Content uploaded by Elżbieta Biernat
Author content
All content in this area was uploaded by Elżbieta Biernat on Nov 17, 2016
Content may be subject to copyright.
e-Wydawnictwo Narodowego Centrum Badania Kondycji Fizycznej j
Aktywność fizyczna w życiu współczesnego człowieka
Elżbieta Biernat
Katedra Turystyki, Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
STRESZCZENIE. W obecnych czasach dobre zdrowie i sprawność fizyczna traktowane są ja-
ko warunek podstawowych kompetencji zawodowych i społecznych, a także środek do osią-
gnięcia lepszej jakości życia. Powiązania aktywności fizycznej ze zdrowiem dobitnie wykazu-
ją, że podejmowanie aktywności fizycznej to obowiązek i integralny element całodziennego
rytmu życia człowieka. W niniejszej pracy przedstawiono zdrowotne korzyści związane z po-
dejmowaniem aktywności fizycznej, wskazano międzynarodowe strategie i plany uczestnictwa
w aktywności oraz nakreślono problemy i wyzwania stojące przed społeczeństwem w kon-
tekście znaczenia i promocji aktywności fizycznej w życiu współczesnego człowieka.
Życie współczesnego człowieka – związane zarówno
z dobrodziejstwami cywilizacji, jak i z jej negatywnymi
konsekwencjami – wymusza nowy styl pracy (z pełnym
uznaniem dla profesjonalizmu, wysokich aspiracji i silnej
potrzeby samorealizacji) oraz powiązaną z nim nową sztukę
życia, nowy styl życia w tym lansowane wzory wypoczyn-
ku, podróże po świecie, wysokie aspiracje materialne i kon-
sumpcyjne, uczestnictwo w kulturze etc. W takiej rzeczy-
wistości dobre zdrowie i sprawność fizyczna traktowane
są jako warunek podstawowych kompetencji zawodowych
i społecznych, a także środek do osiągnięcia lepszej jakości
życia. Postęp w naukach medycznych sprawił wprawdzie,
że wydłuża się średnia długość życia, ale badania wskazują
jednocześnie, że procesy starzenia zaczynają się wcześniej
i postępują zdecydowanie szybciej niż w poprzednich poko-
leniach, a symptomy schorzeń cywilizacyjnych zaczynają się
pojawiać w coraz młodszym wieku. Medycyna naprawcza
– często bezradna wobec znanych chorób cywilizacyjnych,
a tym bardziej wobec nowych zagrożeń zdrowotnych – ape-
luje o docenianie znaczenia profilaktyki i promocji zdrowia.
Rola aktywności fizycznej jest wyjątkowo istotna w pre-
wencji chorób cywilizacyjnych. Wskazuje się, że brak re-
gularnych ćwiczeń fizycznych jest przyczyną rozwoju co
najmniej 20 chorób przewlekłych. Wyniki badań epidemio-
logicznych i klinicznych dowodzą, że choroby te powszech-
niej występują u osób, które w małym stopniu podejmują
aktywność fizyczną albo nie podejmują jej w ogóle. Hipo-
kinezja (brak ruchu lub jego niedostateczna dawka) uzna-
wana jest wręcz za jedno ze źródeł epidemii otyłości (Cordero-
MacIntyre i wsp., 2006) i towarzyszącego jej zespołu me-
tabolicznego (Bloomgarden, 2004), uznawana jest również
za jedną z przyczyn powstawania chorób niedokrwiennych
serca (Janssen, 2007; Zdrojewski i wsp., 2004) i chorób
nowotworowych (Mao i wsp., 2003). Z kolei w przeciwień-
stwie do hipokinezji, odpowiednia dawka aktywności fi-
zycznej przynosi wiele korzyści zdrowotnych (Bruunsga-
ard, 2005), między innymi poprawia wydolność układu
krążenia i oddychania (Watts i wsp., 2004) oraz opóźnia
pojawianie się objawów tych schorzeń (Booth i wsp., 2002).
Zwiększa również pojemność życiową płuc, głębokość
oddechu i zużycie tlenu, a zmniejsza liczbę oddechów na
minutę i wielkość długu tlenowego. Ponadto, silne mięśnie
oddechowe kształtują klatkę piersiową, powodując jej roz-
rost i poprawę postawy ciała, przez co znacznie uspraw-
niają zaopatrzenie organizmu w tlen (Schnohr i wsp., 2006).
Wysiłek fizyczny powoduje korzystne zmiany również
w układzie ruchu: zwiększa masę i siłę mięśniową, wzmac-
nia i stabilizuje stawy, zwiększa ich zakres ruchomości,
wzmacnia przyczepy, ścięgna i więzadła oraz zapobiega
zwyrodnieniom stawów (Rosemann i wsp., 2008). Podtrzy-
muje także prawidłową mineralizację kości (Vuori, 1995),
zapobiega i koryguje wady postawy, a w przypadku bólu
Adres do korespondencji:
Prof. Elżbieta Biernat, Katedra Turystyki, Kolegium Gospodarki Świa-
towej, Szkoła Główna Handlowa, Al. Niepodległości 128, Budynek C,
pokój 6/2, VI piętro, 02-554 Warszawa.
E-mail: elzbieta.biernat@sgh.waw.pl
E.Biernat / e-Wydawnictwo NCBKF, 2014:1-4
2
krzyża stwarza szansę powrotu do codziennych czynności
(Chakravarthy i wsp., 2002). Zwiększa również przekrój
i objętość włókien mięśniowych, napięcie, siłę i sprężystość
mięśni (przez co stabilizuje układ kostny i wzmacnia tzw.
gorset mięśniowy). Zmiany biochemiczne w mięśniach
prowadzą do poprawy odporności na zmęczenie oraz do
szybszej odnowy sił (Dziak, 2006). Ćwiczenia fizyczne
mogą również usuwać lub zmniejszać zaburzenia równo-
wagi i koordynacji ruchów (Wytyczne UE dotyczące ak-
tywności fizycznej, 2008).
Regularna aktywność fizyczna skutkuje pozytywnymi
zmianami także w odniesieniu do funkcjonowania układu
nerwowego: wspomaga sprawność intelektualną (Abu-Omar
i wsp., 2004a), zmniejsza napięcia nerwowe, stany depre-
syjne i lękowe (Haris i wsp., 2006), poprawia jakość snu
(Guszkowska, 2009) i samopoczucie (Abu-Omar i wsp.,
2004b). Ma także pozytywny wpływ na układ hormonalny,
gdyż wspomaga budowę i czynność przysadki mózgowej
co w konsekwencji prowadzi do intensyfikacji rozwoju
fizycznego. Ponadto umiarkowany, systematyczny wysiłek
wpływa na ogół korzystnie na układ immunologiczny po-
przez zwiększenie odporności organizmu na zachorowania
(Rothenbacher i wsp., 2003). Powoduje również zwiększenie
współczynnika pracy użytecznej (poprzez poprawę koordy-
nacji ruchów), a także poprawę wydolności (wzrost mocy
aerobowej) i sprawności fizycznej (Lemura i wsp., 2000).
Nie do przecenienia jest pozytywny wpływ wysiłku fizycz-
nego na funkcjonowanie organizmu w wieku starszym i
zjawisko tzw. pozytywnego starzenia się (successfull
ageing). Opóźnia bowiem procesy demencji i postępowanie
choroby Alzheimera (Rovio i wsp., 2005). Osoby syste-
matycznie trenujące deklarują wyższą subiektywną ocenę
stanu zdrowia, lepsze samopoczucie, zarówno z punktu
widzenia fizycznego, jak i psychicznego, oraz cieszą się
lepszą jakością życia (Kozdroń, 2006).
Rozliczne powiązania aktywności fizycznej ze zdrowiem
dobitnie wykazują, że w obecnej cywilizacji podejmowa-
nie aktywności fizycznej to obowiązek i integralny element
całodziennego rytmu życia człowieka. To sposób zacho-
wania się, tryb życia. Dlatego takie organizacje światowe,
jak WHO (Światowa Organizacja Zdrowia), FIMS (Między-
narodowa Federacja Medycyny Sportowej), CDDS (Komitet
Rozwoju Sportu), NIH (Narodowy Instytut Zdrowia w Sta-
nach Zjednoczonych), UNESCO (Organizacja Narodów
Zjednoczonych do spraw Oświaty), zaniepokojone ogrom-
nymi stratami, jakie ponoszą społeczeństwa w wyniku na-
rastającej hipokinezji i niskiego stanu sprawności fizycznej
obywateli, wezwały do promocji prozdrowotnej aktywności
fizycznej jako zasadniczego celu nowoczesnej strategii zdro-
wia publicznego. Opiniotwórcze towarzystwa naukowe, takie
jak ESC (European Society of Cardiology), EAS (European
Atherosclerosis Society), ESH (European Society of Hyper-
tension) podkreślają, że podniesienie poziomu aktywności
fizycznej społeczeństwa jest równie istotne jak np. leczenie
nadciśnienia tętniczego, zaburzeń przemiany lipidowej czy
walka z nałogiem palenia tytoniu (Bijnen i wsp., 1994).
Wskazują na prozdrowotną aktywność fizyczną jako zasad-
niczy cel nowoczesnej strategii zdrowia. Nowe tendencje
utrzymania tzw. health-related fitness
1
wydają się łatwiej-
sze, prostsze i tańsze niż ograniczenie czynników ryzyka
2
.
Państwa członkowskie UE sporządzają krajowe plany
wspierające aktywność fizyczną, a także wytyczne poma-
gające instytucjom rządowym i podmiotom prywatnym
promować świadomość, dotyczącą korzyści wynikających
z systematycznego wysiłku i zmiany niezdrowych nawy-
ków (Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej, 2008).
Świadomość skuteczności wysiłku fizycznego w profilak-
tyce i leczeniu chorób cywilizacyjnych daje szansę więk-
szego zainteresowania aktywnością fizyczną. Wzrost po-
ziomu wykształcenia czy przynależność do grupy zawo-
dowej mogą być czynnikami pogłębiającymi świadomość
ludzi, a w efekcie czynnikami kształtującymi potrzeby i na-
wyki aktywnego stylu życia nie tylko jednostki, ale i całego
społeczeństwa.
Obecnie symptomy zmian w podejściu do aktywnego
stylu życia obserwuje się szczególnie w kręgach ludzi mło-
dych, a także dobrze sytuowanych – ze środowiska biznesu,
kultury i mediów. Coraz więcej ludzi z tego środowiska gra
w tenisa lub uprawia inne gry sportowe, aerobik, ćwiczenia
na siłowni, a sezonowo narciarstwo, żeglarstwo, jazdę konną.
Przyciąga ich tzw. klubowy sposób spędzania czasu wolnego,
1
Health-related fitness odnosi się do tych komponentów spraw-
ności, które są efektem korzystnego i niekorzystnego wpływu
zwykłej aktywności fizycznej i które mają związek z poziomem
stanu zdrowia. Komponenty te określone są zdolnością do podej-
mowania codziennej aktywności żwawo i z wigorem oraz takim
stanem cech i zdolności, który wskazuje na niskie ryzyko przed-
wczesnego rozwoju chorób i osłabienia sił w wyniku aktywności.
2
Grębocki określa czynniki ryzyka jako „każde zjawisko, o ile
istnieje statystycznie istotny związek między nim, a wystąpieniem
jakiegoś niekorzystnego rezultatu - choroby, inwalidztwa czy przed-
wczesnej śmierci”; (por. Grębocki, 1992).
Aktywność fizyczna w życiu człowieka
3
w którym ważną funkcję pełnią kontakty towarzyskie, wspól-
ne zajęcia turystyczne i sportowo-rekreacyjne i dbałość o
wygląd i urodę fizyczną. W nowoczesnej cywilizacji kon-
sumpcyjna kultura masowa w przeważającej mierze oparta
jest na odwołaniu się do wartości hedonistyczno-estetycz-
nych. Ważne jest racjonalne postępowanie z własnym cia-
łem, troska o zdrowie. Takim wartościom, jak odnowa,
regeneracja organizmu i wypoczynek, nadaje się status
„megatrendu” czy wręcz społecznego obowiązku. W cywi-
lizacji, w której dysharmonia między wydolnością fizyczną,
sprawnością umysłową i psychiczną, zdrowiem i odporno-
ścią człowieka a stawianymi zadaniami stale się powiększa,
kulturową powinnością staje się kształtowanie prozdro-
wotnych wzorów zachowań; wzorów, które nieuchronnie
wiążą się z przeciwdziałaniem hipokinezji i otyłości, które
zwalczają bierny tryb życia oraz złe nawyki żywieniowe;
wzorów, w których kładzie się nacisk na odpowiednią hi-
gienę, czystość i warunki środowiska. Jest to jeden z sensów
tego, co nazywamy poziomem kultury fizycznej danej zbio-
rowości, czy kapitałem kultury fizycznej w danej grupie.
Współczesna kultura fizyczna – jako suma zachowań
w obszarach: kultury ruchu, żywienia, komunikowania się
i ekspresji ruchowej, zajęć wolnoczasowych, dbałości o ciało,
o wygląd zewnętrzny – doskonale wpisuje się w ten obraz.
Stanowi swoisty rodzaj usług tzw. kompensacyjnych, które
obejmują rodzaje działalności niezbędnej dla prawidłowego
funkcjonowania sprawności fizycznej człowieka i jego sił
witalnych (o złożonym fizyczno-psychicznym charakterze).
Należą do nich turystyka, sport, działalność rekreacyjna,
resocjalizacyjna, rehabilitacyjna i wypoczynkowa, a w pew-
nym sensie również profilaktyczna. Mając na uwadze zalety
tych form – ich uzasadnione i niekwestionowane światowe
awanse – z troską zadajemy sobie pytanie, jakie miejsce
na liście rankingowej pod względem dbałości o zdrowie,
rozwój i sprawność zajmuje nasze społeczeństwo?
Systematyczna aktywność fizyczna współczesnych Po-
laków jest procesem stale rozwijającym się. Z jednej strony
podejmuje ją coraz więcej osób, z drugiej zaś – dla pewnych
kręgów społecznych jest ona nadal niedostępna. Badania
związków pomiędzy zróżnicowaniem (uwarstwieniem)
społecznym a zachowaniami w czasie wolnym najczęściej
ograniczają się do analizowania tradycyjnych czynników
demograficznych, takich jak: płeć, wiek, przynależność
zawodowa, wykształcenie czy dochody. Oczywiście zna-
czenie tych czynników dla wyjaśnienia skali i charakteru
zróżnicowań społecznych w tej dziedzinie jest bardzo duże.
W badaniach jednak dobrze byłoby sięgać do różnych in-
nych uwarunkowań, czynników subiektywnych, odwołu-
jących się np. do kryteriów prestiżu społecznego.
Jak wiadomo, zróżnicowanie społeczne dotyczy zarów-
no poziomu, jak i charakteru podejmowanej aktywności
fizycznej. O ile zróżnicowanie form aktywności fizycznej
jest czymś oczywistym (a nawet pożądanym), gdyż wynika
z indywidualnych potrzeb, motywów, preferencji, o tyle
zróżnicowanie społeczne poziomu tej aktywności (np. uczest-
nictwo lub brak uczestnictwa) jest ważnym problemem
społecznym. Z punktu widzenia polityki państwa pożądane
jest jak najszersze podejmowanie przez społeczeństwo pol-
skie aktywności fizycznej (w dowolnej formie), ponieważ
pełni ona wiele funkcji społecznych i ekonomicznych. Pod-
stawowe z nich (zdrowotne, wypoczynkowe, wychowaw-
cze, poznawcze) decydują o tym, że w większości krajów
na świecie aktywność fizyczna przestała być indywidualną
sprawą człowieka, a stała się ważną kwestią społeczną oraz
elementem polityki. Również w naszym kraju jest to pro-
blem wymagający stałego monitoringu i diagnozy. Tym
bardziej istotny, że niski poziom (niedostateczną dawkę
lub brak jakiegokolwiek wysiłku fizycznego) stwierdzono
u prawie 1/3 badanej warszawskiej młodzieży (Biernat,
2011a). W dodatku zauważono tendencję spadku poziomu
aktywności w miarę przechodzenia na wyższy stopień edu-
kacji (Biernat, 2011b). Wydaje się, że polska edukacja
szkolna winna mieć poważniejszy wpływ na późniejszą
kulturę fizyczną młodych ludzi (zarówno w aspekcie ilo-
ściowym, jak i jakościowym). Winna kłaść większy na-
cisk na uświadomienie prozdrowotnych korzyści z wysił-
ku fizycznego i wpajanie nawyku regeneracji organizmu.
Aktywność fizyczna w dzieciństwie może bowiem deter-
minować zachowania w życiu dorosłym.
Dlatego, wykorzystanie czasu wolnego przez młodych
ludzi, jak i przedstawicieli różnych grup społeczno-zawo-
dowych – a szczególnie podejmowanie aktywnych jego
form (sportu, rekreacji, turystyki) – stanowi pole badawcze,
którego nie da się pominąć w ocenach procesów gospo-
darczo-społecznych (Biernat, 2011a). Pomiar faktycznego
uczestnictwa w tych formach i ocena ogólnego poziomu
aktywności fizycznej społeczeństwa mogą stanowić miarę
konsumpcji czasu wolnego – jako istotnego elementu życia
współczesnego człowieka. Wiedza tego rodzaju jest waż-
ną podstawą do optymalizacji naszej egzystencji.
E.Biernat / e-Wydawnictwo NCBKF, 2014:1-4
4
Piśmiennictwo
1. Abu-Omar K., Rütten A., Lehtinen V. Mental health and physi-
cal activity in the European Union. Sozial und Präventivmedizin
2004a, 49(4):301-309.
2. Abu-Omar K., Rütten A., Robine J.M. Self-related health and
physical activity in the European Union. Sozial und
Präventivmedizin, 2004b, 49(4):235-242.
3. Biernat E. Aktywność fizyczna mieszkańców Warszawy na
przykładzie wybranych grup zawodowych. Szkoła Główna
Handlowa, Urząd m. st. Warszawy. Biuro Sportu i Rekreacji,
Warszawa, 2011a.
4. Biernat E. Sport and other motor activities of Warsaw students.
Biom. Hum. Kinet., 2011b, 3:10-13.
5. Bijnen F.C., Caspersen C.J., Mosterd W.L. Physical inactiv-
ity as a risk factor for coronary heart disease: a WHO and
International Society and Federation of Cardiology position
statement. Bulletin WHO, 1994, 72:1-4.
6. Bloomgarden Z.T. Type 2 diabetes in the young. Diabet. Care
2004, 27:998-1010.
7. Booth F.W., Chakravarthy M.V., Gordon S.E., Spangenburg E.E.
Waging war on physical inactivity: using modern molecular
ammunition against an ancient enemy. J. Appl. Physiol., 2002,
93:3–30.
8. Bruunsgaard H. Physical activity and modulation of systemic
low-level inflammation. J. Leukocyte Biol., 2005, 78:1-17.
9. Cordero-MacIntyre Z., Peterson R., Fukuda D., Gungur S.
Obesity a worldwide problem. W: Czyz S., Viviani F. New
Horizons. 24th International Council for Physical Activity
and Fitness Research Symposium. Elsevier Urban & Partner,
Wrocław, 2006:61-71.
10. Chakravarthy M.V., Joyner M.J., Booth F.W. An obligation
for primary care physicians to prescribe physical activity to
sedentary patients to reduce the risk of chronic health condi-
tions. Mayo Clinic Proceedings, 2002, 77:165-173.
11. Dziak A. Urazy i uszkodzenia sportowe narządu ruchu. W:
Jegier A., Nazar K., Dziak A. (red.) Medycyna sportowa.
PTMS, Warszawa 2006:247-376.
12. Grębocki R. Przemiany współczesnej medycyny, jej główne
trendy i ideologie w perspektywie socjologicznej. W: Lato-
szek M. (red.) Socjologia medycyny w uczelni. Gdańskie
Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1992:35-40.
13. Guszkowska M. Ćwiczenia fizyczne a psychika kobiet – ko-
rzyści i zagrożenia. W: Guszkowska M. (red.) Aktywność
ruchowa kobiet. Formy, uwarunkowania, korzyści, zagroże-
nia. AWF, Warszawa 2009, 275-288.
14. Haris A.H., Cronkite R., Moos R. Physical activity, exercise
coping, and depression in a 10-year cohort study of depressed
patients. J. Affective Disord., 2006, 93:79-85.
15. Janssen I. Physical activity, fitness, and cardiac, vascular,
and pulmonary morbidities. W: Bouchard C., Blair S.N.,
Haskell W.L. (red.): Physical Activity and Health. Human
Kinetics, Champaign 2007:161-172.
16. Kozdroń E. Zorganizowana rekreacja ruchowa kobiet w star-
szym wieku w środowisku miejskim. AWF, Warszawa 2006.
17. Lemura L.M., von Duvillard S.P., Mookerjee S. The effects
of physical training of functional capacity in adults. Ages 46
to 90: a meta–analysis. J. Sports Med. Phys. Fitness, 2000,
40:1-10.
18. Mao Y., Pan S., Wen S.W., Johnson K.C. Physical activity
and the risk of lung cancer in Canada. Am. J. Epidemiol., 2003,
158:564-575.
19. Rosemann T., Grol R., Herman K., Wensing M., Szecsenyi J.
Association between obesity, quality of life, physical activity
and health service utilization in primary care patients with
osteoarthritis. Int. J. Behav. Nutr. Phys. Act., 2008, 5:4.
20. Rothenbacher D., Hoffmeister A., Brenner H., Koenig W.
Physical activity, coronary heart disease and inflammatory
response. Arch. Intern. Med., 2003, 163:1200-1205.
21. Rovio S., Kareholt I., Helkala E.L., Viitanen M., Winblad B.,
Tuomilehto J., Soininen H., Nissinen A., Kivipelto M. Leisure-
time physical activity at midlife and the risk of dementia and
Alzheimer’s disease. Lancet Neurol., 2005, 4:705-711.
22. Schnohr P., Lange P., Scharling H., Scharling H., Jensen J. S.
Long-term physical activity in leisure time and mortality from
coronary heart disease, stroke, respiratory diseases and cancer.
The Copenhagen City Heart Study. Eur. J Cardiovasc. Prev.
Rehabil., 2006, 13:173-179.
23. Vuori I. Exercise and physical health: musculoskeletal health and
functional capabilities. Res. Q. Exerc. Sport, 1995, 66:276-285.
24. Watts K., Beye P., Siafarikas A., O’Driscoll G., Jones T.W.,
Davis E.A., Green D.J. Effects of exercise training on vascular
function in obese children. J. Pediatr., 2004, 144:620–625.
25. Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej. Zalecane dzia-
łania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą
pozytywnie na zdrowie. Czwarty projekt skonsolidowany,
zatwierdzony przez Grupę Roboczą UE „Sport i Zdrowie”,
Bruksela, 2008.
https://d1dmfej9n5lgmh.cloudfront.net/msport/files/Downloads/
20130103151557/Wytyczne_UE_dotyczace_aktywnosci_fiz
ycznej.pdf?1357226160
26. Zdrojewski T., Bandosz P., Szpakowski P., Konarski R., Mani-
kowski A., Wołkiewicz E., Jakubowski Z., Łysiak-Szydłowska
W., Bautembach S., Wyrzykowski B. Rozpowszechnienie
głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczy-
niowego w Polsce. Wyniki badań NATPOL PLUS. Kardiol.
Pol., 2004, 61(suppl.4):1-26.