Content uploaded by Zygmunt Kruczek
Author content
All content in this area was uploaded by Zygmunt Kruczek on Oct 28, 2021
Content may be subject to copyright.
PROKSENIA
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia metody badań
10
PROKSENIA
Zygmunt KruczekZygmunt Kruczek – geograf, dr nauk o kulturze fizycznej,
kierownik Zakładu Geografii Turystyki AWF w Krakowie,
adiunkt w Zakładzie Turystyki Uniwersytetu Ekonomicz-
nego w Katowicach. Specjalizuje się w badaniach nad
atrakcjami turystycznymi, regionalnymi aspektami geografii
turystyki, promocją i informacją turystyczną oraz w proble-
matyce kształcenia kadr dla turystyki. Autor, współautor i redaktor wielu pod-
ręczników (m.in.: „Polska. Geografia atrakcji turystycznych”, „Krajoznawstwo.
Teoria i metodyka”, „Europa. Geografia turystyczna”, „Kraje pozaeuropejskie.
Zarys geografii turystycznej”, „Regiony turystyczne”, „Encyklopedia Geogra-
fia turystyczna świata” oraz licznych opracowań krajoznawczych. Podróżnik
(odwiedził ponad 90 krajów), przewodnik i pilot wycieczek, prezes Polskiej
Federacji Pilotażu i Przewodnictwa.
Intencja autora recenzowanej pracy zmierzająca do uporządkowania poglą-
dów na istotę atrakcji, porównanie definicji i kryteriów klasyfikacji, zasłu-
guje na uwagę, gdyż pozwala Czytelnikowi na całościowy ogląd problemu.
Podstawowym celem pracy jest identyfikacja i opis metod badań nad atrak-
cjami turystycznymi. Istotnym i wartościowym wzbogaceniem owego opisu
jest jego ilustrowanie przykładami konkretnych badań. Należy podkreślić,
iż wspomniane zamierzenia autora nie maja odpowiednika w polskiej literatu-
rze fachowej i w pełni zasługują na opublikowanie.
prof. dr hab. Janusz Zdebski
Seria – monografie
Zygmunt Kruczek
Atrakcje turystyczne
Fenomen, typologia, metody badań
PROKSENIA
Kraków 2011
Zygmunt Kruczek
Atrakcje turystyczne
Fenomen, typologia, metody badań
Recenzenci: prof. zwycz. dr hab. Krzysztof Mazurski
prof. dr hab. Janusz Zdebski
Korekta tekstu: Marek Chadziński
Zdjęcia na okładce: 1. Zamek Neuschwanstein w Bawarii (fot. Z. Kruczek)
2. Monolity Stonehenge w południowej Anglii (fot. Z. Kruczek)
3. Lady Knox – mydlany gejzer w Waiotapu w Nowej Zelandii
(fot. Z. Kruczek)
4. Eurodisneyland w Paryżu (fot. R. Winiarski)
Wydawca: Wydawnictwo PROKSENIA
ul. Sarego 23/2, 31-047 Kraków, tel./fax: + 48 12 421 63 80
www.proksenia.pl, e-mail: proksenia@proksenia.pl
Publikacja z serii „Monografie o tematyce turystycznej”10
Spis treści
Wprowadzenie ...........................................................................................................................................5
1. Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej ...................................7
1.1. Pojęcie atrakcji turystycznych ......................................................................................................... 7
1.2. Typologia atrakcji turystycznych ...................................................................................................19
1.3. Między atrakcją a pułapką turystyczną – współczesne dylematy turystyki kulturowej ................ 28
2. Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych .............................................................. 45
2.1. Ewolucja atrakcji turystycznych ....................................................................................................45
2.2. Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych (przykłady, przypadki) ....................... 49
2.3. Czynniki determinujące rynek atrakcji turystycznych ..................................................................60
3. Metody badań i oceny atrakcji turystycznych .................................................................................65
3.1. Badania osób odwiedzających atrakcje turystyczne ......................................................................72
A. Test zróżnicowania semantycznego..........................................................................................75
B. Badania nad satysfakcjami .......................................................................................................77
C. Oceny wrażeń i korzyści z odbioru atrakcji M. Nowackiego ...................................................85
3.2. Badania marketingowe nad jakością atrakcji ................................................................................86
A. Segmentacje odbiorców atrakcji turystycznych .......................................................................86
B. Analiza ASEB/SWOT ..............................................................................................................89
C. Ocena ekspozycji i form interpretacji ....................................................................................... 94
3.3. Wykorzystanie cyklu ewolucji obszarów turystycznych (TALC) R. W. Butlera
do interpretacji rozwoju atrakcji na przykładzie Kopalni Soli „Wieliczka” ................................. 96
A. Cykliczność rozwoju Kopalni Soli w Wieliczce ...................................................................... 96
3.4. Wybrane narzędzia i techniki badań ...........................................................................................105
A. Szkocki formularz oceny atrakcji ........................................................................................... 105
B. Kwestionariusz SERVQUAL w badaniach M. Nowackiego w Rogalinie ............................. 106
C. Kwestionariusz badania atrakcji turystycznych (wzór australijski) .......................................107
3.5. Wykorzystanie „Kół przyszłości” (The Futures Wheel) w planowaniu rozwoju
atrakcji turystycznych ................................................................................................................. 108
3.6. Metody oceny wartości atrakcji turystycznych ...........................................................................119
3.7. Kompleksowe badania atrakcji i atrakcyjności turystycznej .......................................................128
4. Atrakcje a produkt turystyczny.......................................................................................................131
Posłowie ..................................................................................................................................................147
Streszczenie ............................................................................................................................................151
Summary ................................................................................................................................................161
Literatura ...............................................................................................................................................171
ANEKS. Narzędzia oceny atrakcji turystycznych .............................................................................179
Ankieta pomiaru profilu semantycznego atrakcji turystycznej ..........................................................181
Kwestionariusz badania atrakcji turystycznych stosowany przez Instytut Turystyki w Warszawie ..182
Kwestionariusz oceny atrakcji turystycznej .......................................................................................183
Kwestionariusz australijski P. J. Benckendorffera badania atrakcji turystycznych ............................ 188
Table of Contents
Introduction ...............................................................................................................................................5
1. The Concept of Tourist Attractions in the Professional Literature in Poland and the World ....... 7
1.1. The Concept of Tourist Attractions ................................................................................................. 7
1.2. The Typology of Tourist Attractions .............................................................................................19
1.3. Between Attraction and Tourist Trap – Contemporary Dilemmas in Cultural Tourism................ 28
2. Contemporary Trends in Creating Tourist Attractions .................................................................. 45
2.1. The Evolution of Tourist Attractions ............................................................................................. 45
2.2. Contemporary Trends in Creating Tourist Attractions (Examples, Case Studies) ........................49
2.3. Factors Determining the Tourist Attraction Market ...................................................................... 60
3. Methods of Researching and Evaluating Tourist Attractions ......................................................... 65
3.1. Research on People Visiting Tourist Attractions ...........................................................................72
A. The Semantic Differential Test ................................................................................................. 75
B. Research on Satisfaction ........................................................................................................... 77
C. M. Nowacki’s Evaluations of Impressions and Benefits in Viewing Attractions ....................85
3.2. Marketing Research on Attraction Quality ....................................................................................86
A. Segmentation of Tourist Attraction Visitors .............................................................................86
B. The ASEB/SWOT Analysis .....................................................................................................89
C. Evaluation of an Exhibition and Forms of Interpretation ......................................................... 94
3.3. Using R. W. Butler’s Tourist Area Life Cycle (TALC) to Interpret the Development
of an Attraction, e.g. the Salt Mine in Wieliczka .......................................................................... 96
A. The Cyclical Development of the Salt Mine in Wieliczka ....................................................... 96
3.4. Selected Research Tools and Techniques ....................................................................................105
A. The Scottish Formula for Evaluating Attractions ...................................................................105
B. The SERVQUAL Questionnaire in M. Nowacki’s Research in Rogalin ............................... 106
C. A Questionnaire for Researching Tourist Attractions (Australian Model) .............................107
3.5. Using the “Future Wheel” in Planning the Development of Tourist Attractions ........................ 108
3.6. Methods of Evaluating the Value of Tourist Attractions .............................................................119
3.6. Complex Research into Tourist Attractions and Attractiveness ..................................................128
4. Attractions and the Tourist Product ...............................................................................................131
Afterword ...............................................................................................................................................147
Summary (Polish) ..................................................................................................................................151
Summary (English) ...............................................................................................................................161
Literature ...............................................................................................................................................171
APPENDIX. Tools for Evaluating Tourist Attractions ...................................................................... 179
A survey for the semantic profile of a tourist attraction ..................................................................... 181
Questionnaire for researching tourist attractions, used by the Tourism Institute in Warsaw ............. 182
Questionnaire for Evaluating Tourist Attractions ............................................................................... 183
P. J. Benckendorffer’s Australian Questionnaire for Researching Tourist Attractions ......................188
— 161 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia, Kraków 2011
SUMMARY
Tourist attractions are defined as the key ingredient of the tourist market and an im-
portant element of the tourism system, as they stimulate interest in travel to the destination,
and ensure the satisfaction of visitors to an area. They are a magnet that attracts tourists
to a region, and they raise demand for other tourist services.
Tourist attractions have become a phenomenon of our times, and alongside the be-
haviors that coincide, they are altogether one of the most complex and highly structured
universal codes that go to create contemporary societies. The “tourist matrix” is made up
of recommended settlements, cities, regions, and sites worth visiting, upon which the tour-
ist can, insofar as he desires, inscribe his own experiences and discoveries of places, sites,
people and events.
The role of tourist attractions is changing in the post-modern world. Consumer demands
and the innovations of tourism organizers have led to changes and evolutions on the tour-
ist attraction market, one result of which has been the diversification of this sector. Tourist
attractions are changing dynamically in terms of form, location, scale, and style.
This paper structures viewpoints on the essence of the attraction, and compares defi-
nitions and classification criteria. To this end, it arranges information in tables, showing
the evolution of the definitions and the classifications of attractions.
The main aim of this work is to identify and to describe a method of studying tourist
attractions. It proposes a division of methods and discusses the most important research
tools and technologies being applied. As far as possible, the ways of applying the methods
under discussion are illustrated with reference to particular research. Some of these draw
from the author’s own research of past years. Research on tourist attractions has enormous
significance for the development of tourism, and in particular for the creation of new tourist
products and the perfection of old ones, and for the effective management of attractions.
The notion of “attraction” derives from the Latin (attraho, attraxi), and through
the French (attracto/attrecto) went on to be popularized in many different languages
by the English term “tourist attraction”. In the colloquial and etymological sense of the word,
it signifies areas in spaces that, because of their special attributes, draw our attention.
The term “tourist attraction” is difficult to define for many reasons. Firstly, it is hard
to fix the number of visitors necessary to acknowledge a given place as a tourist attraction.
— 162 —
A helpful criterion for calling a place an attraction could be the purpose of its being visited.
The issues of categorization and classification are complicated because of the complex na-
ture of the sector of the attraction as a whole. The existing definitions presented here differ
in terms of their aims, disciplinary approaches, and applicability in practice.
The definition of “tourist attraction” has occupied many researchers in this field. The
term “tourist attraction” was introduced to the literature by Cohen in 1972. It is divided
into real ones, which draw tourists because of their special qualities, and fabricated ones,
“invented” for tourists to use. In Cohen’s view, a characteristic attribute of mass tourism
is the phenomenon of the transformation involved in additionally “brightening up” tour-
ist attractions. This monograph performs analyses of the definition of attractions that have
been written by Lundberg, Goodal, Lew, and Davidson. A more in-depth commentary is
made on the systematic definition of attractions by MacCannel, formulated on the margins
of his concept of the tourist experience. The MacCannelian understanding of attraction is
based on an analysis of the term on the basis of semiotics. Adopting the classical three-part
construction of the sign from semiotics – “the sign represents something to someone” – he
proposes a similar relational structure of the tourist attraction as a sign. The tourist attrac-
tion is a sign with a complex structure, an empirical relationship between the tourist, the
place, and the significance – the information concerning the place.
Necessary frameworks for understanding the system of attractions are marked out by
Leiper, Gunn, and recently, Benckerdorfer, introducing such aspects as “core of attractions”
(root of the resources) and “markers” to the system. Other who have discussed the essence
of attractions include Pearce, Urry, Swarbrook, Wall, Walsh-Heron, and Stevens. They have
indicated the difference between tourist attractions, which are devoted to cultural tourism,
and pseudo-attractions, also known as “tourist traps.” Following an overview of attractions
(supported by tabular layouts) we can state that a tourist attraction is all the constitutive
elements of a tourist product (the virtues of the places and events, objects, and authentic
products of higher culture) marked out as special, capable of drawing tourists and decisive
in the fact that they have chosen this area, and not another. Combined with tourist serv-
ices, they create a tourist product. This definition covers both the nature of the value of the
attraction as a special and valuable site, singled out by a marker, and the capability of the
attraction to create a tourist product.
This definition of attractions shows that they are diverse in terms of their form, genesis,
and character. They are also mass phenomena. There are many opinions on the classification
of tourist attractions. This monograph discusses over a dozen propositions for the classifi-
cation of tourist attractions, arranged in tables. The most widespread in the literature is the
division of attractions put forward by Swarbrooke, who arranged them into four groups:
Summary
— 163 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
1) natural tourist attractions,
2) man-made works,
3) places originally designed and built as attractions,
4) cultural, religious, and sport events.
Another classification, also proposed by Swarbrooke, is the division into basic attrac-
tions, which are the main impetus for the journey, and second-rung ones – i.e. “roadside
attractions.”
Attractions can also by distinguished in terms of their owner, range of effect, number
of visitors, location, size, and potential clientele (and their expectations). Gunn’s typology
of attractions draws from the time spent at an attraction, which differentiates attractions
requiring a brief stay (transit) and those where visitors spend most of the time of their
journeys, i.e. destinations. With regards to their spatial character, Wall divides tourist at-
tractions into three types: point, linear, and surface. These three types of attractions can
be found in various assortments. In a single country, destination areas such as the seaside
recreation areas or national parks can be analyzed as a collection of point attractions. On
the other hand, an independent destination area can be a combination of point, line and
surface attractions, or a collection of areas both attractive and unattractive for tourists. An
attraction like a fun park or a museum can also be classified from this perspective. Point
attractions can be regarded as one-dimensional, line attractions as two-dimensional, and
surface attractions as multi-dimensional. These dimensions carry differences in the spread
of tourists and, consequently, in the opportunities for the economical exploitation of the
various sorts of areas.
Classifications are indispensable in comparing various sites in the attractions sector.
Many methods of classification have evolved in the course of research. They are most often
based on criteria such as manner of creation and character of the area. Combining these clas-
sifications, we arrive at a multidimensional matrix. One example might be Benckendorff’s
two-dimensional matrix, with its criterion of the origin of the attraction and its character
(place, event). The four-dimensional matrix by Fyall, Garrod, and Leask is more developed
– the authors considered such criteria as origin of the attraction, its accessibility, form of
management, and range.
Another division presented by the author divides attractions representing a defined
cultural value and fabricated attractions, which have no such value. We might call these
“pseudo-attractions,” or more vividly, “tourist traps.” Tourist traps are meant to draw tourists
at all costs, appealing to unsophisticated tastes (kitsch, an object or event with no cultural
value). They are situated in low culture. The aim of the trap is to extract tourists’ money,
and products based on traps are the flip-side of the notion of “cultural tourism.”
— 164 —
To sum up the divisions of tourist attractions identified in the monograph and pre-
sented in the table included here, we can distinguish three main perspectives on classifying
attractions:
1) Ideographic – emphasizing the qualities of the environment, including the beauty
of nature, climate, culture, and social customs. This classification is a ranking
series from “nature,” through “nature/man,” to “man”;
2) Organizational – focusing on the space, capacity, and temporal attributes.
This classification is a continuum from “single/isolated,” to “collective/tied”;
3) Cognitive – emphasizing the perception and experience of the visitor. The clas-
sification goes from “safe” to “risky.”
Attractions are irrevocably tied to the flourishing of travel, and currently, to the de-
velopment of tourism. This paper discusses the creation and evolution of tourist attrac-
tions. In general, we can state that the oldest attractions are either natural, or those which
were built for an aim other than attracting tourists (e.g. the Great Coral Reef, the Pyramids
in Egypt). Conversely, many contemporary attractions are built with visitors in mind,
e.g. the Disney World fun parks. This evolution encompasses changes in motives for travel
from the Seven Wonders of the ancient world, the medieval sanctuaries and the wide spec-
trum of attractions that inspired the interests of travelers in the age of the Renaissance.
The birth of modern tourism, from the fashionable grand tour to contemporary forms
of travel, have caused an avalanche growth of attractions.
This trend in the development of attractions is continued with the increase of leisure
time, the increase in people’s mobility, and people’s growing wealth. After World War II,
we have seen a real boom in tourist attractions. Many investors, tourist organizations and
associations, and local governments have put their money on the creation of theme-based
tourist attractions. The entertainment industry has decided to create Disneyland-style theme
parks. Farms, factories, and mines have joined forces to create new attractions based on the
historical value of their heritages. To these we must add vast shopping malls and marinas
changed into tourist attractions. The last two decades of the twentieth century brought an
unprecedented rise in the development of tourist attractions. Their number doubled in many
countries. We can confidently speak of the phenomenon of tourist attractions – the market
is dynamically growing to accommodate the needs of tourists and tourism organizers.
This analysis of the evolution of tourist attractions draws attention to social and tech-
nological changes, as well as changes in the needs of visitors. This brief overview sug-
gests that attractions are forever being manufactured, discovered, created, and adminis-
trated to adapt to the needs and tastes of visitors, and the development of attractions has
gained the interest of government administrations of tourist reception countries, tourist
regions, and the entire tourism branch. The monograph uses as case studies the creation
Summary
— 165 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
and development of such attractions as the Eurodisneyland Resort Paris, Las Vegas as a gam-
bling capital, the Salt Mine in Wieliczka as an example of a cultural attraction, and Dubai
as a world tourist attraction that is mined with tourist traps. In this part of the monograph,
we turn our attention to factors that determine the tourist attraction market, particularly so-
cio-cultural, economic, political, and technical factors.
The monograph devotes the most attention to methods of researching and evaluating
tourist attractions. As with research into tourism itself, tourist attractions are also the sub-
ject of interest of various disciplines. Attractions are investigated by the social sciences
– psychologists, sociologists, and teachers – as well as by economics and geography schol-
ars. We come across complex methods of evaluating tourist attractions in regional studies
after the first half of the 20th century. There also appear works that include a classification
of “ideographic attraction,” research into tourist preferences, and evaluations of the unique-
ness of attractions or analyses of their transport accessibility. Research into the potential
of attractions and their popularity is increasingly conducted.
Appreciating the significance of attractions in the development of the economy, na-
tional tourist organizations and associations initiate and implement systems for research-
ing and evaluating them. The present work discusses research conducted on the initiative
of Scottish and Australian National Tourist Organizations with the aid of tools in the form
of questionnaires (included in the appendix). The task of national and regional tourist or-
ganizations is to encourage the managers of these sites to conduct systematic research
on visitors, and evaluations of exhibitions and the quality of the services. It is also advis-
able to introduce quality standards and a system of evaluation and categorization to help
managers of attractions in perfecting the quality of their tourist product.
Research into tourist attractions is conducted on both a macro scale (systematized com-
parison or evaluation of the attractiveness of a place, destination, country, or region) and
on the scale of single attractions. In the latter case, research seeks to improve the quality
and attractiveness of the relevant tourist product, or to perfect the offer.
Various methods are applied in researching tourist attractions. The most common
is various kinds of attempts at evaluation through ranking lists. Analyses of the distribution
of attractions are conducted in geography studies. Attractions are the subject of marketing
research (e.g. research of the tourist attraction market, evaluation of the quality of the attrac-
tion as the core of the tourist product) and behavioral research (evaluation of the reception
of the attraction, analysis of impressions from having visited the attraction).
Research on visitors visiting tourist attractions deserves our special attention. This aims
to gain information on the people visiting: their socio-demographic and psychographic at-
tributes, their motivations, impressions, activities, attitudes, the knowledge they take away
— 166 —
and other benefits, and their preferred ways of spending free time. For teams managing
attractions, information on people who for some reason do not visit attractions is also im-
portant – their socio-demographic attributes, and above all, the reasons for their passivity.
Many works are devoted to knowledge acquired while visiting attractions. An analysis
of the factors determining the perception of knowledge is also important for the creators
of attractions, as well as guidebooks and tour guides. To this end, we have described the
research conducted in the castle in Łańcut and at a youth camp, and an attempt to construct
a model for effective learning in attractions (e.g. a “perceptive visitor” model).
Among the methods applied in marketing research special attention should go to the
use of the semantic differential test to gather consumer/tourist opinions on the attributes
of attractions. This method is applied to define tourists’ imagining of a tourist product,
as well as to a region, city, or site. A semantic profile can be constructed based on an evalu-
ation of various attributes of a given tourist product. The semantic differential test has been
used in researching the satisfaction of tourists visiting the Salt Mine in Wieliczka and us-
ing the Bydgoszcz Water Tram, and is has been used to describe the Urban Engineering
Museum in Krakow as a case study.
Other research concerns visitors’ satisfaction in tourist attractions. The initiators
of attractions in particular might commission a survey of visitor satisfaction and conduct
a detailed analysis of their expectations and impressions. A case study describes the “flow-
-simplex” method of analyzing visitor satisfaction at tourist attractions, used in Norway
with regards to six of the country’s tourist attractions (exhibitions, museums, a writer’s
house). We find an evaluation of the impressions from and virtues of taking in attractions
in numerous works by Nowacki, whose research permits us to isolate eleven groups of im-
pressions experienced while visiting tourist attractions. These are: educational, aesthetic,
romantic and emotional, retrospective, relaxational, socially interactive, fun, recreationally
active, introspective and contemplative, escapism, as well as those linked with shopping,
the purchase of souvenirs, and delving into the terrain.
One type of research on people visiting tourist attractions is to group them into seg-
ments with similar attributes. Most frequently, segmentation is performed as an initial stage
to other marketing research. This paper discusses the principles and diverse criteria for seg-
mentation applied in research on tourist attraction visitors, demonstrating the multidimen-
sional evaluation matrix applied in practice.
Of the methods used in marketing, we have focused on the ASEB/SWOT analysis,
which extends the traditional SWOT analysis (Strengths, Weaknesses, Opportunities,
and Threats). It was developed in order to stimulate the development and promotion of man-
aged tourist attractions. As a tool to help in managing a client-focused site, it concentrates
on the needs, motives, impressions, and satisfaction of the visitors, causing the sensation
Summary
— 167 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
that visiting the attraction was pleasant experience, and prompting the desire to revisit
the place. This classical analysis of SWOT has been given an added dimension – levels
of demand hierarchies. This expanded analysis seeks to foreground the needs of the museum
visitor. An ASEB/SWOT analysis might help in evaluating the effectiveness of particular
exhibitions, the attractiveness of the issues explored, their manner of presentation and their
interpretation. It allows us to unravel the sensations and expectations of museum visitors.
This is a tool that can significantly aid a museum to acquire new visitors, and also to ac-
quire supporting funds from various sources, which causes it to become more attractive.
As a case study illustrating the use of this method in research on tourist attractions,
we present the results of an analysis conducted for the National Museum of Agriculture
in Szreniawa.
Evaluations of exhibitions and forms of their interpretation are valuable for the man-
agement of tourist attractions. The exhibitions of a tourist attraction can be evaluated
at various stages of development. The evaluation can be reached on the basis of the exhi-
bition concept, from the point of view of the functionality of the whole of the exhibition,
and based on the value of the various components of the design and their contexts. Most
frequently, it is the manner of visiting the exhibition that is evaluated, the time spent in it
by visitors, the pieces observed (tables, panels, pictures, showcases, dioramas, interactive
kiosks), and the reaction of visitors to the contents of the exhibition. The literature gives
us two indicators characterizing an exhibition. The first is called “power to attract,” i.e.
the exhibition’s ability to draw the attention of visitors, the other is “power to hold,” or
the ability to keep visitors at the exhibition. The former can be measured by number of visi-
tors interested in the exhibition, and the second in the time they spend at the exhibitions.
The methods used in researching visitors are: motion scanning in various exhibition halls
or sites (recording visitors’ paths, measuring total visiting times and time devoted to vari-
ous exhibitions), observing and recording behavior of visitors on special forms, photometric
methods (periodic photographs, taping on camera).
Attractions and their accompanying services often create a more or less complex tour-
ist product. In the professional marketing literature we find numerous conceptions of the
evolution of the product, among which the product life cycle formula is the best known.
The literature most often confirms R. W. Butler’s concept known by the acronym TALC
(Tourism Area Life Cycle). It describes changes occurring in the evolution of a tourist
area. These changes are described through six phases, characterized by variable dynamics
and paths of development of the analyzed area, using symptomatic variables in the form
of numbers of visitors to a defined region over the course of a year. R. W. Butler’s cycle
can be useful in interpreting the development of a tourist attraction. This monograph uses
his method to depict the development phases of Poland’s largest tourist attraction – the Salt
— 168 —
Mine in Wieliczka. The stormy history of the mine’s tourist paths prove that achieving their
present socio-economic significance has been tied to many dramatic moments and difficult
changes. An overview of the events tied to the mine and the course of the symptomatic
curve of its tourist development lead us to reflect that, from the perspective of the history
of the tourist activity in the mine to date, the difficulties it has encountered were only tran-
sitional. It would even seem that some of the chance occurrences (e.g. a water leak block-
ing access to the tourist path) forced inevitable developmental changes in the mine. They
facilitated the continuation of tourism development at the site.
Development planning of tourist attractions can use the “Future Wheel” method, a tool
for the graphic presentation and identification of both important, and second- or third-string
factors that affect the phenomenon under analysis. The Future Wheel has been used to as-
sess tourist attractions in Australia, to mark the trends of their development; fragments
of these analyses and a description of the method are contained in the present monograph.
The forecast trends in changes to tourist attractions are collected and graphically present-
ed in the form of drawings and tables, grouped into nine key sections. The descriptions
of changes are supported by examples. Changes in tourist attractions are affiliated with both
a tourist infrastructure, and with new activities. Many changes are observed in organization
systems and the management of attractions. Environmental conditions affecting attractions
form an important group of factors, involving environmental protection and sustainable de-
velopment. Much also depends on the staff employed at attractions, their abilities, knowl-
edge, and creativity. Another important factor is the conducting of research and monitoring
of new needs and demands.
The value of tourist attractions is assessed through official lists, created by international
(e.g. UNESCO Lists) and governmental (e.g. the Historical Monuments List) organizations,
or created by the media, journalists, and recognized authorities (e.g. lists of the wonders
of the world – from the seven ancient wonders to natural wonders, wonders of technology,
and lists of the new wonders of the world). Lists have been created of the 100 most inter-
esting places in the world, the most attractive cities, buildings, natural sites etc. These lists
have great significance for the promotion of the places where these attractions are found,
and for the attractions themselves. They are also an indicator for contemporary tourists
counting collectively the places recommended by the authorities. The methods of creating
lists of attractions or rankings are hard to describe as scientific, their marketing value not-
withstanding. They are created by groups of experts on the basis of pre-established criteria.
These criteria frequently change, and the number of sites on the lists is growing exponen-
tially. The present work provides examples of uses of the UNESCO List, and lists of his-
torical monuments and wonders of the world. Rankings are also created using the visitor
attendance of various attractions, to illustrate their power to attract. Acknowledged sites
Summary
— 169 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
do not complain of lack of tourists. The Schonbrunn Castle in Vienna is visited by eight
million tourists (four million to the park, 1.8 million to the castle, two million to the zoo)
annually, and the Cathedral in Köln sees nine million. The highest attendance rate among
Polish tourist attractions is held by the Museum – Memorial Site of the former Auschwitz-
Birkenau Concentration Camp (1.4 million visitors in 2010). Changes in attendance to this
museum are discussed as a separate case study.
The last part of the monograph concerns the use of tourist attractions in creating tourist
products. This includes discussing views on the subject of the essence of the tourist product,
and indicating the strategic role of attractions as the core of every product. Among the many
kinds of products, the “Tourist Attraction Product” stands out. As an example of “product/
attraction” Swarbrooke mentions the fun park, where we are dealing with concrete equip-
ment (like a railroad) and emotions that accompany the rides. The present work describes the
development of such product/attractions based on theme parks recently created in Poland:
the Miniature Park in Inwałd and the Dinosaur Park in Zator. Visitor satisfaction surveys
have been taken and tourist services quality has been evaluated at these parks.
To conclude, the author points out that contemporary tourism, with its dynamic devel-
opment, continually needs new attractions as destinations for millions of participants who
have visited recognized sites, have been everywhere, and are hard to impress. A wide and
complex tourist offer (and only such an offer is capable of being noticed among thousands
of others) should be based on searching out original attractions, and when they are insuffi-
cient, on the creation of new ones. Creating new attractions and effectively managing them
requires systematic research and evaluation. Conducting such research should interest both
governmental and local tourist administrations, national and regional tourist organizations,
and above all, the initiators of attractions and their associations. The research methods
presented in this work might serve not only to disseminate knowledge about attractions,
but above all, to help the tourist industry improve products and tourist services.
— 5 —
WPROWADZENIE
Atrakcje turystyczne (tourist attractions) określane są jako kluczowy składnik rynku
turystycznego i ważny element systemu turystyki. Atrakcje stymulują bowiem zaintereso-
wanie odbyciem podróży do miejsca docelowego (tourism destination) oraz zapewniają
zadowolenie odwiedzającym te miejsca (Gunn, 1979). Są magnesem przyciągającym tury-
stów do regionu, a zarazem pobudzają popyt na inne usługi turystyczne. Mimo ogromnego
znaczenia dla turystyki nadal pozostają słabo poznane (Richards, 2002:1048).
Rola atrakcji turystycznych w świecie ponowoczesnym się zmienia. Wymagania kon-
sumentów i innowacyjność organizatorów turystyki doprowadziły do zmian i ewolucji na
rynku atrakcji turystycznych, efektem tego jest również dywersyfikacja tego sektora. Atrak-
cje turystyczne zmieniają się dynamicznie w zakresie formy, lokalizacji, skali i stylu.
Zamiarem autora jest uporządkowanie w niniejszej monografii poglądów na istotę atrak-
cji, porównanie definicji i kryteriów klasyfikacji. Posłużono się w tym celu odpowiednimi
zestawieniami tabelarycznymi pokazującymi ewolucje definiowania oraz klasyfikowania
atrakcji. Efektem tej paralelizacji jest autorska propozycja definicji atrakcji turystycznej
zawarta w podsumowaniu tych rozważań.
Atrakcje są fenomenem, zjawiskiem ważnym dla turystyki. Praca stanowi próbę poka-
zania ewolucji tego fenomenu od czasów starożytnych aż po współczesne, z podkreśleniem
szczególnej roli atrakcji w kreowaniu produktów turystycznych. Ujęcie fenomenologiczne1
w ocenie atrakcji opiera się na opiniach turystów lub potencjalnych turystów i nawiązuje do
ich percepcji. Najprostszym sposobem realizacji założeń fenomenologicznych jest badanie
opinii turystów przy pomocy ankiet (Kożuchowski, 2005:185).
Zasadniczym celem pracy jest identyfikacja i opis metod badań nad atrakcjami tury-
stycznymi. Zaproponowano podział metod i omówiono najważniejsze stosowane techniki
i narzędzia badań. W miarę możliwości ilustrowano sposób zastosowania omawianych me-
tod w odniesieniu do konkretnych badań. Niektóre z nich dotyczą badań przeprowadzonych
w minionych latach przez autora.
1 Termin „fenomen” (z gr. Phainomenon – widoczny, zjawiający) oznacza zjawisko. Fenomenologia to nauka o zja-
wiskach, metoda filozofowania postulująca zaniechanie pojęciowych spekulacji i „powrót do rzeczy”, zajęcie się
bezpośrednio obserwowanym zjawiskiem (Kożuchowski, 2005:186).
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia, Kraków 2011
— 6 —
Badania nad atrakcjami turystycznymi mają ogromne znaczenie dla rozwoju turystyki
oraz tworzenia nowych i doskonalenia istniejących produktów turystycznych. Doceniły to
już narodowe i regionalne organizacje turystyczne, władze samorządowe i administracja
turystyczna. Ma to również miejsce w Polsce. Zamiarem autora jest przeprowadzenie przy
pomocy Polskiej Organizacji Turystycznej oraz Ministerstwa Sportu i Turystyki komplek-
sowych badań atrakcji turystycznych z wykorzystaniem metod opisanych w monografii.
Wprowadzenie
— 7 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia, Kraków 2011
1. POJĘCIE ATRAKCJI TURYSTYCZNYCH
W ŚWIATOWEJ I POLSKIEJ LITERATURZE
FACHOWEJ
1.1. Pojęcie atrakcji turystycznych
Turystyka, jako zjawisko społeczne1, kreuje różnorodne potrzeby, których zaspokoje-
nie jest możliwe poprzez podaż usług turystycznych. Należy jednocześnie podkreślić, że
turystyka jest zjawiskiem złożonym, wielowymiarowym, rozpatrywanym z punktu widze-
nia wielu nauk (interdyscyplinarnym). Jest więc turystyka zjawiskiem psychologicznym,
socjologicznym, kulturowym, przestrzennym, ekonomicznym. Z tego też powodu turystyka
jest przedmiotem badań różnych nauk, mówimy zatem o podejściu historycznym, socjo-
logicznym, geograficznym itp. Znane jest też ujęcie systemowe turystyki zdaniem wielu
autorów (McIntosch, Goeldner, 1986) uważane obecnie za najbardziej właściwe.
Jednym z ważniejszych elementów składowych systemu turystyki są atrakcje tury-
styczne (Gunn, 1979:371). Zostały one wymienione jako główny składnik całego systemu
obok takich elementów jak transport, usługi turystyczne, informacja i kierowanie. Punktem
odniesienia tego systemu są usytuowani w jego centralnej części turyści.
Rycina 1. Model turystyki wg C. A. Gunn
Źródło: Gunn C. A., 1979, Tourism Planing, Crane Russak, New York, s. 371,
1 K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków 1997, s. 30 i dalsze, określa turystykę
jako całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanej z dobrowolną zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska
życia, oraz wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym ).
— 8 —
W polskiej literaturze fachowej raczej unikano używania pojęcia „atrakcje turystycz-
ne”, nie zostało ono również jednoznacznie zdefiniowane. W wielu opracowaniach mamy
do czynienia raczej z intuicyjnym jego pojmowaniem. Powszechnie natomiast używane
są pojęcia zbliżone pod względem znaczenia do atrakcji, tj. „walory turystyczne”2 lub ich
wyodrębniona część zwana „walorami krajoznawczymi”.
W anglojęzycznej literaturze fachowej rzadko operuje się pojęciem „walorów tury-
stycznych” (tourist value), a terminem najbardziej do niego zbliżonym jest właśnie „atrakcja
turystyczna” (tourist attraction3). W potocznym i etymologicznym tego słowa znaczeniu
oznacza ono miejsce w przestrzeni, które ze względu na swoje specyficzne właściwości
przyciąga naszą uwagę (ang. attract – przyciągać). Pojęcie atrakcji wywodzi się z języka
łacińskiego (attraho, attraxi) i poprzez francuskie (attracto, attrecto) zostało spopularyzo-
wane w angielskim terminie tourist attraction w wielu innych językach.
Oprócz terminów anglojęzycznych w literaturze fachowej spotkamy także określenia
mniej lub bardziej do nich nawiązujące. I tak w języku niemieckim używana jest nazwa
turistische Atraktionen, we Francji attractions touristiques, w Holandii attracties, a w języ-
ku chorwackim atrakcija. W języku rosyjskim tуристические развлечения podobnie jak
i słowackim turistickie zaujmivosti (używany jest również termin turistickie atraktivity),
słoweńskim zanimivosti i czeskim zajimavosti zwraca się uwagę na rozrywkowy charakter
atrakcji. W językach romańskich spotkamy zbliżone terminy do angielskiego (attrazioni
we włoskim, atracciones w hiszpańskim, atrações w portugalskim). Zupełnie inne okre-
ślenia znajdziemy w najbardziej popularnych językach Azji: w języku chińskim atrakcje
to Jǐngdiǎn (景点), a japońskim Kankō supotto (観光スポット).
2 Pojęcie walorów turystycznych definiowali m.in.: M. Baranowska-Janota (1973), według której „walory turystyczne”
to te składniki środowiska geograficznego, które potrzebne są dla wypoczynku i regeneracji sił człowieka, te osob-
liwości krajoznawczo-przyrodnicze i te przejawy działalności ludzkiej, które wzbogacają wiedzę turystów o kraju;
dobra dostępność komunikacyjna i zagospodarowanie turystyczne proporcjonalne do pojemności i dostosowane do
funkcji i te elementy zagospodarowania, które pozwalają na uprawianie turystyki kwalifikowanej; Ł. Łoboda i J. Wy-
rzykowski (1971) eliminują natomiast z grupy walorów elementy zagospodarowania i dostępności komunikacyjnej,
określając walory turystyczne jako takie cechy środowiska przyrodniczego, zabytki kultury materialnej, które turyści
uważają za szczególnie cenne pod względem wypoczynkowym, krajoznawczym lub dla turystyki specjalistycznej.
Odmienny pogląd na pojęcie walorów prezentuje R. Peretiatkowicz (1976). Nazywa on walorami turystycznymi
„wszelkie czynniki występujące w danym terenie, które mogą – (mają zdolność) być przesłanką do podejmowania
przez turystów decyzji o przyjeździe do tego obszaru. W tym sensie walorem może być nie tylko krajobraz, zabytek
czy właściwości lecznicze, ale także spokój, możliwość rozrywki, uprzejmość i życzliwość mieszkańców, sprawne
zaopatrzenie czy też niskie ceny pobytu i usług. Takie pojmowanie walorów turystycznych jest bliskie terminowi
atrakcje turystyczne.
3 Popularna, tworzona przez internautów encyklopedia Wikipedia definiuje tourist attraction jako miejsca, które
odwiedzają turyści krajowi i zagraniczni, dodając określenia, jakie to miejsca. Oprócz wymienionych wcześniej
atrakcji związanych z dziedzictwem kulturowym i cudami natury wskazano na niezwykłe miejsca (np. drapacze
chmur), niesamowite zdarzenia (np. UFO, Loch Ness, duchy) i wiele innych. Obok terminu tourist attraction używa
się często nazwy visitor atracttion uwzględniającej w strukturze odwiedzających zarówno turystów, jednodniowych
odwiedzających, jak i osoby mieszkające w danej lokalizacji.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 9 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Często atrakcjom towarzyszą tzw. tourist trap, czyli „pułapki turystyczne” – obiek-
ty i działania mające wyciągnąć od turystów pieniądze (Kruczek 2009, 2010)4, chociaż
spełniają one warunki definicji atrakcji turystycznych. Temat pułapek opisany został
w rozdziale 1.3. Atrakcje mają zazwyczaj doskonałą oprawę komercyjną – od usług hote-
larskich i gastronomicznych po rozbudowany monstrualnie handel pamiątkami.
Termin „atrakcja turystyczna” jest trudny do zdefiniowania z wielu powodów. Trudno
jest określić liczbę odwiedzających, jaka jest potrzebna, aby dane miejsce uznać za atrakcję
turystyczną. Kryterium pomocniczym stosowanym dla zaliczenia danego miejsca do atrakcji
może być cel jego odwiedzenia (Swarbrooke, 2002:9). Problemy typowania i klasyfikacji
są skomplikowane ze względu na złożony charakter całego sektora atrakcji. Istniejące de-
finicje, przedstawione poniżej, różnią się zarówno pod względem celów, podejścia dyscy-
plinarnego, jak i możliwości zastosowania w praktyce.
Jedną z częściej cytowanych definicji atrakcji turystycznej jest funkcjonalne ujęcie
problemu zaprezentowane przez Walsha-Herona i Stevensa (1990). Sugerują oni, że atrakcja
jest funkcją regionu turystycznego, przypisują jej zdolność przyciągnięcia użytkowników,
zapewnienia im rozrywki i niezapomnianych doświadczeń oraz przyjemnego sposobu na
spędzanie wolnego czasu. Dodają, że cechą atrakcji powinno być takie jej zaplanowanie,
które pozwala na maksymalne wykorzystanie jej potencjału. Poza tym atrakcja powinna być
zarządzana w sposób zapewniający satysfakcję klientów poprzez zapewnienie odpowied-
niego poziomu usług i udogodnień adekwatnego do wymagań, potrzeb i zainteresowania
odwiedzających. Ostatnią cechą atrakcji jest kwestia ich dostępności; cytowani wyżej au-
torzy nie rozstrzygają jednak, czy korzystanie z atrakcji musi być płatne, czy może ona być
dostępna bez żadnych opłat5.
Zdefiniowaniem atrakcji turystycznych zajmowało się wielu badaczy tego problemu.
Termin „atrakcja turystyczna” wprowadził do literatury Cohen (1972). W swojej rozpra-
wie socjologicznej Towards a Sociology of International Tourism stwierdza, że głównym
celem masowej turystyki zagranicznej jest odwiedzanie atrakcji turystycznych. Dzieli
je na rzeczywiste, przyciągające turystów ze względu na swoje szczególne cechy, oraz
sztuczne, „wymyślone” na użytek turystów. Zdaniem Cohena cechą charakterystyczną
dla turystyki masowej jest zjawisko transformacji polegające na dodatkowym „uatrak-
cyjnianiu” atrakcji turystycznych6. Twierdzi, że nawet „naturalne” atrakcje są uatrakcyj-
niane na potrzeby turystycznej konsumpcji. Podaje przykład hawajskich tancerek, które
4 Wokół uznanych atrakcji, jak np. wodospad Niagara, powstaje mnóstwo kiczowatych obiektów – muzeów figur
woskowych, domów wypełnionych duchami ze znanych horrorów, wątpliwych pamiątek, np. po Elvisie Presley’u
czy postaciach z bajek.
5 W takim przypadku gestor atrakcji zarabia na dodatkowych usługach, np. muzea na kawiarniach i sklepach z pamiąt-
kami, a parki rozrywki pobierają osobno opłatę za wszystkie usługi.
6 Przytaczam za K. Podemski, 2004, Socjologia podróży, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 49.
— 10 —
co prawda zostały ubrane, aby nie gorszyć turystów, mają jednak odzienie na tyle skąpe,
aby wyglądać pociągająco. Urodę naturalnych krajobrazów poprawia się, tradycyjne świę-
ta i ceremonie bywają ubarwiane i dostosowywane do gustów turystów. Starówki histo-
rycznych miast przekształcane są w żywe muzea (obserwujemy to np. w odniesieniu do
krakowskiego rynku).
Początkowo określano atrakcje turystyczne jako cokolwiek, co zaciekawia turystów (Lun-
dberg, 1985) albo jako miejsce charakterystyczne, często unikalne, np. naturalne środowi-
sko, zabytek historyczny, takie wydarzenia jak festiwale i imprezy sportowe (Goodall, 1990).
W podobny sposób określa atrakcje turystyczne Lew (1987). Według niego są to „bo-
gactwa” (resources), „produkty” (products), „wizerunki” (images), „atrybuty”’ (attributes),
czy wreszcie „cechy” (features). W końcowej konkluzji stwierdza, że atrakcje turystyczne
obejmują wszystkie elementy, które skłaniają turystów do opuszczenia domu, włączając w to
zarówno krajobraz, interesujące formy transportu (np. statki), miejsca zakwaterowania (ku-
rorty), restauracje, warunki sprzyjające uprawianiu różnych form aktywności, jak i związane
z nimi przeżycia.
Pojęcie „atrakcje turystyczne” jest zatem bardzo szerokie, obejmuje nie tylko elementy
przyrody i kultury, ale np. poziom cen, postawy ludności miejscowej wobec turystów i tu-
rystyki, urządzenia turystyczne wraz z całą infrastrukturą techniczną (Ritchie, Sins, 1978).
Według Davidsona (1996:91) każdy walor (obiekt) przyrodniczy, dzieło człowieka, urządzenie
lub impreza, które przyciągają gości w określone miejsce może być atrakcją turystyczną.
Wiele nowego wnosi do dyskusji nad istotą atrakcji turystycznych systemowa definicja
McCannella (2002:64) sformułowana na marginesie jego koncepcji doświadczenia tury-
stycznego. McCannellowskie rozumienie atrakcji oparte zostało o analizę tego terminu na
gruncie semiotyki7. Przyjmując klasyczną, trójelementową konstrukcję znaku z semiotyki
de Saussera (znak – znaczące – znaczone) oraz znaną formułę Peirce’a8, iż znak przedstawia
coś komuś, proponuje podobną relacyjną strukturę atrakcji turystycznej jako znaku. Atrakcja
turystyczna jest takim znakiem o złożonej strukturze, empiryczną relacją pomiędzy tury-
stą, miejscem a znaczeniem – informacją dotyczącą miejsca. Empiryczny związek pomię-
dzy turystą, widokiem i oznacznikiem (informacją o widoku) przedstawia się następująco:
Turysta + Widok (Oznacznik) = ATRAKCJA
Rycina 2. Schemat ideograficzny atrakcji turystycznej wg McCannella (2002:64)
Źródło: Opracowanie własne.
7 Semiotyka to nauka o znakach, w centrum naukowych dociekań, czyli tam, gdzie niegdyś znajdował się podział na
podmiot i przedmiot, semiotyka umieszcza znak traktowany jako wyjściową jedność podmiotu i przedmiotu, czyli
znak przedstawia coś komuś.
8 Przytaczam za: Skórzyńska A., 2008, Karnawalizacja tradycji. Polityka atrakcji a turystyka miejska, [w:] Eksploracja
przestrzeni historycznej, M. Leniartek (red.), Wyd. Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław, s. 41.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 11 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Można założyć, że turysta najpierw ma do czynienia z przedstawieniem atrakcji, a nie
z samą atrakcją. Informacja o danej atrakcji ma postać oznacznika (markera). Wiadomość
dostarczana przez oznacznik często ogranicza się do nazwy samego obiektu albo też jest jego
obrazowym przedstawieniem, np. planem, mapką (McCannell, 2002:173) lub fotografią.
Często termin „oznacznik” dotyczy zarówno samej informacji, jak i jej nośnika (np. w przy-
padku obiektu takiego jak płyta grobowa informacja może być związana z samą płytą,
materiałem, z jakiego jest zbudowana, jak i informacją na niej zapisaną. Ale czasem same
nośniki są atrakcjami turystycznymi, np. totemy, obeliski, napisy i rysunki na skałach itp.).
Zaangażowanie turysty w widok (sight involvement), czasem nastawienie na oznacznik
może uchronić go przed spostrzeżeniem, że to, na co patrzy, jest niewarte oglądania, np. na
fotografii obiekt wygląda zdecydowanie lepiej niż w rzeczywistości.
Ciekawe, że oznacznikiem może być tłum turystów. Wskazuje on na to, że w pobliżu
znajduje się jakiś widok, np. w parkach narodowych USA nagromadzenie samochodów
wskazuje, że coś ciekawego się w tym miejscu dzieje. Podobnie jest z wydarzeniami kul-
turowymi. Przed kościołem Mariackim w Krakowie czy ratuszem w Pradze co godzinę
gromadzi się tłum turystów oczekujących na hejnał lub pochód figurek. Atrakcją turystycz-
ną może być oglądanie ludzi. W kąpielisku Sharm el Sheik na półwyspie Synaj w Egipcie
stoliki i krzesełka w kawiarniach usytuowanych przy promenadzie są tak ustawione, aby
umożliwić oglądanie spacerujących ludzi różnych nacji, ich strojów i zachowań.
Fot. 1. Tłum turystów przed praskim ratuszem (fot. Z. Kruczek)
— 12 —
Zakładamy, że turysta ma najpierw kontakt z oznacznikiem często przynoszonym na
miejsce zwiedzania przez zwiedzającego (np. fotografia, przewodnik, folder), w pamięci
po tym oznaczniku zapisany zostaje jego wyidealizowany obraz. Następną fazą jest zoba-
czenie rzeczywistego widoku. W czasie zwiedzania proces rozpoznawania zapewnia za-
stępowanie oznacznika widokiem.
Szczególną rolę w systemowej definicji McCannella odgrywa oznacznik atrakcji, jest
on elementem nadającym widokowi charakter atrakcji turystycznej. Bez niego „kamień
z Księżyca” jest tylko zwykłym kamieniem, a „pieniek”, na którym ścięto Annę Boylen,
nie budzącym żadnego zainteresowania kawałkiem drewna (Podemski, 2004:61). Oznacz-
niki mogą mieć zróżnicowaną formę: napisy, strzałki, przewodniki, tabliczki informacyjne,
pokazy slajdów, prelekcje, etykiety zapałczane, widokówki, znaczki pocztowe itp.
W swoich rozważaniach o atrakcjach turystycznych zawartych w zaliczanej już do
klasyki książce o turystyce jako nowej teorii czasu wolnego9 McCannell prezentuje socjo-
logiczne podejście. Zajmuje się procesem tworzenia atrakcji. Stwierdza, że system atrakcji
turystycznych obejmujący atrakcje przyrodnicze, kulturalne, technologiczne stanowi odbicie
zróżnicowania społeczeństwa nowoczesnego i jego świadomości (McCannell, 2002:23).
Atrakcje turystyczne są formą plastyczną, ich ostateczny kształt, trwałość jest społecz-
nie zdeterminowana. Nie jednostka, lecz społeczeństwo dzieli rzeczywistość na to, co bę-
dzie odbierane jako widok i jako informacja o widoku. Instytucjonalizacja atrakcji sprawia,
że materiał, który miał stać się subiektywny albo obiektywny, jest odpowiednio opracowa-
ny po to, by jawił się w tej pierwszej lub drugiej postaci (McCannell, 2002:24).
Natomiast Leiper (1980), stosując za Gunn pojęcie „jądra”, w miejsce McCannellow-
skiego „miejsca” definiuje atrakcję turystyczną jako system zawierający trzy elementy: tu-
rystę lub element ludzki, jądro lub element centralny i elementy informacyjne (markery).
Atrakcja turystyczna istnieje wówczas, kiedy współistnieją powyższe trzy elementy.
Ramy niezbędne do zrozumienia pojęcia atrakcji turystycznych obejmujące bliższe
i dalsze otoczenia samej atrakcji kreśli Benckerdorffer (2006:11). Ramy te obejmują trzy
kluczowe elementy atrakcji (McCannell, 2002; Leiper, 1990). Atrakcja nie może istnieć bez
turysty z motywem podróży. Turyści gromadzą informacje na temat atrakcji, używając serii
markerów. Są trzy rodzaje markerów, które mogą skłonić turystów do odwiedzenia atrak-
cji w poszukiwaniu satysfakcjonującego doświadczenia. Pierwszym z nich jest znacznik
świadomości, marker przyciągający uwagę turystów – Leiper (1990) nazywa go markerem
tworzenia (generating marker). Przykładem może być znacznik świadomości na stronie
internetowej lub w broszurze na temat atrakcji.
9 W polskim tłumaczeniu przekornie przetłumaczono lesuire jako „próżnowanie”; w rezultacie wydana nakładem
Wydawnictwa Literackiego Muza w 2002 roku (tłumaczenie E. Klekot i A. Wieczorkiewicz) książka nosi tytuł Turysty-
ka. Nowa teoria klasy próżniaczej, tytuł oryginalny z 1996 r. to The Tourist. The New Theory of the Leisure Class.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 13 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Marker tworzenia Jądro Marker przyległy
Osoba z turystycz-
nymi potrzebami
Marker tranzytu
Informacja reaguje na
zasadzie potrzebu-
ję/chcę. Prowadzi do
pozytywnych oczeki-
wań i motywacji
Decyzja podróży Osoba jest popchnięta przez własną moty-
wację, by szukać/chcieć satysfakcji z rdzenia
Inne doraźne warunki do podróży (czas, pieniądze etc.)
Rycina 3. System atrakcji turystycznych wg Leipera (1990:383)
Drugi rodzaj znacznika to znacznik tranzytu (transit marker) lub po prostu informa-
cja, którą turysta napotka podczas podróży do miejsca przeznaczenia. Przykładem może
być billboard drogowy. Ostatni typ znacznika znajduje się w zasobach podstawowych i jest
niejednoznacznie opisywany jako przyległy przez Leipera (1990), jednak pojęcie to można
rozszerzyć dla opisu znaczników, które stanowią kontekst dla zrozumienia atrakcji (mar-
ker contiguous). Tworzą poczucie przynależności do miejsca i pomagają odwiedzającym
zrozumieć atrakcję przez interpretację. Poprzez użycie markerów kontekstowych, takich
jak oznakowanie, broszury i interpretacja, użytkownicy mogą konceptualizować lub ana-
lizować znaczenie atrakcji.
Atrakcja składa się z głównych zasobów różnie określanych jako „widok” (McCannell,
1996), „jądro” (Gunn, 1985; Leiper, 1990) lub „znak towarowy” (Wanhill, 2003). Podsta-
wowy zasób jest często przedstawiany za pomocą dwuwymiarowej konstrukcji składającej
się z wymiaru „naturalnego – kulturowego” oraz wymiaru „miejsca – zdarzenia”. Przyrod-
niczo-kulturowy wymiar oznacza atrakcje tworzone nie tylko w oparciu o konkretne cechy
naturalne lub wytworzone, ale także z elementów kulturowych, takich jak osoby (w prze-
szłości i obecnie). Podobnie zwyczaje mogą być również atrakcją (Rycina 4).
Tymczasowo-stały wymiar oznacza, że podczas gdy niektóre atrakcje są trwałe, zasoby
główne mogą się zmieniać. Co więcej, ten wymiar uznaje tymczasowy charakter wydarzeń
niektórych atrakcji. Rycina 5 przedstawia przykłady podstawowych zasobów, które mogą
być rozumiane za pomocą tej konstrukcji. W wielu atrakcjach zasób podstawowy nie istnieje
bez zakresu rozszerzonych usług, które odwiedzającym umożliwiają skorzystanie w pełni
z ich zasobów (Swarbrooke, 2002; Wanhill, 2003).
— 14 —
KULTUROWE
S
T
A
Ł
E
Miejsca archeologiczne
Miejsca i muzea historyczne
Galerie sztuki
Parki tematyczne
Ogrody
Centra handlowe
Miejskie centra
Festiwale
Wystawy czasowe w muzeach
Koncerty muzyczne, recitale
Wydarzenia religijne
Wydarzenia sportowe
T
Y
M
C
Z
A
S
O
W
E
Parki Narodowe
Krajobraz
Fauna
Flora
Erupcje wulkanów
Nurkowanie na rafie koralowej
Migracje dzikich zwierząt
Wydarzenia astronomiczne
Wydarzenia meteorologiczne
PRZYRODNICZE
Rycina 4. Rdzeń zasobów atrakcji turystycznych wg P. J. Benckendorffera (2006)
TURYSTYKA (Motywy podróży)
ZNAKI ŚWIADOMOŚCI
ZNAKI TRANZYTOWE
UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE
ZNAKI KONTEKSTOWE
UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE
Znaczenie, sens
UWARUNKOWANIA NIEMATERIALNE I PRAWNE
Rozrywka
Znaczenie miejsca
Eskapizm
USŁUGI POSZERZONE
Urządzenia
Edukacja
Sprzedaż
RDZEŃ ZASOBÓW
Kulturowe
Naturalne
Stałe
Czasowe
Żywienie
Transport
Ekscytacja
Interpretacja
ZARZĄDZANIE
Rycina 5. Ramy pojęcia „atrakcje turystyczne” (Benckendorffer, 2006)
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 15 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
W kontekście takiego rozumienia pojęcia „atrakcje turystyczne” wspomniany wcześ-
niej termin „walory turystyczne” należy rozumieć jako kategorię bardziej ogólną, obiek-
tywną, obejmującą wszystkie cechy stwarzające potencjalne podstawy rozwoju zjawisk
turystycznych. Natomiast „atrakcje turystyczne” rysują się jako kategoria subiektywna,
albowiem ich obecność na rynku i w ś wiadomości potencjalnego turysty wymaga odpowied-
nich zabiegów organizacyjnych oraz promocji. Warto dodać, że atrakcje turystyczne można
tworzyć, kreować od podstaw nawet na terenach pozbawionych pierwotnie walorów tury-
stycznych, np. budowa na pustyni światowego centrum turystyki hazardowej w Las Vegas
(Kruczek, 2002:10).
Zdaniem McCannella (2002:68 i dalsze) ludzie nowocześni wiedzą, co jest ważną
atrakcją nawet w bardzo odległych miejscach. Cud porozumienia przekracza granice państw
i narodów w oparciu o skomplikowane mechanizmy instytucjonalne (np. listy UNESCO,
rankingi itp.) oraz zachodzący „proces sakralizacji widoku”, któremu odpowiada zachowa-
nie turystów. Różne obiekty stają się atrakcjami turystycznymi w wyniku złożonego proce-
su nazwanego przez McCannella „sakralizacją”, na który składa się 5 etapów. Pierwszy to
„nazywanie”, czyli wyodrębnienie obiektu z wielu jemu podobnych (np. jeden z kamieni
zostaje nazwany kamieniem z Księżyca). Czasami jest to poparte specjalistycznymi pro-
cedurami potwierdzającymi autentyczność obiektu (np. certyfikaty, podpisy itp.). Drugi
etap to „ujęcie w ramy i podniesienie”. Oznacza to wyróżnienie obiektu i udostępnienie
dla zwiedzających (gablota, postument itp.). Etap trzeci to „umieszczenie na ołtarzu”, np.
wybudowanie muzeum dla szczególnie cennego eksponatu (np. specjalny budynek dla Pa-
noramy Racławickiej we Wrocławiu). W etapie czwartym pojawią się mechaniczne „repro-
dukcje atrakcji” w skali masowej powielane miniaturki, pocztówki, które mają zachęcać
potencjalnych turystów do obejrzenia oryginału. Ostatni etap to „społeczna reprodukcja
atrakcji” – różnego rodzaju obiekty odwołują się do wizerunku atrakcji lub jej nazwy (np.
Taj Mahal użycza swojej sylwetki restauracjom, hotelom, rezydencjom; zamek królewski
na Wawelu innym zamkom lub produktom; himalajski ośmiotysięcznik K 2 z upodobaniem
jest używany jako symbol sprzętu sportowego, odzieży dla alpinistów, organizatorów wy-
sokogórskich wypraw).
Atrakcje turystyczne i zachowania z nimi związane stanowią razem jeden z najbardziej
złożonych i uporządkowanych uniwersalnych kodów współtworzących współczesne społe-
czeństwa (McCannell, 2002:72 i dalsze). „Turystyczna matryca” składa się z polecanych,
wartych odwiedzenia osiedli, miast, rejonów, obiektów, w które turysta może wpisać, o ile
ma ochotę, własne doświadczenia i odkrycia miejsc, obiektów, ludzi, wydarzeń.
Obserwujemy swoisty rytualizm w zachowaniu turystów polegający na odczuwa-
niu przez nich przymusu zwiedzania czegoś, co zostało uznane za atrakcję turystyczną.
Turysta zwiedzający Kraków koniecznie musi zobaczyć Rynek Główny, a będąc na nim
— 16 —
oczywiście Sukiennice czy kościół Mariacki. W Paryżu koniecznie trzeba zobaczyć wieżę
Eiffla i Mona Lizę w Luwrze, w Moskwie Kreml, a w Pekinie Zakazane Miasto.
Przy odrobinie kreatywności prawie wszystko można przekształcić w atrakcję turystycz-
ną, od tradycyjnych zamków i środowisk naturalnych do mniej sympatycznych obiektów,
takich jak kanały i slumsy. W Rio de Janeiro lokalne biura turystyczne proponują jako wy-
jątkową atrakcję zwiedzanie faweli – słynnych dzielnic nędzy, mimo że pobyt w fawelach
nie jest bezpieczny.
Socjologiczną wykładnię rozumienia atrakcji proponuje McCannell (1996:61), który
twierdzi, że nowoczesne społeczeństwo samo kreuje odpowiednie dla swoich potrzeb atrak-
cje, w których osadzone są inne atrakcje. Podobnie Pearce (1998:266), a także Urry (2007:17)
sugerują, że: atrakcjami są miejsca i osoby, które są przedmiotem uwagi turystów.
W przeciwieństwie do tych szerokich interpretacji w literaturze fachowej spotkamy
bardziej pragmatyczne podejście w definiowaniu atrakcji turystycznych (patrz tabela 1).
Słownikowa definicja10 określa atrakcje turystyczne (tourist/visitors attractions) jako skład-
niki produktu turystycznego, które przyciągają odwiedzających (visitors) i decydują o tym,
że wybierają oni dany obszar, a nie inny. Podstawowy podział, zdaniem Medlika (1994:151),
występuje między walorami miejsca (site), np. klimatem, krajobrazem, historiami
powodującymi, że to miejsce jest głównym powodem przyjazdu a walorami mającymi
postać imprezy (event), jak np. festiwale, imprezy sportowe, targi, kiedy to o decyzji przy-
jazdu decyduje przede wszystkim odbywająca się impreza.
Analizując zawarte w tabeli 1 definicje, można ustalić wspólne wątki. Wielu autorów
wskazuje, że cechą atrakcji jest siła lub moc przyciągania turystów. Inni autorzy ostrzega-
ją przed literaturową wykładnią pojęcia „przyciągania” i sugerują alternatywne podejścia
do definiowania atrakcji (Leiper, 1990; Pearce, Benckendorffer i Johnstone, 2000). Pearce
i in. (2000) proponują np., aby atrakcje w regionie mogły być sprowadzone do dynamicznej
matrycy pól sił mających wpływ na życie jednostki z różnym stopniem wrażliwości. Zało-
żenie takie odzwierciedla konkurowanie atrakcji w określonym obszarze, a zatem zawiera
aspekty zarządzania i marketingu.
Używając określeń takich jak „rozwinięta lokalizacja”, „wyznaczony zasób”, „wy-
znaczone miejsce” i „cel” („destynacja”) wielu autorów wyraźnie wyłącza z atrakcji całe
obszary, np. naturalnego krajobrazu, całość przyrody i cechy kulturowe jakiegoś regionu.
Pearce (1991) poszerzył jednak definicję atrakcji, wskazując, że sam krajobraz nie mógłby
być co prawda uznany za atrakcję, ale jego fragment o odpowiedniej nazwie, np. scene-
ria widokowa (scenic viev), spełnia już wymogi definicji11. Słusznie zauważył, że regiony
10 Zamieszczona w Dictionary of Travel Tourism and Hospitality, S. Medlik (red.), Butterworth & Heinemann Ltd.,
Oxford 1994, s. 151.
11 W czasie rejsu statkami wycieczkowymi używa się określenia scenic cruise na spektakularne, bardzo atrakcyjne
widokowo odcinki wybrzeża, np. Alaski, Antarktydy czy fiordów w Norwegii, podobnie na loty panoramiczne heli-
kopterem czy awionetką używane jest określenie scenic flights.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 17 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
geograficzne takie jak np. Blue Mountains w Australii zawierają rozproszony zestaw atrak-
cji zamiast jednej zlokalizowanej w konkretnym miejscu atrakcji. Uzasadnieniem takiego
podejścia jest to, że pozwala ono na bardziej użyteczne i konkretne zarządzanie oraz bada-
nie opinii odwiedzających.
Wreszcie niektóre definicje wyraźnie opisują atrakcje jako stałe, a tym samym z wyłą-
czeniem czasowych zdarzeń, które mogą przyciągnąć turystów same w sobie (Yale, 1990).
Takimi wydarzeniami mogą być imprezy, np. cykliczne festiwale i występy (Festiwal Kultury
Żydowskiej w Krakowie) lub zjawiska naturalne, takie jak tarło łososi na Alasce, przypływy
i odpływy morza w zatoce Fundy w Kanadzie, erupcje gejzerów w Yellowstone.
Definicje zawarte w tabeli 1 różnią się skalą i dokładnością. Wczesne definicje były
szerokie i chaotyczne, sprowadzały atrakcje zarówno do konkretnych miejsc i miejscowości,
jak i całych regionów. Definicje zaproponowane przez Eppersona (1989), Scottish Tourist
Board (1991) i Gunn wyraźnie opisują atrakcje jako pojedyncze miejsca czy obiekty, nato-
miast definicje podane przez Lavery’ego i Stevensa (1990:52), Walsha-Herona i Stevensa
(1990) i Pearce’a (1991) sprowadzają pojęcie atrakcji do obiektów i obszarów o „stałych
wymiarach”. Ta ostatnia interpretacja atrakcji kładzie większy nacisk na specyficzne funk-
cje dla miejsca. Wall (1997) zauważył, że atrakcje turystyczne mogą przybierać formę li-
niową, mają też postać punktu albo obszaru. Atrakcja w formie punktowej odnosi się do
konkretnych miejsc, podczas gdy atrakcje liniowe zawierają obiekty, które w przyrodzie
przybierają układ liniowy, takie jak pasy zagospodarowania turystycznego (szlaki) lub łań-
cuchy górskie, wybrzeża, doliny rzek, rafy koralowe.
Szczególną rolę w turystyce odgrywają tematyczne szlaki turystyczne będące cią-
giem atrakcji ułożonych wzdłuż linii zwanej szlakiem, połączonych wspólna ideą, czasem
oznakowane specjalnymi markerami12. Atrakcje skupione na jakimś obszarze są trakto-
wane analogicznie (z szerszą wykładnią miejscowości lub regionów) jako jedna atrakcja
turystyczna.
Na wartość kulturową atrakcji zwraca uwagę Kruczek (2009, 2010). Odróżnia on obiek-
ty i autentyczne wytwory kultury wyższej, rezerwując dla nich termin atrakcje turystyczne,
od sztucznych, pozbawionych wartości atrap, uosobienia kiczu i tandety, tworzonych wyłącz-
nie ze względów komercyjnych, nazywając je pułapkami turystycznymi (tourist trap).
W literaturze anglojęzycznej atrakcje turystyczne czasem są nazywane atrakcjami dla
odwiedzających (visitor attractions) (Swarbrooke, 2002). Termin visitor wprowadzony dla
celów statystycznych wg Światowej Organizacji Turystycznej (UNWTO) oznacza osobę,
która przyjeżdża do kraju innego niż kraj stałego zamieszkania lub podróżuje po kraju do
miejsc poza obszarem własnej aktywności w celach innych niż wykonywanie jakiejkolwiek
12 Metodologie badania regionalnych szlaków tematycznych proponuje w swojej monografii Mikos von Rohrscheidt
(2010).
— 18 —
działalności wynagradzanej w odwiedzanym kraju lub miejscu (Medlik, 1995:256). Wy-
różnia się przy tym międzynarodowych (zagranicznych) odwiedzających (international
visitors) i krajowych odwiedzających (demestic visitors). Pojęcie to w zależności od tego,
czy osoby te korzystają z noclegu, dotyczy zarówno turystów (tourists), jak i jednodniowych
odwiedzających (same-day visitors). Pojęcie „visitors attractions” sugeruje zatem adreso-
wanie atrakcji nie tylko do przyjezdnych, ale i do lokalnej społeczności.
Atrakcje turystyczne odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu geografii ruchu tury-
stycznego, umożliwiają identyfikację miejscowości i regionów, określają ich tożsamość,
kreują wizerunek (image). Zdaniem Lew (1994) bez atrakcji turystycznych nie byłoby tu-
rystyki i bez turystyki nie byłoby atrakcji turystycznych.
Atrakcje turystyczne są zjawiskiem (fenomenem) złożonym i w l iteraturze różnorodnie
definiowanym. Nie pretendując do tworzenia uniwersalnej definicji, w oparciu o dokonany
przegląd terminologiczny, pojęcie atrakcji można odnieść do jego funkcji. Można więc za
atrakcje turystyczne uważać:
wszystkie elementy składowe produktu turystycznego (walory miejsca i wydarzenia,
obiekty i autentyczne wytwory kultury wyższej) oznaczone jako szczególne, mające
zdolność przyciągania turystów i decydujące o tym, że wybierają oni dany obszar,
a nie inny. Połączone z usługami turystycznymi tworzą produkt turystyczny.
Powyższa definicja ujmuje zarówno naturę wartości atrakcji jako obiektu osobliwego,
wartościowego, wyróżnionego poprzez dodanie oznaczenia zgodnie z etymologią przyciąga-
jącego turystów, jak i podkreśla zdolność atrakcji do kreowania produktu turystycznego.
Tabela 1. Chronologiczny przegląd zakresów definicji atrakcji turystycznych
Autor, rok Najważniejsze tezy w definicji
Cohen, 1972 Atrakcje rzeczywiste i „wymyślone”, transformacja – celowe uatrakcyjnienie atrakcji
turystycznych.
Lundberg, 1985 Atrakcje turystyczne – to wszystko, co przyciąga turystów.
Mill i Morrison, 1985 Atrakcje – wszystko, co budzi zainteresowanie.
Holloway, 1985 Każde miejsce, które przemawia do ludzi na tyle, by zachęcić ich do podróży w celu
odwiedzenia.
Middleton, 1988 Wyznaczone miejsce stałego zasobu, które jest kontrolowane i zarządzane dla
przyjemności, rozrywki i edukacji osób odwiedzających.
Epperson, 1989 Atrakcją jest cel, który pociąga i przyciąga osoby.
Lavery i Stevens, 1990 Każdy zasób, który jest zarządzany dla potrzeb osób odwiedzających, mają one wyraźne
tożsamości i stałe cechy, ich zadaniem jest zabawić gości, utrzymywane są w całości lub
w części przez odwiedzających.
Leiper, 1990 Atrakcja turystyczna jest to system składający się z trzech elementów: element turystyczny
lub człowiek, element centralny oraz marker lub element informacyjny. Atrakcje turystyczne
powstają, gdy występują te trzy elementy razem.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 19 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Walsh-Heron
i Stevens, 1990
Atrakcja turystyczna jest cechą obszaru, miejsca, regionu, działania i pełni następujące
funkcje:
1. Ma na celu przyciągnięcie użytkowników (odwiedzających jednodniowych, rezydentów,
turystów) i jest odpowiednio zarządzana.
2. Zapewnia zabawę, niezapomniany, przyjemny sposób na spędzanie wolnego czasu.
3. Jest opracowana w celu wykorzystania swego potencjału.
4. Jest zarządzana jako atrakcja, zapewniając satysfakcję klientów.
5. Zapewnia odpowiedni poziom infrastruktury i usług w celu spełnienia i zaspokojenia
potrzeb, i interesów użytkowników.
6. Za wstęp do atrakcji mogą być pobierane opłaty.
Scottish Tourist Board,
1991
Stałe miejsce wycieczek, których głównym celem jest umożliwienie publicznego dostępu
do rozrywki, zainteresowanie edukacją lub miejsce sportowych, teatralnych, filmowych
czy artystycznych imprez. Musi być otwarte dla publiczności, bez uprzedniej rezerwacji,
na okres publikowany każdego roku i powinno być w stanie przyciągnąć zarówno
odwiedzających jednodniowych, turystów, jak i lokalnych mieszkańców.
Pearce, 1991 Atrakcją turystyczną jest wyznaczone miejsce z konkretnym elementem kulturowym lub
naturalnym, które jest w centrum uwagi odwiedzających.
Medlik, 1994 Składniki produktu turystycznego, które przyciągają odwiedzających; wyróżnia walory
miejsca (site) i wydarzenia (events).
Gunn, 1994 Atrakcje są tymi rozwiniętymi miejscami, które są planowane i zarządzane dla
zainteresowania gości, wywołania ich aktywności i radości.
Lew, 1994 Atrakcje turystyczne składają się ze wszystkich elementów zlokalizowanych „poza
domem”; miejsc, które przyciągają podróżnych, zmuszając ich do opuszczenia domu.
McCannell, 1996 Empiryczna relacja pomiędzy turystą, miejscem a znaczeniem – informacją dotyczącą
miejsca.
Wall, 1997 Atrakcje mają charakter linii, punktu, obszaru.
Kruczek, 2009, 2010 Atrakcje turystyczne – obiekty i wydarzenia autentyczne, wartościowe; przeciwstawiane
nieautentycznym, sztucznym atrapom (pułapki turystyczne).
Źródło: Benckendorffer P. J., 2004, Planning for the Future. A Profile of Australian Tourist Attractions, Ph. D. Thesis
James Cook University, Sydney – opracowanie własne, uzupełnione.
1.2. Typologia atrakcji turystycznych
Z przytoczonych w rozdziale 1.1. definicji atrakcji wynika, że są one zróżnicowane od-
nośnie do swojej formy, genezy i charakteru. Są także zjawiskiem masowym – internetowa
wyszukiwarka Google podaje kilkadziesiąt milionów stron odpowiadających na anglojęzycz-
ne hasło tourist attractions. Istnieje wiele poglądów na klasyfikację atrakcji turystycznych.
Atrakcje turystyczne mogą stanowić obiekty przyrodnicze (piękne plaże, klify, fiordy,
jaskinie, kaniony, przełomy rzek, parki narodowe, osobliwości skalne), obiekty związane
z historią i kulturą (zabytki archeologiczne, architektoniczne, techniki, a także rozmaite fe-
stiwale, święta regionalne, misteria religijne), elementy infrastruktury sportowo-rekreacyj-
nej (centra rekreacyjne, tory wyścigowe różnego rodzaju, pola golfowe, baseny kąpielowe,
narciarskie trasy zjazdowe, obiekty olimpijskie itp.). Do atrakcji turystycznych zaliczymy
także kompleksy handlowo-rekreacyjne, orientalne bazary, sklepy wolnocłowe, kasyna gry
i nocne kluby. Rycina 6 zawiera jedną z propozycji klasyfikacji atrakcji turystycznych.
— 20 —
Rycina 6. Klasyfikacja atrakcji turystycznych
Źródło: Ritchie J. R., Sins M., 1978, Culture as Determinant of the Atractiveness, „Annals of Tourism Research”, April–
June – uzupełniony przez Kruczek Z., 2002b
Najbardziej rozpowszechniony w literaturze jest podział atrakcji na cztery grupy, za-
proponowane przez Swarbrooke’a (2002:5):
1) naturalne atrakcje turystyczne, których walory są związane z fizycznymi ele-
mentami środowiska naturalnego, np. plaże, góry, jaskinie, jeziora, rzeki, lasy;
2) dzieła stworzone przez człowieka, ale w innym celu niż przyciąganie turystów,
które z czasem stały się atrakcjami samymi w sobie, np. obiekty prehistorycz-
ne, budynki związane ze znanymi ludźmi, zespoły pałacowo-ogrodowe, ośrodki
przemysłowe, budowle sakralne;
3) miejsca zaprojektowane i zbudowane od podstaw jako atrakcje, np. parki roz-
rywki, kasyna, uzdrowiska, parki safari;
4) imprezy kulturalne, sportowe, religijne, festiwale, igrzyska olimpijskie itp.
Przy okazji tego podziału autor uzmysławia nam pewną zależność: w przypadku
dwóch pierwszych grup atrakcji turystyka jest problemem, a zbyt duża liczba odwiedza-
jących może stanowić poważne dla nich zagrożenie, natomiast w przypadku grup trzeciej
i czwartej dąży się do zmaksymalizowania liczby turystów, a co za tym idzie osiągnięcia
większych wpływów finansowych.
Inną klasyfikacją, zaproponowaną przez Swarbrooke’a (2002:12), jest podział na atrak-
cje podstawowe (primary attractions), które są głównym powodem podróży i przy nich spę-
dzamy większość czasu oraz drugorzędne (secondary attractions) – czyli tzw. „atrakcje po
drodze”, odwiedzane w drodze do podstawowych atrakcji. Atrakcje mogą być różnicowane
również ze względu na właściciela, zasięg oddziaływania, liczbę odwiedzających, położenie,
wielkość, a także to, kto będzie potencjalnym klientem i jakie są jego oczekiwania.
Podstawowymi atrakcjami w celu podróży są zarówno zasoby naturalne (np. parki
narodowe w USA), jak i słynne dzieła zbudowane przez człowieka, a wśród nich obiekty
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 21 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
historyczne w formie dawnej architektury i zabytków ruchomych (obrazy, rzeźby). Atrakcje
są podstawowym magnesem przyciągającym klienta do celu podróży. Atrakcje zbudowane
przez człowieka obejmują zarówno zamki i muzea, jak również współczesną architekturę
i specjalnie tworzone atrakcje dla odwiedzających, takie jak parki tematyczne, parki roz-
rywki, obiekty zwane „nowymi cudami świata”, wystawy czasowe.
Atrakcja turystyczna może być całkowicie nowym przedsięwzięciem (np. Eurodisney-
land w Paryżu) albo adaptacją starych, nieprzynoszących dochodów miejsc. W tym drugim
przypadku niezbędna jest modernizacja lub całkowita wymiana istniejących urządzeń. In-
nych zabiegów organizacyjnych i inwestycji wymaga organizacja igrzysk olimpijskich lub
wielkich światowych wystaw.
Kolejna typologia atrakcji (Gunn, 1988) nawiązuje do czasu pobytu w atrakcji.
Wyróżnia się tutaj atrakcje wymagające krótkiego pobytu (tranzytowe) i takie, w których
odwiedzający spędzają większość czasu podczas podróży, czyli docelowe (Tabela 2).
Tabela 2. Klasyfikacja atrakcji według czasu pobytu
Atrakcje tranzytowe (krótki czas pobytu) Atrakcje docelowe długiego pobytu (docelowe)
Trasy (szlaki) krajobrazowe
Rezerwaty przyrody
Tereny kempingów (na 1 noc)
Szlaki wodne
Domy przyjaciół i krewnych
Niezwykłe instytucje, miejsca
Świątynie i miejsca kulturowe
Obiekty gastronomiczne i rozrywki
Budowle i miejsca historyczne
Pasaże handlowe
Tereny etniczne, rzemiosło, rękodzieło
Ośrodki wypoczynkowe
Tereny kempingów (dłuższy pobyt)
Tereny wodne, łowieckie
Kompleksy domów wakacyjnych
Festiwale i miejsca imprez
Miejsca kongresowe i obiekty narad
Centra gier
Areny i kompleksy sportowe
Centra handlowe
Centra nauki i technologii
Parki tematyczne
Źródło: Gunn C. A., Var T., 2002, Tourism Planning. Basic, concepts, cases, 4th ed. Routledge, New York, s. 43 – opra-
cowanie i uzupełnienie Z. Kruczek.
Ze względu na charakter przestrzenny atrakcje turystyczne można podzielić na trzy
rodzaje: punktowe, liniowe, powierzchniowe (Wall, 1997:240, 243). Atrakcje punktowe
powodują koncentrację dużej liczby turystów na małym obszarze, przy czym dany obszar
nie byłby obszarem turystycznym, gdyby turyści nie odwiedzali danej atrakcji (tylko dana
atrakcja przyciąga turystów). Przykładami tego rodzaju atrakcji mogą być obszary, na któ-
rych znajdują się wodospady, uzdrowiska, świątynie, miejsca atrakcyjne pod względem
historycznym i archeologicznym, miejsca, w których znajdują się muzea, galerie, teatry
i na obszarze których mają miejsce wydarzenia sportowe. Skutki koncentracji ruchu tu-
rystycznego są wielorakie dla całego regionu od tworzenia miejsc pracy po akumulację
środków finansowych. Na recepcji turystów korzysta cały region, w którym znajduje się
atrakcja. Jednakże nadmierna koncentracja ruchu turystycznego prowadzi do zatłoczenia,
efektu przereklamowania i agresywnej komercjalizacji, co obniża poziom estetycznych
— 22 —
doznań turystów i prowadzi do degradacji naturalnych zasobów. Takie problemy możemy
zaobserwować np. w Zakopanem i Tatrach. Na wyspie Bali w Indonezji sakralny charakter
ważnych świątyń jest zagrożony przez rozbudowującą się hotelową bazę turystyczną, która
sama w sobie również stanowi atrakcję.
Fot. 2. Hotel w Sanur na Bali zanurzony w bujnej, tropikalnej roślinności (fot. Z. Kruczek)
Dobrym przykładem na degradację wartości atrakcji jest nadmierna komercjalizacja,
jaka miała miejsce w rejonie wodospadu Niagara. Doprowadziło to do sytuacji, że nie-
możliwe jest obejrzenie wodospadu bez poniesienia dodatkowych opłat, turyści przez cały
czas zaczepiani są przez lokalnych sprzedawców i zachęcani do kupowania ich towarów
lub oglądania wątpliwej wartości wtórnych atrakcji (pułapki turystyczne). Władze lokalne
zdecydowały się na zabieg strategiczny częściowego przekierowania ruchu turystycznego
do leżącego w pewnej odległości od wodospadu Glifton Hill, a przyległy do Niagary Que-
en Victoria Park zamieniono już w 1885 roku w miejsce bardziej sprzyjające kontemplacji
i podziwianiu tego jednego z największych cudów natury.
Powyższe przykłady wskazują na to, że rejony wokół atrakcji punktowych często są
zbyt skomercjalizowane przez prywatny sektor rozrywkowy. W takich przypadkach sektor
publiczny ma prawo wymagać od sektora prywatnego ochrony zasobów naturalnych oraz
doznań estetycznych turystów. Jedną z dróg do osiągnięcia tego celu jest zwrócenie uwagi na
umiejscowienie wykorzystywanych zasobów naturalnych oraz, w miarę możliwości, hamo-
wanie rozwoju przemysłu rozrywkowego w bezpośrednim sąsiedztwie atrakcji turystycznej.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 23 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Atrakcje liniowe stanowią linie brzegowe mórz, jezior i rzek, trasy krajobrazowe, linie
kolejowe i formy krajobrazowe o układzie liniowym (np. skarpy, moreny, doliny rzek). Za-
liczyć do nich możemy także szlaki turystyczne, które prowadzą turystów wzdłuż określonej
trasy. W atrakcjach liniowych mamy do czynienia z dużą liczbą odwiedzających skoncen-
trowaną w wąskich pasach lądu lub w korytarzach transportowych. Atrakcje liniowe mają
na celu skoncentrowanie turystów, ale nie czynią tego w takim stopniu co atrakcje punkto-
we, ponieważ charakter liniowy, w przeciwieństwie do punktu, wymusza dwuwymiarowość
i rozproszenie. Koncentracja odwiedzających może być jednak nadal wystarczająco duża, aby
spowodować znaczny rozwój usług, co może doprowadzić do destrukcji zasobów natural-
nych. Na przykład wzdłuż linii brzegowych Morza Śródziemnego czy na Hawajach możemy
zaobserwować rozwiniętą infrastrukturę turystyczną (liczne udogodnienia, hotele). Z drugiej
strony samorządy lokalne chcą chronić naturalne zasoby (gdyż są one wartością przyciąga-
jącą turystów) i inicjują budowę systemów inżynieryjnych powstrzymujących erozję plaży
i ochraniających system wydm. Wzdłuż autostrad i tras tranzytowych umieszczone są tablice
informacyjne, drogowskazy przekierowują turystów do pojedynczych atrakcji lub całych tras
turystycznych. Czasem w rejonach dużej koncentracji ruchu turystycznego i wysokiej podaży
usług dla turystów duże nagromadzenie elementów infrastruktury (np. tablic informacyjnych)
powoduje, że trudno tu o naturalny krajobraz, który jest przecież głównym walorem stano-
wiącym o atrakcyjności regionu. Proces ten dotknął już polskie miasta i trasy turystyczne.
Fot. 3. Oznakowanie turystyczne (brązowe tablice) na autostradzie A4
Źródło: Archiwum Polskiej Organizacji Turystycznej.
— 24 —
Fot. 4. Przylądek Dobrej Nadziei w RPA – miejsce oznaczone jako atrakcja (fot. P. Różycki)
Tereny, na obszarze których znajdują się atrakcje liniowe, często są przereklamowane
ze względu na dużą liczbę odwiedzających zgromadzonych na wąskim pasie przybrzeżnym.
Podejmowane są próby zmniejszenia liczby przyjazdów do miejscowości nadmorskich drogą
administracyjną albo zabiegami marketingowymi (np. obniżka cen po sezonie).
Ogólnie rzecz biorąc podział obszarów, w których najczęściej koncentruje się ruch tu-
rystyczny, na atrakcyjne i mniej atrakcyjne (przystosowane i nieprzystosowane do obsługi
ruchu turystycznego) lub na rozwinięte i mniej rozwinięte pod względem zagospodarowania
turystycznego, jest odpowiednim środkiem do osiągnięcia powyższego celu. Dzięki takiemu
założeniu część zasobów naturalnych jest chroniona, turystom udostępnia się różnorodne
tereny, a liczne udogodnienia dla turystów są zgromadzone na terenach uznawanych za
szczególnie atrakcyjne.
Tereny, na obszarze których znajdują się atrakcje powierzchniowe, mogą przyciągnąć
znaczną liczbę turystów, ale ich zasięg powoduje najczęściej rozproszenie odwiedzających.
Takie tereny zawierają w sobie najczęściej parki i obszary chronione, obszary dzikie i ma-
lownicze krajobrazy. Różnorodność oczekiwań turystów, a zwłaszcza chęć odkrywania no-
wych celów dla wyjazdów turystycznych, powoduje poszukiwanie miejsc odosobnionych
i nieprzystępnych. W praktyce oznacza to, że również na obszarach zawierających atrakcje
powierzchniowe istnieje kilka ośrodków zagęszczonego ruchu turystycznego i dzięki temu
gospodarcze wykorzystanie tych terenów może być kuszącym wyzwaniem dla potencjalnych
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 25 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
inwestorów. W takich regionach wskazane jest celowe kreowanie miejsc koncentracji ruchu
turystycznego, szczególnie w miejscach szeroko udostępnianych, np. w miejscach wido-
kowych, lub punktów informacji turystycznej w celu przekazania odwiedzającym podsta-
wowych informacji i wskazówek oraz dostarczenia im podstawowych świadczeń (np. re-
stauracji i noclegu). Wykorzystanie gospodarcze terenów przyległych lub rozciągających
się wzdłuż obszarów bogatych w atrakcyjne zasoby naturalne przeważnie jest opłacalne.
Niebezpieczeństwo leży w niekontrolowanym rozwoju bazy towarzyszącej, który nie jest
zgodny z możliwościami rozwoju dostępnymi na danym terenie. Taką sytuację możemy
zaobserwować w parkach narodowych USA czy Afryki Południowej. Pomimo tego zgro-
madzenie dużej liczby odwiedzających w ograniczonej liczbie miejsc koncentracji ruchu
turystycznego ułatwia ich zarządzanie i pozwala firmom chcącym promować swoje usługi
na dotarcie do turystów. Równocześnie pozwala na pozostawienie części terenów w stanie
stosunkowo nienaruszonym i możliwym do eksploracji przez indywidualnych turystów.
Te trzy typy atrakcji – punktowe, liniowe, powierzchniowe – mogą być rozpatrywane
w różnych układach. W skali kraju obszary destynacji, takie jak np. nadmorskie miejscowości
wypoczynkowe lub parki narodowe, mogą być rozpatrywane jako zbiór atrakcji punktowych.
Z drugiej strony samodzielny obszar destynacji może być rozpatrywany jako kombinacja
atrakcji punktowych, liniowych i powierzchniowych lub jako zbiór terenów atrakcyjnych
i nieatrakcyjnych turystycznie. Atrakcja taka jak park rozrywki czy muzeum również może
być klasyfikowana z tej perspektywy. Atrakcje punktowe mogą być uznawane za właściwie
jednowymiarowe, atrakcje liniowe jako dwuwymiarowe, a atrakcje powierzchniowe jako
wielowymiarowe. Wymiary te pociągają za sobą różnice w rozprzestrzenieniu turystów i, co
za tym idzie, w możliwościach ekonomicznej eksploatacji wymienionych typów obszarów.
Koncepcja podziału atrakcji na liniowe, punktowe i powierzchniowe zapewnia dużą
elastyczność w zakresie klasyfikacji atrakcji i jest przydatna w badaniach przestrzennych
i marketingowych.
Dla planowania i rozwoju regionów turystycznych duże znaczenie ma zróżnicowanie
wagi i znaczenia atrakcji turystycznych. Atrakcje główne (flagowe) traktowane są jako na-
rzędzia rozwoju gospodarczego lub katalizatory rewitalizacji, wywołać mogą zmiany spo-
łeczne i ekonomiczne (rebranding), wpływają na jakość życia mieszkańców. Żargonowo
określa się często ich wpływ na lokalną gospodarkę jako „efekt” (np. „Efekt Guggenheim”
w Bilbao, Plaza 2008). Zdarza się, że atrakcje tworzone jako flagowe mogą wpłynąć na
degradację lub pogorszenie warunków w miejscu docelowym, co spowoduje odpływ tury-
stów szukających alternatywnych atrakcji. Czasem atrakcje flagowe okazują się deficytowe
i wymagają angażowania środków publicznych na ich utrzymanie (np. w Polsce większość
parków wodnych okazała się deficytowa i dotowana jest z budżetów lokalnych).
— 26 —
Problemem jest nieprecyzyjne rozróżnienie w definicjach tych dwóch typów atrakcji
(Leask, Fyall, 2006). Terminy te są często używane zamiennie. Atrakcja flagowa (flagship)
rozumiana jest jako „najlepsza i najważniejsza”13. Przypisuje się jej takie cechy jak wyjąt-
kowość miejsca, międzynarodowe znaczenie, duże rozmiary i znaczne efekty ekonomiczne
(np. Euro Disneyland we Francji i Legoland w Danii).
Atrakcje kultowe (icons) to obiekty uważane za reprezentatywne, stanowiące symbol
kultury, godne podziwu. W turystyce uważa się, że są to elementy autentyczne, ich per-
cepcja pozwala na konstrukcję wizerunku ikony atrakcji. Zaliczono tu takie atrakcje jak
górę Fuji, wieżę Eiffla, Wielki Mur i Taj Mahal. Są one identyfikowane jako powszechnie
uznane symbole i tak odbierane zarówno przez turystów, jak i lokalną społeczność (Jen-
kins, 2003). Atrakcje kultowe często traktowane są jako „markowe”, a w rezultacie tworzą
markowe produkty turystyczne. Atrakcje promowane jako ikony turystyczne służą pozy-
cjonowaniu produktów.
Różnica między flagowością i kultowością ma wpływ na sposób zarządzania atrak-
cjami. Atrakcje flagowe mają zdolność do generowania pożądanych efektów ekonomicz-
nego rozwoju poprzez przyciągnięcie znaczącej liczby osób odwiedzających, podczas gdy
atrakcje kultowe nie muszą spełniać tego warunku. Na przykład British Airways London
Eye jest najczęściej odwiedzaną płatną atrakcją Londynu, notuje 3,7 mln odwiedzających,
w porównaniu do prawie 1 mln odwiedzających w 2004 r. Houses of Parliament14. London
Eye jest uważane za atrakcję flagową, a Houses of Parliament za kultową, podobnie jak
Opera House w Sydney, której wizerunek jest wykorzystywany często do celów marke-
tingowych Australii. Podział na atrakcje flagowe i kultowe jest nieprecyzyjny i zmienny.
Stosunkowo nowa atrakcja, jaką jest British Airways London Eye, staje się nierozerwalnie
związana z panoramą Londynu i jest na drodze do uzyskania statusu ikony tego miasta.
Atrakcje kultowe mogą stracić swoją kultowość wskutek pogorszenia środowiska (Weaver
i Lawton, 2007) lub konkurencji nowych obiektów o podobnych atrybutach.
Badanie atrakcji turystycznych byłoby niekompletne bez uwzględnienia różnych me-
tod ich klasyfikacji, które są niezbędne dla porównania różnych obiektów zaliczanych do
sektora atrakcji. Wiele metod klasyfikacji powstało w toku prowadzonych badań. Zesta-
wiono je w tabeli 3. Bazują one najczęściej na takich kryteriach jak sposób powstania,
charakter miejsca. Łącząc te klasyfikacje, otrzymujemy wielowymiarową matrycę. Przy-
kładem może być dwuwymiarowa matryca Benckendorffera (2004) zawierająca kryterium
pochodzenia atrakcji i jej charakter (miejsce, wydarzenie). Bardziej rozbudowana jest ma-
tryca czterowymiarowa Fyalla, Garroda, Leaska (2003), w której autorzy uwzględnili takie
kryteria jak pochodzenie atrakcji, jej dostępność, formę zarządzania i zasięg (Rycina 8).
13 Oksfordzki Słownik Języka Angielskiego, 2006, s. 539.
14 Dane Visit London, 2009.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 27 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Tabela 3. Przegląd klasyfikacji atrakcji turystycznych
Autor, rok Klasyfikacja
Cohen, 1979 Naturalne, wymyślone (contrived); inscenizowane, uatrakcyjnione
Lundberg, 1980;
Mill i Morrison, 1985;
Medlik, 1994;
Yale, 1996
Miejsce, wydarzenie
Mill i Morrison, 1985;
Gunn, 1994;
Swarbrooke, 2002 Lokalizacja (wieś, wybrzeże, miasto, góry)
Mill i Morrison, 1985;
Wall, 1997;
Pearce i inni, 1998;
Swarbrooke, 2002
Zasięg oddziaływania (międzynarodowe, krajowe, regionalne, lokalne)
Epperson, 1989;
Gunn, 1994;
Yale, 1996;
Pearce i inni, 1998
Zawartość zasobów (etniczne, polityczne, religijne, rolnicze, dzikiej
przyrody, fizyczne itp.)
Lavery i van Doren, 1990;
Yale, 1996;
Wall, 1997;
Pearce i inni, 1998
Naturalne, modyfikowane przez człowieka, kulturowe
Gunn, 1994;
Wall, 1997;
Pearce inni, 1998 Zarządzane publicznie, obiekty prywatne
McCannell, 1996 Empiryczna relacja pomiędzy turystą, miejscem a znaczeniem miejsca
Robinson, 1996 Powiązane (klustered), izolowane
Yale, 1996, Wstęp płatny/bezpłatne
Yale, 1996;
Wall, 1997 W obiektach, na wolnym powietrzu (indor/outdoor)
Wall, 1997 Liniowe, punktowe, powierzchniowe
Wall, 1997 Punkt, linia, obszar
Pearce i inni, 1998;
Swarbrooke, 2002 Liczba odwiedzajacych
Swarbrooke, 2002 Naturalne, kulturowe tworzone nie dla turystyki, tworzone dla turystyki,
wydarzenia
Swarbrooke, 2002 Oczekiwane korzyści
Swarbrooke, 2002 Podstawowe/drugorzędne
Swarbrooke, 2002 Rynek docelowy
Swarbrooke, 2002 Wielkość miejsca
Leask i Fyall, 2006 Znaczenie atrakcji (flagowe i kultowe)
Kruczek, 2009 Atrakcje turystyczne (autentyczne), pułapki (sztuczne, nieoryginalne,
bezwartościowe)
Źródło: Benckendorffer P. J., 2004, Planning for the Future. A Profile of Australian Tourist Attractions, Ph. D. Thesis
James Cook University, Sydney – opracowanie własne, uzupełnione.
— 28 —
MIEJSCE WYDARZENIE
NATURALNE Park Narodowy Wybuch wulkanu
KULTUROWE Park Tematyczny Festiwal artystyczny
Rycina 7. Matryca zawierająca dwa kryteria klasyfikacji atrakcji turystycznych
Źródło: Benckendorffer P. J., 2004, Planning for the Future. A Profile of Australian Tourist Attractions, Ph. D. Thesis
James Cook University, Sydney – opracowanie własne, uzupełnione.
RYNEK LOKALNY
RYNEK REGIONALNY
RYNEK MIĘDZYNARODOWY
RYNEK NARODOWY
PRODUKT
bogactwa naturalne,
gastronomia, interpretacja,
sprzedaż, wydarzenia
ZABUDOWA
NATURA
BEZPŁATNIE
ODPŁATNIE
WŁASNOŚĆ PUBLICZNA
WŁASNOŚĆ PRYWATNA
Rycina 8. Model klasyfikacji atrakcji turystycznych, matryca czterowymiarowa
Źródło: Managing Visitor Attractions, New Directions, 2003, A. Fyall, B. Garrod, A. Leask (eds.), Copyright Elsevier,
s. 7.
1.3. Między atrakcją a pułapką turystyczną – współczesne dylematy
turystyki kulturowej
Współcześnie obserwujemy pewien paradoks rozbieżności pomiędzy potrzebą orygi-
nalności i autentyzmu a eklektyzmem i pastiszem. Przykładami tych ostatnich są obiekty
w Las Vegas, stacja narciarska w Dubaju czy palma w Warszawie na Al. Jerozolimskich.
Kreowanie sztucznych atrakcji niemających związku z miejscem, historią i kulturą dało po-
czątek nowej generacji tzw. postturystów (Winiarski, Zdebski, 2008), osób zadowalających
się replikami słynnych obiektów. Wpadają oni w przygotowane specjalnie dla nich pułapki
turystyczne, które najczęściej nie mają żadnego głębszego przekazu, a ich głównym celem
jest wyciągnięcie pieniędzy od odwiedzających i maksymalizacja zysków.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 29 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Obok uznanych atrakcji, jak np. wodospad Niagara czy Park Narodowy Monument
Valley, powstaje mnóstwo kiczowatych obiektów – domy z duchami ze znanych horrorów,
muzea figur woskowych, pełne wątpliwych pamiątek, np. po Elvisie Presley’u czy posta-
ciach z bajek. Największa koncentracja pułapek turystycznych ma miejsce w światowej
stolicy hazardu – Las Vegas. Na naszych oczach powstaje współcześnie w Zjednoczonych
Emiratach Arabskich nowe światowe centrum turystyki – Dubaj – naszpikowane licznymi
pułapkami.
Fot. 5. Las Vegas – wnętrze hotelu „Wenecjanin” (fot. Z. Kruczek)
Studium przypadku 1. Las Vegas – światowa stolica pułapek turystycznych.
Takiego skupiska pułapek jak tu nie ma chyba w żadnym innym mieście świata, przy-
najmniej obecnie. Miasto salonów gier, kasyn, kopii znanych na całym świecie obiektów
– restauracja w wieży Eiffla, hotel w piramidzie itp., wszystko kolorowe, zachęcające do
wejścia, stworzone tak, by klient/turysta nie czuł ogromu wyciekających z kieszeni kwot.
Las Vegas jest przykładem, jak można stworzyć miejsce atrakcyjne turystycznie, gdy nie
ma w okolicy żadnych atrakcji i walorów mogących przyciągnąć turystów. W ciągu za-
ledwie stu lat – tyle liczy sobie to miasto – pustkowie zamieniło się w metropolię mo-
gącą pochwalić się posiadaniem aż dziewięciu z dziesięciu największych hoteli na świe-
cie. Mieszczące się w nich ekstrawaganckie i wystawne kasyna każdego roku ściągają
— 30 —
30 milionów spragnionych emocji turystów. Miasto ulega ciągłym przeobrażeniom; na
miejscu wspaniałych budowli powstają jeszcze bardziej wymyślne konstrukcje, a wszystko
uzależnione jest od aktualnie panującej mody. Kilka lat temu wzdłuż legendarnej Strip po-
wstały egipskie piramidy i zamki z czasów króla Artura. Dziś to już nie wystarcza, a prace
projektantów cechuje znacznie większy rozmach. Wznosi się miniatury całych miast – do
tej pory Las Vegas doczekało się Nowego Jorku, Paryża, Monte Carlo i Wenecji. Pierwsze
godziny w Las Vegas są niczym wstępowanie do innego świata, w którym religią jest łut
szczęścia, językiem pieniądz, a czas odmierzają obroty koła ruletki.
W 1931 r. w Newadzie zniesiono zakaz uprawiania gier hazardowych, dzięki czemu
do Vegas zaczęły ściągać tłumy żądnych emocji robotników pracujących przy budowie
pobliskiej zapory Hoovera na rzece Kolorado. Na początku lat 40. zaczęły powstawać ho-
tele-kasyna, takie jak wzniesiony w 1946 r. kosztem 7 mln dolarów „Flamingo” będący
własnością gangstera Bugsy Siegela. Do Las Vegas zaczęli ściągać przestępcy zachęceni
wizją łatwego zarobku. Potencjalni klienci kasyn byli kuszeni okazyjnie niskimi cenami za
pokoje, wyżywienie i rozrywkę. Las Vegas to jedno z najtańszych, pod względem zakwa-
terowania i wyżywienia, miejsc w Stanach Zjednoczonych. Wszystkie kasyna czynne są
całą dobę, wstęp do nich jest bezpłatny, a całe hektary powierzchni służą temu jedynie, aby
tracić pieniądze na różne sposoby, np. przy pomocy: jednorękich bandytów, wideopokera,
oczka z szybkimi jak błyskawica krupierami rozdającymi karty, mnóstwem miejsc do gry
w kości, ruletki i wieloma innymi. Właściciele kasyn uwielbiają gości, którzy grają według
systemu, oczywiście, bez żadnych szans na wygraną.
Pozycja Las Vegas jako największej na świecie jaskini hazardu wydaje się być nieza-
grożona nawet ze strony licznie powstających na terenie kraju kasyn. Eksperci od spraw
promocji miasta podkreślają, że dotychczas tylko 15% Amerykanów widziało Las Vegas,
mają więc nadzieję, że cała reszta zjawi się tu lada dzień. Niedawno odnowiono hotel
„Tropicana” z kasynem stylizowanym na dżunglę i ze stolikami do gry ustawionymi wokół
największego na świecie basenu kąpielowego.
Las Vegas rozciąga się na przestrzeni 15 mil wzdłuż i wszerz, ale większość turystów nie
opuszcza 6-milowego fragmentu Las Vegas Boulevard obejmującego Strip, siedzibę więk-
szych kasyn, i śródmieście. Strip to pocztówkowy, rozświetlony neonami obraz Las Vegas.
Tutaj znajdują się największe i najwspanialsze kasyna-hotele: krainy fantazji, bardzo pretensjo-
nalne, ale ekscytujące. Olbrzymie ruchome chodniki wwożą gości do wnętrza jaskiń hazardu.
Gdy znajdą się już w środku, prawie niemożliwe jest znalezienie wyjścia na zewnątrz. Ruch
trwa nieprzerwanie dzień i noc. W szczelnie odizolowanym od świata zewnętrznego, pozba-
wionym okien wnętrzu szybko można stracić poczucie czasu. Nawet jeśli komuś uda się wy-
dostać na ulicę w ciągu dnia, piekące słońce wpędzi go z powrotem do środka. Najlepszą porą
na wyjście na zewnątrz jest noc, gdy całe Strip skąpane jest w sztucznym, neonowym świetle.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 31 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Najsławniejsze kasyno to miniaturka Las Vegas. Stojąc na ruchomym chodniku
w Caesar’s Palace (pałac Cezara), mija się kopię Dawida Michała Anioła, a nieco dalej cze-
ka już ogromny labirynt automatów do gry i stolików pokrytych zielonym suknem, wśród
których uwija się półnaga męska obsługa w przebraniu rzymskich centurionów, a kelnerki
przemykają w strojach Kleopatry. W nadzwyczajnym Forum, mieszczącym najlepsze re-
stauracje i sklepy, kopuła budynku oświetlana jest w taki sposób, aby stworzyć iluzję na-
turalnego nieba, które gwałtownie przechodzi cały cykl dobowy od świtu do zmierzchu.
Na północ od Caesar’s Palace chodnik wypełniają tłumy oczekujące na odbywającą się co
15 minut erupcję wulkanu, a dzieci podziwiają piracki galeon walczący z brytyjską fregatą
przed Treasure Island. Położony trochę bardziej na północ Cirrus Circus usiłuje przyciąg-
nąć rodziców z dziećmi. Opornych kusi wyczynami cyrkowymi. Niedawno pojawiła się
kolejna atrakcja: park wodny Grand Slam Canyon wzorowany na Wielkim Kanionie Ko-
lorado, gdzie za każdą przejażdżkę kolejką górską czy łodzią płaci się osobno. Chcąc się
nieco ochłodzić, warto pójść do pełnego najróżniejszych zjeżdżalni parku wodnego o nazwie
Wet’n’Wild (mokro i dziko).
W 1996 roku wzniesiono Stratosphere Tower – najwyższy budynek na zachód od
Missisipi (350 m). Z tarasu widokowego i z wnętrza kuli przy wierzchołku rozciąga się
wspaniała panorama całego miasta. Innymi atrakcjami są dwie fantastyczne kolejki: jedna,
najwyższa kolejka górska na świecie, wije się wokół obiektu, druga, absurdalna Big Shot,
proponuje zjazd tyłem z wysokości prawie 50 m.
W 1990 roku został otwarty Excalibur z ogromnym mostem zwodzonym, wieżami
z blankami oraz natrętnymi pseudośredniowiecznymi akcentami. Przez 3 lata był to naj-
większy hotel na świecie. Jego panowanie zakończyło się wraz z ukończeniem w 1993 r.
budowy hotelu MGM Grand, w którym na gości czeka 5 000 pokoi. Do wnętrza wchodzi
się przez olbrzymią paszczę lwa (znak firmowy firmy MGM – Metro Goldwyn Mayer).
Z tyłu hotelu znajduje się 34-akrowy park rozrywki MGM Grand Adventures, który może
zainteresować jedynie najmłodszych. Ozdobą miasta jest nowiutki, śmiały obiekt New York
New York. Ta miniaturka Manhattanu składa się z 12 osobnych drapaczy chmur. Do kom-
pleksu wjeżdża się, pokonując 100-metrowy most Brooklyn Bridge, za którym oczom gości
ukazuje się Statua Wolności. Wewnątrz przedstawiono Central Park o zmroku. W podobny
sposób odtworzono w hotelu „Wenecjanin” plac św. Marka, kanały, po których kursują
gondole i niebo w pogodne popołudnie. „Wenecjanin” jest obecnie największym hotelem
na świecie – liczy ponad 6 000 pokoi.
Uwagę turystów przyciąga trzydziestopiętrowa piramida z brązu i szkła, Luksor. Archi-
tektów i projektantów inspirowała kultura starożytnego Egiptu, o czym świadczy nagroma-
dzenie akcentów i stylizacji związanych z tym okresem. Połączenie techniki symulacyjnej
i filmów trójwymiarowych umożliwia poznanie tajemnic piramidy w Luksorze (Secrets
— 32 —
of Luxor Pyramid) będącej opowieścią o bohaterskich czynach. Najsilniejszy słup świat-
ła, jaki kiedykolwiek udało się uzyskać, strzela wprost w niebo z wierzchołka piramidy.
Jest widoczny z samolotów kołujących 250 mil na zachód nad Los Angeles. Jest to aluzja
do staroegipskich wierzeń, według których dusza faraona wznosiła się prosto do nieba.
Wszystkie kasyna – żeby skusić gości – przez całą dobę oferują wyśmienite, niedrogie
posiłki. W każdym kasynie jest przynajmniej jedna restauracja o najwyższym standardzie.
Drinki – piwo, wino, wódka i koktajle – we wszystkich kasynach dostępne są za darmo dla
wszystkich graczy, a ci, którzy nie grają, płacą za nie i tak niewiele.
Źródło: Kruczek Z., Zmyślony P., 2010, Regiony turystyczne, Proksenia, Kraków.
W anglojęzycznej encyklopedii internetowej Wikipedia znajdziemy hasło tourist trap
– „pułapka turystyczna”. Jego autor określa tym terminem obiekty i działania wykreowa-
ne po to, by wyciągnąć od turystów pieniądze. Wokół nich znajdują się punkty świadczą-
ce różne usługi, sklepy z pamiątkami i inne produkty, gdzie ceny są najczęściej zawyżone
w porównaniu do ogólnych cen rynkowych na danym terenie15.
Co odróżnia atrakcję turystyczną od pułapki. Istotą pułapek turystycznych są następu-
jące cechy (Kruczek, 2009):
• mają przyciągnąć turystów za wszelka cenę,
• bazują na niewybrednych gustach,
• pułapka turystyczna to kicz, obiekt, wydarzenie, rzecz bez wartości kulturowych
albo lokowane w niskiej kulturze,
• celem pułapki jest wyciągnięcie od turystów pieniędzy,
• produkty oparte na pułapkach są zaprzeczeniem idei „turystyki kulturowej”.
Ojczyzną pułapek turystycznych można zdecydowanie nazwać Stany Zjednoczone
Ameryki. To właśnie tam spotyka się ich najwięcej, praktycznie na każdym kroku. Gene-
zy tego zjawiska można byłoby doszukiwać się w powstaniu w USA roadside attractions
czyli przydrożnych atrakcji. Kiedy w USA modne stały się podróże długodystansowe w la-
tach 30. XX wieku, biznesmeni zaczęli wzdłuż dróg budować różnego typu bary, sklepy,
hotele, a wraz z rosnącą konkurencją coraz bardziej niezwykłe miejsca mające przyciągnąć
przejeżdżających turystów. Tego typu obiekty były fenomenem od lat 40. do 60. XX wieku,
potem wiele z nich upadło, a utrzymały się tylko te największe i najciekawsze.
Uosobieniem kiczu i gry na specyficznych emocjach odbiorców są haunted attractions,
czyli straszące atrakcje. Jako przykład można podać takie oferty rozrywki jak haunted hau-
ses – wizyty w nawiedzonych domach, dark ride – jazda w c iemnościach czy shooting dark
rides (taka sama jazda, ale połączona ze strzelaniem). Właściciele mrożących krew w ży-
łach atrakcji prześcigają się w wymyślaniu coraz bardziej strasznych i odrażających scen,
15 http://en.wikipedia.org/wiki/Tourist_trap; w polskojęzycznej wersji Wikipedii nie ma hasła „pułapka turystyczna”.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 33 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
których zadaniem jest nastraszenie gości w jak największym stopniu. Wykorzystuje się
w tym celu najnowsze zdobycze techniki z użyciem animacji komputerowych, animatronicz-
nych, sterowanych komputerowo figur i scen. Efekty świetlno-dźwiękowe są nieodłącznym
elementem trasy przejścia, a w wielu obiektach rolę duchów, wampirów i pokrwawionych
ofiar, demonów i potworów grają wynajęci aktorzy. Gość jest często uczestnikiem przed-
stawienia.
Na czym polega fenomen popularności takich okropnych, kiczowatych atrakcji. Wy-
jaśnić to można dzięki analizie reakcji psychologicznych człowieka. Otóż strach to reakcja
emocjonalna o charakterze wrodzonym pojawiająca się w sytuacji realnego, rozpoznawal-
nego zagrożenia, której towarzyszą określone fizjologiczne objawy. Inny jest wpływ stra-
chu na nasz organizm w chwili pojawienia się nieprzewidzianego zagrożenia, a zupełnie
inny, kiedy świadomie chcemy doznać tego uczucia. W przypadku „straszących atrakcji”
przewidujemy, że będzie strasznie i wiemy też, że straszności nie będą trwały długo i nam
na pewno nic się nie stanie. Jest to szczególny rodzaj rozrywki, który – podobnie jak
sporty ekstremalne czy jazda kolejką roller coaster – związany jest z potrzebą stymulacji
emocjonalnej.
Tworzenie „pułapki” wymaga wielu zabiegów organizacyjnych, kreatywnego programu
i technicznego wsparcia. To cały ciąg działań, do których zaliczyć można:
• tworzenie animacji, scen, postaci animatronicznych16,
• uszycie kostiumów, aranżację wnętrz,
• przypisanie ról aktorom,
• zapewnienie bezpieczeństwa gościom i personelowi,
• promocję,
• organizację sprzedaży biletów,
• budowę lub aktualizację strony internetowej,
• instalacje przeciwpożarowe, oświetleniowe itp.
Jako domy strachów wykorzystuje się czasem stare ruiny, budowle, więzienia, w któ-
rych urządza się polowanie na duchy i makabryczne sceny. W Ameryce zauważono, że
skoro ludzie płacą za to, aby przeżyć emocje strachu, to można zarobić na nich pieniądze.
Typowy dom strachów nastawiony na zysk to zazwyczaj przedsięwzięcie rodzinne, ze śred-
nią frekwencją około 8000 gości, którzy płacą średnio 13 dolarów za bilet i wydają dużo
więcej na słodycze, kostiumy i straszące akcesoria. Ocenia się, że Amerykanie wydają na
słodkości i gadżety w okresie Święta Zmarłych (Halloween) około 7 miliardów dolarów.
Dla wielu przedsiębiorców tydzień pracy w domu strachów w okresie Halloween zapewnia
im dochody na cały rok.
16 Pojęcie z zakresu kinematografii oznaczające tworzenie efektów specjalnych w oparciu o sterowanie kukiełkami
za pomocą urządzeń elektronicznych.
— 34 —
Pierwsze jazdy w ciemnościach wymyślono w Ameryce i były to w klasycznych par-
kach rozrywki tzw. tunele miłości. Określenie „ciemność” pochodzi stąd, że atrakcje te
zawsze znajdowały się wewnątrz budynków. Bardzo często wnętrza oświetlone były także
tzw. światłem czarnym, W praktyce nie ma dzisiaj dużego parku rozrywki w USA i w Eu-
ropie, w którym nie byłoby atrakcji o nazwie dark ride. Większość pierwszych atrakcji
w Disneylandzie to były właśnie jazdy w ciemnościach, do których zaliczało się m.in. „Pi-
ratów z Karaibów”, „To jest mały świat”, „Podróż Piotrusia Pana”. W USA – ojczyźnie pu-
łapek – znajduje się ponad 1200 nawiedzonych domów (haunted houses) zorganizowanych
w formie centrów rodzinnej rozrywki, istnieje 300 straszących atrakcji w parkach rozrywki
i ponad 3000 podobnych obiektów w organizacjach charytatywnych. W straszeniu w czasie
Halloween amerykańskie firmy są nie do pokonania, a takie parki rozrywki jak Universal
w Orlando z Nocą Horroru czy Disney z Magical Halloween są najlepszymi przykładami
takiej rozrywki. To prawdziwe uosobienie terminu „pułapka turystyczna”.
Nie inaczej jest na Wyspach Brytyjskich. Czołowe przedsięwzięcia biznesu rekreacyj-
nego reprezentujące ten rodzaj rozrywki to:
• 5th Dimension (Piąty wymiar) w parku Chessington World of Adventures,
• Haunted House w Alton Towers,
• Ghost Train (Pociąg Duchów) w Blackpool Pleasure Beach.
Fot. 6. Okropności w jednym z domów strachu
Źródło: The Citizen Your Community Newspaper, www.yourneighborhoodnews.net.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 35 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Producenci z branży haunted attractions wytwarzają niezliczone ilości przerażają-
cych, zakrwawionych masek, gadżetów i kostiumów. To olbrzymi rynek przedsiębiorców
i konsumentów, a popyt na tego typu usługi wzrasta. Istnieją już plany budowy tematycz-
nego parku rozrywki w Rumunii w całości poświęconemu znanemu wampirowi, hrabiemu
Draculi.
Pułapki turystyczne to instytucje, jak już wspominano, wyspecjalizowane w wyciąganie
pieniędzy od turystów. Zaliczyć można do nich też:
• kasyna gry,
• parki miniatur,
• sztuczne atrakcje,
• kopie uznanych obiektów podniesione na ołtarze atrakcji na zasadzie ich wize-
runku (ostatni etap sakralizacji wg McCannella).
Mając na uwadze to, że turystyka kulturowa bazuje na oryginalnych, autentycznych
obiektach i walorach również proces powstawania parków miniatur można zaliczyć do
tworzenia pułapek turystycznych. Zamiast oglądać autentyczny obiekt podziwiamy jego
wizerunek oderwany od otoczenia geograficznego i kulturowego.
Historia parków miniatur sięga początku XX wieku, kiedy to na terenie prywatnych
posesji zaczęły pojawiać się pojedyncze miniatury obiektów architektonicznych oraz mo-
dele pociągów. W 1929 roku powstał pierwszy park miniatur Bekonscot Model Village
w Wielkiej Brytanii prezentujący piękno oraz klimat angielskich wiosek. W 1952 roku
powstał drugi komercyjny park miniatur Madurodam, czyli Holandia w miniaturze. Park
ten skoncentrował się głównie na najatrakcyjniejszych budowlach Holandii. W następnych
latach praktycznie we wszystkich państwach europejskich powstały nowe publiczne parki
miniatur. Najbardziej znane to: Italia w Miniaturze koło Rimini, a w Polsce Pobiedziska
(Wielkopolska), Kowary (Dolny Śląsk), Park Jurajski w Bałtowie i Inwałd koło Wadowic,
w którym ostatnio powstał park miniatur Świat Marzeń17.
Podobny charakter mają powstające miasteczka westernowe w Polsce. Znajdziemy
je obecnie w Karpaczu, Kosinie w województwie lubuskim, Łebie, Sosnowej Górze koło
Płońska, Tuszynie koło Łodzi i w miejscowości Rudnik koło Grudziądza. Są one zupełnie
obcym wtrętem kulturowym, pozbawioną smaku rozrywką przeniesioną wprost z amery-
kańskich westernów.
W tych samych kategoriach pułapek turystycznych traktować można tworzenie ko-
pii uznanych światowych dzieł sztuki, pomników, budowli. Szejk w Dubaju stworzył
kopię słynnej chińskiej armii terakotowej, a w Świebodzinie powstała kopia słynnego
17 Park Miniatur w Inwałdzie i Dinozatorland w Zatorze opisano w rozdziale 4.3. jako studium przypadku.
— 36 —
pomnika Chrystusa Zbawiciela z Rio de Janeiro18. Pomnik Chrystusa Króla w Świebodzinie
(odsłonięty w grudniu 2010 r.) ma 33 m wysokości i jest wyższy od pierwowzoru. Dlacze-
go właśnie 33 m? Chodzi o to, aby pomnik nawiązywał do długości życia Chrystusa. Gdy
doliczymy nasyp, wówczas jego wysokość przekroczy 50 m. Korona na skroni ma 3 m
średnicy. Pomnik jest widziany z kilkudziesięciu kilometrów, a przy dobrej pogodzie nawet
z Zielonej Góry oddalonej od Świebodzina o 42 km.
Fot. 7. Pomnik Chrystusa Króla w Świebodzinie (fot. Z. Kruczek)
18 Pomnik z Rio de Janeiro (zaprojektowany przez Paula Landowskiego, francuskiego rzeźbiarza polskiego pochodzenia)
oceniany jako wątpliwej wartości dzieło sztuki został nawet wpisany na listę nowych 7 cudów świata po apelu prezy-
denta Brazylii do narodu zachęcającego do głosowania na ten obiekt przy pomocy SMS-ów i e-maili, w tworzonym
tą drogą rankingu.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 37 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Fot. 8. Pomnik Chrystusa Zbawiciela w Rio de Janeiro (fot. Z. Kruczek)
Podobną pułapką jest znajdywanie (na siłę) miejsc wyjątkowych na Ziemi. Nie wystar-
czą już oba bieguny geograficzne, zwrotniki, równik, najbardziej skrajne punkty kontynen-
tów czy ich najwyższe kulminacje (Korona Ziemi). W USA wymyślono osobliwą atrakcję
– pułapkę, jaką jest jedyne miejsce w tym kraju, gdzie stykają się granice czterech stanów:
Utah, Nowego Meksyku, Kolorado i Arizony. To miejsce, nazwane Four Corner zostało
oczywiście specjalnie oznaczone i wyeksponowane. Stając na specjalnym kole, należy przy-
jąć taką pozycję, aby każdą rękę i nogę umieścić do pamiątkowej fotografii w innym stanie
(najlepiej wychodzi to młodym dzieciom murzyńskim czy indiańskim). Powstało centrum
biznesu (sprzedaż pamiątek i usług, kasyno gry, ośrodek rekreacji) zarządzane przez Indian
z plemienia Navaho, którzy z tej pułapki czerpią olbrzymie korzyści.
Podstawowy dylemat turystyki kulturowej (wynikający z powyższych przykładów ma-
sowego już powstawania i funkcjonowania pułapek turystycznych) to odpowiedź na pytanie
czy twórcy atrakcji i ofert turystycznych mają hołdować tandecie, kiczowi i niskiej kulturze
(bo to się sprzeda i na tym można zarobić), czy też turystyka kulturowa powinna prowadzić
do kreowania wartościowych produktów powstałych na bazie autentycznych atrakcji, adre-
sowanych do odbiorców „wysokiej kultury”. Prawdopodobnie nie da się uniknąć dalszego
rozwoju pułapek turystycznych, równocześnie jednak wspierać należy kreacje wartościo-
wych, autentycznych produktów turystyki kulturowej. Ogromna w tym rola organizatorów
— 38 —
turystyki zainteresowanych tworzeniem nowych atrakcji i nowych produktów, lokalnych
samorządów zarabiających na tych nowościach, a przede wszystkim instytucji odpowie-
dzialnych za politykę tak kulturalną, jak i turystyczną poszczególnych krajów i regionów.
Fot. 9. Four Corners w USA (fot. Z. Kruczek)
Dla bardziej ambitnych turystów, którzy również lubią się bać, można zaproponować
zamiast pułapek turystycznych inną autentyczną atrakcję, np. zwiedzanie jaskini z dobrym
przewodnikiem, który potrafi wytworzyć klimat niepewności. Może to być bardziej eks-
cytujące niż pseudoatrakcje w postaci straszących domów czy tuneli. Jest również kontak-
tem z autentycznym tworem natury sprzed wieków, więc można wywołać dla zwiększenia
adrenaliny nastrój grozy, efekt zagrożenia np. poprzez zademonstrowanie ciemności w ja-
skini przez chwilowe zgaszenie światła (to specjalny program np. w Jaskini Bielańskiej
w słowackich Tatrach).
Komercjalizacja kultury, moda na pewne destynacje, swoista presji społeczna, że „coś
należy koniecznie zobaczyć”, powodują, iż wiele autentycznych atrakcji zaczyna przeista-
czać się w pułapki na turystów19. Zatracają się prawdziwe ich wartości, które powinny być
19 Często odbywa się to wg opisanego wcześniej przez Cohena „uatrakcyjniania” atrakcji, czyli przystosowania jej do
konsumpcji przez turystów.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 39 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
przekazywane przez kontakt z daną atrakcją, ustępując miejsca sklepom z pamiątkami, ba-
rom z fast foodami, urządzeniom oferującym mierną rozrywkę. W efekcie w pamięci tury-
stów bardziej zapiszą się wrażenia z korzystania z usług komercyjnych czy gastronomicz-
nych niż świadomość obcowania z obiektem kultury. Portal Wirtualna Polska, opierając się
na badaniach przeprowadzonych przez agencję „One Virgin Travel Insurance”20, zestawił
galerię „10 przereklamowanych atrakcji turystycznych”, gdzie wieża Eiffla zaliczana jest
do największych rozczarowań turystów. Na liście znalazło się również Piccadilly Circus
w Londynie jako atrakcja nieoferująca zbyt wiele, a będąca jednym z miejsc koniecznych
do zobaczenia w trakcie pobytu w Wielkiej Brytanii. Co ciekawe, Wikipedia podaje ten
przykład atrakcji jako jedną z europejskich pułapek turystycznych21. Prócz tych dwóch
obiektów lista zawiera jeszcze takie atrakcje jak: piramidy w Gizie – które aktualnie znaj-
dują się już na przedmieściach dwudziestomilionowej aglomeracji Kairu; plac św. Marka
w Wenecji – który w sezonie letnim wygląda jak ogromne targowisko i daleko mu do ro-
mantyzmu; Fontanna di Trevi w Rzymie – złośliwi twierdzą, że bardziej jest gwiazdą fil-
mową niż atrakcją; Times Square w Nowym Jorku – atrakcja tylko dla stuprocentowych
istot miejskich; Aleja Gwiazd w Los Angeles – pojawiającym się tam ostatnio postaciom
często daleko do miana „gwiazdy”, co sprawia, że główna atrakcja Miasta Aniołów traci
swój „blask”, który dodatkowo zadeptują miliony turystów; Plaża w Cancún w Meksyku
– tłumy zakrywające każdy kawałek plaży, horrendalnie drogie drinki (na dodatek rozwod-
nione) i dziesiątki akwizytorów, którzy są w stanie sprzedać piasek, po którym stąpasz;
Mykonos w Grecji – niemożliwością jest znalezienie tu spokojnego odpoczynku; Krzywa
Wieża w Pizie – jej piękno zakłócają tłumy turystów, którzy koniecznie muszą zrobić sobie
zdjęcie, jak chronią wieżę przed upadkiem22. Jest to co prawda subiektywna lista, jednak jej
powstanie wskazuje na ogromny problem funkcjonowania atrakcji turystycznych niebez-
pieczeństwo i ich zamiany w pułapki na turystów. Rodzi się pytanie – czy te obiekty, które
powinny dostarczać nam intelektualnych wrażeń i przeżyć edukacyjnych, spełniają właściwie
swoją funkcję, czy też powodują tylko zniknięcie pieniędzy z kieszeni turystów i pozosta-
wiają po sobie tylko tandetną figurkę na półce zakupioną gdzieś na straganie pod atrakcją.
W literaturze fachowej spotkamy jednak poglądy podważające zaliczanie a priori atrak-
cji turystycznych do mniej lub bardziej autentycznych. Już McCannell (2002) i Urry (2007)
zwracali uwagę, że turyści poszukujący autentyczności wykazują odmienną jej percepcję.
Autentyczność atrakcji w kontekście doświadczeń turystów analizował na łamach „Folia
Turistica” Nowacki (2010). W podsumowaniu swoich rozważań stwierdził, że istnieją trzy
kategorie autentyczności.
20 www.turystyka.wp.pl.
21 http://en.wikipedia.org/wiki/Tourist_trap.
22 www.turystyka.wp.pl.
— 40 —
Pierwsza to autentyczność obiektywna, dotyczy tych miejsc, wydarzeń, obiektów,
których autentyczność jest potwierdzona przez fachowców różnymi świadectwami, dla od-
różnienia od falsyfikatów czy rekonstrukcji. Należy dodać, że autentyczność obiektywna
w małym stopniu interesuje masowego turystę.
Druga kategoria to autentyczność konstruktywistyczna, będąca tworem społecznym,
intersubiektywnym, nieustannie modyfikowanym tak przez turystów, jak i lokalną spo-
łeczność. Poczucie autentyczności zależy bowiem od samego turysty, jego doświadczenia
i rozumienia rzeczywistości. Jeżeli turysta uzna coś w swojej świadomości za autentycz-
ne, będzie to rzeczywiste jego doznanie bez względu na opinie ekspertów (Cohen, 1988;
Moscardo, Pearce, 1986). Ogromny wpływ na takie zachowania ma nadawanie autentycz-
ności obiektom poprzez różne etykiety, widoki utrwalone przez media, powtarzane przez
współtowarzyszy podróży, pilota lub przewodnika. I tak, to, co początkowo wydawać się
mogło sztuczne, nieautentyczne, z czasem staje się autentyczne. Amerykańskie Disneylandy
na początku utożsamiane były z przykładem sztucznego, wymyślonego obiektu rozrywki,
z czasem, zdaniem Cohena (1988), stały się ważnym elementem współczesnej amerykań-
skiej, a nawet światowej kultury i przez miliony turystów uważane są jako element auten-
tycznej amerykańskiej tradycji.
Trzecia kategoria to autentyczność doświadczeń turystów, przejawia się ona w do-
świadczaniu samego siebie, może ona dotyczyć doznań autentyczności zarówno w obiektach
autentycznych, jak i inscenizowanych, a nawet w miejscach niezwiązanych z dziedzictwem
np. w parkach rozrywki (Nowacki, 2010). Pozwala to na odróżnienie miejsc aranżowanych
i specjalnie inscenizowanych (zatem obiektywistycznie nieautentycznych) na przyjęcie tu-
rystów, doskonale zagospodarowanych, spełniających oczekiwania turystów. Przeciwień-
stwem ich są miejsca słabo przygotowane na przyjęcie turystów, bez odpowiedniej infra-
struktury i interpretacji miejsca, ale za to autentyczne. Odwiedzanie takich miejsc, mimo
ich autentyzmu, może wśród masowych turystów prowadzić do frustracji.
Ilustracją takiego pojmowania autentyczności opartej na doświadczeniach turystów są
działania turoperatorów w tworzenia ofert turystycznych23. Proponują, co prawda swoim
klientom pewnego rodzaju inscenizację, ale opartą na autentycznych elementach. W egzo-
tycznej podróży na Nową Gwineę (Irian Zachodni, część Indonezji) głównym celem jest
pokazanie ostatniego być może dzikiego miejsca na Ziemi – niezmienionej przez cywili-
zację miejską kultury Papuasów. W dolinie Baliem mieszkają plemiona Dani, Lani i Yali
reprezentujące antyczną kulturę, mieszkają w chatach z gliny i trzciny, mężczyźni chodzą
z łukiem i strzałami, noszą koteki24, kobiety osłaniają tylko biodra spódniczkami z włókien
23 Prestige Holidays & Tours z Krakowa – jeden z ważniejszych organizatorów egzotycznych podróży w Polsce.
24 Specjalne pochwy na penisa różniące się wielkością i kształtem w zależności od przynależności plemiennej.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 41 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
roślinnych. Wszelkie rozliczenia prowadzone są nie w dolarach, a w świniach. Stopniowo
wpływ cywilizacji miejskiej odcina jednak plemiona z Baliem od ich tradycji i wierzeń.
Pojawili się organizatorzy turystyki, którzy utwierdzili Papuasów w przekonaniu, że ich
stroje, wierzenia, zwyczaje stały się towarem. Kwitnie handel pamiątkami (coraz bardziej
natrętny), nadzy Papuasi czatują pod hotelem na turystów ze swoimi rękodziełami. Na za-
mówienie biura podróży inscenizuje się bitwę między rodami zakończoną zgodą, tańcami
i wspólną z turystami ucztą. Wszystko to jest ładnie wyreżyserowane, ale coraz mniej w tym
autentyzmu. Wytrawni podróżnicy komentują, że to już „cepelia” (Kruczek, 2011).
Fot. 10. Impreza Prestige Tours & Holidays – Inscenizacja bitwy w wiosce papuaskiej (fot. Z. Kruczek)
Ten sam organizator podróży oferuje zdecydowanie bardziej autentyczne w sensie
obiektywnym doznania turystów biorących udział w ceremonii pogrzebowej na wyspie
Celebes (Sulavesi). W wapiennych górach i krasowych wyżynach tej wyspy mieszkają
plemiona Torajów. Legenda głosi, że przybyli zza oceanu na czółnach, dlatego domy ich
przypominają łodzie z zadartymi dziobami. Torajowie słyną z kultywowanych do dzisiaj
uroczystości pogrzebowych, towarzyszące im stypy trwają tydzień. Na wielką ucztę za-
proszone rody znoszą na ofiarę bóstwom setki świń i bawołów, ich zabicie zapewnić ma
zmarłej osobie bezpieczne przejście w zaświaty. Zwłoki ułożone w trumnie z sandałowego
drzewa umieszczane są na platformie przed spichlerzem. W międzyczasie przygotowywana
— 42 —
jest podobizna zmarłego, figura zwana tau tau, wykonana z drzewa chlebowca. Docelowo
trumnę razem z tau tau umieszcza się w jednej z jaskiń. Uroczystości pogrzebowe odby-
wają się od lipca do września, udział w nich jest dla turystów niesamowitym przeżyciem,
autentyczną atrakcją każdego wyjazdu (Kruczek, 2011).
Fot. 11. Pogrzeb u Torajów (fot. Z. Kruczek)
Studium przypadku 2. Dubaj – współczesny przykład kreacji nowej stolicy pułapek.
Szejk Dubaju, mając miliony petrodolarów z handlu ropą naftową, wpadł na genialny
pomysł ich zagospodarowania – zaczął tworzyć cuda architektoniczne, które zadziwiają
cały świat. Ma to na celu wypromowanie Dubaju jako centrum turystycznego, aby ludzie
mieli z czego żyć, gdy kiedyś skończy się ropa. Pomysł dobry, jednakże tym sposobem
można nazwać to miasto współczesną stolicą pułapek turystycznych, która rodzi się na na-
szych oczach. Powstające obiekty mają za zadanie wyciągnąć od ludzi ogromne pieniądze;
co ciekawe, nie tylko od jednostek – wykupywaniem miejsc na wyspach w kształcie świa-
ta zainteresowali się już bogaci celebryci z wielu krajów, mając nadzieję na dobry biznes
z lokowania tutaj swoich kapitałów.
Doba w Burj al Arab, sławnym na cały świat hotelu w kształcie żagla, kosztuje as-
tronomiczne sumy, jednakże jest atrakcją dla wielu, których stać na taki luksus. Hotel nie
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 43 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
narzeka na brak gości, a szejk ma gdzie godnie ulokować ważne osobistości, które do nie-
go przybywają. Obsługa tu pracująca prezentuje najwyższy poziom, zresztą jak wszystko
w hotelu, który powstał na sztucznej wyspie, niedaleko od brzegu, z którym połączony jest
mostem. Po sukcesie, jaki odniósł ten hotel, planuje się powstanie w Dubaju kolejnego cudu
architektonicznego – hotelu z ruchomymi piętrami, aby goście sami mogli wybrać widok,
który chcą mieć za oknem. Przepych w hotelowych pokojach uderza na każdym kroku, wi-
dać typowe, arabskie uwielbienie dla złota. Dla jednych jest to przepiękne, według innych
trąci brakiem gustu – a to po prostu elementy arabskiej kultury.
Fot. 12. Hotel w kształcie żagla Burj al Arab zbudowany na sztucznej wyspie (fot. Z. Kruczek)
Wyspy w kształcie palmy, połączone z lądem mostem, kiedyś mogłyby wydawać się
tylko wytworem wyobraźni, w sam raz nadającym się do filmu science fiction. Jednakże
w Emiratach za petrodolary tworzy się autentyczne wyspy w różnych kształtach.
Jeśli ktoś sądzi, że Emiraty Arabskie to tylko upał i możliwość smażenia się na słoń-
cu bądź podziwiania tamtejszej kultury, może być w szoku, że użytek tam można zrobić
również i ze sprzętu narciarskiego. W grudniu 2005 roku zostało otwarte dla publiczności
centrum narciarskie w Dubaju. W środku upalnego lata można założyć zimową kurtkę,
narty i skorzystać ze stoku. Temperatura wewnątrz waha się od -1 do -2 stopni Celsjusza,
nocą, gdy wytwarzany jest świeży śnieg, obniżana jest do -7, -8 stopni w skali Celsjusza.
— 44 —
W środku znajduje się około 6 000 ton śniegu25. Spoglądając na ten kurort narciarski, można
być pod wrażeniem możliwości, jakie niesie ze sobą dzisiejsza technika. Można również
zadać sobie pytanie, po co ktoś tworzy takie cuda, które zupełnie nie przystają do kultury,
w której się znajdują? Być może szejk ma nadzieję, że bogacze tego świata zamiast w Alpy
zaczną przyjeżdżać na narty do Dubaju i wydawać swoje pieniądze na sztucznie stworzone
atrakcje – pułapki.
Fot. 13. Dubai Ski – centrum narciarskie (fot. Z. Kruczek)
Co jeszcze wymyśli szejk i jego armia doradców, aby zszokować świat i w przyszło-
ści przyciągać rzesze turystów chcących zobaczyć cuda techniki? Można się zastanawiać,
jak daleko sięga wyobraźnia ludzka napędzana chęcią zasłynięcia w świecie i zarobieniem
na niej pieniędzy.
Źródło: Kruczek, Zmyślony (2010).
25 www.mountainyahoos.com/SkiResorts/Dubai.html.
Pojęcie atrakcji turystycznych w światowej i polskiej literaturze fachowej
— 45 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia, Kraków 2011
2. WSPÓŁCZESNE TRENDY
W KREOWANIU ATRAKCJI TURYSTYCZNYCH
2.1. Ewolucja atrakcji turystycznych
Rekonstrukcja historycznego rozwoju atrakcji jest bardzo trudna z dwóch powodów
(Swarbrooke, 2002:17). Po pierwsze, niełatwo jest zdecydować, ile osób musi odwiedzić
dane miejsce, aby nazwać go „atrakcją”. Czy np. egipskie piramidy były atrakcją w cza-
sach rzymskich, jeżeli odwiedzało je kilkudziesięciu Rzymian rocznie? Czy atrakcją bę-
dzie dopiero miejsce odwiedzane przez tysiące osób rocznie, dostępne komunikacyjnie,
z licznymi usługami dla odwiedzających? Współcześnie najbardziej popularne atrakcje
odwiedzają miliony osób (np. frekwencja w paryskim Luwrze sięga 8 mln).
Drugi powód to cel wizyty w atrakcji. Większość świątyń (np. słynne katedry) pełni
funkcje atrakcji dla turystów i równocześnie miejsca kultu. Trudno rozstrzygnąć, jaka
część odwiedzających przybyła do nich z powodów religijnych, a jaka z ciekawości sa-
mego miejsca (atrakcji).
Atrakcjia nierozerwalnie związana jest z rozkwitem podróży, a współcześnie z roz-
wojem turystyki. Generalnie można stwierdzić, że najstarsze atrakcje to albo atrakcje
naturalne, albo takie, które zostały wybudowane w innym celu niż przyciągnie turystów
(np. Wielka Rafa Koralowa, piramidy w Egipcie). Odwrotnie, wiele współczesnych
atrakcji jest wznoszonych wyłącznie z myślą o odwiedzających, np. Disney World (Swar-
brooke, 2002:11).
Wiele atrakcji świata starożytnego jest obecnie nadal popularnych. Badacz staro-
żytnych podróży Casson (1994) wymienia wiele atrakcji, które motywowały podróż-
nych w okresie od 3000 r. p.n.e. do 600 r. n.e. Starożytny Egipt był atrakcją ze względu
na wydarzenia religijne nawet kilka razy w roku. W czasie Nowego Państwa w Egipcie
(1600–1200 r. p.n.e) wiele znakomitych budowli ze Sfinksem i piramidami w Gizie była
odwiedzana przez starożytnych podróżnych, którzy (podobnie jak i dzisiejsi turyści) zo-
stawili na ich ścianach swoje grafitti. Również Grecy i Rzymianie podróżowali często
i odwiedzali znane z obiektów architektonicznych czy artystycznych miejsca dla przy-
jemności.
— 46 —
Fot. 14. Ś wiątynia w Karnak – podpis K. Wróblewskiego na kolumnie świątyni datowany na 1850 r. (fot. Z. Kruczek)
W starożytnej Grecji atrakcjami były świątynie takie jak Partenon na Akropolu, delfij-
ska wyrocznia czy stadion w Olimpii. Już wtedy za sprawą Antypatera z Sydonu1 pojawił
się pierwszy ranking atrakcji, jakim była lista siedmiu cudów starożytnego świata.
Tabela 4. Siedem cudów starożytnego świata
Cud Data powstania Budowniczy Data
zniszczenia Przyczyna
Piramida Cheopsa 2550 r. p.n.e. Egipcjanie ciągle istnieje brak
Wiszące ogrody Semiramidy 600 r. p.n.e. Babilończycy po I w. p.n.e. trzęsienie ziemi
Świątynia Artemidy w Efezie 550 r. p.n.e. Persowie, Grecy 356 r. p.n.e. ogień
Posąg Zeusa w Olimpii 435 r. p.n.e. Grecy V–VI w. n.e. ogień
Mauzoleum w Halikarnasie 351 r. p.n.e. Persowie, Grecy 1494 r. n.e. trzęsienie ziemi
Kolos Rodyjski 292–280 r. p.n.e. Grecy 224 r. p.n.e. trzęsienie ziemi
Latarnia morska w Faros III w. p.n.e. hellenistyczny Egipt 1303–1480 r. n.e. trzęsienie ziemi
Źródło: Cabaj W., Kruczek Z., 2010, Podstawy geografii turystycznej, Proksenia, Kraków.
1 Grecki poeta żyjący w II w. p.n.e, nieznany jest powód, dlaczego Antypater sporządził takie zestawienie. Możliwe,
że posłużyło ono jako rodzaj przewodnika po wschodnim obszarze Morza Śródziemnego.
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
— 47 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Kalendarz Rzymian obfitował w wiele publicznych świąt i wydarzeń, które groma-
dziły obywateli Rzymu w słynnym Koloseum na wyścigach rydwanów, przedstawieniach
teatralnych czy walkach gladiatorów. Imperium rzymskie zapoczątkowało również two-
rzenie nadmorskich kąpielisk czy uzdrowisk opartych na wodach mineralnych lub termal-
nych. Atrakcje kulinarne motywowały starożytnych Rzymian do podejmowania podróży
nad Jezioro Lukryńskie dla smakowitych węgorzy albo na Rodos dla rzadkich gatunków
ryb. Atrakcją nie tylko dla winogradników były uroczyście obchodzone święta winobrania
– Bachanalia (Schneyder, 1959:19).
Rozpad Cesarstwa Rzymskiego i początek mrocznej epoki średniowiecza w V wieku
spowodował zanik wiedzy geograficznej i schyłek podróży. Spadła wartość wspólnego pie-
niądza i języka, zapomniane zostały drogi do sławnych dawniej atrakcji.
W okresie średniowiecza tylko nieliczne atrakcje rozkwitły. Za sprawą religijnych piel-
grzymek celem podróży stały się słynne kościoły, np. w Jerozolimie, Rzymie, Cantebury czy
Santiago de Compostela. Należy pamiętać, że oprócz sanktuariów chrześcijańskich powstały
na Półwyspie Arabskim, a później w całym świecie islamu, ważne miejsca pielgrzymkowe.
Wśród nich wyróżniają się do dzisiaj Mekka i Medyna w obecnej Arabii Saudyjskiej.
W czasach renesansu relatywnie notujemy na większą skalę podejmowanie podróży
w celach niezwiązanych z religią. Ludzi renesansu interesowała zarówno natura, jak i kul-
tura. Już w czasie panowania Elżbiety I w Anglii (1558–1603) modne było podróżowanie
do licznych atrakcji. Później na Wyspach Brytyjskich narodziło się zjawisko Grand Tour,
podróże młodych, arystokratycznego pochodzenia Anglików na kontynent, celem nabra-
nia ogłady, poznania kultury i słynnych miejsc we Francji, Włoszech, Grecji czy Alpach.
Podczas tej podróży należało odwiedzić ówczesne atrakcje, miejsca historyczne, galerie,
kolekcje czy dzieła architektury.
W organizacji tych podróży pojawia się osoba tour couriera, protoplasty obecnego pilota
wycieczek (tour leader), który organizował przejazdy, załatwiał noclegi, dawał napiwki.
W XVII w. obserwujemy renesans wyjazdów do wód i kurortów zakładanych jesz-
cze przez Rzymian (np. Bath i Buxton w Wielkiej Brytanii, Wiesbaden i Baden-Baden
w Niemczech, Vichy we Francji). Odwiedzanie kurortów (spa) pociągnęło za sobą lawinowe
powstanie drugorzędnych atrakcji wypełniających aktywnościami wolny czas kuracjuszy.
W Bath, jako jedynym mieście poza Londynem, powstał wtedy publiczny teatr. Suplemen-
tarnymi atrakcjami najczęściej były parki i ogrody, ale i hale do tańczenia, deptaki i muszle
koncertowe2. Pod koniec XVIII w. było już wiele miejsc dziedzictwa rozpoczynających
rozbudowę obiektów infrastruktury i urządzeń z myślą o turystach.
2 Podobnie na ziemiach polskich w połowie XIX wieku miała miejsce moda na wyjazdy do karpackich czy sudeckich
kurortów (la belle epoque).
— 48 —
Rewolucja przemysłowa spowodowała powstanie wielu socjalnych i technicznych
udogodnień, które ułatwiły dostęp do atrakcji. Szczególnie dało się to odczuć w postaci
większej wygody i szybkości podróżowania z miast do obszarów wypoczynkowych. W Eu-
ropie i Ameryce Północnej nastąpił szybki rozwój kolei. Koncentracja ludności w wielkich
centrach przemysłowych wywołała potrzebę wypoczynku w trosce o zdrowie. Rozwijały
się w połowie XIX wieku nadmorskie ośrodki dające możliwość kąpieli morskich i kura-
cji wodami mineralnymi. W Wielkiej Brytanii gwałtownie rozwinęły się takie ośrodki jak
Brighton i Scarborough, natomiast Bath stało się modną destynacją wypoczynkowa dla
londyńczyków. Wznoszono tu mola spacerowe, ogrody, urządzano miejsca dla koncertów
na wolnym powietrzu. We Francji w regionie słynnej śródziemnomorskiej riwiery obser-
wujemy szybki rozwój takich atrakcji jak kasyna gry, a w Europie (głównie w Alpach) oraz
Ameryce Północnej powstają pierwsze stacje narciarskie i tereny dla górskich wędrówek.
Początek XX wieku przynosi rozwój atrakcji bazujących na takich wydarzeniach jak
organizowanie współczesnych igrzysk olimpijskich. Za sprawą rozwoju masowej motory-
zacji zapoczątkowanej przez taśmową produkcję samochodów marki Ford i wprowadzenie
płatnych świąt i urlopów przez pracodawców wzrosło zainteresowanie lokalnymi atrakcja-
mi turystycznymi oferującymi relaks, przygodę i rozrywkę. Zainteresowanie egzotycznymi
celami podróży i dziką przyrodą zaowocowało powstawaniem współczesnych ogrodów
zoologicznych i parków safari nie tylko w Afryce, ale i w Europie czy Ameryce Północnej.
Ośrodki wypoczynku weekendowego oferują tanie, samoobsługowe formy zakwaterowania
(np. kempingi), zbiorowe żywienie, baseny kąpielowe, sale do tańczenia, urządzenia spor-
towe, lokalizowane są one niedaleko miejskiej aglomeracji. Jeżeli taki ośrodek przyciąga
kilka tysięcy odwiedzających, to tym samym staje się atrakcja turystyczną.
Trend rozwoju atrakcji jest kontynuowany wraz ze wzrostem czasu wolnego, zwięk-
szeniem mobilności i bogaceniem się ludzi. Po II wojnie światowej mamy do czynienia
ze swoistym boomem na atrakcje turystyczne. Wielu inwestorów, ale także organizacje
i stowarzyszenia turystyczne, samorządy lokalne postawiło na tworzenie tematycznych
atrakcji turystycznych. Przemysł rozrywki zdecydował się na kreacje parków tematycznych
w stylu Disneyladu (patrz studium przypadku 3). Farmy, fabryki i kopalnie (często stojące
na granicy upadku) włączyły się w kreowanie nowych atrakcji na bazie wartości historycz-
nej swojego dziedzictwa. Do tego doszły olbrzymie centra handlowe i mariny zamieniane
na atrakcje dla turystów.
Ostatnie 20 lat XX wieku przynosi bezprecedensowy rozwój atrakcji turystycznych.
Ich liczba została w tym okresie w wielu krajach zdublowana (Stevens, 2000:61). Możemy
śmiało mówić o fenomenie atrakcji turystycznych. Ich liczba ciągle rośnie, zaspokajając
potrzeby turystów i organizatorów turystyki. Przyczyn takiego niebywałego w historii roz-
woju atrakcji jest wiele. Należą do nich m.in. (Swarbrooke, 2002:18):
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
— 49 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
• wzrost zamożności społeczeństwa,
• wzrost czasu wolnego zarówno w formie płatnych urlopów (wakacji), jak i dwu-
dniowego weekendu,
• rozwój technologii połączony z nowoczesnymi systemami rezerwacyjnymi,
• wzrost mobilności za sprawą rozwoju motoryzacji,
• popularyzowanie atrakcji w mediach,
• intensywny marketing miejsc docelowych prowadzony przez rządy, lokalne spo-
łeczności i przedsiębiorstwa turystyczne,
• rozwój pakietów turystycznych czyniących podróże nawet do odległych miejsc
komfortowymi.
Analiza ewolucji atrakcji turystycznych zwraca uwagę na zmiany społeczne i tech-
nologiczne, a zarazem zmiany potrzeb odwiedzających. Ten krótki przegląd sugeruje, że
atrakcje są tworzone, odkrywane, kreowane oraz zarządzane po to, by nadążyć za potrze-
bami i gustami odbiorców, a rozwojem atrakcji zainteresowana jest turystyczna admini-
stracja rządowa krajów recepcji turystycznej, regiony turystyczne (DMO) oraz cała branża
turystyczna.
2.2. Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
(przykłady, przypadki)
Współczesna turystyka z jej dynamicznym rozwojem potrzebuje ciągle nowych atrak-
cji jako celów podróży dla milionów uczestników, którzy zwiedzili już uznane obiekty,
wszędzie byli, niewiele jest im w stanie zaimponować. Bogata i wszechstronna oferta tu-
rystyczna (a tylko taka ma szansę być zauważona wśród tysięcy innych) oparta powinna
być na poszukiwaniu oryginalnych atrakcji, a gdy ich nie starcza na kreowaniu nowych.
Ta kreacja dotyczy siłą rzeczy przede wszystkim kultury i techniki, bowiem liczba atrakcji
naturalnych jest ograniczona i zidentyfikowana.
Współcześnie powstające atrakcje nawiązują do nowej formuły ewolucji turystyki,
jaką jest reguła 3xE (entertaiment, excitement, education – rozrywka, ekscytacja, kształ-
cenie), która wyparła tradycyjną formułę 3xS (sun, sea, sand – słońce, morze, piasek).
Powstające nowe atrakcje mają zarówno bawić, ekscytować, w pewnym sensie straszyć,
podnosić poziom adrenaliny, jak i edukować poprzez pobudzanie do myślenia, refleksji.
Takim celom rozrywkowo-edukacyjnym służą powstałe parki tematyczne oraz rozryw-
kowe z Disneylandem na czele. Pierwszy powstał w Kalifornii, kolejne na Florydzie, Ja-
ponii, Hongkongu i w Paryżu (Eurodisneyland). Inne ważne atrakcje jakie powstały w II
połowie XX w. to Centrum im. G. Pompidou w Paryżu, Artica Center zlokalizowane na
kole podbiegunowym w Rovanieni, Waterfront w Greenwich, Oxford Story i Smurf’s
Park w Belgii.
— 50 —
Studium przypadku 3. Parki rozrywki – Euro Disneyland Resort Paris.
Pierwowzorem parków rozrywki jako atrakcji turystycznych były wesołe miasteczka
z fascynującymi jazdami kolejkami typu „diabelski młyn” (ang. roller coaster) oraz róż-
nymi interesującymi eksponatami do oglądania. Główna różnica między nimi a obecnymi
parkami to ich skala. Parki rozrywki rozciągają się na ogromnych terenach, często zajmują
obszar porównywalny z małymi miastami (z tych powodów większość parków jest usytu-
owana na terenach wiejskich). W parkach rozrywki jest więcej atrakcji, na ogół bardziej
ekscytujących i technicznie bardziej zaawansowanych niż w tradycyjnych wesołych mia-
steczkach. Nabywając bilet wstępu, można przebywać w parku rozrywki zwykle cały dzień,
a poszczególne atrakcje są już wtedy bezpłatne. Największe parki przyciągają każdego roku
kilkanaście milionów gości, co może powodować długie kolejki do poszczególnych atrak-
cji w szczycie sezonu. Niektóre z nich zapewniają dodatkowe rozrywki, jak na przykład
muzykę na żywo, aby zabawiać gości stojących w kolejce. Wśród poszczególnych atrakcji
kusi klientów wiele sklepów z pamiątkami i barów szybkiej obsługi.
Disneylandy to sieć parków rozrywki stworzonych przez wytwórnię filmową Disneya.
Głównymi atrakcjami parku są postacie z filmów Disneya, różnego rodzaju baśniowe budyn-
ki oraz niektóre formy zabaw, jak np. kolejka górska. Inspiracją dla projektu zamku będącego
symbolem każdego Disneylandu (z wyjątkiem parku w Paryżu) jest zamek Neuschwanstein.
Pierwszy z parków wytwórni powstał w 1955 r. niedaleko Anaheim w Kalifornii. Aby pod-
trzymać frekwencję, Disneyland stale dodaje nowe, jeszcze bardziej ekscytujące atrakcje.
Pod koniec XX wieku pojawiły się takie atrakcje jak Kapitan Eo i Gwiezdne Wojaże. Ka-
pitana Eo gra Michael Jackson w trójwymiarowym filmie muzycznym, w którym wyko-
rzystywana jest najnowocześniejsza technika filmowa. Gwiezdne Wojaże rozgrywają się
w kabinie pilota, kontrolowanego przez komputer, statku powietrznego zaprojektowanego
przez Stevena Spielberga. Uczestnicy mają wrażenie, że podróżują w statku kosmicznym,
który wymknął się spod kontroli i błądzi w kosmosie. Oczywiście popularność niektórych
atrakcji powoduje, że są do nich najdłuższe kolejki. Do najbardziej ekscytujących atrakcji
w parkach rozrywki zaliczane są jazdy zapierające dech w piersiach (ang. white knuckle),
np. kolejka górska czy rakieta kosmiczna.
W 1971 r. powstały na terenie zajmującym 43 mile kwadratowe parki na Florydzie
niedaleko Orlando. W skład tego kompleksu najczęściej odwiedzanych parków rozrywki
na świecie wchodzi kilka obiektów. Największy z nich to „Magiczne Królestwo” z ponad
40 atrakcjami, 70 restauracjami i sklepami. Drugi obiekt to „Epcot Centre” nastawiony na
prezentowanie przyszłości. Atrakcjami są tutaj cuda nauki i techniki, ekspozycja robotów,
odkrycia z zakresu produkcji energii, telekomunikacji oraz transportu. Rozrywki odwiedzają-
cym dostarcza także „Studia Disney – MGM” oraz park „Zwierzęce Królestwo Disneya”.
Później powstał park w Tokio (1983 r.) oraz Disneyland Resort Paris Marne-la-Vallée
obejmujący dwa, otwarte w 1992 roku, parki: Disneyland i Walt Disney Studios.
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
— 51 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Tabela 5. Najczęściej odwiedzane parki rozrywki na świecie w 2010 r.
Lp. Nazwa parku i jego lokalizacja Liczba odwiedzających Zmiany 2009/2010
1MAGIC KINGDOM at Walt Disney World
Lake Buena Vista, FL, USA 16 972 000 -1,5%
2DISNEYLAND
Anaheim, CA, USA 15 980 000 0,5%
3TOKYO DISNEYLAND
Tokyo, Japonia 14 452 000 5,9%
4TOKYO DISNEYSEA
Tokyo, Japonia 12 663 000 5,5%
5EPCOT at Walt Disney World
Lake Buena Vista, FL, USA 10 825 000 -1,5%
6DISNEYLAND PARK at Disneyland Paris
Marne-la-Vallée, Francja 10 500 000 -2,6%
7DISNEY’S ANIMAL KINGDOM at Walt Disney World
Lake Buena Vista, FL, USA 9 686 000 1,0%
8DISNEY’S HOLLYWOOD STUDIOS at Walt Disney World
Lake Buena Vista, FL, USA 9 603 000 -1,0%
9UNIVERSAL STUDIOS JAPAN
Osaka, Japonia 8 160 000 2,0%
10 EVERLAND
Gyeonggi-Do, Korea Południowa 6 884 000 11,6%
11 DISNEY CALIFORNIA ADVENTURE
Anaheim, CA, USA 6 278 000 3,0%
12 ISLANDS OF ADVENTURE at Universal Orlando
Orlando, FL, USA 5 949 000 30,2%
13 UNIVERSAL STUDIOS at Universal Orlando
Orlando, FL, USA 5 925 000 6,1%
14 LOTTE WORLD
Seul, Korea Południowa 5 551 000 22,4%
15 HONG KONG DISNEYLAND
Hong Kong, SAR 5 200 000 13,0%
16 SEAWORLD FLORIDA
Orlando, FL, USA 5 100 000 -12,1%
17 OCEAN PARK
Hong Kong, SAR 5 100 000 6,3%
18 UNIVERSAL STUDIOS HOLLYWOOD
Universal City, CA, USA 5 040 000 26,0%
19 WALT DISNEY STUDIOS at Disneyland Paris
Marne-la-Vallée, Francja 4 500 000 -2,6%
20 NAGASHIMA SPA LAND
Kuwana, Japonia 4 465 000 -5,0%
21 EUROPA PARK
Rust, Niemcy 4 250 000 0%
22 BUSCH GARDENS TAMPA BAY
Tampa, FL, USA 4 200 000 2,4%
23 YOKOHAMA HAKKEIJIMA SEA PARADISE
Yokohama, Japonia 4 023 000 -6,0%
24 DE EFTELING
Kaatsheuvel, Holandia 4 000 000 0%
25 SEAWORLD CALIFORNIA
San Diego, CA, USA 3 800 000 -9,5%
Źródło: Theme index: The Global Attractions Attendence Report. 2011. TEA/AECOM.
— 52 —
Tabela 6. Najczęściej odwiedzane europejskie parki rozrywki w 2010 r.
L.p. Nazwa parku i jego lokalizacja Liczba odwiedzających Zmiany 2009/2010
1DISNEYLAND PARK at Disneyland Paris
Marne-la-Vallée, Francja 10 500 000 -2,6%
2WALT DISNEY STUDIOS at Disneyland Paris
Marne-la-Vallée, Francja 4 500 000 -2,6%
3EUROPA PARK
Rust, Niemcy 4 250 000 0%
4DE EFTELING
Kaatsheuvel, Holandia 4 000 000 0%
5TIVOLI GARDENS
Kopenhaga, Dania 3 696 000 -4,5%
6PORT AVENTURA
Salou, Hiszpania 3 050 000 1,7%
7LISEBERG
Göteborg, Szwecja 2 900 000 -7,9%
8GARDALAND
Castelnuovo del Granda, Włochy 2 800 000 -3,4%
9ALTON TOWERS
Staffordshire, Wielka Brytania 2 750 000 3,8%
10 LEGOLAND WINDSOR
Windsor, Wielka Brytania 1 900 000 0,00%
11 THORPE PARK
Chertsey, Wielka Brytania 1 850 000 3,4%
12 PHANTASIALAND
Brühl, Niemcy 1 850 000 -5,1%
13 FUTUROSCOPE
Jaunay-Clan, Francja 1 825 000 7,4%
14 PARC ASTERIX
Plailly, Francja 1 663 000 -8,6%
15 LEGOLAND BILLUND
Billund, Niemcy 1 650 000 0%
16 MIRABILANDIA
Savio, Włochy 1 505 000 -7,3%
17 SLAGHAREN
Hardenberg, Holandia 1 464 000 -6,9%
18 FLAMINGOLAND
Malton, Wielka Brytania 1 400 000 -1,3%
19 HEIDE PARK
Soltau, Niemcy 1 350 000 -3,6%
20 PARQUE DE ATRACCIONES
Madryt, Hiszpania 1 347 000 -10,2%
Źródło: Theme index: The Global Attractions Attendence Report. 2011. TEA/AECOM
Budowa paryskiego Disneylandu rozpoczęła się w 1988 roku. Otwarty został 12 kwiet-
nia 1992 roku pod nazwą Euro Disney Resort. Nazwę zmieniono w 1994 roku, by paso-
wała do romantycznego obrazu związanego z Paryżem. Zmianę nazwy wprowadzono także
ze względu na złą reputację, jaka przylgnęła do starej marki kojarzącej się z nielubianą we
Francji „amerykańską kulturą”. Kompleks położony jest na przedmieściach Paryża w miej-
scowości Marne-la-Vallée – 30 km na wschód od centrum miasta. Zarządzany jest przez
spółkę Euro Disney SCA, w której udziały posiada The Walt Disney Company.
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
— 53 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Otwarcie parku spotkało się z dużym sprzeciwem części Francuzów, którzy obawia-
li się, że amerykański park rozrywki zaszkodzi ich tradycji i wartościom. Kiedy w 1992
roku otwarto Disneyland, okazało się, że nie cieszy się on takim zainteresowaniem, jakiego
oczekiwano. Dyrekcja parku zorientowała się, że Europejczycy mają inne gusta niż Ame-
rykanie – na przykład chcą większej ilości restauracji z miejscami siedzącymi i krytych
ścieżek spacerowych.
Fot. 15. Disneyland Resort Paris, bajkowy zamek wzorowany na opactwie Mont-Saint-Michel (fot. Z. Kruczek)
Po wprowadzeniu pewnych zmian paryski Disneyland zaczęło odwiedzać więcej gości.
Zmieniono kolorystykę obiektów, zamiast ostrych kolorów zastosowano pastelowe. Wzo-
rem dla centralnie położonego baśniowego zamku stało się zamiast bawarskiego zamku
Neuschwanstein opactwo Mont-Saint-Michel.
Park położony jest na powierzchni 57 ha. Jego teren podzielony jest na 5 „krain”. Cały
park dysponuje 53 atrakcjami utrzymanymi w stylu disneylandowskich parków oraz dodat-
kowo Walt Disney Studios Park z prezentacją produkcji filmów.
— 54 —
W 2010 r. paryski Disneyland Park odwiedziło 10,5 mln gości. W ten sposób jest on
najczęściej odwiedzaną atrakcją turystyczną w Europie, a pod względem liczby klien-
tów największym francuskim turoperatorem. Więcej niż połowa (51%) gości to Francuzi,
12% to obywatele Wielkiej Brytanii, tyle samo z krajów Beneluksu, 9% z Hiszpanii,
4% z Włoch i tylko 2% z Niemiec. Cały park generuje 56 tysięcy miejsc pracy, w tym
14,5 tys. zatrudnionych bezpośrednio w parku.
Źródło: Davidson (1996), opracowanie własne 2011.
Magiczna data roku 2000 skłoniła mieszkańców naszego globu do przygotowania
„czegoś szczególnego”. Jedną z form takiego działania było wznoszenie nowych budowli.
Gorączka obchodów Nowego Milenium dotknęła najbardziej mieszkańców Wielkiej Bry-
tanii.
Jedną z takich budowli jest Millennium Dome, czyli Milenijna Kopuła. Oprócz budowli
wznoszonych jedynie po to, by podkreślić nadejście Nowego Tysiąclecia, powstały zespoły
architektoniczne o międzynarodowym znaczeniu i z góry określonym przeznaczeniu. Przy-
kładem może być kompleks olimpijski w Sydney czy zaprojektowane z rozmachem salony
wystawowe Expo 2000 w Hanowerze.
Innym sposobem na wprowadzenie architektonicznych zmian z okazji roku 2000 była
przebudowa istniejących już obiektów. Dokonano renowacji betlejemskiej Groty Narodze-
nia Jezusa, a w Watykanie rosyjski artysta Aleksander Kornoukhov układał mozaikę ze 100
milionów kawałków (ten projekt określany jest mianem jednego z najbardziej ambitnych
przedsięwzięć artystycznych XX wieku).
Innym sposobem kreowania nowych atrakcji są listy współczesnych cudów. Szwaj-
carski milioner i podróżnik Bernard Weber ogłosił na łamach swojego portalu New 7 Won-
ders Foundation ogólnoświatowy plebiscyt na nowe cuda świata. Jury złożone z wybitnych
znawców architektury i sztuki wybrało z 77 zgłoszonych obiektów 21 do finałowego głoso-
wania. Propozycje obiektów do listy nadsyłano w SMS-ach i e-mailach. W wielu krajach,
np. w Brazylii, mieszkańcy byli mobilizowani do głosowania, liczono bowiem na dużą
promocję obiektu i zwiększenie dochodów z turystyki.
W magicznym dniu oznaczonym siódemkami, 7.07.2007 r., na wielkiej gali w Lizbonie
uświetnionej przez astronautę Neila Armstronga, gwiazdę piłkarską Ronaldo, piosenkarkę
Jennifer Lopez, w towarzystwie sekretarzy generalnych – ONZ Kofi Anana i UNESCO
– Federico Mayora ogłoszono 7 nowych cudów świata. Werdykt jury wzbudził olbrzymie
emocje. Egipcjanie byli oburzeni brakiem na tej liście piramid, wielu znawców ubolewało
nad brakiem Angkorn Watt, dziwiono się kwalifikacji mało wartościowej figury Chrystusa
Zbawiciela.
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
— 55 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
UNESCO oficjalnie odcięło się od tego rankingu. Oświadczono, że …lista siedmiu no-
wych cudów świata jest tworem prywatnej inicjatywy, efektem jakichś głosowań i kwizów
i nie ma nic wspólnego z ochroną unikatowych obiektów światowego dziedzictwa zarówno
kulturowego, jak i naturalnego.
W 2010 r. rozpoczęto akcję typowania siedmiu cudów natury. Po raz pierwszy w ry-
walizacji o miano cudu natury występują obiekty przyrodnicze z Polski – Puszcza Biało-
wieska i Pojezierze Mazurskie. Do ścisłego finału weszły Mazury znakomicie promowane
przez Polską Organizację Turystyczną i organizacje lokalne, z trafnym hasłem „Mazury,
cud natury”.
Prawdopodobnie jednak Mazury nie przebiją się do magicznej siódemki cudów, ale już
zostały wyróżnione za znakomitą promocję przez międzynarodowe gremia3.
Siódemkę „nowych” cudów świata przedstawia poniższa tabela.
Tabela 7. Siedem nowych cudów świata
1Wielki Mur Chiński, budowany od VI w. p.n.e., w przeszłości liczył 6 500 km długości. Obecnie zachowało
się około 2 500 km.
2 Starożytny amfiteatr Koloseum w Rzymie.
3Inkaska twierdza Machu Picchu (w języku keczua – Stary Szczyt) w Peru, wzniesiona w XV w. na wysokości
2090–2400 m n.p.m.
4Piramida Chichen Itza na półwyspie Jukatan w Meksyku. Budowla wzniesiona przez Majów w czasach
prekolumbijskich, około 450 roku, wraz z otaczającym ją miastem.
5Pałac-mauzoleum Taj Mahal (oryginalne tłumaczenie: Korona wśród Pałaców) zbudowany w Agrze
w Indiach w latach 1632–1652, uznawany za symbol miłości i namiętności małżeńskiej oraz klejnot
muzułmańskiej architektury i sztuki z epoki Wielkich Mogołów – władców pochodzenia mongolskiego.
6Starożytny kompleks miejski i świątynny Petra w Jordanii, na skraju Pustyni Arabskiej, obejmujący świąty-
nie, grobowce i domy wykute w stromych, skalnych zboczach – stolica państwa Nabatejczyków.
7Pomnik Chrystusa Zbawiciela w Rio de Janeiro w Brazylii – monumentalna statua Chrystusa Zbawiciela,
wzniesiona na górze Corcovado na wysokości ponad 700 m n.p.m. Monument ma 38 m wysokości.
Został wykonany w 1931 r. przez Paula Landowskiego – francuskiego rzeźbiarza polskiego pochodzenia.
Źródło: Cabaj W., Kruczek Z., 2010, Podstawy geografii turystycznej, Proksenia, Kraków.
3 Fundacja New7Wonders, organizator światowego plebiscytu na Siedem Nowych Cudów Natury, oceniła działania
polskiego finalisty konkursu jako najbardziej twórcze w wykorzystywaniu mediów w promocji swojej kandydatury.
Fundacja podkreśla fakt, że wiele kandydatur jest powszechnie znanych, co na pewno nie pomaga mniej znanym
kandydaturom. Jak jednak zauważa Fundacja, to się zmienia, a Mazurskie Jeziora – polski finalista konkursu – stały
się jednym z najbardziej twórczych finalistów w wykorzystywaniu mediów do promocji swojej kandydatury. Fundacja
podaje za przykład ostatni projekt Komitetu Wspierającego Mazury, który uruchomił niedawno specjalną platformę
internetową MazuryCudNatury.TV (http://www.mazurycudnatury.tv/#/menu), na której prezentowane są wypowie-
dzi znanych osób ze świata kultury, nauki, rozrywki i polityki z Jerzym Buzkiem – przewodniczącym Parlamentu
Europejskiego – na czele. Już wcześniej Fundacja chwaliła Komitet Wspierający Mazury m.in. za cykl animacji
promujących polskiego finalistę, czy prezentacje podczas Expo 2010 w Chinach.
— 56 —
Kreowane na bazie elementów kultury atrakcje turystyczne nawiązują często do tzw.
dziedzictwa kulturowego. Jest to termin w pewnym sensie odpowiadający w polskiej litera-
turze pojęciu walorów krajoznawczych. Definicje klasyczne traktują dziedzictwo kulturowe
jako spuściznę, spadek zawierający te dobra kultury, które zostały przejęte z przeszłości.
Nie wszystkie więc te twory zostają włączone do dziedzictwa kulturowego. Część z nich
stanowią tradycje mające jedynie wartość historyczną oraz twory muzealne, część nato-
miast to element teraźniejszości zawierający odtwarzanie świadomie bądź nieświadomie
dóbr kultury wytworzonych przez poprzednie pokolenia.
Ujmując dziedzictwo kulturowe podmiotowo, wskazać możemy głównie te wytwory
(rzeczy, znaki, symbole, tradycje, obyczaje, zachowania), które świadomie są rozpoznawane
i podlegają wartościowaniu. Takie podejście spotykamy w krajoznawstwie i turystyce (Kru-
czek, 1997). Liczą się tu te elementy kultury, które zostały wyróżnione, podlegają rangowa-
niu (ocenie). Zakłada się, że są one szczególnie warte akceptacji, gdyż są wyznacznikami
bądź wielkości, bądź odrębności, czy też tożsamości kulturowej (Woźniak, Zamelska, 2000).
Traktując dziedzictwo kulturowe jako atrakcję, produkt turystyczny, zdawać musimy sobie
sprawę, że tak naprawdę myślimy jedynie o fragmentach tego dziedzictwa, które podlegają
wartościowaniu według określonych kryteriów. Są one arbitralne, gdyż mniejsze znaczenie ma
rzeczywista (dawna) wartość jakiegoś elementu, większe jego czytelność i dostępność. Łatwo
tu przy tym jest wpaść w pułapkę komercjalizacji i wynaturzenia jakiegoś dobra, zatarcia gra-
nicy między sztucznością a autentycznością (zamiast tradycji otrzymamy jej karykaturę, za-
miast atrakcji pułapkę turystyczną). Udostępnianie dziedzictwa kulturowego turystom nakłada
na zainteresowanych konieczność ponownego i stałego „odkrywania” zasobów. Jest to o tyle
istotne, że na bazie tego dziedzictwa powstają wartościowe, autentyczne atrakcje turystyczne.
Konwencja ONZ o Ochronie Kulturowego i Naturalnego Dziedzictwa z 1972 roku
ujmuje dziedzictwo kulturowe jako:
• zabytki architektury, rzeźby i malarstwa, przedmioty lub struktury archeologicz-
ne, inskrypcje, jaskinie mieszkalne oraz kombinacje ww. elementów, które mają
wybitną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki,
• grupy budynków: grupy pojedynczych lub połączonych budynków, które ze wzglę-
du na swoją architekturę, jednorodność lub swoje położenie w krajobrazie pełnią
w nim wybitną funkcję,
• miejsca: wytwory ludzi lub konglomeraty stworzone przez naturę i ludzi, oraz
obszary zawierające stanowiska archeologiczne, które są wartościowe z historycz-
nego, estetycznego, etnograficznego lub antropologicznego punktu widzenia.
W podobny sposób definiuje się dziedzictwo naturalne. Obejmuje ono ogrody, krajo-
brazy, parki narodowe, dzikie obszary; góry, rzeki, wyspy i ich komponenty: florę i faunę.
Przez dziedzictwo kulturowe rozumie się także niematerialne formy kultury, takie jak
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
— 57 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
filozofia, tradycja, sztuka we wszystkich jej przejawach, różne style życia oraz edukacja
poprzez literaturę lub folklor (Nuryanti, 1996).
Wykorzystywanie dziedzictwa kulturowego jako atrakcji turystycznej i dalej produktu
turystycznego jest na świecie coraz częściej stosowane. Kreowanie na bazie dziedzictwa
kulturowego produktu turystycznego niesie wiele wyzwań. Zdaniem Boba Simpsona (1993)
gospodarz, który chce najlepiej wykorzystać swoje kulturowe i etniczne możliwości, musi
kulturę udostępnić, przystosować do prezentacji, połączyć z innymi wartościami konsump-
cyjnymi i podzielić na łatwostrawne i najbardziej fotogeniczne kęsy. Taka strategia może
jednak prowadzić, jak świadczą przykłady chociażby z Wielkiej Brytanii, do degradacji wa-
lorów kulturowych; właściciele i przedsiębiorcy walczący o zysk często zapominają o obo-
wiązku ochrony i interpretowania przeszłości i coraz częściej stają się realizatorami pustych
spektakli i krzykliwej rozrywki. Historię nagina się do potrzeb prezentacji dziedzictwa.
Doświadczenie podpowiada, że tworząc atrakcję turystyczną, nigdy nie mamy pew-
ności, iż osiągniemy pełny sukces, ale są pewne czynniki, które do tego sukcesu mogą się
walnie przyczynić (jak chociażby dobry pomysł). Każdego roku powstają tysiące projek-
tów, ale z różnych powodów (brak funduszy, brak odpowiedniej lokalizacji itp.) nie są one
realizowane. Te, którym uda się wystartować, mogą okazać się niewypałem i dość szybko
kończą swoją działalność z powodu braku elastyczności w stosunku do wymagań klientów,
kłopotów z zarządzaniem itp. Zazwyczaj tylko jedna z wielu inwestycji okaże się sukcesem
i działać będzie na rynku przez dłuższy czas.
Studium przypadku 4. Kreacja i funkcjonowanie największej polskiej atrakcji –
Kopalni Soli w Wieliczce.
Kopalnia Soli „Wieliczka” jest jedną z najbardziej znanych atrakcji turystycznych na
świecie. Początki kopalni soli sięgają drugiej połowy XIII w., pomijając ślady warzelni-
ctwa solnego sprzed ok. 5000 lat. Działalność kilkudziesięciu pokoleń polskich górników
ukształtowała podziemny świat niepowtarzalny w swym pięknie i zadziwiający wielkością.
Unikalny w skali światowej obiekt górniczy zawiera kaplice podziemne z bogatym wystro-
jem wnętrz, oryginalne obudowy chodnikowe i komory poeksploatacyjne, dawne maszyny
i urządzenia górnicze.
Kopalnia została wpisana przez UNESCO na pierwszą Światową Listę Dziedzictwa
Kulturowego i Przyrodniczego oraz została wymieniona wśród pierwszych 12 obiektów
z całego świata. Przez wiele lat pełniła podwójną funkcję – wydobywano tutaj sól, a jed-
nocześnie część komór udostępniono do zwiedzania. Dziś kopalnia to głównie obiekt tury-
styczny, przyciągający co roku ponad milion turystów.
Kopalnia jest dobrze przygotowana do przyjmowania gości. Jest to obiekt dostępny dla
turystów codziennie przez 12 godzin. Są oni obsługiwani przez profesjonalnie wyszkolony
personel władający kilkoma językami. W kopalni pracuje około 300 wykwalifikowanych
— 58 —
przewodników pozostających do dyspozycji turystów. Przed wejściem do szybu turyści
mogą nabyć materiały informacyjne (przewodniki, foldery, kasety wideo) w 12 językach.
Na trasie zwiedzania można kupić pamiątki w podziemnym centrum handlowym, skorzy-
stać z podziemnej poczty, restauracji, kawiarni czy toalety.
Każdego roku w kopalni organizowane są imprezy na skalę nie tylko regionalną czy
krajową, ale również światową, przyciągające tysiące turystów. Najpopularniejsze wydają się
być Międzynarodowe Targi Minerałów, Skamieniałości i Biżuterii. Dodatkową atrakcją dla
zwiedzających targi jest fakt, iż każdy z nich może sam spróbować swoich sił w rzeźbieniu,
biorąc do rąk dłuto i kamień soli. Do innych równie popularnych imprez należą Podziemne
Międzynarodowe Targi Atrakcji Turystycznych oraz Koncerty „Indywidualności Roku”.
W 2000 r. odbyły się tu pierwsze na świecie podziemne skoki na gumowej linie tzw. „Bungee
Jumping Show” oraz po raz pierwszy na świecie podziemny lot balonem. Ponadto kopalnia
oferuje turystom szeroki zakres usług, tj. organizację konferencji, koncertów, mszy dla grup
pielgrzymkowych, ceremonii ślubnych oraz bankietów, kolacji i obiadów. Organizowane są
tu również bale sylwestrowe i studniówki. Skorzystać można z podziemnego kortu teniso-
wego i boiska do gier zespołowych. Ponadto kopalnia daje możliwość wykupienia usługi
przewodnickiej specjalistycznej, obejmującej zwiedzanie poza trasą turystyczną.
Kopalnia nieustannie podejmuje kroki w celu uatrakcyjnienia oferty turystycznej.
Czynione są starania, aby wykorzystać szanse, jakie stoją przed kopalnią i przyciągnąć jak
największą liczbę zwiedzających. Jedną z poważniejszych inwestycji mających na celu
podniesienie atrakcyjności zwiedzania kopalni jest budowa drugiego szybu „Regis”, któ-
rym turyści wyjeżdżaliby na powierzchnię w samym sercu miasteczka. Innym pomysłem
ma być natomiast powstanie pod ziemią centrum obsługi gości: składać się będzie z 2 re-
stauracji i poczekalni w komorze „Warszawa”. Spod komory „Wisła” do windy goście do-
jeżdżać będą stylową kolejką. Jednym z ważniejszych planowanych przedsięwzięć będzie
wystawianie inscenizacji legend (wykonywanych dotychczas w języku polskim) w wersji
angielskojęzycznej.
Kopalnia Soli „Wieliczka” to nowocześnie zarządzane przedsiębiorstwo zatrudniające
około 250 pracowników. Wdrażany obecnie Motywacyjny System Wynagrodzeń stanowi
priorytet strategii przedsiębiorstwa w zakresie polityki personalnej.
Na atrakcję funkcjonującą pod hasłową nazwą „Wieliczka” składają się trzy przed-
siębiorstwa:
1) Muzeum Żup Solnych (jednostka podporządkowana Ministerstwu Kultury
i Dziedzictwa Narodowego; urządzone dwie ekspozycje – w podziemiach ko-
palni oraz w Zamku Żupnym na powierzchni);
2) Uzdrowisko „PPU Wieliczka”;
3) Trasa Turystyczna Spółka z o.o.
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
— 59 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Fot. 16. Kaplica św. Kingi w Kopalni Soli w Wieliczce
Źródło: Archiwum Kopalni Soli „Wieliczka”.
W 2010 roku kopalnię odwiedziło 1 003 437 turystów. Oznacza to, że liczba gości
odwiedzających solne podziemia w porównaniu z rokiem 2009 wzrosła o 2%. Turyści za-
graniczni stanowili połowę zwiedzających. 58% obcokrajowców jako język oprowadzania
wybrało angielski. Przewodnicy oprowadzali również m.in. w języku: niemieckim, wło-
skim, francuskim, rosyjskim, hiszpańskim, włoskim, ukraińskim, węgierskim, japońskim,
czeskim, słowackim, litewskim, niderlandzkim. Wśród gości zagranicznych najliczniej
do podziemnej Wieliczki przybywali Brytyjczycy (58 874 osób), Niemcy (40 248 osób),
Włosi (37 617 osób), Francuzi (33 575 osób), Koreańczycy (32 540 osób). W pierwszej
piętnastce znaleźli się również Norwegowie, Amerykanie, Hiszpanie, Rosjanie, Węgrzy,
Czesi, Słowacy, Szwedzi, Ukraińcy i Japończycy. W sumie kopalnię odwiedzili mieszkańcy
aż 144 państw, nawet z tak odległych i egzotycznych zakątków świata jak Singapur, Nowa
Zelandia, Peru, Libia, Kostaryka, Malediwy, Nepal czy Mauritius.
Od stycznia do grudnia 2010 przewodnicy schodzili do kopalni z grupami turystów
43 464 razy.
Badania socjologiczne wskazują (Holota, 2001), że Wieliczka jest odbierana i doświad-
czana na najwyższym poziomie emocjonalnym. Turyści, opuszczając kopalnię, są ogromnie
podekscytowani, zadowoleni, jednym słowem są w pełni usatysfakcjonowani z odwiedzenia
— 60 —
tego miejsca. Tylko dla nielicznych zwiedzanie kopalni jest monotonne i staje się nudne
(przy powtórnych wizytach).
Atrakcje o dużej renomie powinny być dochodowe, mogą być finansowane z trzech
różnych źródeł:
a) dochodów własnych (bilety i karty wstępu, usługi, pamiątki, wynajem po-
wierzchni),
b) z fundacji, dotacji sponsorów, darowizn,
c) środków z budżetu (państwa lub lokalnego).
Kopalnia w Wieliczce jest dochodową atrakcją turystyczną i w niewielkim stopniu ko-
rzysta ze środków budżetowych. Na dochody kopalni największy wpływ ma liczba zwie-
dzających. Opłaty za bilety stanowią trzy czwarte dochodów kopalni z turystyki. Mając
to na uwadze dyrekcja kopalni prowadzi intensywną promocję wg opracowanej strategii.
Kopalnia Soli „Wieliczka” jest wzorem skutecznej promocji. Została m.in. w 2006 r. lau-
reatem Konkursu Broszur Promocyjnych Obiektów i Usług Konferencyjnych, zdobywając
nagrodę główną – bezpłatne miejsce na stoisku narodowym Polskiej Organizacji Turystycz-
nej w wybranych zagranicznych targach turystyki biznesowej.
Kopalnia Soli „Wieliczka” jest wzorcem dla branży turystycznej, znalazła się w ścisłym
gronie laureatów plebiscytu „Złota pięćdziesiątka”. Plebiscyt ten organizowany jest przez
branżowy miesięcznik „Rynek Turystyczny”. Patronat nad konkursem objęły Polska Izba
Turystyki oraz Rada Krajowa Izb Turystyki w Polsce. Podstawowym celem i zadaniem ran-
kingu było wytypowanie największych oraz najbardziej znaczących firm, które zasługują
na miano przedsiębiorstw wzorcowych. Wyboru najlepszych przedsiębiorstw turystycznych
dokonali niezależni eksperci w dziedzinie turystyki – przedstawiciele Rady Krajowej Izb
Turystyki, Instytutu Turystyki, Polskiej Izby Turystyki, Polskiej Izby Hotelarstwa.
W 2005 r. Polska Organizacja Turystyczna przyznała specjalny certyfikat jakości dla
produktu „Podziemna eskapada, czyli wycieczka z przygodami”.
Źródło: Kruczek (2006).
2.3. Czynniki determinujące rynek atrakcji turystycznych
Rynek to całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one prze-
biegają. Na rynku konkurencyjnym dokonuje się ustalenia ceny oraz ilości dóbr. To tak-
że określona zbiorowość podmiotów gospodarujących zainteresowanych dokonywaniem
operacji kupna-sprzedaży określonych dóbr, wartości lub usług. Część zbiorowości repre-
zentuje podaż (producenci), zaś druga część – popyt (konsumenci). Przeciwstawienie się
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
— 61 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
popytu podaży w określonym miejscu oraz czasie prowadzi do ustalenia ceny wartości będą-
cej przedmiotem obrotu – sprawia to, iż dochodzą do skutku transakcje kupna-sprzedaży.
Rynek atrakcji turystycznych to specyficzny rodzaj rynku, na którym występują z jednej
strony gestorzy atrakcji i organizatorzy turystyki kreujący na bazie tych atrakcji produkt
turystyczny, a z drugiej strony konsumenci tego produktu, czyli turyści.
Podejście rynkowe jest bardzo ważnym elementem w rozwoju turystyki. Istotne cechy
rynkowe atrakcji to ich odległość od dużych miast – miejsc emisji turystów, dostępność ko-
munikacyjna, czas i okres otwarcia, dzienna frekwencja, usługi towarzyszące. Na podstawie
tych informacji możemy ocenić jakość każdej atrakcji, biorąc pod uwagę takie kryteria jak:
autentyczność, unikalność, siłę przyciągania, czyli liczbę turystów, a tym samym dochody
gestorów atrakcji (Nowacki, 2002).
Można zadać sobie pytanie, jakie czynniki będą miały wpływ na rynek atrakcji tury-
stycznych w przyszłości. Wyróżnić można zarówno grupę czynników tworzących uwarun-
kowania zewnętrzne dla turystyki, jak i czynniki związane ze zjawiskami turystycznymi.
Do pierwszej grupy niewątpliwie zaliczyć można grupę czynników politycznych, ekono-
micznych socjokulturowych i technicznych (żeby wymienić tylko najważniejsze).
Również zachodzące zmiany w samej turystyce (uwarunkowania wewnętrzne), nowe
trendy, mody i formy zachowań niosą określone skutki dla rynku atrakcji turystycznych.
Jednym z najważniejszych czynników kształtujących rynek atrakcji turystycznych jest roz-
wój mediów, zwłaszcza telewizji.
Media
Czynniki
determinujące
rynek
atrakcji
Kulturowe
Polityczne
Ekonomiczne
Techniczne
Nowe trendy
w turystyce
Rycina 9. Model czynników determinujących rynek atrakcji turystycznych
Źródło: Kruczek Z., 2008, Czynniki determinujące rynek atrakcji turystycznych, [w:] Nowe trendy rozwoju turystyki,
G. Gołembski (red. nauk.), Wydawnictwa PWSZ, Sulechów, s. 379–386.
— 62 —
.
1) Czynniki polityczne (np. zmiany w Europie, integracja kontynentu, terroryzm i zagro-
żenie bezpieczeństwa podróży). Czynnik ten wpływa na geografię podróży i frekwencję
w atrakcjach położonych w bezpiecznych regionach turystycznych. Problemy o podłożu
politycznym mają znaczący wpływ na ruch turystyczny w danym kraju. Miejsca objęte
konfliktami lub kataklizmami w oczach turystów tracą pozytywny wizerunek bezpiecz-
nych i atrakcyjnych destynacji. W rezultacie spada liczba przyjazdów turystycznych
i wielkość dochodów. Plany rozwoju turystyki zostają odłożone na późniejszy okres (np.
Izrael, Pakistan, Sudan). Ale może powstać też na tej bazie nowa atrakcja turystyczna.
Pojawia się bowiem nowy typ turystów – tzw. conflict or war tourists, czyli turystów
podróżujących do miejsc ogarniętych wojną lub konfliktami. To, co charakteryzuje takie
osoby, to chęć uczestnictwa lub raczej obserwacja jakichś niespokojnych zdarzeń, bycia
ich uczestnikiem. Tacy turyści pragną być częścią zmian kart historii, poszukują dresz-
czyku emocji, przyjeżdżają do miejsc niebezpiecznych, ryzykując często utratę życia
(Różycki, 2009). To samo dotyczy miejsc dotkniętych takimi kataklizmami jak wybuchy
wulkanów, trzęsienia ziemi, tsunami, powodzie. Dla niektórych turystów o specyficznych
zainteresowaniach mogą one stać się atrakcjami turystycznymi. Po tsunami w grudniu
2004 r. w Azji Południowo-Wschodniej pojawiło się wielu turystów oglądających znisz-
czone tereny, do dzisiaj ślady tej katastrofy pokazywane są turystom w Tajlandii lub na
Sri Lance jako atrakcje turystyczne.
2) Czynniki ekonomiczne (wspólna waluta w Europie i na świecie, sytuacja w krajach
rozwijających się, gromadzenie kapitału, globalizacja). Znakomitym przykładem
jest Dubaj. Zamożny szejk tego emiratu upatruje szans na rozwój gospodarczy kraju
(po wyczerpaniu się złóż ropy naftowej) w turystyce. Aby przyciągnąć turystów inwestuje
miliardy petrodolarów w tworzenie nowych atrakcji turystycznych mających szokować
cały świat (najwyższy budynek, najdroższy hotel, stacja narciarska Ski Dubaj, sztuczne
wyspy w kształcie palm czy mapy świata, kopia armii terakotowej itp.).
Atrakcje turystyczne generują zyski osiągane z biletów wstępu, świadczonych usług ga-
stronomicznych, noclegowych, transportowych, kulturalnych i rekreacyjnych. Podatki
od gestorów zasilają lokalne budżety. Atrakcje kreują ogromny rynek pracy w usługach
turystycznych4. Wydatki poczynione przez odwiedzających wywołują efekt mnożni-
4 Wg danych British Tourist Authority w latach 90. ubiegłego stulecia 5 500 atrakcji turystycznych znajdujących się
na terenie Wielkiej Brytanii zatrudniało 84 000 osób.
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
— 63 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
kowy w lokalnej i regionalnej ekonomii (produkcja żywności, catering, produkcja pa-
miątek).
3) Czynniki socjokulturowe (obejmujące m.in. zmieniający się model rodziny, starzenie
się społeczeństwa, problem ludzi niepełnosprawnych, sprawy ochrony przyrody). Czyn-
niki te mają wpływ na tworzenie i przystosowanie atrakcji do wymogów ekologicznych,
dostępnych dla ludzi niepełnosprawnych i starszych.
4) Czynniki techniczne (postęp w komunikacji i telekomunikacji, wirtualna rzeczywistość,
kino domowe, technologia komputerowa). Technika i technologia włączona została w pro-
ces tworzenia nowych atrakcji, jak np. budowa jak najwyższych budynków, najbardziej
zdumiewających konstrukcji czy też środków komunikacji, z których skorzystanie jest
atrakcją. Najbardziej elitarną atrakcją jest obecnie lot w kosmos, aczkolwiek frekwencja
limitowana jest tu wysoką ceną, ale pewnie niedługo, wraz z obniżką kosztów latania,
będziemy mówić o turystyce kosmicznej.
Fot. 17. Krzywizna Ziemi oglądana z kosmosu – główna atrakcja dla turystów płacących za podróże kosmiczne
Źródło: Wikipedia.org/wiki/Turystyka-Kosmiczna (data dostępu: 30.08.2011 r.).
— 64 —
Współczesne trendy w kreowaniu atrakcji turystycznych
Fot. 18. Sri Lanka – pomnik na miejscu wykolejenia ekspresu „Królowa Morza” podczas tsunami w 2004 r.
Źródło: Wikipedia (data dostępu: 1.09.2011 r.)
Fot. 19. Korea – linia demarkacyjna w Panmundżon jako atrakcja turystyczna
Źródło: Wikipedia (data dostępu: 1.09.2011 r.)
— 65 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia, Kraków 2011
3. METODY BADAŃ I OCENY
ATRAKCJI TURYSTYCZNYCH
W polskiej literaturze fachowej aż do ostatniej dekady XX w. nieznane było pojęcie
„atrakcji turystycznych”, nieliczne są też, jak na razie, próby ich badania. Atrakcje tury-
styczne będące częścią systemu turystyki podobnie jak cała turystyka są przedmiotem zain-
teresowania różnych nauk. Atrakcjami interesują się zarówno nauki społeczne, są bowiem
przedmiotem badań psychologów, socjologów czy pedagogów, jak i nauki ekonomiczne
oraz przestrzenne.
Kompleksowe metody oceny atrakcji turystycznych spotkamy w studiach regional-
nych. Odnotować należy, że już w drugiej połowie XX wieku Piperoglou (1966) w ocenie
atrakcji stosował trzyetapową metodę polegającą na:
1) wstępnej klasyfikacji ideograficznej (wyróżnienie typów atrakcji, w swoich ba-
daniach stosuje podział atrakcji na trzy typy);
2) badaniu preferencji turystów i ocenie unikatowości atrakcji;
3) analizie dostępności komunikacyjnej i położenia atrakcji.
Podobną zasadę 10 lat później przyjął Ferrario (1976), który dla swojej kompleksowej
metody oceny atrakcji zastosował oryginalną klasyfikację atrakcji turystycznych, jego pro-
pozycja zawierała aż 22 typy atrakcji. W dalszej kolejności analizie poddano preferencje
turystów w stosunku do wydzielonych typów atrakcji. Jeden z etapów jego badań obejmował
wykonanie analizy treści zamieszczonych w przewodnikach turystycznych i na tej podstawie
oceny popularności poszczególnych typów atrakcji. W oparciu o metodę sędziów nieza-
leżnych (tajemniczy klient) oceniono dostępność atrakcji i jakość usług. W efekcie końco-
wym badania te pomogły mu wyliczyć potencjał badanych atrakcji określony na podstawie
przydzielonych im wartości liczbowych1. Na koniec, przy użyciu metody kartograficznej,
przydzielił wagi atrakcjom w wydzielonych segmentach w ten sposób, aby atrakcje zlokali-
zowane w większych skupieniach otrzymały wyższe wagi. W Polsce metoda ta zwana boni-
tacją punktową jest często stosowana w ocenie walorów turystycznych. Zapoczątkowała ją
M. I. Mileska (1960), wykorzystując wyniki swoich badań do zaproponowania pierwszego,
opartego na naukowych kryteriach, podziału kraju na regiony turystyczne2.
1 O wykorzystaniu metod geobotanicznych w ocenie atrakcyjności regionu pisał A. S. Kostrowicki (1970). Bonitację
atrakcji przyrodniczych dla celów turystyki krajoznawczej przeprowadził w 1981 r. K. R. Mazurski.
2 Przytaczam za M. Nowacki (2007).
— 66 —
Interesującą metodę klasyfikacji atrakcji przyrodniczych takich jak parki narodowe
stosowano w USA (Deng i in., 2002). Wykorzystano w tym celu tzw. „Proces Analizy Hie-
rarchicznej” opracowany przez Saaty’ego (1987). Metoda ta obejmuje kilku etapów. Pierw-
szym jest ustalenie hierarchicznej struktury elementów atrakcji. Na strukturę taką składa
się pięć elementów: dostępność, zasoby, infrastruktura i społeczność lokalna, usytuowanie
w relacji do innych atrakcji. Każdą z grup podzielono na podgrupy. W zasobach wydzie-
lono np. przyrodnicze i kulturowe, a w dalszej kolejności zasoby przyrodnicze podzielono
na środowiskowe i krajobrazowe itd. Dalsza procedura badawcza zakładała porównanie
parami poszczególnych elementów struktury. Działanie to dało podstawę do ustalenia wag
dla wszystkich analizowanych elementów struktury. W efekcie końcowym wagi zostały za-
mienione na system stupunktowy, zalecany przez National Park Service (Dyrekcję Parków
Narodowych). Kolejny krok polegał na ustaleniu kryteriów i wskaźników odpowiadających
poszczególnym elementom struktury atrakcji umożliwiających ocenę ich wartości. W końco-
wym etapie dokonano wyboru atrakcji do analiz, obliczono punkty dla wszystkich elementów
każdej z atrakcji przez odniesienie ich do wcześniej ustalonych kryteriów i wskaźników oraz
zsumowano punkty osobno dla każdej atrakcji. Na koniec zaklasyfikowano badane atrakcje
do czterech kategorii na podstawie liczby przydzielonych im punktów (Nowacki, 2007).
Jako zmienne klasyfikujące atrakcje stosowano również inne cechy określające zwie-
dzających, takie jak: liczba wizyt i długość pobytu w mieście oraz jedną cechę dotyczącą
samej atrakcji – proporcję wizyt turystów i rezydentów (Shoval i Raveh, 2003).
Doceniając znaczenie atrakcji w rozwoju gospodarki turystycznej, narodowe organiza-
cje turystyczne lub stowarzyszenia atrakcji inicjują i wdrażają systemy ich badań i oceny.
Jako jedna z pierwszych wdrożyła systematyczną ocenę jakości atrakcji Szkocka Organizacja
Turystyczna. Celem badań było również wypracowanie systemu standardów oceny atrakcji
(Visitor Attractions Inspection Scheme, 1995), a tym samym uzyskanie odpowiedniej wiedzy
o atrakcjach umożliwiającej efektywne zarządzanie obiektem w celu poprawy satysfakcji
zwiedzających. Miano na uwadze również motywowanie gestorów atrakcji do podnosze-
nia ich standardów. Podobne zasady oceny obiektów muzealnych opracowano w Stanach
Zjednoczonych w postaci dokumentu Program oceny muzeów, który został zastosowany
w praktyce przez Amerykańskie Stowarzyszenie Muzeów (New Visions Basics 1996).
Na uwagę zasługuje system badania i oceny atrakcji w Australii oparty na inwenta-
ryzacji zasobów atrakcji z wykorzystaniem specjalnego kwestionariusza skierowanego do
gestorów atrakcji, wywiadów i uzupełniony innymi procedurami badawczymi. Dla pla-
nowania rozwoju atrakcji zastosowano oryginalną metodę „kół przyszłości” (The Futures
Wheel)3. Opis tej metody zamieszczono w rozdziale 4.
3 Praca doktorska P. J. Benckendorffera – Planning for the Future. A Profile of Australian Tourist Attractions, James
Cook University, January 2004.
Metody badań i oceny atrakcji turystycznych
— 67 —
Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań
Badania nad atrakcjami turystycznymi w Polsce zostały zainicjowane w 2010 roku
przez Polską Organizację Turystyczną w ramach projektu oceny krajowych produktów
turystycznych. Pilnym zadaniem badawczym jest inwentaryzacja atrakcji turystycznych
w Polsce dla oceny potencjału tego sektora rynku turystycznego. Inwentaryzacje takie
wykonano w wielu krajach, ujmując zbadane obiekty i wydarzenia w ramy klasyfikacji.
Zadaniem narodowej i regionalnych organizacji turystycznych jest zachęcanie menedże-
rów tych obiektów do prowadzenia systematycznych badań wśród zwiedzających, oceny
ekspozycji i jakości świadczonych usług. Obecnie takie badania są rzadkością. Wskazane
jest również wprowadzenie standardów jakości oraz systemu oceny lub kategoryzacji, który
pomógłby menedżerom atrakcji w doskonaleniu jakości produktu turystycznego opartego
na danej atrakcji.
Badania nad atrakcjami turystycznymi przeprowadzać można w dwóch skalach (No-
wacki, 2007):
a) w skali makro, polega ono na systematyzowaniu, porównywaniu lub ocenie atrak-
cyjności miejscowości, destynacji, kraju albo regionu międzynarodowego;
b) w skali pojedynczej atrakcji, podejmowane badania mają na celu poprawę jakości
atrakcji i związanego z nim produktu turystycznego lub doskonalenie ofert.
Inne grupowanie badań nad atrakcjami proponował już w 1987 r. A. Lew4. Kryterium
grupowania stały się trzy perspektywy badawcze:
a) ideograficzna,
b) organizacyjna,
c) kognitywna.
Perspektywa ideograficzna sprowadza się do opisu atrakcji turystycznych, co umoż-
liwia ich klasyfikowanie z uwzględnieniem różnorodnych kryteriów wykazujących ich
podobieństwa lub różnice (np. pochodzenie, historia, położenie, walory środowiskowe,
zagospodarowanie turystyczne). Perspektywa organizacyjna pozwala na analizę atrakcji
ze względu na ich wielkość (małe – duże), położenie w przestrzeni turystycznej (docelowe
lub tranzytowe), pojemność turystyczną (odporne – wrażliwe) lub np. okres funkcjonowa-
nia (stałe – okresowe). Perspektywa kognitywna skupia się na badaniu odbioru (percep-
cji) atrakcji i wrażeń turystów je zwiedzających. Pozwala ona na wyróżnienie np. atrakcji
bezpiecznych lub niebezpiecznych, autentycznych lub nieautentycznych, relaksujących
4 W artykule opublikowanym w „Annals of Tourism Research” A. Lew proponuje ramy badań nad atrakcjami tury-
stycznymi.
— 68 —
lub stymulujących. Zaproponowane przez Lewa perspektywy badawcze znajdują zastoso-
wanie w klasyfikacji i segmentacji atrakcji turystycznych.
W badaniach atrakcji turystycznych stosowane są różne metody. Najbardziej rozpo-
wszechnione są różnego rodzaju próby ich wartościowania poprzez tworzenie list rankin-
gowych. W naukach geograficznych stosowane są analizy rozmieszczenia atrakcji. Atrakcje
są przedmiotem badań marketingowych (np. badanie rynku atrakcji turystycznych, ocena
jakości atrakcji jako jądra produktu turystycznego) oraz badań behawioralnych (odbiór
atrakcji, analiza wrażeń związanych z odwiedzaniem atrakcji).
W badaniach nad atrakcjami wykorzystywane są różnego rodzaju narzędzia, np. skala
Likerta, Szkocki Kwestionariusz Atrakcji, Kwestionariusz Australijski, testy wiedzy, kwi-
zy, ankiety, schematy obserwacji itp. Coraz częściej sięga się do nowoczesnych narzędzi
elektronicznych (kioski multimedialne, panele). W obserwacji zwiedzających pomaga re-
jestracja ich zachowań przy pomocy fotografii i nagrań filmowych.
Najczęściej w Polsce badania nad atrakcjami turystycznymi podejmował Nowacki
(2000, 2002, 2003, 2007), problematyką atrakcji interesowali się też Kruczek (2002, 2008,
2010), Podemski (2004) Kożuchowski (2005) i pracownicy Instytutu Turystyki: Byszew-
ska, Dawidek, Kulesza, Dziedzic (2004).
Poznanie opinii turystów na temat atrakcji umożliwia kwestionariusz ankiety i jest
on najczęściej stosowanym narzędziem badań. Stworzenie dobrego kwestionariusza nie
jest zadaniem prostym. Przede wszystkim pytania muszą być formułowane jasnym, zro-