Estetyka Mosesa Mendelssohna jako filozofia psychologii

Full text

107
P K
U W, W, P
.@.
Estetyka Mosesa Mendelssohna
jako lozoa psychologii
W ramach prezentacji historii estetyki niemieckiego Oświecenia jesz-
cze do niedawna zapominano opostaci, która stanowiła łącznik pomiędzy
metazycznie zorientowaną estetyką Wola iBaumgartena ateorią litera-
tury isztuki Lessinga iWinckelmanna. Postacią tą był Moses Mendelssohn
(1729–1786). Whistorii estetyki przedstawiany jest on najczęściej jako ktoś,
kto porzuca estetykę opartą na pojęciu doskonałości izwraca się ku bada-
niom subiektywnego doświadczenia piękna isztuki, co przybliża go zjednej
strony do myślicieli takich jak Hutcheson czy Burke, zdrugiej zaś, do takich
jak Du Bos iRousseau. Niekiedy przedstawia się go również jako myśliciela
antycypującego Kantowską doktrynę trzech władz1.
Wydaje się, że wspomniane interpretacje są nieuzasadnione. Zpewnością
nie można widzieć wMendelssohnie tego, który poddał się irracjonalizmowi
epoki Sturm und Drang. Wręcz przeciwnie, stawiał on sobie wyraźnie za cel
obronę racjonalizmu przed prądami podważającymi rolę rozumu. Zjednej
strony zmagał się zmyślicielami angielskimi odwołującymi się do posiada-
nia przez człowieka specjalnego rodzaju zmysłu piękna, zdrugiej polemizo-
1 Por. K. Hammermeister, e German Aesthetic Tradition, Cambridge University Press,
Cambridge 2002, s.18–19.
://.././..

108
PIOTR KOZAK
wał zkultem geniusza, który epoka zaczerpnęła głównie zpism Rousseau.
Niewydaje się również zasadne, aby rozważać myśl Mendelssohna wyłącznie
wkontekście lozoi Kanta. Nieoddawałoby to sprawiedliwości ani myśli
Kanta, ani oryginalności myśli Mendelssohna. Estetykę tego ostatniego nale-
ży zatem rozpatrywać na jej własnych prawach.
Konieczna jest również uwaga dotycząca kwestii spójności pism Mendels-
sohna. Niemiecki lozof oestetyce pisał wiele iprzez całe życie. Niemożna
jednak wskazać głównego dzieła, które prezentowałoby całość jego poglądów
estetycznych. Może to rodzić często spotykany wstosunku doń zarzut, że
jego estetyczna myśl była eklektyczna ipodlegała nieustannym zmianom2.
Wniniejszym artykule twierdzę jednak, że zarzut niespójności wynika stąd,
że przyjmujemy złą perspektywę badawczą, to znaczy, że szukamy nie wtym
miejscu, wktórym szukać powinniśmy. Jak spróbuję wykazać, jeżeliby inter-
pretować badania estetyczne jako analizę problematyki zzakresu antropolo-
gii ilozoi umysłu3, to wydaje się, że możliwe jest wskazanie wątków, które
konsekwentnie pojawiają się wcałej twórczości lozocznej Mendelssohna
(co nie oznacza, że nie podlegają udoskonaleniu imodykacji).
Ostatnia uwaga dotyczy zarzutu o„popularność” lozoi Mendelssohna.
Przyjęło się whistorii lozoi zaliczać autora Listów oodczuciach do gru-
py tzw. lozofów popularnych, których rola polegała przede wszystkim na
popularyzacji myśli Wola. Bez wątpienia Mendelssohn był pod głębokim
wpływem Wolańskiego racjonalizmuizpewnością jego intencją była obro-
na lozocznych osiągnięć niemieckiego Oświecenia. Nieoznacza to jednak,
że przez oświeceniową „lozoę popularną” możemy rozumieć lozoę ob-
liczoną jedynie na dotarcie do masowego odbiorcy, czyli lozoę spłyconą
inieoryginalną. Mendelssohn był wprawdzie autorem współcześnie szeroko
czytanym ikomentowanym, ale wtakim rozumieniu popularnym autorem
był również Kant. Nieuprawniony jest także zarzut onieoryginalność. Jak
spróbuję wykazać, myśl Mendelssohna czerpie z dokonań poprzedników,
ale rozważaniom estetycznym wyznacza również nowy kierunek, zwracając
uwagę na emocjonalne komponenty naszego poznania.
2 Por. A.Pollok, Einleitung, [w:] Moses Mendelssohn, Ästhetische Schrien, hrsg. A.Pollok,
Felix Meiner Verlag, Hamburg 2006.
3 Podobną strategię interpretacyjną starałem się przedstawić wP. Kozak, Wychować Boga.
Estetyka antropologiczna Alexandra Gottlieba Baumgartena na tle myśli niemieckiej pierwszej
połowy XVIIIwieku, Wyd. UW, Warszawa 2013.

109
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
1. Analiza roli odczuć zmysłowych
Problematyka estetyczna pojawia się u Mendelssohna wcześnie, to jest
wpołowie lat 50. XVIIIwieku wBriefe über die Empndungen oraz wRhapso-
die, oder Zusätze zu den Briefen über die Empndungen. Oba dzieła, jak wska-
zują tytuły, poświęcone były odczuciom. Byłoby jednak błędem twierdzić,
że oba dotyczą wyłącznie zagadnień estetycznych, rozumianych jako analiza
doświadczenia piękna isztuki. Pytanie, jakie stawia Mendelssohn (podkreśla
to szczególnie mocno wswojej interpretacji Beiser4), jest głębsze idotyczy
zagadnienia: co czyni życie życiem dobrym. Jest to powód, dla którego Listy
oodczuciach niemal wjednej trzeciej poświęcone są analizie problemu samo-
bójstwa. Zjawisko samobójstwa podnosi bowiem problem, czy istnieją war-
tości wyższe ponad życie, które mogą ewentualnie stanowić dla życia rację.
Dopiero wtym szerszym kontekście można zrozumieć Mendelssohnowskie
analizy dotyczące odczucia przyjemności inieprzyjemności.
Problem związany zdyskusją na temat odczuć autor Listów oodczuciach
dostrzegał jednak przede wszystkim wbezreeksyjnym odwoływaniu się do
emocji oraz odżegnywaniu się od roli rozumu wetyce iestetyce, co czynili
chociażby Holbach czy Du Bos. Ci ostatni utrzymywali: po pierwsze, że przy-
jemność jest prosta inie podlega analizie pojęciowej, po drugie, że odczucie
przyjemności daje się sprowadzić do postaci sensualnej, na przykład do okre-
ślonego stanu pobudzenia nerwów, po trzecie, że dobre życie polega na do-
świadczaniu przyjemności zmysłowej. Tym samym dla empirystów francu-
skich moralność iestetyka miały charakter niekognitywny iniedyskursywny.
Intencją Mendelssohna było zkolei zrozumienie funkcji, jaką pełnią od-
czucia, w szczególności odczucie przyjemności płynące z doświadczenia
piękna, w kontekście rozważań na temat natury ludzkiej i dobrego życia.
Wtym sensie badał on również relację pomiędzy rozumem azmysłami, czyli
zgłębiał problem, na ile są to władze oddzielne iwjakim sensie możemy mó-
wić oich współpracy. Badał zatem, czym są odczucia, jak działają ijak ma się
do nich myślenie. Coważne, mimo że Mendelssohn uważany jest często za
tego, który przeniósł angielską myśl estetyczną na grunt niemiecki, to autor
Listów oodczuciach nigdy nie zaakceptował rozwiązań odwołujących się do
specjalnego rodzaju zmysłu piękna, którego istnienie postulowali lozofowie
4 F. Beiser, Diotima’s Children: German Aesthetic Rationalism from Leibniz to Lessing, Oxford
University Press, New York 2009, s.199.

110
PIOTR KOZAK
tacy jak Hutcheson. Ten ostatni twierdził, że człowiek został celowo obdarzo-
ny zmysłem estetycznym, aby wdoświadczeniu estetycznym móc dostrzegać
wolę idzieło Boga-stwórcy5. Mendelssohn uważał takie rozwiązanie za arbi-
tralne ioparte na wątpliwych przesłankach:
Nie odwołujmy się do bezpośredniej woli Boga. Nietwórzmy, tak jak czynią
to angielscy lozofowie, nowego zmysłu piękna, który najwyższa istota, posia-
dając dobre intencje, rzekomo umieściła stosownie do stopnia wnaszych du-
szach. Jest to najprostsza droga do tego, by przerwać racjonalne rozważania
i przekształcić naturę, najdoskonalszą całość, w zbieraninę przypadkowych
elementów6.
W tym miejscu Mendelssohn niewątpliwie zgadza się ze Spinozą odrzuca-
jącym wolę Boga jako wytłumaczenia wszystkiego, co zachodzi we wszech-
świecie, które to wytłumaczenie sam autor Etyki nazywał „ostoją ignoran-
cji”7. Zdrugiej strony Mendelssohn podejmuje problem przyczyny celowej
od strony rozważań Leibniza. Ten ostatni przyznawał, że Bóg wprawdzie
stworzył świat stosownie do swojej woli (przyczyny celowej), ale dokonał
tego poprzez przyczyny sprawcze. Oile zatem nie jesteśmy wstanie poznać
przyczyny celowej ani woli Boga, otyle jesteśmy wstanie odkryć przyczyny
sprawcze. Dzięki temu możemy poszerzyć naszą wiedzę owszechświecie oraz
opisać przyczynową strukturę wszechświata. Mendelssohn pisze:
Musimy odróżnić święte intencje od przyczyn sprawczych. Najdoskonalszy
zrzemieślników wie, wjaki sposób spełnić najmądrzejsze zintencji poprzez
zastosowanie najmądrzejszych środków. Jego mądrość dokonała wyboru naj-
doskonalszych celów, ale to poprzez najmądrzejsze pogodzenie przyczyn
sprawczych te cele zrealizował. Tym samym, jeżeli łaskawy stwórca uznał, że
ludzie powinni czerpać satysfakcję zobcowania zpięknem, to sprawił również,
że ich umysły posiadają taką budowę, która sprawia, że owa satysfakcja wypły-
5 F. Hutcheson, An Inquiry into the Original of Our ideas of Beauty and Virtue (1725), (ed.)
K.Haakonssen. Liberty Fund, Indianapolis 2002.
6 M. Mendelssohn, Betrachtungen über die Quellen und die Verbindungen der schönen Kün-
ste und Wissenschaen, [w:] tenże, Gesammelte Schrien Jubiläumsausgabe, hrsg. A.Altmann,
F. Bamberger, H. Borodianski, I.Elbogen, J.Guttmann, E. Mittwoch, S.Rawidowicz, B. Strauss,
L. Strauss, Friedrich Frommann, Berlin–Stuttgart 1929–1976, t.1, s.169. Dalej jako JubA.
7 B. Spinoza, Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona, przeł. I.Halpern-Myslicki,
[w:] tenże, Tra ktaty, Wyd. Antyk, Kęty 2003, s.494.

111
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
wa naturalną drogą zowych umysłów oraz może być wytłumaczona poprzez
odwołanie się do budowy umysłu8.
Dystansuje się on zatem od rozważań angielskich empirystów, którzy
przeczyli możliwości racjonalnego wyjaśnienia sądu estetycznego. Niemiec-
ki lozof nie szuka mitycznego zmysłu estetycznego, który wnieuchwytny
sposób odpowiedzialny byłby za rozpoznawanie piękna. Mendelssohn chce
zrozumieć iwyjaśnić, wjaki sposób rozpoznajemy piękno, wjaki sposób uza-
sadniamy nasze sądy estetyczne oraz co wyróżnia sąd estetyczny ze zbioru
wszystkich sądów. Wszystko to stara się czynić wodwołaniu jedynie do przy-
czyn naturalnych.
Nie ulega oczywiście wątpliwości, że Mendelssohn studiował myśl an-
gielską oraz francuską, wszczególności myśl Du Bos’a oraz Batteux. Bezpo-
średnią inspiracją były jednak rozważania, zjednej strony, Leibniza iWola,
zdrugiej Baumgartena, ztrzeciej – Spinozy. Od tego ostatniego zaczerpnął
wszczególności idee dotyczące sprawczej roli afektów.
Badania dotyczące ludzkich emocji rozpoczyna on od pytania odoświad-
czenie przyjemności, ściślej, chce znaleźć wyjaśnienie oraz stosowny opis dla
różnych stopni oraz rodzajów doświadczenia przyjemności inieprzyjemno-
ści. Celem tak postawionego pytania ma być wyjaśnienie roli, jaką odgrywają
odczucia oraz afekty wludzkim działaniu ipoznaniu. Przyjmuje przy tym
przesłankę, że istnieje możliwość zredukowania uczucia piękna iwzniosłości,
tak wsztuce, jakiwżyciu codziennym, do natury ludzkiego umysłu oraz jego
zdolności do doświadczania irozpoznawania emocji. Filozof rozumie zatem
badania estetyczne jako badania sposobu, wjaki funkcjonuje nasz umysł.
WGłównych zasadach sztuk inauk pięknych, pisze:
Każda zreguł piękna jest zarazem regułą psychologiczną. Jeżeli zawiera ona
zalecenia odnośnie do warunków, zgodnie zktórymi piękny przedmiot może
mieć najlepszy wpływ na nasz umysł, to musi być możliwe, aby ta reguła mogła
być wyprowadzona znatury ludzkiego umysłu iwyjaśniona na bazie własności
umysłu9.
Co ważne, pytanie Mendelssohna ocharakter ludzkich emocji różni się od
analogicznego pytania stawianego przez Baumgartena iMeiera (ale również
Kartezjusza). Ci ostatni rozważali uczucie przyjemności i nieprzyjemności
8 M. Mendelssohn, Betrachtungen über die Quellen…, [w:] JubA 1, s.169.
9 Tenże, Ueber die Hauptgrundsätze der schönen Künste und Wissenschaen, [w:] JubA 1,
s.427.

112
PIOTR KOZAK
– czym zasadniczo nie odbiegali od poglądów typowych dla nowożytności
– wkontekście doświadczenia doskonałości iniedoskonałości przedmiotu,
gdzie doskonałość była deniowana jako pewna wielość podporządkowana
jednemu celowi, to jest posiadająca jedność. Wmyśl założeń lozoi umy-
słu Kartezjusza, Wola iBaumgartena owa forma wewnętrznego porządku
poruszała władzę wyobraźni, powodując powstanie uczucia przyjemno-
ści. Mendelssohn analizuje zkolei uczucie przyjemności inieprzyjemności
woderwaniu od jakiegokolwiek poznania doskonałości przedmiotu. Wtek-
ście Von dem Vergnügen10 niemiecki lozof zauważa, że możemy wyodręb-
nić szereg przypadków, wktórych odczuwamy przyjemność zzaspokojenia
cielesnego pożądania, jednak nie jest to ani powodowane, ani nie ma na celu
doświadczenia doskonałości. Zdrugiej strony Mendelssohn podejmuje myśl
obecną wszkole Wola, kiedy doświadczenie przyjemności przypisuje na-
bywaniu wiedzy, poznaniu prawdy, spełnianiu obowiązków, jak irozwiązy-
waniu problemów matematycznych11. Przyjemność nie ma zatem charakteru
prostego, jak chcieli tego sensualiści.
Pojawia się oczywiście pytanie: wjaki sposób wszystkie wspomniane ro-
dzaje przyjemności mogą być wyjaśnione wramach jednego paradygmatu
badawczego? Rozwiązanie Mendelssohna jest wpierwszej kolejności nega-
tywne: twierdzi on, że nie daje się odpowiedzieć na to pytanie, jedynie po-
przez odwołanie do mętnych przedstawień (jak u Meiera) lub racjonalne-
go poznania (jak uWola). Nic nie daje również odwołanie się do niższej
władzy poznania, jak uBaumgartena. Mendelssohn próbuje znaleźć wspólną
przyczynę różnych rodzajów przyjemności, przy czym owa przyczyna mu-
siałaby zkonieczności być wspólna dla ciała iumysłu. Ową wspólną przy-
czynę odnajduje wprzejściu od niższego do wyższego stopnia doskonałości.
Odczuwamy zatem przyjemność cielesną w wyniku odczucia przez umysł
zgodności pomiędzy pobudzeniami cielesnymi12 aprzyjemnością umysłową
(w efekcie odczuwania zgodności pomiędzy ideami duchowymi13). Nietrud-
no zauważyć, że wspomniane rozwiązanie ma genezą Spinozjańską. Spinoza
deniował uczucie przyjemności właśnie jako afekt wyrażający przejście od
10 Tenże, Von dem Vergnügen, [w:] JubA 1, § 7.
11 Por. tenże, Über die Empndungen, [w:] JubA 1, s.91.
12 Przy czym Mendelssohn odróżnia explicite wDodatku do Listów oodczuciach ciało (Kör-
per) oraz ciało żywe (Leib). Oile wobu znaczeniach ciało podlega mechanicznym zmianom,
otyle jedynie ciało żywe, jako połączone ze świadomością funkcjonowania ciała, może być
przedmiotem namysłu oraz podstawą posiadania świadomego odczucia rozkoszy cielesnej.
13 Por. tenże, Über die Empndungen, [w:] JubA 1, s.83.

113
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
niższego do wyższego stopnia doskonałości, bez względu na to, czy mówimy
oprzyjemności cielesnej czy duchowej.
Intencja, aby uwzględnić wobrębie rozważań na temat przyjemności do-
świadczenia cielesne, zpewnością wyróżnia Mendelssohna spośród jego po-
przedników, tj. Baumgartena, Meiera, czy nawet Leibniza, dla których do-
świadczenie przyjemności miało przede wszystkim charakter poznawczy.
Mendelssohn dostrzega, że przyjemność cielesna może być niezależna igene-
tycznie pierwotna wstosunku do poznania. Ulubionym przykładem lozofa
jest przyjemność płynąca zmiłości ipicia wina. We wspomnianych przypad-
kach odczuwamy przyjemność będącą przejściem od mniejszej do większej
doskonałości cielesnej bez względu na to, czy spostrzegamy tę doskonałość,
czy nie. Tą doskonałością może być żywość ciała, jego większa sprawność,
pobudzenie członków itp. Co istotne, na poziomie cielesnej przyjemności
żadnej roli nie odgrywa moralna doskonałość przyjemności.
W celu stworzenia ogólnej teorii afektów Mendelssohn dokonuje rów-
nież podziału wobrębie rodzajów przyjemności. Dzieli on przyjemność na:
(1) zmysłową przyjemność cielesną; (2) piękno pojęte jako zmysłowo uję-
tą jedność wwielości (tak wsensie jedności cech przedmiotu, jak ijedności
wprzedstawieniu przedmiotu); (3) umysłową przyjemność płynącą zpozna-
wania wewnętrznych relacji pomiędzy rzeczami oraz satysfakcję zposiadania
zdolności kognitywnych umożliwiających takie poznanie. Łączy on następ-
nie, analogicznie do rozważań Baumgartena, zmysłowe pożądania cielesne
z ideami ciemnymi, apoznanie umysłowe zideami jasnymi iwyraźnymi.
Inaczej jest wprzypadku piękna, które ujmujemy zmysłowo wjednym akcie
poznawczym za pomocą idei jasnych imętnych14. Idee wyraźne imętne mogą
14 Zgodnie ztradycją metazyczną XVIIIwieku „idee” należy rozumieć szeroko jako odpo-
wiednik dzisiejszych „reprezentacji umysłowych”, co obejmuje zarówno reprezentacje ogólne,
czyli pojęcia, jak idane percepcyjne. Idee mogą być jasne, jeżeli posiadamy zdolność odróż-
niania ich od innych, lub ciemne, jeżeli takiej zdolności nie posiadamy. Wobrębie idei jasnych
możemy następnie rozróżnić idee jasne wyraźne oraz idee mętne. Idee jasne wyraźne to takie
idee, których części możemy rozróżnić wodpowiednich sądach analitycznych, np. pojęcie „ka-
waler” możemy sprowadzić do koniunkcji pojęć „nieżonaty” i„mężczyzna”. Zkolei idee jasne
mętne, to takie idee, których części składowych nie jesteśmy wstanie rozróżnić, np. możemy
rozróżniać ideę miłości od nienawiści, ale nie musimy posiadać umiejętności analitycznego
rozłożenia pojęcia „miłości”. Analogicznie możemy odróżniać obrazy zmysłowe od siebie,
tj.możemy być zdolni do odróżnienia obrazu X od nie-X, ale nie musimy posiadać umiejętno-
ści rozróżniania części X-a. Konieczna jest również uwaga odnośnie do tłumaczenia. Pojęcie
„idea clara et confusa” tłumaczy się wpolskiej literaturze przedmiotu bądź jako „idea jasna
iniewyraźna”, bądź jako „idea jasna i mętna”. Obie propozycje rodzą wątpliwości, niemniej

114
PIOTR KOZAK
wprawdzie przechodzić wsiebie nawzajem. Wten sposób, przykładowo, idee
mętne możemy przekształcić zpomocą wysiłku poznawczego widee wyraź-
ne. Niemniej, czyniąc to, narażamy się na utratę doświadczenia piękna. Ana-
logicznie każde doświadczenie analizowane za pomocą narzędzi naukowych
może zostać ujęte od strony doświadczenia piękna, ale traci ono wówczas
na swej wyraźności. Innymi słowy, możemy skupiać się na detalach, gubiąc
ogląd całości ina odwrót.
Łącząc doświadczenie piękna zideami mętnymi, Mendelssohn wyraźnie po-
dąża za Baumgartenem iMeierem. Zdrugiej strony, explicite krytykuje Baum-
gartena za zbyt radykalne rozdzielenie porządku idei mętnych oraz porządku
idei wyraźnych izbytnie skupienie uwagi na tych pierwszych
15
. DlaMendels-
sohna istotna była (był to wątek, który zaczerpnął bezpośrednio zlozoi Le-
ibniza iWola) ciągłość pomiędzy tymi ideami. Krytykował również Baum-
gartena, za przecenianie roli zmysłów, szczególnie wmetazyce. Autor Listów
odczuciach chciał zrozumieć, jak funkcjonuje ludzki umysłiwtym kontekście
ważne było, aby oddać sprawiedliwość tak zmysłom, jak irozumowi.
2. Teoria odczuć mieszanych
W swojej teorii odczuć Mendelssohn porzuca Baumgartena izwraca się
(choć nigdzie, m.in. ze względu na cenzurę, nie czyni tego explicite) ku Spi-
nozie, od którego czerpie teorię afektów, oraz ku Leibnizowi, od którego za-
pożycza teorię poznania. Szczególnie istotny jest wpływ Spinozy wMendels-
sohnowskiej koncepcji odczuć mieszanych. Autor Etyki twierdził, że emocje
rozkoszy ismutku stanowią wyraz przejścia ku większemu lub mniejszemu
stopniowi doskonałości, które to przejście stanowi dążenie (conatus) do sa-
mozachowania. Wedle Spinozy nie można jednak doświadczać czystej przy-
jemności ismutku. Mogą być one doświadczone jedynie poprzez odczucia
mieszane, będące kombinacją wielu afektów oraz ich interakcji zotoczeniem.
Mendelssohn przejął od Spinozy teorię afektów ina jej podstawie rozwinął
teorię sądu estetycznego.
należy pamiętać, że wbaumgartenowskiej tradycji estetycznej „idea confusa” nie oznaczała
braku własności wyraźności, ale wskazywała na pewną autonomiczną własność, która miała
być cechą wyróżniającą poznania zmysłowego.
15 Tenże, A.G. Baumgarten: Aestheticorum Pars altera, [w:] JubA 4, s.263–275.

115
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
Punktem wyjścia Mendelssohnowskiej teorii odczuć mieszanych było py-
tanie, co powoduje, że przyjemne odczucia są wywoływane nie tylko przez
piękne obrazy, ale również przez rzeczy nieprzyjemne, takie jak, zgodnie
zprzykładami Mendelssohna, zatonięcie statku, zagrażające życiu sztuczki
akrobatyczne czy antyczne tragedie? Wspomniane obrazy mają niewiele lub
nie mają nic wspólnego zdoskonałością, pomimo to są one odbierane jako
przyjemne. W celu wyjaśnienia tej wątpliwości Mendelssohn opracowuje
wraz zLessingiem iChristophem Friedrichem Nicolaiem teorię odczuć mie-
szanych, która pozwala mu włączyć wobręb teorii przyjemności przedmioty
estetyczne, które przejawiają się jako brzydkie. WListach oodczuciach pisze
on omożliwości transformacji odczuć negatywnych (na przykład odczucia
smutku) w odczucia pozytywne (na przykład radość). Bazując na Spino-
zjańskiej teorii afektów, Mendelssohn twierdzi, że rozbudzenie namiętności
powoduje pobudzenie aktywności wyobraźni. Zkolei podwyższenie aktyw-
ności wyobraźni stanowi przejście ku wyższemu stopniowi doskonałości ro-
zumianej (zgodnie zBaumgartenowskim podziałem na jasność intensywną
iekstensywną) jako wyższy stopień pobudzenia pewnej władzy umysłowej,
wtym przypadku władzy wyobraźni. Tym samym podwyższona aktywność
wyobraźni spowodowana odczuciem smutku, wstrętu itp. reprezentuje ży-
wotność sił umysłu. Zdolność do odczuwania namiętności wskazuje zatem na
aktywne siły naszego umysłu. Mendelssohn potwierdza to wliście z15maja
1756roku do Friedricha Gabriela Rosewitza, wktórym pisze, że uczucie bólu
wskazuje na pewien stopień realności. Niechodzi przy tym oto, że odczucia
mają jakąkolwiek treść poznawczą, bo za ich pomocą nie poznajemy świata.
Odczucia są autoreferencyjne, to znaczy, że odsyłają do samych siebie. Po-
przez odczuwanie namiętności poznajemy jedynie, że jesteśmy zdolni do od-
czuwania namiętności.
Konsekwencją przyjęcia teorii odczuć mieszanych było zkolei to, że Men-
delssohn musiał oddzielić przedmiotową treść reprezentacji od subiektywnej
treści przedstawień umysłowych. Innymi słowy, istnieje możliwość, że przed-
miotowo tragicznej treści, jak trzęsienie ziemi wLizbonie czy krwawa bi-
twa, może odpowiadać wumyśle przedstawienie rodzące przyjemność. Chcę
przy tym podkreślić, że Mendelssohn nie mówi tu wyłącznie oartystycznym
przedstawieniu trzęsienia ziemi lub bitwy, ale oprzedstawieniu jako takim,
wtym oprzedstawieniu umysłowym.
W tekście Rhapsodie, oder Zusätze zu den Briefen über die Empndungen,
będącym uzupełnieniem jego młodzieńczych Listów oodczuciach Mendels-
sohn tłumaczy, że każde przedstawienie może być rozpatrywane z dwóch

116
PIOTR KOZAK
stron. Zjednej strony, przedstawienia posiadają swoją stronę przedmiotową,
gdzie przedstawienie jest wywoływane przyczynowo przez przedmiot repre-
zentacji. Zdrugiej strony, przedstawienie posiada swoją stronę subiektywną,
odnoszącą się do myślącego podmiotu, będącą przyczynowo niezależną od
przedmiotu przedstawienia. Wtym sensie przedstawienie rozpatrywane od
strony subiektywnej może posiadać elementy rodzące przyjemność, nawet
jeżeli przedmiotowa strona przedstawienia zawiera elementy powodujące
smutek. Odczucia mieszane dają się zatem wyjaśnić poprzez rozróżnienie
dwóch stron – subiektywnej iobiektywnej – przedstawień.
O ile przedmiotową treść przedstawienia wyznaczało określone wydarze-
nie wświecie, otyle subiektywną treść przedstawienia stanowiła sama świa-
domość spełnienia określonego aktu poznawczego lub aktu pożądania, to jest
świadomość skutecznej realizacji określonej władzy umysłu. Poznaniu rzeczy
przedmiotowo nieprzyjemnych towarzyszy zatem świadomość odczuwania
nieprzyjemności. Zkolei poznaniu rzeczy przedmiotowo przyjemnych towa-
rzyszy świadomość odczuwania przyjemności. Analogicznie jest wprzypad-
ku poznania oraz pożądania dobra izła. Poznaniu rzeczy przedmiotowo do-
brej izłej towarzyszy zgoda na dobro iniezgoda na zło. Pamiętajmy przy tym,
że aby uniknąć błędnego koła, Mendelssohn nie mówi tu orelacji wynikania
pomiędzy poznaniem dobra izła aodczuciem ich aprobaty lub dezaproba-
ty. Subiektywna oraz obiektywna strona aktu poznawczego to jedynie dwie
strony tego samego. Równocześnie towarzyszące poznaniu rzeczy nieprzy-
jemnych odczucie nieprzyjemności stanowi ekspresję aktywności sił umysłu.
Pobudzenie sił umysłu reprezentuje zkolei obiektywnie wyższy stopień do-
skonałości niż brak takiego pobudzenia, stąd wzrost aktywności sił umysłu
może rodzić odczucie przyjemności. Odczucie nieprzyjemności wpoznaniu
rzeczy nieprzyjemnych oraz przyjemność płynąca zaktywności władz umy-
słowych stanowią jednak dwa odrębne poziomy poznawcze, dlatego nie są
one wstanie wpływać na siebie. Możemy mieć zatem negatywne odczucia
wstosunku do obiektu przedstawienia oraz pozytywne odczucia wstosunku
do samego przedstawienia.
Do tej pory mowa była oprzedstawieniach umysłowych. Jaka jest jednak
rola przedstawienia artystycznego wwywoływaniu odczuć mieszanych? Pa-
miętajmy, że sztuka lub poznanie piękna, które przez współczesnych często
były traktowane łącznie, nie stanowiły dla autora Listów oodczuciach uprzy-
wilejowanej formy dostępu do jakiejś rzeczywistości pozaludzkiej. DlaMen-
delssohna sztuka może jednak sprawić, że staniemy się świadomi różnicy
pomiędzy obiektem przedstawienia asamym przedstawieniem. Dzięki temu

117
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
jesteśmy wstanie odczuwać przyjemność zobcowania zprzedstawieniem
rzeczy, które przedmiotowo przyjemne nie są. Rolą sztuki jest zatem przede
wszystkim uświadomienie dystansu pomiędzy przedstawieniem aobiektem
przedstawienia. Wtym sensie Mendelssohn mówi również omimetycznej
roli sztuki. Błędem byłoby twierdzenie, że funkcją przedstawienia artystycz-
nego miałoby być jedynie wierne przedstawienie otaczającego świata. Imita-
cja nie polega tu na ślepym naśladowaniu natury, ale na takim, które uczyni
widoczną różnicę pomiędzy naśladowaniem anaśladowanym obiektem. Imi-
tacja nie ma zatem na celu zatarcia różnicy pomiędzy reprezentacją aprzed-
miotem reprezentacji, ale uwypuklenie wspomnianej różnicy, ato czyni ją
bliższą pojęciu oszustwa (apate) niż naśladownictwa. Przedstawienie arty-
styczne stanowi narzędzie, za pomocą którego jesteśmy wstanie odnieść się
nie do reprezentowanego obiektu, ale do samego aktu reprezentacji obecnego
przykładowo wiluzji artystycznej. Dzięki temu sztuka może również wzbu-
dzać namiętności, które stanowią kryterium oceny przedstawienia.
Instrumentalny charakter sztuki ijej funkcji imitacyjnej wyraźnie odróż-
nia ujęcie Mendelssohna od tradycyjnego pojmowania roli sztuki iimitacji,
obecnego chociażby uHutchesona iWola. Ci ostatni twierdzili, że imitacja
jest celem ostatecznym sztuki. Mendelssohn zkolei naśladownictwu przypi-
suje rolę instrumentalną polegającą na wywoływaniu odczucia przyjemności
płynącej zobcowania zmedium sztuki. Dlatego też mówi on wUeber die
Hauptgrundsätze der schönen Kunste und Wissenschaen (1757), że sztuka
ma za zadanie wzbudzać namiętności. Tylko pozornie zostaje tu jednak po-
wtórzone rozwiązanie zawarte chociażby wRéexions critiques sur la poésie et
sur la peinture Du Bos’a. Mednelssohn stara się bowiem znaleźć prawa umy-
słu rządzące namiętnościami.
Zrozumienie funkcji imitacji przedstawienia artystycznego, którą to funk-
cję można zpowodzeniem rozciągnąć na wszelkie przedstawienia umysłowe,
pozwala również wyjaśnić, wjakim kontekście pojawia się uMendelssohna
pojęcie „życia”, stanowiące bezpośrednie odwołanie do Baumgartenowskiego
pojęcia „życia poznania estetycznego”. Mendelssohn zauważa, że imitacyj-
ny element przedstawienia jest konieczny, aby wywołać wnas reakcję emo-
cjonalną. Innymi słowy, przedstawienie umysłowe musi zachować związek
przyczynowy, choć niekoniecznie związek bezpośredni, zreprezentowanym
obiektem, aby móc mówić oemocjonalnej odpowiedzi na poznanie lub pożą-
danie takiego obiektu. Odczucia rozpatrywane są bowiem jako mechaniczna
reakcja na własności reprezentowanego obiektu. Strach przed burzą powo-
dowany jest tym, że burza zagraża życiu, aprzyjemność zjedzenia czekolady

118
PIOTR KOZAK
wywołana jest własnościami czekolady itp. Jednakże dzięki odróżnieniu aktu
przedstawienia od obiektu przedstawienia możemy mówić oodczuciu zado-
wolenia lub niezadowolenia, które powodowane jest samą żywotnością lub
brakiem żywotności władz poznawczych (resp. władz wyobraźni). Możemy
zatem odczuwać przyjemność powodowaną aktywnością władz umysłu bez
względu na to, czy dany obiekt powoduje przyjemne, czy nieprzyjemne od-
czucia.
Podsumowując: Mendelssohn rozwija rozróżnienie na subiektywną oraz
obiektywną doskonałość poznania, które zaczerpnął od Baumgartena, atak-
że wykorzystuje je, rozwijając autorską koncepcję odczuć mieszanych. Prze-
nosi również główny punkt zainteresowań zprzedstawienia doskonałości
przedmiotu na przedstawienie własnych stanów umysłowych. Mendelssohn
rozwija także zagadnienie mimesis, utrzymując, że imitacja stanowi środek
dla uwypuklenia różnicy pomiędzy porządkiem przedmiotowym aprzedsta-
wieniowym, przypisując przyjemność płynącą zodbioru sztuki temu ostat-
niemu.
3. Etyka iestetyka
W perspektywie rozważań dotyczących odczuć zmieszanych jaśniejsze
wydaje się odrzucenie przez Mendelssohna poglądów empirystów doty-
czących dobrego życia, opierających się na doświadczeniach przyjemności.
Mendelssohn nigdzie wprawdzie nie wymienia z imienia i nazwiska osób,
zktórymi polemizuje, ale wListach oodczuciach wspomina odziele Essai
de philosophie morale, którego autorem był Pierre Louis Maupertuis, rektor
akademii nauk wBerlinie. Ten ostatni twierdził, że można przeprowadzić ra-
chunek przyjemności inieprzyjemności ina tej podstawie określić, czy dane
życie jest dobre lub złe. Wprzypadku, wktórym bilans rachunku przyjemno-
ści inieprzyjemności jest negatywny, możemy mówić, że dane życie niewarte
jest przeżycia. Tym samym przykładowo jeżeli rachunek przyjemności jest
negatywny, dopuszczamy możliwość samobójstwa.
Mendelssohn nie traktował wprawdzie teorii rachunku przyjemności po-
ważnie. Wskazywał jej błędy. Po pierwsze, odwołując się do teorii odczuć
mieszanych, twierdził, że nie możemy wyodrębnić jasnych przypadków od-
czucia przyjemności inieprzyjemnościiwadekwatny sposób powiązać ich
zprzedmiotem danej przyjemności. Przedmiotowo nieprzyjemny stan rze-

119
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
czy może rodzić odczucie przyjemności ina odwrót. Podrugie, błędnie za-
kłada się tu, że każda nieprzyjemność pomniejsza ilość szczęścia. Możemy
wyobrazić sobie przypadki, wktórych ludzie nie tylko chcą cierpieć, ale rów-
nież czerpią przyjemność zodczuć negatywnych, jak wprzypadku uczucia
melancholii. Autor Listów oodczuciach odrzuca również przekonanie, któ-
re utożsamia cel dobrego życia zodczuwaniem przyjemności. Przyznaje on
wprawdzie, że empiryzm ma rację w tym sensie, że każde dobre działanie
jest połączone zodczuciem przyjemności będącej zgodą na dobro oraz że
sama przyjemność jest wmoralnym działaniu istotnym elementem, będąc
dla takiego działania pobudką. Problem polega jednak na tym, że traktuje się
tu przyjemność jako jakość prostą ipierwotną. Innymi słowy, empiryzm nie
dość dokładnie analizuje samo pojęcie przyjemności. Przyjemność nie może
też być pojęciem bazowym, ponieważ musi istnieć racja, dla której wyno-
simy jedną przyjemność nad drugą. Nietwierdzimy przecież, że pożądamy
dobra, ponieważ uważamy, że jest ono przyjemne, ale pożądamy przyjemno-
ści, ponieważ twierdzimy, że jest dobra. Racją, którą decyduje otym, co jest
przyjemne, aco nie jest przyjemne, jest zaś doskonałość, ewentualnie dosko-
nalenie, to znaczy przejście od niższego do wyższego stopnia doskonałości.
Oznacza to zaś, że jeżeli doskonałość (doskonalenie) jest podstawą przyjem-
ności, to doskonałość (doskonalenie), anie przyjemność jest najwyższym do-
brem wyznaczającym wartość życia etycznego. Zdrugiej strony, przyjemność
odgrywa istotną rolę wteorii dobra najwyższego, odkąd, zgodnie zzałożenia-
mi lozoi umysłu Wola, doświadczanie doskonałości stanowi przyczynę
doświadczenia przyjemności. Oile zatem przyjemność nie stanowi obiek-
tywnej racji do działania, otyle wciąż może ona pełnić funkcję motywacji do
nabywania cnoty isamodoskonalenia.
Związek estetyki imoralności omawiany jest również wnieukończonym
przez Mendelssohna tekście Verwandscha des Schönen und Guten (1757–
–1760). Mendelssohn polemizuje wnim zprzekonaniem Rousseau, który
„obwiniał nauki isztuki piękne […] opsucie moralności”16. Autor Listów
oodczuciach twierdzi, że istnieje pokrewieństwo pomiędzy doświadczeniem
przyjemności płynącym zobcowania zpięknem adoświadczeniem dobra.
Jednakże, aby zrozumieć charakter tego pokrewieństwa, należy najpierw roz-
ważyć podział wobrębie władz poznawczych wprowadzony przez Mendels-
sohna za Wolem iBaumgartenem.
16 Tenże, Verwandscha des Schönen und Guten, [w:] JubA 2, 181.

120
PIOTR KOZAK
O ile rozum (Vern un ) w poznaniu jasnym i wyraźnym pozwala nam
rozróżnić to, co prawdziwe inieprawdziwe, dobre izłe, piękne i brzydkie,
otyle posiadamy również zmysłowość, która to, co prawdziwe ifałszywe (po-
przez tzw. Bonsens)17, dobre izłe (poprzez odczucia), piękne ibrzydkie (po-
przez smak), uobecnia nam wprzedstawieniu mętnym poprzez odczucia18.
Coistotne, władze rozumu izmysłowości nawzajem się uzupełniają. Zmy-
słowość ma pouczać rozum, arozum kierować zmysłowością. Pamiętajmy
przy tym, że Mendelssohn nie odwołuje się tu do irracjonalnych elementów
wnaszym poznaniu. Wręcz przeciwnie. Rozum izmysły działają wedle po-
dobnych reguł, ztym że rozum jest władzą dyskursywną, potencjalnie zdolną
do uchwycenia wszystkich instancji pośrednich wciągu sylogizmu, azmysły
są władzą działającą szybko wtaki sposób, że ujmuje się jedynie pierwszy
iostatni człon rozumowania. Dlatego też Mendelssohn może nazwać zmy-
słowość „wyćwiczonym rozumem” (geübte Vernun).
Popełniamy tym samym błąd, gdy chcemy zredukować nasze sądy odo-
bru, prawdzie ipięknu do wnioskowania rozumu. Rozróżniamy dobro izło,
prawdę ifałsz, piękno ibrzydotę, opierając się wtych rozróżnieniach często
jedynie na władzy zmysłowości. Cowięcej, nie możemy posiadać rozumo-
wych pojęć wyraźnych, jeżeli nie wyćwiczymy zdolności do rozpoznawania
irozróżniania rzeczy wzmysłowym poznaniu mętnym. Innymi słowy, nie
powiemy o człowieku, że posiada pojęcie „stołu”, jeżeli w doświadczeniu
przypisuje pojęcie „stołu” krzesłom, anie stołom. Zmysłowość jest zatem nie
tyle pochodną posiadania pojęć rozumu, ile warunkiem koniecznym ich po-
siadania.
Z drugiej strony, zmysłowość jest również władzą ujmowania wielości
przedstawień wjedno, to jest wzjawisko (Erscheinung, phaenomena), które
przynależy zarówno obiektywnemu, jak isubiektywnemu aspektowi pozna-
nia. Istotne jest, że owa wielość nie daje się sprowadzić do sumy elementów,
ale ma odrębną jakość, którą zawdzięcza jednoczącej funkcji niższej części
władz umysłu, czyli zmysłowości. Rozum, czyli wyższa władza poznania,
może zkolei wyodrębnić wowej całości poznania składowe oraz złożyć owe
elementy wcałość. Oile jednak zmysłowość dokonuje aktu jednoczenia mo-
17 W recenzji Baumgartenowskiej Estetyki, Aestheticorum Pars altera (1758), Mendelssohn
utożsamia pojęcie Bonsens zpojęciem analogon rationis. Por. tenże, A.G. Baumgarten: Aesthe-
ticorum Pars altera, [w:] JubA 4, s.264.
18 Por. tenże, Verwandscha des Schönen und Guten, [w:] JubA 2, s.182.

121
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
mentalnie, otyle wprzypadku rozumu akt jednoczenia elementów odbywa
się nie bez trudu iwdłuższym czasie.
Powyższe rozróżnienia znajdują istotne zastosowanie wrozważaniach na
temat rozumowań praktycznych. Dobro izło będące racją działań nie muszą
być reprezentowane poprzez rozum. Dobro izło może być poznane poprzez
idee mętne przynależne zmysłowości, apomimo to mogą bardziej oddziały-
wać na naszą wolę. Dzieje się tak, ponieważ przedstawienia mętne są bogat-
sze wtreść niż przedstawienia wyraźne oraz oddziałują szybciej. Idee mętne
oddziałują bowiem na wolę przyczynowo, anie logicznie, jak wprzypadku
idei rozumu. Stanowią mechaniczną motywację do działania, anie logiczną
rację dla tych działań. Cowięcej, jak twierdzi Mendelssohn, logiczna racja
nie może pobudzać do działania, jeżeli nie zawiera elementu motywującego
wolę, to jest, jeżeli nie rodzi odczucia przyjemności lub nieprzyjemności bę-
dącego pobudką działania.
Jak pisze Mendelssohn w Von der Herrscha über die Neigungen, cnota
nie opiera się zatem jedynie na znajomości nakazów postępowania. Rozum
może wprawdzie pouczać cnotę, ale ta ostatnia opiera się przede wszystkim
na biegłości igotowości do moralnego działania, których nabywamy poprzez
ćwiczenia cnoty. Ćwiczenia cnoty opierają się zkolei na ćwiczeniach niższej
władzy zmysłowej do rozpoznawania rzeczy dobrych izłych. Zmysłowość,
a ściślej jej władza do łączenia oraz rozdzielania przedstawień, umożliwia
rozpoznawanie rzeczy wartościowych istosowne do tych wartości działanie
dzięki pobudzaniu woli. Zdrugiej strony, ćwiczenia wyobraźni – tak poprzez
kontakt zpięknem, jak izharmonią matematyczną itp. – pobudzają żywot-
ność wyobraźni, tj.sprawiają, że władza wyobraźni doskonali się włączeniu
irozdzielaniu przedstawień zmysłowych. Tym samym doskonali się również
nasza zdolność do rozpoznawania dobra, zła istosownego działania. Cno-
ta nie jest zatem wyłącznie poznaniem moralnych reguł iobowiązków, ale
przede wszystkim zmysłową zdolnością do rozpoznawania tych reguł wzja-
wisku (interpretowanym tak wsensie przedmiotowym, jako reprezentacja
czegoś, jak ipodmiotowym, jako posiadanie przedstawień umysłowych).
Na tym tle jaśniejsze wydaje się również zainteresowanie Mendelssohna
teorią prawdopodobieństwa, którą opracowywał wtekstach Oprawdopodo-
bieństwie iO pewności na podstawie pism Wola, Baumgartena i(prawdo-
podobnie) Jacoba Bernoulliego. Mendelssohn przejmuje od Wola denicję
prawdopodobieństwa (którą Wol zaczerpnął od Bernoulliego) Teoria ta
mówi, że zwiedzą prawdopodobną mamy do czynienia wtedy itylko wtedy,
gdy wniosek nie jest wpełni zdeterminowany przez przesłanki, to jest, gdy

122
PIOTR KOZAK
wyciągamy konkluzje na podstawie niepełnych informacji19. Mendelssohna
nie interesuje przy tym formalno-matematyczna strona teorii prawdopodo-
bieństwa, ale to, jakie konsekwencje niesie ona dla rozważań dotyczących ro-
zumowania praktycznego. Jego intencją nie jest zatem rozwijanie formalnej
strony teorii prawdopodobieństwa, ale zbadanie konsekwencji, jakie ta teoria
niesie dla rozważań natury lozocznej, szczególnie zzakresu etyki.
Mendelssohn twierdzi, że oile wprzypadku twierdzeń rozumu możemy
mieć do czynienia zpewnością obiektywną, to wprzypadku rozumowania
praktycznego musimy najczęściej polegać na pewności subiektywnej. Naj-
częściej nie mamy bowiem do czynienia zpoznaniem jasnym iwyraźnym,
ale zpoznaniem mętnym, którego elementów nie jesteśmy często wstanie
wyodrębnić. Możemy być zatem obiektywnie pewni zasad etyki wtym sensie,
że jesteśmy wstanie, aprzynajmniej Mendelssohnowi wydaje się, że jesteśmy
wstanie, przeprowadzić kompletny dowód twierdzeń etycznych, ale zasto-
sowania tych twierdzeń wżyciu możemy być pewni jedynie subiektywnie.
Działamy bowiem na podstawie niepełnego zbioru przesłanek. Wsytuacjach
praktycznych rozum nie wystarcza imusimy oprzeć się na władzy zmysłów.
Taostatnia kieruje zaś naszymi działaniami poprzez motywacyjny aspekt od-
czuć oraz dobrych nawyków, które nabywamy poprzez ćwiczenia. Odczucia
oraz nawyki dostarczają nam subiektywnej pewności, stanowiącej warunek
wystarczający, aby działać.
W tym kontekście funkcją ćwiczeń (treningu) naszych władz poznaw-
czych, jest takie rozwijanie naturalnych zdolności (Fähigkeiten), które pro-
wadzi do wykształcenia biegłości (Fertigkeit) wrozpoznawaniu odpowied-
nich racji do moralnego działania oraz do podjęcia samego zgodnego ztymi
racjami działania. Natym też polega kształtowanie moralnej zmysłowości
(sittliche Empndlichkeit), którą Mendelssohn określa również mianem „dru-
giej natury”. Taostatnia opiera się na osiągniętej wdrodze treningu zdolności
do rozpoznawania moralnych aspektów rzeczywistości oraz nabyciu dyspo-
zycji do moralnego działania. Wykształcona moralność przejawia się więc
wtakimi działaniu, które będzie niejako nawykową reakcją na sytuację mo-
ralną. Przykładowo: wykształcona moralność będzie przejawiać się wtym, że
nawykowo pomożemy pewnej staruszce przejść przez ulice, gdy widzimy, że
taka potrzeba zachodzi, anie wtym, że pomożemy staruszce po rozważeniu
wszystkich za iprzeciw. Podobnie wmatematyce. Mendelssohn nie przed-
19 C. Wol, Philosophia rationalis, sive logica, [w:] tenże, Gesammelte Werke II:5, I. Ecole
(Hrsg.) Georg Olms, Hildesheim 1983, § 578.

123
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
stawia wprawdzie poniższego porównania, ale wydaje się uzasadnione, by
twierdzić, że tak jak wykształcona moralność opiera się na umiejętności na-
wykowego działania wświecie, tak wprzypadku matematyki oumiejętności
dodawania świadczy nie tylko znajomość techniki dodawania, ale ibiegłość
wstosowaniu tej techniki przejawiającej się wdziałaniu nawykowym. Potra
liczyć ten, kto dodaje dwa jabłka do dwóch jabłek ina tej podstawie otrzymu-
je wynik cztery jabłka. Biegłość wdodawaniu przejawia się jednak dopiero
wówczas, gdy nawykowo dostrzegamy (i wtym sensie posiadamy racje praw-
dopodobne), że wynik działania 2+2 równa się 4.
4. Teoria trzech władz
Oceniając wkład Mendelssohna do historii lozoi oraz omawiając jego
rozumienie pojęcia estetyki, należy podnieść znaczenie teorii trzech władz:
władzy poznania, pożądania oraz smaku. Zwykło się twierdzić, że Mendels-
sohn odszedł wtym miejscu od teorii umysłu Wola, redukującej pozosta-
łe aspekty umysłu do władzy poznania, oraz przybliżył się do Kantowskie-
go rozróżnienia na rozum teoretyczny, praktyczny oraz władzę sądzenia.
Przy formułowaniu tego typu sądów należy jednak zachować ostrożność.
Popierwsze, Mendelssohn nigdy nie porzucił myśli okonieczności unikacji
władz umysłu. Szczególnie mocno wyraża się to wprezentowanym przeze
mnie Mendelssohnowskim ujęciu sądu estetycznego, który łączy wsobie wła-
dzę poznawczą, władzę pożądania oraz sąd smaku. Sąd estetyczny ma naturę
poznawczą, odkąd jest on poznaniem doskonałości. Uwzględnia on również
władzę pożądania, odkąd pożądamy doświadczenia przyjemności. Podrugie,
poznawcza natura sądu estetycznego wyraźnie odróżnia teorię Mendelssoh-
na od niekognitywnego ujęcia sądu estetycznego uKanta.
Może pojawić się pytanie: czy Mendelssohn, wprowadzając doktrynę
trzech władz, nie zerwał zracjonalizmem, którego tak gorąco bronił wswoich
pismach? Wątpliwość dotyczy tu przede wszystkim tego, czy wprowadzając
dodatkową władzę do tradycyjnych dwóch (władzy pożądania ipoznania),
nie włączał on do aktu sądzenia elementów irracjonalnych? Uważna lektura
dzieła Morgenstunden oder Vorlesungen über das Daseyn Gottes20, wktórym
20 Por. M.Mendelssohn, Morgenstunden oder Vorlesungen über das Daseyn Gottes, [w:] JubA
3.2.

124
PIOTR KOZAK
to doktryna trzech władz doczekała się najpełniejszego opracowania, pozwa-
la jednak na to pytanie odpowiedzieć negatywnie. Popierwsze, Mendelssohn
nigdzie wtekście nie postuluje całkowitej separacji trzech władz. Twierdzi
wprawdzie, że pomiędzy władzą poznania oraz pożądania należy uwzględnić
władzę odczuwania, ale wszystkie te władze łączą się wramach jednego aktu
sądzenia. Podrugie, oile można zgodzić się ztezą, że władza odczuwania
była władzą niedyskursywną, otyle nie można powiedzieć, że stanowiła ona
irracjonalny element funkcjonowania umysłu. Wynika to zfaktu, że choć od-
czucia nie muszą być przyczynowo związane zrozumowymi ideami wyraź-
nymi, to mogą one jednak podlegać kontroli rozumu, co znaczy, że pomiędzy
rozumem aodczuciami może istnieć związek logiczny. Innymi słowy, idee
rozumu mogą być racją za odrzuceniem lub zaakceptowaniem określonych
odczuć.
Czym jednak była sama władza odczuwania? WMorgenstunden nazywa-
na również władzą aprobaty (Billigungsvermögen) była odpowiedzialna za
nadbudowany nad aktem poznawczym lub nad aktem sądu praktycznego akt
zgody na odpowiednią realizację tego aktu. Innymi słowy, władza aprobaty
reprezentowała poprawną realizację danego aktu. Mendelssohn, co widzie-
liśmy analizując zagadnienie odczuć mieszanych, zauważa bowiem, że wra-
mach funkcjonowania umysłu możemy uwzględnić przedstawienia, które
ani nie mają na celu wzbudzania pożądania, ani nie mają treści poznawczej.
Cowięcej, istnieją uczucia, które nie mają natury pożądania kogoś lub cze-
goś. Przykładowo obcowanie zdziełem sztuki może rodzić przyjemne od-
czucia, ale nie oznacza to wżadnym wypadku, że pożądamy odpowiedniego
dzieła sztuki. Odczucia (Empndungen) mogą (choć nie muszą) wzbudzać
pożądania, ale istnieją również tzw. Empndnisse, które nie wzbudzają po-
żądania, apomimo to rodzą odczucie przyjemności inieprzyjemności, które
odczuwamy waktach bezinteresownej kontemplacji.
Władza odczuwania odgrywa również rolę pośredniczącą pomiędzy wła-
dzą poznania awładzą pożądania. Wynika to zfaktu, że oile funkcją władzy
poznania jest dostosowanie przedstawienia umysłowego do przedstawiane-
go obiektu, otyle w przypadku władzy pożądania jest odwrotnie – skiero-
wana jest ona ku dostosowaniu obiektu przedstawienia do przedstawienia
umysłowego. Elementem, który umożliwia komunikację pomiędzy obiema
władzami iintegrację obu władz jest zaś władza odczuwania. Wtym sensie
Mendelssohn może mówić zatem, że celem władzy odczuwania jest dobro,
co znaczy, że władza odczuwania pośrednio umożliwia nam dostosowywanie
świata do naszego pojęcia dobra, piękna iporządku.

125
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
Z jednej strony Mendelssohn podkreśla zatem, że władza odczuwania nie
pokrywa się zwładzą pożądania wtym sensie, że możemy rozważać przykła-
dowo piękno sztuki czy przyrody wcałkowitym oderwaniu od faktu pożąda-
nia kontemplowanych obiektów. Ostatecznie możemy podziwiać określone
przedstawienie wsztuce, ale zarazem nie chcieć, aby znalazło ono swoją re-
alizację wrzeczywistości. Mogę czerpać satysfakcję zoglądania horrorów, ale
nie musi to oznaczać, że chcę przeżywać horror. Władza odczuwania nie po-
krywa się również zwładzą poznania, odkąd przedmiotem osądzanym przez
władzę odczuwania nie jest (jedynie21) przedmiot zewnętrzny, czyli treść aktu
poznawczego, ale przede wszystkim umysłowe przedstawienie tego przed-
miotu. Zdrugiej strony, odczucie przyjemności lub nieprzyjemności jest po-
wiązane zaktami poznawczymi wten sposób, że realizacja (forma) pewnych
aktów poznawczych (ale nie treść tych aktów) może powodować odpowied-
nie odczucie przyjemności lub nieprzyjemności wynikające ze stopnia do-
skonałości lub niedoskonałości, ewentualnie zprzejścia na niższy lub wyższy
stopień doskonałości. Wtym sensie każdy akt poznawczy zawiera pewnego
rodzaju przyzwolenie lub zgodę na ten akt, ponieważ określone akty poznaw-
cze mogą rodzić mniejszą lub większą przyjemność rozumianą jako niedy-
skursywna reprezentacja stopnia doskonałości formy poznania. Cowięcej,
odkąd pożądamy rzeczy, które są przyjemne, pożądamy również takiej formy
poznania oraz takich rzeczy, które będą sprawiać największą przyjemność,
czyli rozkosz (Lust, Vergnügen). Władza pożądania może zatem pożądać ta-
kiej realizacji aktu poznawczego, który sprawi nam największą przyjemność,
co znaczy, że może stanowić motywację do takiego działania wświecie, któ-
re zapewni nam wzrost przyjemności. Wtym też sensie możemy mówić, że
władza poznania iwładza pożądania nie stanowią odrębnych władz, ale są
dwiema stronami jednej władzy umysłu, pojętego za Wolem iLeibnizem
jako vis representativa. Różnica pomiędzy nimi polega jedynie na tym, że
o ile władzę poznania charakteryzuje kierunek przedmiot–przedstawienie
umysłowe, otyle władzę pożądania cechuje kierunek przedstawienie umy-
słowe–przedmiot. Władza pożądania ma za zadanie urzeczywistniać mają-
cą jedynie pewną istotę (ale nie istnienie) treść przedstawienia umysłowe-
go, przy czym owe urzeczywistnienie może dotyczyć zarówno przedmiotów
21 Mendelssohn zachowuje przekonanie Wola i Baumgartena o metazycznym związku
pomiędzy cechami przedstawień umysłowych acechami przedstawionego obiektu. Stąd od-
czucie przyjemności może, choć nie musi, być powodowane przyczynowo przez własności
reprezentowanego obiektu.

126
PIOTR KOZAK
wświecie zewnętrznym, jakiwobrębie samego umysłu, tj.władza pożądania
może dążyć do doskonalszego ukształtowania władz poznawczych idosko-
nalenia formy poznania. Jeżeli zatem mówiliśmy owpływie władzy poznania
na władzę pożądania, to ta relacja zachodzi również wdrugą stronę. Wła-
dza pożądania może wpływać na kształtowanie formy aktów poznawczych,
tj.może kształtować sztukę myślenia. Elementem integrującym obie władze
jest zaś władza odczuwania. Ostatecznym celem odczucia przyjemności lub
nieprzyjemności (i estetyki jako takiej) byłaby zatem integracja władz umy-
słu. Od tego miejsca już tylko krok od rozważań Kanta zawartych na kartach
Krytyki władzy sądzenia.
Bibliograa
Beiser F., Diotima’s Children: German Aesthetic Rationalism from Leibniz to Lessing,
Oxford University Press, New York 2009.
Hammermeister K., e German Aesthetic Tradition, Cambridge University Press,
Cambridge 2002.
Hutcheson F., An Inquiry into the Original of Our ideas of Beauty and Virtue (1725),
(ed.) K.Haakonssen, Liberty Fund, Indianapolis 2002.
Kozak P., Wychować Boga. Estetyka antropologiczna Alexandra Gottlieba Baumgarte-
na na tle myśli niemieckiej pierwszej połowy XVIIIwieku, Wyd. UW, Warszawa
2013.
Mendelssohn M., Gesammelte Schrien Jubiläumsausgabe, hrsg. A.Altmann, F. Bam-
berger, H. Borodianski, I.Elbogen, J.Guttmann, E. Mittwoch, S.Rawidowicz,
B. Strauss, L. Strauss, Friedrich Frommann, Berlin, Stuttgart 1929–1976.
Pollok A., Einleitung, [w:] M. Mendelssohn, Ästhetische Schrien, hrsg. A.Pollok,
Felix Meinder Verlag, Hamburg 2006.
Spinoza B., Etyka wporządku geometrycznym dowiedziona, przeł. I.Halpern-Myslic-
ki, [w:] tenże, Tra kt at y, Wyd. Antyk, Kęty 2003.
Wol C., Philosophia rationalis, sive logica, [w:] tenże, Gesammelte Werke II:5, I.Eco-
le, hrsg. Georg Olms, Hildesheim 1983.

127
Estetyka Mosesa Mendelssohna jako lozoa psychologii
Abstract
Moses Mendelssohn’s Aesthetics as Philosophy of Psychology
e aim of the text is an elaboration of the Moses Mendelssohn’s aesthetics and
its connections to the German philosophical thought of Enlightenment. Ianalyze
the issue of sensations and so-called mixed sensations and Iargue that they are the
necessary condition of cognition. Ipresent the relations between aesthetics and ethics
and Ielaborate so-called theory of three faculties. Iargue that sense is an element
conjoining action and cognition.
Key words: Mendelssohn, aesthetics, ethics, sensibility, feelings