
tekniğinden yaralanılmıştır. Betimsel yapıda olan bu çalışma sürecinde alan yazından
ulaşılan bilgiler araştırmanın genel amacı doğrultusunda sistematize edilerek
yorumlanmıştır. Çalışmanın, Türkiye’de eğitimde program geliştirme ve program
değerlendirme alan yazınına ve bu konu ile ilgili çalışma yapan araştırmacılara katkı
sağlayacağı umulmaktadır.
EĞİTİMDE PROGRAM DEĞERLENDİRME
Değerlendirme, eldeki bilgilere veya verilere bir anlam verme, onları belli
amaçlara elverişlilik, belli koşulları karşılama, belli anlamlarda olup olmama vb.
bakımlardan yorumlama işlemi (Özçelik, 1998) olarak ifade edilebilir. Eğitimde
değerlendirme, öğrencilerin eksikliklerini belirleme, amaçlara ne oranda ulaştıklarını
tespit etme, uygulanan yöntemin etkinliğini anlama, uygulanan programın ne oranda
etkili ve verimli olduğunu belirleme, yeni bir programın geliştirilmesine yönelik etkileri
belirleme ve okul uygulamalarını topluma gösterme vb. gibi çeşitli amaçlarla yapılır
(Doğan, 1997, Marsh ve Willis, 2007). Kısaca, eğitim süreçlerinde değerlendirme özel
olarak öğrencilerin ne düzeyde öğrendiklerini ya da öğrenme eksikliklerini belirlemek
ve bunları düzeltmek amacıyla yapılırken, daha genel biçimde ise uygulanan bir
programın etkililiğini ya da başarılı olup olmadığını ortaya koyma amacına dönük
olarak yapılmaktadır.
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
129
Esas olarak, eğitimde program geliştirme ve değerlendirme iç içedir.
Değerlendirme bir program geliştirme faaliyetinin önemli bir aşamasıdır ve sürekli bir
yönünü oluşturur. Bu süreçte alınan sonuçlar veya dönütler programın daha iyi
geliştirilmesi için kullanılır (Varış, 1988). Tyler (1949)’a göre, değerlendirme bir
program çalışmasının temel fonksiyonudur ve değerlendirme süreci, bir programın
hedeflerinin ve değiştirmesi beklenen davranışların tam olarak ne düzeyde
gerçekleştirildiğini belirleme sürecidir. Bu bağlamda, program değerlendirme, en genel
anlamda, gözlem ve çeşitli ölçme araçları ile eğitim programının etkililiği hakkında veri
toplama, elde edilen verileri programın etkiliğinin işaretçileri olan ölçütlerle karşılaştırıp
yorumlama ve programın etkiliği hakkında karar verme süreci (Erden, 1998) olarak
tanımlanabilir. Program değerlendirmenin temel amacı, eğitim programının arzulanan
genel amaçlarının ve özel hedeflerinin gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğini
saptamaktır. Bunun yanında, eğitim programının uygulamada işleyip işlemediğini ve
değiştirilmesi gereken yönlerinin neler olduğunu, mevcut programın etkililiğini,
okulların ürünlerinin yüksek öğretimde ve iş hayatında başarılı olup olmadığını,
programların uygun maliyetli (cost effective) olup olmadığını ve mesleki yönden
akreditasyonu sağlamayı belirlemeyi amaçlar (Oliva, 2009; Wolf, Hill ve Evers, 2006).
Program değerlendirme, eğitim programının yenileşmesini, (curriculum
innovation) geliştirilmesini veya yürütülmesini desteklemek için gerçekleştirilir ve
program değerlendirmeyle programın sürekliliği sağlanmaya çalışılır. Ayrıca, program
değerlendirme bir programın veya uygulamanın nasıl geliştirilebileceğine yönelik
anlayış sağlamadan, programın uygulanmasıyla elde edilen verimlilik ve etkililikle ilgili
kanıtlar sağlamaya kadar farklı amaçlara hizmet eder (Klenowski, 2010). Demirel
(2006), program değerlendirmenin, genelde programa dayalı eğitim kaynaklarını kabul
etme, değiştirme ya da ortadan kaldırma kararının verilebileceği bilgileri içerdiğini
belirtmiştir. Değerlendirme sonuçları program geliştirme uzmanlarına programa devam,
gözden geçirme veya yeni bir aşamaya geçme konusunda bilgi vermektedir. Bunun yanı
sıra karar vermede, sonuç çıkarmada ve programla ilgili kararları bilgiye dayandırmada
program geliştirme uzmanına yetki verir. Kısaca, bireylere istenen yönde davranış
kazandırma sürecine yön veren öğretim programlarının başlangıçta belirlediği
amaçlarına ne derecede ulaştığına ilişkin dönüt alabilmek, uygulamada ortaya çıkan
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
130
eksiklik ve aksaklıkları giderebilmek için programların değerlendirilmesi ve
geliştirilmesi gereklidir (Güven ve İleri, 2006).
Program değerlendirme süreçlerinde genellikle üç tür değerlendirmenin yapıldığı
ve buna göre programla ilgili çeşitli kararların alındığı söylenebilir. Bunlar: yansıtıcı
(reflective), biçimlendirici (formative) ve düzey belirleyici (summative)
değerlendirmedir. Yansıtıcı değerlendirme, uygulamaya geçirilmeden önce taslak eğitim
programının ilgili kesimlerin görüşlerini alarak yapılan değerlendirmeleri kapsar.
Biçimlendirici değerlendirme, mevcut programların uygulanmasına yönelik geri dönüt
sağlamak amacıyla yapılır. Örneğin, MEB tarafından ilköğretim ve ortaöğretim
programlarının iyileştirilmesi için yapılan değerlendirme çalışmaları bu türdendir.
Düzey belirleyici değerlendirme çalışmaları ise, programların uygulanması sürecinde,
hem öğrenme-öğretme uygulamaları sonundaki öğrenmeleri hem de önceki öğrenmeleri
içerir (Yaşar, 1998).
Kısaca, her eğitim programında mutlaka bir değerlendirme yapılması gerekir. Bu
işlem, faaliyetlerin başarısı konusunda bilgi vermesi bakımından zorunludur ve
değerlendirmenin şekli, programın amacına ve özelliğine göre değişebilir. Yapılan
değerlendirme çalışması, hem biten bir faaliyetin son aşamasını hem de başlayacak olan
faaliyetin ilk aşamasını oluşturur. Ayrıca, program geliştirme faaliyetlerinin uygulamalı
olması değerlendirmenin devamlı olmasını gerektirmektedir (Küçükahmet, 2009;
Kısakürek, 1969).
PROGRAM DEĞERLENDİRME SÜRECİ VE TEMEL AŞAMALARI
Program değerlendirme kapsamlı, sistematik ve dinamik bir süreçtir. Bu
bakımdan, program değerlendirme çalışmalarında sistematik bir sürece uymak gerekir.
Sistematik bir sürece uyulması, değerlendirmenin bir taraftan yapısallaştırılmasını
sağlarken, diğer taraftan da daha kapsamlı hale getirilmesine yardımcı olmaktadır
(Kaya, 1997). Program değerlendirme sürecinin etkili ve başarılı olabilmesinde
izlenmesi gereken belirli aşamalar bulunmaktadır. Bunlar (Chase ve Aquilano, 1995;
Harding, Dickerson ve Kehoe, 1999; Melnyk ve Denzler, 1995; Outcomes Assessment
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
131
Manual, 2000; ve UCF Continuous Quality Improvement Assessment Process, 2003,
Akt. University of Central Florida, 2008):
1) Program değerlendirmenin organize edilmesi,
2) Program misyonunun tanımlanması,
3) Program amaçlarının tanımlanması,
4) Programın öğrenme çıktılarının tanımlanması,
5) Mevcut ve gerekli değerlendirme yöntemlerinin belirlenmesi,
6) Her bir öğrenme çıktısı için değerlendirme yöntemlerinin ve hedeflerinin
belirlenmesi,
7) Verilerin toplanması,
8) Sonuçların analizi,
9) Geri dönütün sağlanması,
10) Değişikliklerin uygulanması,
11) Değişikliklerin izlenmesi ve sonuçların karşılaştırılması,
12) Bilgilerin gözden geçirilmesidir.
Bu aşamalardan ilk 6’sı planlama (plan), 7.si uygulama (do), 8. ve 9.su kontrol
etme (check) ve 10., 11. ve 12.si ise yürütme (act) süreçlerini içermektedir.
Bunun yanında, program değerlendirme sürecinin temel aşamalarını ya da
işlemlerini Kaya (1997) şu başlıklar altında oluşturmuştur:
1) Anlamın kesinleştirilmesi (program değerlendirmenin ne anlama geldiğinin
ortaya konması),
2) Amacın belirlenmesi,
3) Anahtar tarafların belirlenmesi,
4) Olanakların ve engellerin belirlenmesi,
5) Yanıt aranacak soruların belirlenmesi,
6) Tasarının kesinleştirilmesi,
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
132
7) Verilerin toplanması,
8) Verilerin çözümlenmesi ve
9) Sonuçların yorumlanması ve ilgililere bildirilmesi.
Fitzpatrick ve arkadaşları (2004)’na göre ise program değerlendirme süreci;
planlama, uygulama ve değerlendirme şeklinde üç aşamadan oluşur. Planlama aşaması,
değerlendirme sürecinin ilk ve en önemli basamağıdır. Bu aşamada, değerlendirme
amaçlı araştırma deseninin ve veri toplama yöntemlerinin tanımlanması, hangi ölçme
araçlarının hangi amaçlarla ne zaman, nasıl ve kaç kez kullanılacağının belirlenmesi, bu
araçların geçerlik ve güvenirlik çalışmalarının yapılması yer alır. İkinci aşama olan
uygulama aşamasında, planlama aşamasında alınan kararlar doğrultusunda araştırma
deseni, evren ve örneklem seçimi, verilerin toplanması, analiz edilmesi ve sonuçların
yorumlanması gerçekleştirilir, değerlendirme raporlaştırılır. Program değerlendirmede
son aşama olan değerlendirmenin değerlendirilmesi aşamasında, değerlendirme
sürecinde yaşanan eksiklik ve hataların ortaya çıkarılması amaçlanır. Bu sürece aynı
zamanda “meta değerlendirme” de denmektedir (Akt. Sağlam ve Yüksel, 2007).
PROGRAM DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMLARI VE MODELLERİ
Program Değerlendirme Yaklaşımları
Herhangi bir programın değerlendirme süreci ve bu süreçte programın nasıl
değerlendirileceği, bir bakıma o programın hangi yaklaşıma dayalı olarak
geliştirildiğine, temel yapısının ne olduğuna, başka bir ifadeyle nasıl bireyler
yetiştirmeyi hedeflediğine göre tasarlanıp yürütülebilir. Örneğin, Posner (2004)’e göre,
programların değerlendirilmesinde o programın temel perspektifi veya yaklaşımı
çerçevesinde değerlendirme soruları anlam kazanmakta ve sorulması gerekmektedir.
Posner (2004) beş farklı program yaklaşımından bahseder. Bunlar: 1. Geleneksel
(traditional), 2. Deneysel/yaşantıya dayalı (experiential), 3. Davranışçı (behavioral), 4.
Disiplinler Yapısı (structure of the disciplines) ve 5. Yapılandırmacı (constructivist)
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
133
programlardır. Her bir programın değerlendirme süreci programların temel özelliklerine
göre değişebilmektedir.
Öte yandan, Lee Cronbach program değerlendirme yaklaşımlarını birbirine karşıt
uçlar olarak ikiye ayırmıştır. Bunlar: 1. Bilimsel/deneysel yaklaşımlar ve 2. Hümanistik
yaklaşımlar. Bilimsel yaklaşımların savunucuları tarafsız ve objektif deneyleri/işlemleri
benimserken, Hümanistik yaklaşımın savunucuları ise deneylerin/işlemlerin yanlış
bilgiler verebileceklerini düşünmektedirler (Ornstein ve Hunkins, 2004).
McNeil (2006) de program değerlendirme yaklaşımlarını genel olarak iki başlık
altında ele almıştır. Bunlar: 1. Konsensüs (Consensus) modeller (Geleneksel ve
Deneysel değerlendirme yapısına sahip olanlar), 2. Çoğulcu (Pluralistic) modeller
(Hümanistik ve Sosyal Yeniden Yapılandırmacı değerlendirmeye sahip olanlar).
Konsensüs modeller, sistematik program değerlendirmeciler tarafından kullanılır ve
değerlendirme sürecinde deneysel ve sistematik bir yaklaşım izlenir. Kısaca,
değerlendirme bu yaklaşımda sürekli bir döngünün önemli bir parçasıdır. Bu modelde
iki soruya ışık tutmaya çalışılır. Bu sorular : 1. Geliştirilen ve düzenlenen planlı
öğrenme durumları, programlar, dersler ve etkinlikler arzulanan sonuçları gerçekten
meydana getirdi mi?, ve 2. Program sonuçları/ürünleri en iyi nasıl geliştirilebilir?
McNeil (2006)’in belirttiği üzere, Hümanistik ve Sosyal Yeniden
Yapılandırmacılar ise Çoğulcu (Pluralistic) bir değerlendirme görüşüne sahiptirler. Bu
yaklaşımda, değerlendirmeyi yapanların program katılımcılarının farklı değerlerine
duyarlı olmaları gerektiği ve kararların değerlendirmecilerden katılımcılara (öğrenci,
öğretmen, aile, toplum üyeleri, akademisyenler, yöneticiler vb.) doğru değiştirilmesi
gerektiği savunulur. Değerlendirmeyi yapanlar olarak, çoğulcular değerlendirmelerini
program amaçlarından ziyade program etkinlikleri üzerine temellendirmeyi, ve sayısal
veriler ile deneysel tasarımlar yerine anekdota dayalı ve doğal verileri tercih ederler. Bu
yaklaşımda özellikle eleştirel sorgulama ve otantik değerlendirme önemli yer tutar ve
okul, değerlendirme merkezi olarak kabul edilir. Bu değerlendirme modeline en iyi
örnekler, E.W. Eisner’in “Eğitsel Uzmanlık/Eleştiri” modeli ve Kenneth Sirotnik’in
“Eleştirel Sorgulamaya” dayalı değerlendirme modelidir.
Yukarıda belirtilen yaklaşımların yanında, Oliva (2009) “Sınırlı Modeller” ve
“Kapsamlı Modeller” şeklinde program değerlendirme yaklaşımlarını iki grupta ele
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
134
almıştır. Sınırlı Modeller; 1. eğitim programının hedeflerinin değerlendirilmesini ve 2.
eğitim programının düzenlenmesi ve yapılandırılması ilkelerine işaret eden
değerlendirme şeklinde gruplanırken, “Kapsamlı Modeller” ise Saylor, Alexander ve
Lewis Modeli ve Stufflebeam’in CIPP modeli olarak sunulmuştur.
Ülkemizde program geliştirme alanının bilimselleşmesinde ve yapılandırılmasında
önemli yeri olan eğitimcilerden Ertürk (1998) ise program değerlendirme yaklaşımlarını
altı ana grupta toplamıştır. Bunlar: 1. Program tasarısına bakarak, 2. Ortama bakarak, 3.
Başarıya bakarak, 4. Erişiye bakarak, 5. Öğrenmeye bakarak ve 6. Ürüne bakarak
yapılan değerlendirmelerdir.
Program Değerlendirme Modelleri
Program değerlendirme ile ilgili yukarıda bahsedilen temel yaklaşımların yanında
denenmekte olan veya uygulanmakta olan programların değerlendirilmesinde
kullanılabilecek çeşitli program değerlendirme modelleri vardır. Bu modellerin
başlıcaları aşağıda açıklanmaktadır:
1. Tyler’ın Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli
R.Tyler tarafından 1933-1941 yılları arasında geliştirilen bu model, daha sonra
geliştirilen pek çok modelin odak noktası olmuştur. Tyler’ın değerlendirme modeli,
program geliştirme modeline dayalı olarak tasarlanmıştır ve modelin merkezinde eğitim
hedefleri vardır (Erden, 1998). Tyler (1949)’a göre, değerlendirme süreci, eğitim
hedeflerinin uygulanan program ve öğretim yoluyla tam olarak ne düzeyde
kazandırıldığını belirlemeye yönelik bir süreçtir. Tyler, değerlendirmenin geliştirilen ve
düzenlenen öğrenme yaşantılarının gerçekten arzulanan sonuçlar doğrultusunda
kazanılıp kazanılmadığını belirlemeye yönelik bir süreç olması gerektiğini ve bu sürecin
programın güçlü ve zayıf yönlerini saptamayı kapsaması gerektiğini belirtmiştir. Tyler’a
göre, değerlendirme sonucunda eğitim programının etkili olup olmadığını ve hangi
yönlerden geliştirilmesi gerektiğini görmek mümkün olabilir. Bu modelde daha çok
sonuç odaklı düzey belirleyici (summative) değerlendirme araçları kullanılır. Tyler’ın
program değerlendirme modelinin, program geliştirme modeli paralelinde, temel
unsurları şunlardır (Marsh ve Willis, 2007); 1. Hedefler havuzu, 2. Süzgeçler (eğitim
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
135
felsefesi ve eğitim psikolojisi), 3. Hedefler, 4. Öğrenme durumları, 5. Ölçme araçları, 6.
Bilgi (enformasyon).
2. Metseffel ve Michael Modeli
Hedefe dayalı (goal-attainment) modele bir diğer örnek Metfessel ve Michael
tarafından geliştirilen değerlendirme modelidir. Model sekiz aşamadan oluşmaktadır.
Bunlar (Popham, 1988): Tüm toplum üyelerinin katılımı, 2. Genel amaçların ve özel
hedeflerin düzenlenmesi, 3. Özel hedeflerin ifade edilebilir ve öğrenmeyi
kolaylaştırılabilir formlara dönüştürülmesi, 4. Ölçme araçlarının geliştirilmesi, 5.
Periyodik ölçümlerin gerçekleştirilmesi, 6. Verilerin analiz edilmesi, 7. Analiz edilen
verilerin yorumlanması ve, 8. Program değişikliği ve hedeflerin düzeltilmesi için
önerilerin formüle edilmesidir. Metfessel ve Michael modelinin en kullanışlı yanı, bir
eğitim programının hedeflerinin edinimini yansıtmada kullanılabilecek farklı ölçme
araçlarının oluşturulmasına yönelik çabalar olarak nitelendirilebilir (Popham, 1988).
3. Provus’un Farklar Yaklaşımı Modeli
Deneysel-pozitivist değerlendirme yaklaşımına en iyi örnek olabilecek
modellerden biri Provus tarafından geliştirilmiştir. Model dört bileşen ve beş safhadan
oluşmaktadır. Bu bileşenler: 1. Program standartlarının tespiti, 2. Program
performansının belirlenmesi, 3. Standartlarla performansın karşılaştırılması ve, 4.
Performans ve standartlar arasında farklılık olup olmadığının belirlenmesidir. Modelin
beş safhası ise şunlardır: 1. Tasarım, 2. Kurma, 3. Süreçler/İşlemler, 4. Ürünler, 5.
Maliyet. Bu program değerlendirme sürecinde, elde edilen farklarla ilgili bilgiler aşama
aşama karar verme durumunda olan karar vericilere bildirilir ve buna göre karar
seçenekleri; sonraki aşamaya gitmek, önceki aşamanın kullanışlılığını (recycle)
sağlamak, programı baştan başlatmak ya da performans ve standartları değiştirmek veya
programı sonuçlandırmaktır (Ornstein ve Hunkins, 2004).
4. Stake’in Uygunluk-Olasılık Modeli
Stake’in bu modeli genel olarak Tyler’ın değerlendirme modelinin üzerine
geliştirilmiştir. Stake’e göre, değerlendirme girdiler (genel amaçlar, materyaller, öğrenci
yetenekleri), işlemler (öğretmen ve öğrenci arasındaki sınıf etkileşimleri) ve çıktıları
(formal öğrenme, tutumlar ve değerler) dikkate almalıdır. Bu üç öğenin her biri
programın amaçlarını, istenen ve istenmeyen etkilerin gözlemlenmesini ve değerleri göz
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
136
önünde bulundurmalıdır (Marsh ve Willis, 2007). Stake’in modelinde tasarlanan ve
gerçekleşen çıktının uygunluğuna bakılır. Tasarlananla gözlenenin uyumu nasıl?,
tasarlanan gerçekleşti mi? vb. gibi sorulara yanıt aranır ve geniş çapta nicel veya nitel
çıktı göstergeleri vasıtasıyla, istenen sonuçların ne düzeyde gerçekleştiğini belirlemeye
yönelik karar verilir. Stake’in değerlendirme yaklaşımında standartlar ve karar kriterleri
önemli rol oynar (Bellon ve Handler, 1982; Demirel, 2006).
5. Stufflebeam’in Bağlam, Girdi, Süreç, Ürün (CIPP) Modeli
D.L. Stufflebeam tarafından yönetilen Phi Delta Kappa Ulusal Değerlendirme
Komisyonu “Bağlam (context), Girdi (input), Süreç (process) ve Ürün (product)”
adında değerlendirme modelini geliştirmiş ve yaygınlaştırmıştır. Stufflebeam’e göre,
değerlendirme, karar alternatiflerini belirlemek için kullanışlı bilgileri betimleme, elde
etme ve yorumlama sürecini içerir (Oliva, 2009). CIPP modelinin kalbini çevre, girdi,
süreç ve ürün boyutları oluşturur ve değerlendirme sürecinde bu dört boyutun
değerlendirilmesi öngörülür. Stufflebeam’e göre, bağlamın değerlendirilmesi bir eğitim
ortamında problemleri, ihtiyaçları ve fırsatları belirlemeye yardımcı olan deneysel
verileri toplamayı içerir. Girdinin değerlendirilmesi ise programın hedeflerinin elde
edilmesi için kaynakların nasıl kullanılabileceğine ilişkin veri sağlamayı gerektirir.
Sürecin değerlendirilmesinin amacı, öğretim sürecinde planlanan ve uygulanan
etkinlikler arasındaki uygunluğu belirlemektir. Son boyut olan ürün değerlendirmede ise
değerlendirmeciler programın nihai sonuçlarının/ürünlerinin bekledikleri şekilde
gerçekleşip gerçekleşmediği ile ilgili veriler toplarlar (Popham, 1988; Ornstein ve
Hunkins, 2004). Bu model, değerlendirmenin en önemli amacının kanıtlamak değil,
geliştirmek olduğu görüşü üzerine temellendirilmiş ve çeşitli alanlardan eğitimcilerin,
uzmanların ve ilgililerin kullanımı için geliştirilmiştir (Stufflebeam, 2000).
6. Stake’in İhtiyaca Cevap Vermeye Dayalı Değerlendirme Modeli
Stake tarafından geliştirilen bir başka program değerlendirme modelinde, Stake
program değerlendirmenin: 1. Programın amaçlarından ziyade program etkinliklerine
yönelik olmasından, 2. İlgili tarafların ihtiyaçlarına cevap vermeye yönelik
bilgilendirme yapmasından ve 3. Farklı değer veya görüşlerin, programın başarısı veya
başarısızlığını göstermesinden dolayı, ihtiyaca cevap verici bir değerlendirme olduğunu
öne sürmüştür (Saylor, Alexander ve Lewis, 1981). Stake, ilgili tarafların algılanan
ihtiyaçlarına duyarlı olunmasının değerlendirmenin temeli olduğuna inanır. Buna göre,
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
137
değerlendirmede paydaşların veya katılımcıların ilk yapılması gereken iş, program
değerlendirmeden ne beklediklerini ortaya koymaktır. Stake’e göre, sistematik
değerlendirmecilerin ileri sürdüğü gibi, program değerlendirme sadece hedeflerin
ayrıntılı ve sistematik biçimde değerlendirilmesine odaklanmamalı, öğrencilerin
öğrenmelerinin yanında çeşitli özellikleri ve programın ve öğretim sürecinin farklı
unsurları da değerlendirmeye katılmalıdır (McNeil, 2006).
7. Eisner’in Eğitsel Uzmanlık/Eleştiri Modeli
E. Eisner 1970’li yıllarda yaptığı çeşitli çalışmalarda kendisine ait, Hümanistik
yaklaşım merkezli bir eğitsel uzmanlık/eleştiri modelini ortaya koymuştur. Eisner’in
modeli, eğitsel eleştiri ve uzmanlık üzerine tasarlanmıştır ve yeni programların bir
sonucu olarak, zengin ve nitelikli bir eğitsel yaşantılar tasvir etmeye yöneliktir. Eisner’e
göre, eğitsel eleştiri işlemlerini uygulamak için değerlendirmecilerin şu sorulara cevap
araması gereklidir: Öğretim yılı süresince okulda yeni programın sonucu olarak neler
gerçekleşti?, Önemli olaylar yada durumlar nelerdi?, Bu durumlar nelerden
kaynaklandı?, Katılımcılar bu durumlara nasıl tepkiler verdiler?, Öğrenciler yeni
programın uygulanmasından neler öğrendiler? vb. Eisner, okullarda yapılan öğretim
etkinliklerinin etkili ve tarafsız biçimde değerlendirilebilmesi için alanında uzmanlaşmış
kişilere gereksinim olduğunu belirtmiştir. Eisner’in modeli, birbiriyle ilişkili üç süreci
kapsamaktadır. Bunlar: 1. Betimleme, 2. Yorumlama ve 3. Değerlendirme’dir (Marsh
ve Willis, 2007; Ornstein ve Hunkins, 2004).
8. Saylor, Alexander ve Lewis Modeli
Saylor, Alexander ve Lewis (1981), farklı program değerlendirme modellerini
sentezleyecek şekilde kapsamlı ve çok boyutlu bir değerlendirme modeli oluşturmuştur.
Buna göre, model hem hedeflere dayalı değerlendirme yapmak isteyenler hem de sürece
ve programın tüm boyutlarını değerlendirmeye dayalı yaklaşım izlemek isteyenler için
kullanışlıdır. Modelde programın etkililiğini saptamak için hem biçimlendirici
(formative) hem de düzey belirleyici (summative) değerlendirme araç ve yöntemleri
kullanılır. Saylor, Alexander ve Lewis Modeli beş bileşenden oluşmuştur. Bunlar: 1.
Amaçlar ve alt amaçlar, 2. Bir bütün olarak eğitim programı, 3. Eğitim programının
spesifik öğeleri, 4. Öğretim ve 5. Değerlendirme programı.
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
138
Yukarıda özet olarak açıklanan program değerlendirme modellerinin yanı sıra,
çeşitli adlarla nitelendirilen bazı değerlendirme modelleri de bulunmaktadır. Örneğin,
Wolf tarafından ortaya atılan ve hem “Sistematik” hem de “Hümanistik” yaklaşımın
özelliklerini taşıyan “Aksiyon Araştırması” bunlardan biridir. Bu model, hem araştırma
hem de değerlendirme etkinliklerini kapsar. Aksiyon araştırması modeli döngüsel 4
aşamadan oluşmaktadır. Bunlar: 1. Amaçların/hedeflerin belirlenmesi (öğretmenler ve
öğrenciler için), 2. İzleme araçlarının saptanması, 3. Verilerin nasıl yorumlanacağının
yansıtılması, 4. Sürecin etkinleştirilmesi ve sürekli hale getirilmesi (Ornstein ve
Hunkins, 2004).
Bunun yanında, literatürde Parlett ve Hamilton tarafından geliştirilen, “bir eğitim
programının tam bir resmini sunmaya çalışan ve eğitim programının problemlerini ve
önemli özelliklerini aydınlatmayı amaçlayan Aydınlatıcı (Illuminative) model”, Sara L.
Lightfoot‘un ortaya attığı ve “değerlendirmecinin eğitim alanı olan okula gitmesini ve
okul uygulamalarını, öğrencileri ve öğretmenleri gözlemesini, görüşmeler yapmasını ve
çeşitli ölçme araçları kullanarak değerlendirme hakkında veriler toplamasını gerektiren
“Betimleme (Portraiture) modeli” ve Çoğulcu-Hümanistik değerlendirme odaklı olan,
K. Sirotnik’in geliştirdiği, “değerlendirmenin eleştirel bir sorgulama sürecini içeren sıkı
bir öz-inceleme olduğunu ileri süren Eleştirel Sorgulama modeli” gibi program
değerlendirme modellerinden (McNeil, 2006; Ornstein ve Hunkins, 2004) söz edilebilir.
TÜRKİYE’DE PROGRAM DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI
Ülkemizde program değerlendirme çalışmalarının iki düzeyde gerçekleştirildiği
söylenebilir. Birincisi, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından İlköğretim ve Ortaöğretim
Genel Müdürlükleri ile Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı (EARGED)
vasıtasıyla resmi düzeyde yapılan program değerlendirme çalışmalarıdır. İkincisi ise
özel olarak yapılan çalışmalardır ki, üniversitelerde görev yapan akademisyenlerin ve
araştırmacıların lisansüstü tez, makale ve kongre/sempozyum bildirileri şeklinde
gerçekleştirdikleri program değerlendirme çalışmaları bu türdendir.
Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren eğitimin tüm toplum kesimlerine
yaygınlaştırılmasına, nicel ve nitel bakımdan eğitim sisteminin geliştirilmesine ve
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
139
program geliştirme faaliyetlerine önem verilmekle birlikte, program geliştirmenin tüm
dünyada bir bilim dalı olarak kabul edilmesi ve daha sistematik ve bilimsel
yaklaşımlarla ele alınmasının başladığı 1950’li yıllardan itibaren ülkemizde de çeşitli
program geliştirme ve değerlendirme çalışmalarının başlatıldığı görülmektedir. Turgut
(1983), yazılı dokümanı bulunan ilk program değerlendirme çalışmasının, 1948 İlkokul
Programı üzerinde, programın esasını değiştirmeden yeni bir öğretim yöntemi (proje
metodu) uygulamasının raporu olduğunu belirtmiştir. Bolu ve İstanbul illerinden seçilen
deneme ilkokullarında yapılan bu uygulamada, daha sonra ilkokul program taslağı
adıyla bilinen program hazırlanıp denenmeye koyulmuştur. Araştırma, taslak programı,
1948 programı ile karşılaştırmak amacıyla düzenlenmiştir. Araştırma süresince öğrenci
başarısı, öğrencilerin yetenek gelişimleri, taslak hakkında öğretmen, yönetici ve öğrenci
velilerinin görüşleri ölçülmüş, bulgular bilimsel yöntemlerle analiz edilmiştir (MEB,
1963; Angel, 1963, Akt. Turgut, 1983).
1961 yılında kabul edilen 222 sayılı “İlköğretim Kanunu”nun getirdiği hükümler
programların geliştirilip değiştirilmesini zorunlu kılmıştır. 1962 yılında toplanan VII.
Milli Eğitim Şurasında (Demirel, 1992): “Programların günün gerçekleri ve ihtiyaçları
dikkate alınarak geliştirilmesi, hazırlanacak ve uygulanacak bir deneme programının
komisyonlarca incelenip değerlendirildikten sonra çeşitli bölgelerde iki yıl süreyle
denenmesi, deneme programının geliştirilerek bütün yurt çapında uygulanması”
kararlaştırılmıştır. Hazırlanan program taslağı yapılan bir uygulama planı çerçevesinde
önce 14 ilden başlayarak, daha sonraları deneme sahası genişletilerek beş yıl süreyle
ülke çapındaki tüm deneme okullarında uygulanmıştır. Bu programla ilgili çalışmalar,
illerde kurulan program geliştirme komisyonları tarafından yürütülmüş ve
desteklenmiştir. Bu çalışmalar sonucunda ortaya çıkan program taslağı değerlendirilmek
üzere Milli Eğitim Bakanlığında kurulan “Merkez Değerlendirme Komitesi”ne
aktarılmıştır. Daha sonra yurdun çeşitli bölgelerinden gelen 120 il temsilcisi düzenlenen
seminerde bir hafta süreyle, geliştirilmiş olan program taslağını incelemiş ve gerekli
değişiklik ve önerilerle birlikte Talim Terbiye Kuruluna gönderilmiş, 1968-1969
öğretim yılında uygulanmaya başlanmıştır. 1968 programı uygulanmaya konduktan
sonra, bu programla ilgili geliştirme çalışmaları yakından izlenmiş ve çeşitli
değerlendirme çalışmalarıyla gerekli düzeltme ve önlemler alınmıştır (Demirel, 1992).
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
140
1960’lı yıllardan sonra gerçekleştirilen program değerlendirme çalışmalarının bir
bölümü TÜBİTAK Bilim Adamı Yetiştirme Grubu Projelerinde yer almıştır. Bunlar,
Fen Öğretimini Geliştirme Projelerindeki değerlendirme çalışmaları olarak yapılmıştır.
Bunlardan ilki, Fen Liseleri için Türkçeleştirilmiş olan ve modern sıfatıyla anılan
Matematik, Fizik, Kimya ve Biyoloji programlarının normal liselerin fen kollarında
uygulanabilirliğini yoklamak amacıyla, yedi pilot lisede denenmesi üzerine yapılmıştır.
Bu çalışmanın bulguları “Fen Öğretimini Geliştirme Bilimsel Komisyonu” tarafından
daha sonraki program düzeltme çalışmalarında kullanılmıştır. Modern programların
liselere yayılmasıyla başlayan ikinci çalışma, 1972-1975 yılları arasındaki uygulamaları
değerlendirme amacıyla yapılmıştır. Bu araştırma kapsam bakımından geniş, kullanılan
araç ve yöntemlerle zengin bir nitelik taşımaktadır. Fen projeleri içinde yapılan
araştırmaların bir grubu orta dereceli okullar için hazırlatılan programların denenip
yayılmasıyla ilgilidir. Sonraki yıllarda aynı programlar üzerinde daha geniş kapsamlı bir
değerlendirme daha yapılmıştır (Turgut, 1983).
1980’li yıllarda program geliştirmede sürekliliğin ve standartlaşmanın sağlanması
yönünde bir görüşün oluşması ile X. Millî Eğitim Şûrası’nda (1981); millî eğitim
sisteminin, bu sistemin bütünlüğü içinde eğitim programları ve öğrenci akışını
düzenleyen kurallar konusunda önemli kararlar alınmasının yanında, MEB 1982 yılında
bir program geliştirme modeli oluşturmak ve bundan sonra hazırlanacak ve
geliştirilecek tüm programların bu modele uygun olarak yapılmasını sağlamak amacıyla
üniversitelerdeki bilim adamlarıyla işbirliği içerisinde yeni bir program modeli
oluşturmuştur. 1983 yılında kabul edilen ve yürürlüğe giren modelde programların
hazırlanması ve geliştirilmesi konusunda görev alacak kişiler ile program geliştirme
grubunun çalışma esasları belirlenmiş ve her programda genel, ünite ve konu
amaçlarının belirlenmesinin, her ünitenin ayrı ayrı davranışlarının tespit edilmesinin
gerekli olduğunun altı çizilmiş, programların bir yıllık uygulanmasından sonra
değerlendirilmesinin yapılarak, değerlendirme sonuçlarına göre programların
geliştirilmesi karara bağlanmıştır (Özalp, 1999; Küçükahmet 1987, Yıldırım, 1994, Akt.
Gözütok, 2003). Buna göre, 1980’li ve 90’lı yıllardaki program geliştirme çalışmaları
bu doğrultuda gerçekleştirilmiş ve değerlendirme çalışmaları ise daha çok deneme
programlarının değerlendirilmesi şeklinde olmuştur. Selvi (1996)’nin de belirttiği gibi,
değerlendirme çalışmalarının MEB tarafından belli programların denenerek
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
141
geliştirilmesi ve daha sonra diğer okullarda yaygınlaştırılması amacıyla yapılmasına
karşın, deneme programlarının bütün boyutları değerlendirilemediği için bu çalışmalar
tam bir değerlendirme çalışması olarak kabul edilmemektedir (Akt. Güven ve İleri,
2006). Bu bağlamda, bu yıllarda geliştirilen programların 2000’li yıllara kadar küçük
değişikliklerle düzeltilerek uygulandığı; kapsamlı, sistematik ve süreklilik içeren
program değerlendirme çalışmalarının pek yapılmadığı söylenebilir.
Son yıllarda, bilindiği gibi önce ilköğretim sonra da ortaöğretim okullarında
geliştirilen yeni programlar uygulanmaya başlandı. Milli Eğitim Bakanlığı 2003
yılından itibaren öncelikle ilköğretim programlarının yenilenmesi için çalışmalar
başlattı. MEB, bir anlamda reform olarak adlandırdığı bu çalışmaları, okullarda program
değerlendirme yaklaşımlarına ve süreçlerine dayalı olarak sistematik biçimde
gerçekleştirmemekle birlikte, mevcut programların değiştirilmesi gerekliliğini çeşitli
gerekçelerle açıklamıştır. Bu gerekçeler kısaca (MEB, 2005a); “Günümüz ekonomik
dünyasında eğitimin ve nitelikli insan gücünün giderek daha önem taşıdığı, eğitimin
siyasi, toplumsal ve kültürel bütünleşmenin en etkin araçlarından biri olduğu, bilim ve
teknolojinin sürekli biçimde geliştiği, demografik yapıda, ailenin niteliğinde, toplumsal
dokuda, tüketim anlayışında, insan haklarında önemli hareketliklerin gözlendiği, yaşam
boyu öğrenmenin tüm dünyada öne çıktığı, ulusal ve uluslararası göstergeler
doğrultusunda eğitimin kalitesi, uluslararası geçerliliği ve kabul edilirliğinin sorgulanır
durumda olduğu” şeklindedir ve bu nedenlerle ilköğretimden başlayarak programların
yeniden ele alınması gerektiği vurgulanmıştır.
Yukarıda vurgulanan ihtiyaç ve değişmeler okullarımızda uygulanan programların
etraflıca ve bilimsel biçimde yeniden geliştirilmesi gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu
bakımdan, programların geliştirilme şekli, süreci, komisyonların yapısı ve çalışması,
programların vizyonu, misyonu, amaçları, içeriği, öğrenme-öğretme durumları ve
değerlendirme biçimleri ile ilgili olumlu veya olumsuz herhangi bir görüşte
bulunmadan, bu program geliştirme hareketinin yerinde olduğu söylenebilir. Zira, bu
çalışmada daha çok geliştirilen ve uygulanan programların değerlendirilmesi ile ilgili
inceleme ve değerlendirmelere yer verilmiştir.
2004 programlarının geliştirilmesi sürecinde MEB, mevcut programlar ile yeni
programları ders (alan) düzeyinde (Türkçe, Hayat Bilgisi, Sosyal Bilgiler, Fen Bilgisi ve
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
142
Matematik dersleri) karşılaştırarak değerlendirmelerde bulunmuş ve bu
değerlendirmelerin, programların yeni ve farklı bir yaklaşımla geliştirilmesi ve
uygulanması zorunluluğunu ortaya koyduğu belirtilmiştir. Yapılan bu karşılaştırmalı
değerlendirmelerde genel olarak
Mevcut programların davranışçı yaklaşıma dayalı ve öğretmen merkezli olduğu, bazı
programların 1980’li yıllarda geliştirildiğinden dolayı günün koşullarına uygun olmadığı, daha
çok içerik merkezli olduğu, çağdaş öğretim yöntem ve etkinliklerine yer vermediği,
programların beş yıllık zorunlu eğitim anlayışına göre hazırlandığı ve sekiz yıllık zorunlu
eğitime göre düzenlenmediği, ölçme ve değerlendirme anlayışlarının geleneksel olduğu ve
bilgiyi ezberlemeye dayalı olduğu (MEB, 2005a)
öne sürülmüştür.
Bu eleştiriler ve yukarıda belirtilen gerekçeler göz önünde bulundurularak, 2004
yılında Talim ve Terbiye Kurulu bünyesinde oluşturulan program geliştirme
komisyonları ile yeni programlar geliştirilmiş ve uygulanabilirliğini sınamak amacıyla
Türkiye genelinde belirli illerdeki pilot okullarda deneme çalışmaları yapılmıştır.
Deneme çalışmalarının kapsamında programların uygulanması sürecinde değerlendirme
çalışmaları da yapılmıştır. Buna karşın, yapılan çeşitli çalışmalarda deneme
uygulamalarının yetersiz olduğu, bir takım eksiklik ve tutarsızlıkları içerdiği, deneme
uygulaması süresinin kısa olduğu ve sistematik biçimde yürütülmediği (Gözütok,
Akgün ve Karacaoğlu, 2005; Baş Collins, 2005; EPÖ Profesörler Kurulu, 2006) vb.
yönlerden eleştiriler yapılmıştır.
Deneme çalışmalarının değerlendirilmesi sonucunda ise bir yıl sonra yani 2005-
2006 eğitim-öğretim yılında yeni programlar ülke çapındaki tüm ilköğretim okullarında
uygulanmaya başlanmıştır. Beş yıldır uygulanan programların etkililiğinin ya da
başarısının değerlendirilmesine yönelik MEB’in yapmış olduğu kapsamlı bir çalışma
olmamakla birlikte, EARGED tarafından 2005’te ilköğretim 1-5. sınıf programları için,
2006’da da 6-8. sınıf programları için, programların denendiği pilot okullarda anketler
ve bilgi formları yoluyla öğretmenlerden, okul müdürlerinden, müfettişlerden ve
öğrenci velilerinden yeni programlarla ilgili veriler toplanmış ve bunlara dayalı olarak
programların hedef ve kazanımlarından içeriğine, öğrenme-öğretme süreçlerinden
değerlendirme durumlarına kadar çeşitli değişiklik ve düzeltmeler gerçekleştirildiği
belirtilmiştir. Programların deneme çalışmalarının değerlendirilmesi sürecinde Talim
Terbiye Kurulu Başkanlığı bünyesindeki ihtisas komisyonlarının sonuçları
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
143
incelemelerini kolaylaştırmak amacıyla, her ders için ayrı bir rapor düzenlenmesi yolu
tercih edilmiştir. Raporların her birinde, önce program taslak kitapçığının
değerlendirilmesi, ikinci olarak programlardaki ünitelerin değerlendirilmesi, üçüncü
olarak öğretimin değerlendirilmesi, dördüncü olarak ölçme ve değerlendirme
uygulamalarının değerlendirilmesi ve beşinci olarak da öğretmenlerin sınıf içi
uygulamaları ile ilgili müfettiş gözlemleri ele alınmıştır. Dersler ile ilgili raporlarda, her
sınıf düzeyi ile ilgili değerlendirme ayrı ayrı yapılmıştır (MEB, 2005b; MEB, 2006).
Kısaca, bu değerlendirme çalışmalarının, geliştirilen programların Türkiye çapında
uygulanabilirliğinin denenmesi amacıyla pilot okullarda yapıldığı ve programların
uygulanması sürecindeki eksikliklerin, aksayan tarafların, programların güçlü ve zayıf
yönlerinin belirlenmesi amacıyla öğretmen, yönetici, müfettiş ve veli görüşlerinin
alınması suretiyle daha çok yansıtıcı bir değerlendirme niteliğinde olduğu söylenebilir.
Oysa, EPÖ Profesörler Kurulu’nun (2006) da vurguladığı gibi, eğitimde program
geliştirme sürecinde deneme uygulamalarının (pilot uygulama) ve bu uygulamadan elde
edilen dönütlerin önemli bir yeri vardır. Çünkü bu uygulamalar sırasında programın
işlevselliğinde ve işlerliğinde etkili olan olumsuz etmenler belirlenir ve program
taslağında bunları giderici önlemler alınır. Öte yandan deneme uygulamasının yapıldığı
örneklem kümesinin tüm evreni temsil edecek nitelikte olması da önemli bir koşuldur.
Ancak, Yeni İlköğretim Programının deneme uygulaması hem zaman yönünden hem de
örneklem yönünden yetersiz olduğu gibi, değerlendirmesinin de çağdaş program
geliştirme anlayışında öngörülen biçimde bağımsız ve tarafsız biçimde yapılmaması da
önemli bir eksiklik olarak görülmektedir. Ayrıca, yeni ilköğretim programlarının
hazırlanmasında, önceki programın uygulayıcılarından ve uygulama sonuçlarından
bilimsel bir süreç içinde dönütler alınmadığı görülmektedir.
MEB tarafından programların denenmesi sırasında yapılan değerlendirme
çalışmalarının dışında, 2005-2006 yılından bu yana uygulanan ilköğretim programları
ile 2008-2009’da uygulanmaya başlanan ortaöğretim programlarının kapsamlı ve
sistematik biçimde değerlendirilmesine yönelik program değerlendirme çalışmalarının
yapılmadığı gözlenirken, özellikle yeni ilköğretim programlarını gerek genel olarak,
gerekse de özel olarak ayrı ayrı derslerin farklı boyutlarını inceleyen yüksek lisans ve
doktora tezleri ile makaleler ve kongre/sempozyum bildirileri şeklinde gerçekleştirilen
çalışmaların yapıldığı görülmektedir. Bu çalışmalar, programların etkililiğini ve
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
144
başarısını, anket ve deneysel çalışmaları içeren nicel yöntemlerin yanı sıra, gözlem ve
mülakat gibi teknikleri içeren nitel yöntemlerle gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmaların bir
kısmının gerek ülke çapında ve daha geniş bir çalışma evreninde, gerekse derinlemesine
gerçekleştirildiği, büyük bir bölümünün ise bir il veya okul düzeyinde yapılan daha dar
kapsamlı nitelik taşıdığı söylenebilir.
TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER
Eğitim kurumlarının temel işlevlerini yerine getirebilme durumları, ancak
uyguladıkları eğitim programlarının tüm boyutlarıyla ve tüm paydaşlarının katılımıyla
değerlendirilmesi sonucunda belirlenebilir. Bu açıdan program değerlendirme,
tasarlanan ve uygulanan bir eğitim programının etkililiği hakkındaki bilgilerin
toplandığı, bu bilgilerin analiz edilip yorumlandığı ve sonuçta programın sürdürülmesi,
geliştirilmesi ya da sonlandırılması kararının alındığı bir süreçtir (Sağlam ve Yüksel,
2007). Okullarda uygulanan eğitim programlarının etkililiğini ölçmede kullanılabilecek
farklı program değerlendirme yaklaşımları ve çeşitli modeller bulunmaktadır. Özellikle
1950’li yıllardan sonra ortaya konan program değerlendirme yaklaşım ve modelleri
başta ABD’de olmak üzere dünyanın pek çok ülkesinde yaygın olarak kullanılmaya
başlanmıştır. Ülkemizde de 1950’li yıllardan sonra olmak üzere, daha çok 1960’lı
yıllardan sonra birçok deneme okulunda ve uygulanan programların
değerlendirilmesinde bu modellerden yararlanılmıştır. Program değerlendirme modelleri
büyük ölçüde program geliştirme yaklaşımlarına göre farklılık göstermektedir. Program
geliştirmedeki çeşitlilik nedeniyle program değerlendirme için de tek bir model
önermek mümkün değildir. Program değerlendirme çalışmalarında araştırmacılar kendi
amaç ve koşullarına en uygun modeli seçebilir veya bu modellerden yararlanarak yeni
bir model geliştirebilirler (Erden, 1998).
Ülkemizde program değerlendirme çalışmaları genel olarak iki düzeyde
gerçekleştirilmektedir. Bunlar: 1. Resmi olarak MEB tarafından, bünyesinde bulunan
kurumlar aracılığıyla, ve 2. Akademisyenler ve çeşitli araştırmacılar tarafından yapılan
lisansüstü tez, makale veya bildiri şeklinde yapılan çalışmalardır. MEB tarafından
geliştirilen ve uygulanan programlar zaman zaman gerekli görüldüğünde
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
145
değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme çalışmaları programların amaçlar
doğrultusunda işleyip işlemediği ve yeterli olup olmadığına yönelik geri dönüt
sağlamak, ve programların çıktılarının yetersizliklerine veya eksikliklerine ilişkin
çözümler bulmak amacıyla yapılmaktadır (Yaşar, 1998). 1960’lı yıllardan itibaren
program değerlendirme çalışmalarının dar kapsamlı olarak deneme okullarında
uygulanan programların değerlendirilmesi şeklinde gerçekleştirildiği, okullarda
uygulanan programların etkililiğinin ve başarısının değerlendirilmesinde genellikle uzun
süreli, sistematik ve bilimsel çalışmalar yürütülmediği söylenebilir.
Son yıllarda program değerlendirme çalışmalarına daha çok önem verilmekle
birlikte, programların uygulanabilirliğine karar vermek amacıyla, özellikle programların
denenmesi aşamasında genelde yansıtıcı değerlendirme yoluyla veriler toplanmakta ve
bu verilerin analizi ve değerlendirilmesi yapılarak program hakkında karar
verilmektedir. 2004 ilköğretim programlarının deneme çalışmalarında da genel olarak
bu yaklaşım izlenmiştir. Türkiye çapında pilot çalışmaların yapıldığı okullardaki
öğrenme-öğretme uygulamaları bir yıl boyunca izlenmiş, ayrıca yönetici, öğretmen,
müfettiş ve velilerden programlarla ilgili görüşler; anketler, bilgi formları veya
mülakatlar aracılığıyla, alınarak programların genel itibariyle başarılı olduğuna karar
verilerek tüm Türkiye’de uygulanma kararı alınmıştır.
Sonuç olarak, reform niteliğinde görülen ve geliştirilmesi gayet yerinde olan yeni
ilköğretim programlarının deneme uygulamasının sadece bir yılda gerçekleştirilmesinin
ve program değerlendirme sürecinin tüm aşamalarının sistematik biçimde yerine
getirilmeden ülke çapında uygulanmasına karar verilmesinin, program geliştirme ve
program değerlendirmenin temel ilkelerine uygun olmadığı söylenebilir. Bu durumun,
programların uygulanmasından bugüne kadar, başta öğrenme-öğretme süreçleri ve
değerlendirme durumları olmak üzere pek çok konuda sorunların yaşanmasına etki
ettiği, bu konuda yapılan nicel ve nitel türden çok sayıda çalışmanın bulguları tarafından
da ortaya konmuştur. Bu çalışmalardan bazıları şunlardır: Acar, 2007; Çelenk, 2009;
Gömleksiz ve Dilci, 2007; Güven, 2008; Karacaoğlu ve Acar, 2009; Korkmaz, 2006;
Özdemir, 2008; Üstün, 2008.
Buna göre, hâlihazırda uygulanan programların gerçek anlamda etkili ve başarılı
olup olmadığını belirlemek için yansıtıcı, biçimlendirici ve düzey belirleyici
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
146
değerlendirme biçimlerinin her birinin kullanılması; öğretmenlerin, öğrencilerin,
yöneticilerin, müfettişlerin, velilerin, akademisyenlerin ve sivil toplum kuruluşlarının
görüş ve eleştirilerinin dikkate alınması; program değerlendirme sürecinin temel
adımlarının uzun süreli, kapsamlı ve sistemli biçimde uygulanması ve ayrıca PISA,
TIMMS gibi uluslararası sınav sonuçlarının dikkate alınması gereklidir. Bunun yanında,
bundan sonraki programların geliştirilmesi sürecinde mevcut programların, bütün
boyutları dikkatli biçimde incelenerek program değerlendirme ilkelerine dayalı olarak
değerlendirilmesi, programların birleştirilmiş sınıflarda da uygulanabilirliğinin
incelenmesi ve sınanması; programların toplumsal ve bireysel ihtiyaçlar, bilim ve
teknolojideki gelişmeler, ulusal ve uluslar arası ekonomik gereksinimler ve koşullar,
konu alanındaki ve eğitim alanındaki değişme ve gelişmeler göz önüne alınarak
geliştirilmesi önerilebilir.
KAYNAKÇA
Acar, H. (2007). Yeni ilköğretim programlarının öğretmen görüşlerine dayalı olarak
değerlendirilmesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Eskişehir Osmangazi
Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü.
Baş Collins, A. (2005). İlköğretim Türkçe programları pilot uygulama değerlendirmesi.
Yeni İlköğretim Programlarının Değerlendirilmesi Sempozyumu, Eğitimde
Yansımalar VII, 14-16 Kasım, Erciyes Üniversitesi. Ankara: Sim Matbaası.
Bellon, J.J., & Handler, J.R. (1982). Curriculum development and evaluation. A design
for improvement. Dubuque, Iowa: Kendall/Hunt Publishing Company.
Çelenk, S. (2009). İlköğretim okulları 1.-5. sınıf programlarının birleştirilmiş sınıflı köy
okullarında uygulanabilirlik düzeyi. XVIII. Eğitim Bilimleri Kurultayı, 1-3 Ekim
2009, Ege Üniversitesi.
Demirel, Ö. (1992). Türkiye’de program geliştirme uygulamaları. H.Ü. Eğitim Fakültesi
Dergisi, 7, 27-43.
Demirel, Ö. (2006). Eğitimde program geliştirme. Kuramdan uygulamaya. Ankara:
PegemA Yayıncılık.
Doğan, H. (1997). Eğitimde program ve öğretim tasarımı. Ankara: Önder Matbaacılık.
EPÖ (Eğitim Programları ve Öğretim) Alanı Profesörler Kurulu. (2006). İlköğretim 1-5.
sınıflar öğretim programlarını değerlendirme toplantısı (Eskişehir) sonuç
bildirgesi. İlköğretim Online, 5(1), 1-8, 2006, [Online]: http://ilkogretim-
online.org.tr
Erden, M. (1998). Eğitimde program değerlendirme. Ankara: Anı Yayıncılık.
Ertürk, S. (1998). Eğitimde program geliştirme. Ankara: Meteksan A.Ş.
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
147
Gömleksiz, M.N., & Dilci, T. (2007). Yeni ilköğretim programının etkililiğine ilişkin
ilköğretim müfettişlerinin görüşlerinin değerlendirilmesi: Nitel bir araştırma.
XVI. Eğitim Bilimleri Kongresi, 5-7 Eylül 2007, Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
Gözütok, F.D. (2003). Türkiye'de program geliştirme çalışmaları. Milli Eğitim, 160.
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/gozutok.htm adresinden 18 Kasım 2009
tarihinde alınmıştır.
Gözütok, F.D., Akgün, Ö.E., & Karacaoğlu, Ö.C. (2005). İlköğretim programlarının
öğretmen yeterlikleri açısından değerlendirilmesi. Yeni İlköğretim
Programlarının Değerlendirilmesi Sempozyumu, Eğitimde Yansımalar VII, 14-
16 Kasım, Erciyes Üniversitesi. Ankara: Sim Matbaası.
Güven, B., & İleri, S. (2006). Program değerlendirme kavramı ve ilköğretimde program
değerlendirme çalışmalarına kuramsal bir bakış. Türkiye Sosyal Araştırmalar
Dergisi, 10(1-2), 141-163.
Güven, S. (2008). Sınıf öğretmenlerinin yeni ilköğretim ders programlarının
uygulanmasına ilişkin görüşleri. Milli Eğitim, 177, 224-236.
Karacaoğlu, Ö., & Acar, E. (2009). Yeni programların uygulanmasında öğretmenlerin
karşılaştığı sorunlar. XVIII. Eğitim Bilimleri Kurultayı, 1-3 Ekim 2009, Ege
Üniversitesi.
Kaya, Z. (1997). Eğitimde program değerlendirme sürecinin temel işlemleri. Gazi
Üniversitesi, Endüstriyel Sanatlar Eğitim Dergisi, 5(5), 59-72.
Kısakürek, M.A. (1969). Eğitim programlarının geliştirilmesi ile öğretim süreçleri
arasındaki ilişkiler. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 2(1),
45-53.
Klenowski, V. (2010). Curriculum evaluation: Approaches and methodologies.
International Encyclopedia of Education. Elsevier Ltd.
http://eprints.qut.edu.au/26163/1/Klenowski_curriculum_evaluation.pdf
adresinden 30.01.2010 tarihinde alınmıştır.
Korkmaz, İ. (2006). Yeni ilköğretim birinci sınıf programının öğretmenler tarafından
değerlendirilmesi. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16,
419-431.
Küçükahmet, L. (2009). Program geliştirme ve öğretim. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
Marsh, C.J., & Willis, G. (2007). Curriculum: Alternative approaches, ongoing issues.
New Jersey: Pearson Prentice Hall.
McNeil, J.D. (2006). Contemporary curriculum. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.
MEB. (2005a). Talim Terbiye Kurulu program geliştirme çalışmaları.
http://ttkb.meb.gov.tr/programlar/prog_giris/prg_giris.pdf adresinden 18 Kasım
2009 tarihinde alınmıştır.
MEB. (2005b). Öğretim programlarının değerlendirme raporu (İlköğretim 1-5. sınıflar
Hayat Bilgisi, Türkçe, Matematik, Fen ve Teknoloji, Sosyal Bilgiler). Eğitimi
Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı.
http://earged.meb.gov.tr/earged/subeler/olcme_degerlendirme/dokumanlar/index
.html adresinden 18 Kasım 2009 tarihinde alınmıştır.
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
148
MEB. (2006). Öğretim programlarının değerlendirme raporu (İlköğretim 6. sınıflar
Türkçe, Matematik, Fen ve Teknoloji, Sosyal Bilgiler). Eğitimi Araştırma ve
Geliştirme Dairesi Başkanlığı. http://earged.meb.gov.tr/earged/subeler/
olcme_degerlendirme/dokumanlar/index.html adresinden 18 Kasım 2009
tarihinde alınmıştır.
Oliva, P.F. (2009). Developing the curriculum. New York: Pearson Allyn and Bacon.
Ornstein, A. C., & Hunkins, F.P. (2004). Curriculum foundations: Principles and
theory. Boston: Allyn and Bacon.
Özçelik, D.A. (1998). Eğitim programları ve öğretim (genel öğretim yöntemi). Ankara:
ÖSYM Yayınları.
Özdemir, S.M. (2008). Yeni ilköğretim programlarının birleştirilmiş sınıflarda
uygulanabilirliğine ilişkin nitel bir çalışma. XVII. Eğitim Bilimleri Kongresi, 1-3
Eylül 2008, Sakarya Üniversitesi.
Popham, W.J. (1988). Educational evaluation. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice
Hall.
Posner, G.J. (2004). Analyzing the curriculum. New York: Mcgraw-Hill Companies,
Inc.
Sağlam, M., & Yüksel, İ. (2007). Program değerlendirmede meta-analiz ve meta
değerlendirme yöntemleri. Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Dergisi,
18, 175-188.
Saylor, J.G., Alexander, W.M., & Lewis, A.J. (1981). Curriculum planning for better
teaching and learning. New York: Holt, Rinehart and Winston.
Stufflebeam, D.L. (2000). The CIPP model for evaluation. İçinde D.L. Stufflebeam,
G.F. Madaus, & T. Kellaghan (Ed.), Evaluation models. Viewpoints on
educational and human services evaluation. Boston: Kluwer Academic
Publishers.
Turgut, M.F. (1983). Program değerlendirme. Cumhuriyet döneminde eğitim. İstanbul:
Milli Eğitim Basımevi.
Tyler, R.W. (1949). Basic principles of curriculum and instruction. Chicago: The
University of Chicago Press.
University of Central Florida. (2008). Program assessment handbook. Guidelines for
planning and implementing. http://oeas.ucf.edu/doc/acad_assess_handbook.pdf
adresinden 26 Aralık 2009 tarihinde alınmıştır.
Üstün, A. (2008). Sınıf öğretmenlerinin yeni ilköğretim programının yapısal öğeleri
boyutunda karşılaştıkları sorunlar ve çözüm önerileri. XVII. Eğitim Bilimleri
Kongresi, 1-3 Eylül 2008, Sakarya Üniversitesi.
Varış, F. (1988). Eğitimde program geliştirme. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Varış, F. (1998). Temel kavramlar ve program geliştirmeye sistematik yaklaşım. İçinde
A.Hakan (Ed.), Eğitim bilimlerinde yenilikler (sf.3-19). Eskişehir: Anadolu
Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları.
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Aralık 2009. Cilt:VI, Sayı:II,126-149
http://efdergi.yyu.edu.tr
149
Wiles, J. & Bondi, J. (1993). Curriculum development: A guide to practice. NY:
McMillan Publishing Company.
Wolf, P., Hill, A., & Evers, F. (2006). Handbook for curriculum assessment. Guelph,
Ontario: University of Guelph Publications.
http://www.tss.uoguelph.ca/resources/pdfs/HbonCurriculumAssmt.pdf
adresinden 14 Aralık 2009 tarihinde alınmıştır.
Yaşar, Ş. (1998). Evaluation of educational programmes in Turkey. AECT Annual
Meeting, San Diego. (ERIC Document No. ED 419 846).
