Content uploaded by Jarosław Działek
Author content
All content in this area was uploaded by Jarosław Działek on Nov 01, 2016
Content may be subject to copyright.
Działania właścicieli domów dla
ograniczenia skutków powodzi oraz ich
motywacje
Roman KONIECZNY
1
, Jarosław DZIAŁEK
2
, Małgorzata SIUDAK
3
Wojciech
BIERNACKI
4
Wersja ostateczna niniejszego tekstu ukazała się w druku jako:
Konieczny R., Działek J., Siudak M., Biernacki W., 2016, Działania właścicieli domów dla
ograniczenia skutków powodzi oraz ich motywacje, [w:] Problemy planowania w gospodarce wodnej i
oceny stanu hydromorfologicznego rzek, Monografie Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej
PIB, IMGW Warszawa.
Streszczenie: Instytucje odpowiedzialne za ograniczanie strat powodziowych w Polsce, skupione głównie na
technicznych metodach ochrony terenów zalewowych, wykazują niewielkie zainteresowanie indywidualnymi
działaniami podejmowanymi przez mieszkańców i użytkowników obszarów zagrożonych powodzią.
Doświadczenia wielu krajów wskazują, że aktywność taka może znacząco zredukować wielkość ponoszonych
przez powodzian strat. Stąd też porady i zachęty do stosowania indywidualnych zabezpieczeń trafiły do wielu
krajowych strategii ochrony przed skutkami powodzi. Celem niniejszego artykułu jest określenie stopnia
zaangażowania mieszkańców Polski południowej w podejmowanie tego rodzaju aktywności w podziale na trzy
kategorie: działania organizacyjne, działania zabezpieczające wokół domu oraz działania zabezpieczające w
domu. Wyniki badania ankietowego wskazują, że stosuje je dość duża część gospodarstw domowych. Wpływ na
indywidualną aktywność ma m.in. uprzednie doświadczenie powodzi, postrzeganie ryzyka powodziowego w
przyszłości oraz niektóre cechy społeczno-ekonomiczne gospodarstw. Obserwacje terenowe i wywiady
bezpośrednio umożliwiły lepsze rozpoznanie metod wykorzystywanych dla zabezpieczania budynków i ich
otoczenia, wskazując przy tym na nierzadko popełniane błędy. Na koniec, autorzy przedstawiają wnioski
płynące z tych badań dla systemu edukacji, szkoleń i informowania mieszkańców i użytkowników terenów
zalewowych w celu zwiększenia ich aktywności ochronnej oraz uniknięcia błędów.
Słowa kluczowe: Powódź, łagodzenie skutków powodzi, zabezpieczanie obiektów, działania właścicieli domów, edukacja
powodziowa.
WPROWADZENIE
Uszkodzenia budynków mieszkalnych czy gospodarczych oraz zniszczenie dobytku ich
właścicieli to znacząca część strat wywołanych przez duże powodzie. Według badań GUS po
powodzi w 1997 roku zniszczenia te przekroczyły w Polsce 1,4 miliarda złotych [GUS 1998].
Do tego należałoby doliczyć straty poniesione przez małe i średnie firmy, czyli według
wspomnianego szacunku GUS jeszcze około 3 mld złotych. W sumie straty osób prywatnych
wyniosły prawie 30% wszystkich strat. Warto dodać, że w przypadku małych powodzi, w
szczególności spowodowanych przez spływ powierzchniowy, gromadzenie się wody w
terenach bezodpływowych, czy złe gospodarowanie wodami opadowymi, proporcja strat w
majątku prywatnym do strat w majątku publicznym może być jeszcze większa.
1
IMGW PIB
2
Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej
3
IMGW PIB
4
Akademia Wychowania Fizycznego, Katedra Nauk o Środowisku Przyrodniczym
Paradoksalne, że mimo tak istotnego udziału strat indywidualnych w ogólnej puli
zniszczeń powodziowych w Polsce zainteresowanie instytucji odpowiedzialnych za
ograniczanie skutków tych zdarzeń działaniami podejmowanymi przez mieszkańców i
użytkowników terenów zalewowych jest bardzo niskie. Panuje przekonanie, że taka
aktywność w praktyce nie występuje, a jeśli nawet, to jej skuteczność jest niewielka. Badania
prowadzone w wielu krajach pokazują jednak inny obraz. Ludzie podejmują działania
zabezpieczające, nawet tam, gdzie krajowe strategie ich nie wspierają. Wynika to z badań
prowadzonych m.in. w Niemczech [Kreibich i in. 2005], Francji [Poussin i in. 2015],
Czechach [Duží i in. 2015], Anglii [Joseph i in. 2015], jak również w Polsce [KZGW 2013,
Tyszka, Konieczny 2016].
Podobne opinie na temat braku aktywności indywidualnych właścicieli były powszechne
również w innych krajach. W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia zwróciła na to
uwagę Shirley Laska prezentując wyniki badań przeprowadzonych w jednej z podmiejskich
dzielnic Nowego Orleanu (USA) dotyczących aktywności osób zagrożonych powodzią
[Laska 1986]. W owym czasie uważano i potwierdzały to badania, że zagrożeni mieszkańcy
są pasywni i nie włączają się aktywnie w działania zabezpieczające przed powodzią. Autorka
upatrywała przyczyn tego stanu w obowiązującej wtedy w USA polityce ochrony przed
powodzią, która nie sprzyjała takim rozwiązaniom – raczej zniechęcała do budowania domów
na terenach zagrożonych niż skłaniała do stosowania indywidualnych zabezpieczeń.
Stąd znaczenie tych badań i opartych na nich analiz dotyczących aktywności
zagrożonych powodziami ludzi jest o tyle ważne, że według wielu źródeł skuteczność takich
działań jest znacząca. Z raportu Międzynarodowej Komisji Ochrony Renu [ICPR 2002]
wynika, że skuteczność dobrego uszczelnienia budynku (dry floodproofing) prowadzi do
ograniczenia strat w wysokości 50-75%, w przypadku innej metody – umożliwiania wejścia
wody do przygotowanego na to budynku (wet floodproofing) może przynieść ograniczenie
strat w wysokości 10-30%. Według autorów tej publikacji można osiągnąć 20-80% redukcji
strat w wyposażeniu budynku pod warunkiem, że system ostrzegania powiadomi zagrożonych
co najmniej na cztery godziny przed powodzią.
Według niemieckich badań [Kreibich 2005] dotyczących działań podejmowanych przez
ludzi po powodzi w 2002 roku ich zastosowanie spowodowało redukcję strat w wysokości
46% w przypadku przeniesienia cennych przedmiotów na wyższe kondygnacje, a 53% w
przypadku zastosowania materiałów odpornych na wodę i lekkich odpornych mebli. Według
autorów można oczekiwać ograniczenia strat w wyposażeniu średnio o 9 tys. Euro, a strat
spowodowanych uszkodzeniami budynku średnio o 30 tys. Euro.
Badania przeprowadzone we Francji na 885 budynkach [Poussin i in. 2015] pokazują
możliwości redukcji strat o podobnej wielkości jak według badań niemieckich. Podniesienie
poziomu mieszkalnego powoduje obniżenie strat dla budynków o 48%, a dla wyposażenia o
56%. Największe efekty według tych badań osiągnięto przenosząc licznik elektryczny i
kontakty oraz bojler na wyższy poziom. Redukcja strat osiągała poziom od 54% do 84%.
Zainstalowanie zaworów zwrotnych na kanalizacji zmniejszyło straty dla samego budynku o
65%, a dla wyposażenia o 38%. Jednak według przeprowadzonych przez autorów analiz
skuteczność poszczególnych metod jest uwarunkowana regionalnie i zależy od specyfiki
powodzi na danym terenie.
Ta wysoka, potwierdzona badaniami skuteczność działań podejmowanych indywidualnie
przez właścicieli obiektów prywatnych powoduje, że ich wdrożenie oraz dobór polityk
wspierających te działania staje się w wielu krajach ważnym elementem tak strategii
krajowych, jak i planów zarządzania ryzykiem powodziowym. Pewnego rodzaju wzorem
włączenia tych działań do strategii krajowej są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, gdzie
od wielu lat polityka krajowa, zapoczątkowana przez Gilberta White'a [White 1945] wspiera
w ramach Krajowego Systemu Ubezpieczeń Powodziowych aktywność prywatnych
właścicieli i samorządów w tym zakresie.
W artykule przedstawiony zostanie obraz aktywności właścicieli obiektów mieszkalnych
i małych firm w Polsce na podstawie badań prowadzonych w kilku niezależnych miejscach.
Przedstawione zostaną również wnioski z badań dotyczących czynników, które powodują, że
ludzie podejmują lub nie podejmują takich działań zabezpieczających.
DZIAŁANIA OGRANICZAJĄCE RYZYKO POWODZIOWE – KLASYFIKACJA
Warto na początku zdefiniować, jakie metody mogą podejmować mieszkańcy czy
użytkownicy terenów zalewowych oraz jakie jest ich miejsce wśród innych metod.
W latach siedemdziesiątych poprzedniego stulecia w USA, a pod koniec wieku również
w Europie, coraz częściej obok budowy wałów, zbiorników i regulacji rzek zaczęto stosować
metody nazywane nietechnicznymi (non-structural measures). Ich celem było zmniejszanie
skutków powodzi poprzez poprawę planowania przestrzennego i zwiększenie odporności na
powodzie obiektów, zagrożonych społeczności i mieszkańców.
Po latach prób okazało się, że w niektórych przypadkach metody nietechniczne
ograniczają ryzyko powodziowe skuteczniej niż techniczne. A ponieważ są jednocześnie mało
inwazyjne dla środowiska i nie wymagają ogromnych jednorazowych nakładów finansowych
znalazły sobie trwałe miejsce wśród innych działań ograniczających straty.
Metody te stały się podstawą strategii ochrony przed skutkami powodzi wielu krajów, co
znajduje odzwierciedlenie w przyjętych nazwach publicznych dokumentów definiujących
strategie krajowe, np. angielska „Making Space for Water” (Więcej przestrzeni dla wody)
[DEFRA 2004], holenderska „Room for the rivers” (Miejsce dla rzek) [Ruimte voor de rivier
2016], czy strategia dla Anglii zatytułowana ”Understanding the risks, empowering
communities, building resilience” (Zrozumieć ryzyko, wzmocnić lokalne społeczności,
zwiększyć odporność) [DEFRA 2010]. Są również najważniejszymi przykładami działań
sugerowanymi w dokumencie opisującym dobre praktyki [Water Directors 2003], który
powstał w procesie przygotowania Dyrektywy powodziowej Unii Europejskiej.
Inna klasyfikacja metod wynika z definicji pojęcia ryzyka powodziowego używanego w
Dyrektywie powodziowej. Przyjęto, że ryzyko powodziowe jest definiowane jako
kombinacja:
zagrożenia – określanego przez prawdopodobny zasięg powodzi (metody zmniejszania
zasięgu: obwałowania, zbiorniki, rozwój naturalnej retencji),
ekspozycji – rozumianej, jako obiekty i społeczności znajdujące się na terenach
zagrożonych (metody zmniejszania ekspozycji: ograniczanie zainwestowania poprzez
warunki, ograniczenia i zakazy zabudowy) oraz
wrażliwości – definiowanej przygotowaniem zagrożonych obiektów i ludzi do powodzi
(metody: zabezpieczanie budynków, wodoodporne materiały budowlane, systemy
ostrzegania, plany powodziowe/ewakuacji i inne).
Relacje pomiędzy podziałami na działania techniczne i nietechniczne oraz działania
ograniczające opisane wcześniej elementy ryzyka powodziowego obrazuje schemat poniżej
(rys. 1).
Rys. 1. Metody techniczne i nietechniczne, jako elementy ograniczające ryzyko powodziowe
(opracowano na podstawie [Pennig Rowsell i in. 2008])
W kontekście opisanych klasyfikacji, przedmiotem zainteresowania autorów w czasie
badania były metody nietechniczne wpływające na poziom wrażliwości obiektów i ich
właścicieli. Grupy tych działań zostały zaznaczone na rysunku przerywaną obwódką.
Badania, które są przedmiotem tego artykułu dotyczyły listy działań podzielonych na trzy
opisane poniżej grupy.
Działania organizacyjne obejmujące:
dobrowolne ubezpieczenie majątku od powodzi,
domowy plan działania na wypadek powodzi (rodzinny plan
powodziowy/ewakuacji).
Działania zabezpieczające wokół domu, obejmujące:
sprawne odprowadzenie wód deszczowych,
dbałość o rowy odwadniające,
regulowanie brzegów cieków przepływających w pobliżu domu zabezpieczające
przed ich erozją,
zabezpieczenie całego domu bądź gospodarstwa wałem lub murem.
Działania zabezpieczające w domu, obejmujące:
stosowanie wodoodpornych materiałów budowlanych (tynków, farb, płytek
ceramicznych zamiast podłóg drewnianych lub innych materiałów nieodpornych
na wodę),
umieszczanie instalacji elektrycznych, kotła c.o. i c.w. powyżej poziomu wód
powodziowych,
uszczelnienie drzwi i okien zabezpieczające przed dostaniem się wody do
wnętrza,
izolacja ścian zewnętrznych budynku za pomocą specjalnych materiałów
uszczelniających uniemożliwiająca przedostanie się przez ściany i podłogi wód
gruntowych i powodziowych,
zawory lub zasuwy zwrotne przeciwdziałające przedostawaniu się wody do
wnętrza przez sieć kanalizacyjną,
dobudowanie drugiej kondygnacji na budynkach parterowych,
likwidacja garażu podziemnego.
Wyniki omawiane w dalszej części artykułu będą prezentowane w odniesieniu do tych
grup działań.
WYBÓR OBSZARÓW I METODA BADAŃ
Aktywność osób zamieszkujących tereny zagrożone powodzią przeanalizowano w
oparciu o badania ankietowe przeprowadzone w czerwcu i lipcu 2014 roku w 8 obszarach
Polski południowej
5
. Do badań wybrano miejscowości (rys. 2), które ucierpiały na skutek
powodzi w ciągu ostatnich kilkunastu lat, w większości jednak na skutek powodzi latem 2010
roku. Od zdarzeń, które nawiedziły badane obszary minęło zatem co najmniej kilka lat, stąd
też interesujące jest z punktu widzenia tego artykułu, jak duża część uprzednio
poszkodowanych gospodarstw podejmuje działania zabezpieczające przed kolejną potencjalną
powodzią. Wybrane miejscowości położone są w regionach zróżnicowanych zarówno pod
względem fizycznogeograficznym, historii i przebiegu powodzi na danym terenie, jak
również uwarunkowań historycznych, społecznych i ekonomicznych. Łącznie przebadano
809 gospodarstw domowych na terenach zagrożonych powodzią, z czego 726 to
gospodarstwa domowe, które poniosły straty na skutek powodzi – ta grupa stanowi podstawę
analiz w dalszej części tekstu. Badania były prowadzone przez ankieterów bezpośrednio w
domach osób poszkodowanych.
Rys. 2. Obszary, w których przeprowadzono badania ankietowe w Polsce południowej
5
Badania przeprowadzono w ramach projektu „Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania wrażliwości
społecznej na powódź, ze szczególnym uwzględnieniem roli komunikacji w jej kształtowaniu”, finansowanego
ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie umowy numer UMO-
2012/05/D/HS4/01328.
Bardziej dogłębną analizę działań podejmowanych przez mieszkańców wykonano w
ramach innego badania w gminie Ciężkowice w 2012 roku oparciu o wywiady
przeprowadzone z kilkunastoma mieszkańcami zabezpieczającymi się przed powodzią [Biuro
ds Współpracy… 2012]. Dane te zostały uzupełnione o wywiady przeprowadzone w innych
częściach Polski (m.in. w gminach Polanica-Zdrój i Wieliczka).
Informacje uzyskane tą drogą uzupełniają opisane w artykule wyniki badań ankietowych.
Pokazują one w szczegółach nie tylko działania, jakie podejmują zagrożeni powodzią w
całym zakresie ich zróżnicowania, ale także jakie błędy względem zasad sztuki, czy
przepisów prawnych popełniane są przy ich realizacji. Przykłady podejmowanych działań
opisano w dalszej części artykułu.
RODZAJE PODEJMOWANYCH DZIAŁAŃ ZABEZPIECZAJĄCYCH
Badanie aktywności mieszkańców w zakresie podejmowanych działań zabezpieczających
realizowane było w dwóch etapach: najpierw każdemu ankietowanemu zadawano ogólne
pytanie, czy podejmuje jakieś działania zabezpieczające, a dopiero w następnym etapie
pokazywano listę możliwych działań.
W pierwszym etapie co trzeci ankietowany (36%) deklarował podejmowanie działań
zabezpieczających przed powodzią. Jednak, gdy respondentom przedstawiono listę działań,
jakie mogą ograniczać negatywne skutki powodzi, okazało się, że poziom ich aktywności jest
wyższy niż deklarowali. Może to wynikać z faktu, że niektóre z czynności są uznawane za
oczywiste, więc nie kojarzono ich bezpośrednio z przygotowaniem się do zagrożenia
powodziowego. Tym samym odsetek gospodarstw, które można by uznać za przygotowujące
się do powodzi rośnie do 84%, spośród nich ponad połowa podejmuje jedno lub dwa
działania, co trzecie – trzy lub cztery działania, a co szóste – pięć działań lub więcej.
Rys. 3. Odsetek gospodarstw domowych podejmujących poszczególne działania zabezpieczające
przed powodzią obecnie oraz przed powodzią, na skutek której ucierpieli
Najczęściej (blisko 2/3 badanych) deklarowano wykupywanie dobrowolnego
ubezpieczenia majątku od klęsk żywiołowych, w tym od powodzi (rys. 3). Kolejne dwa
często podejmowane działania (co trzeci i co czwarty respondent) dotyczyły otoczenia domu:
zapewnienie sprawnego odprowadzenia wód deszczowych z posesji oraz dbanie o rowy i
przepusty odwadniające okolicę. Co piąty ankietowany deklarował, że członkowie rodziny
przygotowali domowy plan działania na wypadek powodzi, choć pewnie można mieć
wątpliwości, czy chodzi tutaj o formalne opracowanie takiego planu w oparciu o specjalne
wytyczne w tym zakresie. Działania obejmujące stricte przygotowanie zabudowań
narażonych na powodzie lub podtopienia podejmuje mniejszy odsetek badanych – w
zależności od rodzaju działania od 10 do 18% gospodarstw. Działania takie, jak dobudowanie
dodatkowej kondygnacji albo likwidacja garażu podziemnego należą do rzadkości.
Podsumowując skalę aktywności gospodarstw domowych na terenach zagrożonych
powodzią (rys. 4) można stwierdzić, że najczęściej podejmowano któreś z dwóch działań o
charakterze organizacyjnym (ubezpieczenie lub plan powodziowy) – ponad 2/3 badanych
stosowało je w momencie badania w porównaniu do połowy gospodarstw, które korzystały z
nich już przed powodzią, na skutek której ucierpieli. Co najmniej jedno z czterech działań
zabezpieczających w otoczeniu domu podjęła po powodzi blisko połowa ankietowanych
(przed powodzią takie rozwiązania stosowało co trzecie gospodarstwo). Natomiast
którekolwiek z działań chroniących bezpośrednio dom lub mieszkanie stosowano po powodzi
w blisko dwóch na pięć przebadanych gospodarstw (wcześniej jedynie w co piątym).
Rys. 4. Odsetek gospodarstw podejmujących poszczególne rodzaje działań zabezpieczających przed
powodzią
0
10
20
30
40
50
60
70
80
działania organizacyjne działania zabezpieczające
wokół domu
działania zabezpieczające w
domu
% gospodarstw domowych
po powodzi przed powodzią, na skutek której ucierpieli
Rys. 5. Odsetek gospodarstw domowych zabezpieczających się przed powodzią w poszczególnych
obszarach
Korzystanie z różnych form zabezpieczeń jest zróżnicowane w badanych obszarach
(rys. 5), co wynika z lokalnych uwarunkowań – charakteru powodzi, ale również ze zdolności
do przygotowania się do niej przez poszczególne społeczności. Szczególnie dobrze pod
względem aktywności wypadają mieszkańcy pogórskich obszarów w Karpatach (Brzostek,
Pilzno i okolice oraz Tuchów i okolice) oraz zalanych osiedli Tarnobrzega. Najrzadziej tego
rodzaju działania podejmują mieszkańcy Słupca i okolic. Warto zwrócić uwagę na
stosunkowo małe zróżnicowanie pomiędzy badanymi obszarami w zakresie stosowania
działań o charakterze organizacyjnym (głównie ubezpieczeń), natomiast duże wahania, jeżeli
chodzi o bezpośrednie zabezpieczanie budynków mieszkalnych.
CO WPŁYWA NA PODEJMOWANIE DZIAŁAŃ ZABEZPIECZAJĄCYCH PRZED POWODZIĄ?
Doświadczenie powodzi motywuje część gospodarstw do podejmowania działań
zabezpieczających, co potwierdzają wyniki wielu badań w tym zakresie [Siegrist, Gutscher
2008; Wachinger, Renn 2010; Rufat i in. 2015]. Jednakże nie wszyscy poszkodowani przez
powódź decydują się na zabezpieczenie swojego domostwa. Wpływ na to może mieć szereg
czynników odnoszących się zarówno do cech poszczególnych gospodarstw, jak i do
charakteru powodzi, które ich nawiedziły.
Z racji tego, że wszystkie badane gospodarstwa ucierpiały na skutek powodzi w ciągu
kilkunastu lat przed przeprowadzeniem badania, przeanalizowano zależność aktywności
zabezpieczającej od częstotliwości występowania strat powodziowych w gospodarstwie oraz
wielkości strat, jakie przyniosły największe z powodzi. Właściciele gospodarstw, które
częściej były nawiedzane przez powodzie i podtopienia są bardziej zmotywowani do
podejmowania działań zabezpieczających każdego rodzaju. Natomiast wielkość strat
skorelowana jest jedynie z działaniami o charakterze organizacyjnym (ubezpieczenie
dobrowolne i rodzinny plan powodziowy). Być może niektórzy z najbardziej
poszkodowanych mogą uznać inwestowanie w działania bezpośrednio chroniące domostwo
za mało skuteczne w stosunku do skali zjawiska, decydują się więc jedynie na wykup
ubezpieczenia.
Na aktywność może wpływać też percepcja ryzyka przez ankietowanych – oceny
możliwości wystąpienia podobnego zjawiska w przyszłości oraz przekonania o możliwości
zmniejszenia strat (tab. 1). Wyniki wskazują, że aktywność ochronną gospodarstw bardziej
różnicuje postrzeganie przyszłego ryzyka niż wcześniejsze doświadczenia. Obawa przed
wystąpieniem powodzi w ciągu kilkunastu najbliższych lat skłania zwłaszcza do działań
organizacyjnych oraz działań zabezpieczających zabudowania. Ocena sensowności
podejmowania działań zabezpieczających i ich skuteczności w zmniejszaniu strat przekłada
się w bardzo dużym stopniu na różnice w podejmowaniu działań zabezpieczających w domu
lub wokół niego, w mniejszym stopniu dotyczy to działań organizacyjnych.
Tab. 1. Odsetek gospodarstw domowych zabezpieczających się przed powodzią w zależności od
percepcji ryzyka powodzi
Kategoria działań
zabezpieczających
przed powodzią
Odsetek gospodarstw domowych podejmujących działania
zabezpieczające przed powodzią w zależności od:
oceny możliwości wystąpienia
powodzi w najbliższej
przyszłości
oceny możliwości zmniejszenia
strat powodziowych
nie
wystąpi
ani tak,
ani nie
wystąpi
nic nie
da się
zrobić
częściowo
możliwe
w dużym
stopniu
możliwe
działania
organizacyjne
52,3
64,2
74,2
56,6
66,5
75,3
działania
zabezpieczające
wokół domu
42,0
44,2
50,5
31,0
46,8
59,8
działania
zabezpieczające w
domu
25,0
39,2
41,4
22,5
34,7
50,2
Zależność aktywności gospodarstw od stopnia zasiedziałości rodzin na danym terenie nie
jest jednoznaczna. Co zaskakujące, najczęściej zabezpieczają się te rodziny, które mieszkają
na danym terenie stosunkowo od niedawna (krócej niż 10 lat). Być może są one najbardziej
zmotywowane, by poznać potencjalne zagrożenia w nowym miejscu, a wraz z długością
okresu zamieszkiwania zagrożenie powszednieje lub jest negowane.
Spośród gospodarstw wyróżnionych ze względu na skład wiekowy ich członków
niekorzystnie odznaczają się te złożone wyłącznie z osób powyżej 65 roku życia. W
porównaniu z pozostałymi gospodarstwami seniorzy szczególnie rzadko podejmują działania
zabezpieczające dom oraz najrzadziej sięgają po dobrowolne ubezpieczenia budynków.
Wynika to z trudniejszej sytuacji życiowej osób starszych, zwłaszcza w gospodarstwach
jedno- lub dwuosobowych, które dysponują mniejszymi środkami na życie, często są to też
osoby gorzej wykształcone, ich sieci społeczne mogą mieć ograniczony zasięg, w końcu
mogą być trapione różnymi schorzeniami wieku podeszłego [Działek, Biernacki 2014].
Porównując wpływ zasobów finansowych gospodarstw oraz poziomu wykształcenia ich
członków, wydaje się, że to wiedza może mieć większy wpływ na aktywność niż finanse.
Respondenci, którzy deklarowali, że ich dochody wystarczają im do zaspokojenia
podstawowych potrzeb oraz ci, którzy twierdzili, że ich sytuacja finansowa uległa poprawie
częściej decydowali się na wykupywanie ubezpieczeń. Natomiast wielkość zasobów
ekonomicznych nie wpływała znacząco na różnice w podejmowaniu działań o charakterze
technicznym. Takie różnice, i to zasadnicze, widoczne za to są we wszystkich trzech
analizowanych rodzajach działań, jeżeli przyjrzymy się wykształceniu członków gospodarstw
(rys. 6). Sugeruje to, że istotniejsza jest wiedza na temat tego, jak można przeciwdziałać
negatywnym skutkom powodzi niż koszt zabezpieczeń.
Rys. 6. Odsetek gospodarstw domowych zabezpieczających się przed powodzią w zależności od
przeważającego wykształcenia dorosłych członków gospodarstwa
Częściowo na poziom przygotowania do powodzi, zwłaszcza w zakresie działań
zabezpieczających zabudowania i ich otoczenie wpływa również aktywność społeczna.
Gospodarstwa, w których ktoś należy do ochotniczej straży pożarnej częściej podejmują
aktywność w otoczeniu swoich domów. Może to wynikać z faktu, że członkowie OSP mają w
naturalny sposób lepsze kontakty niż pozostali członkowie społeczności, więc łatwiej im
inicjować, czy podejmować wspólne działania. Natomiast członkostwo w innego rodzaju
stowarzyszeniach sprzyja istotnemu zwiększeniu aktywności zabezpieczającej samego domu
– może to wynikać z przekazywania sobie informacji na temat możliwych działań
ochronnych.
Dodatkowy wpływ na aktywność mogą mieć jeszcze pewne uwarunkowania o
charakterze lokalnym – przykładowo w Bieruniu i Bogatyni znaczący jest odsetek rodzin (15-
20%) zajmujących mieszkania, które nie są ich własnością, co wydatnie obniża skłonność
mieszkańców do podejmowania działań zabezpieczających (ograniczenia w możliwości
inwestowania w wynajmowanych mieszkaniach, odpowiedzialność właściciela mieszkania).
Podsumowując opisane badania, można stwierdzić, że podejmowanie działań
zabezpieczających przez gospodarstwa domowe narażone na powodzie i podtopienia jest
uwarunkowane szeregiem czynników. Kluczowym bodźcem jest samo doświadczenie
powodzi, które bardzo znacząco motywuje do ochrony miejsca zamieszkania przed
negatywnymi skutkami żywiołu. Jednak nie skłania to wszystkich narażonych gospodarstw do
podjęcia działania, co wynika z różnych ograniczeń, jakim mogą one podlegać. Do tych
dodatkowych czynników, które silnie wpływają na aktywność ochronną należą:
częstotliwość występowania strat powodziowych w gospodarstwie domowym (im
częściej, tym większa motywacja do zabezpieczania się),
subiektywna ocena możliwości ponownego wystąpienia powodzi (obawa
powtórnego uderzenia żywiołu motywuje do działania),
subiektywna ocena możliwości zmniejszenia strat powodziowych (im większa
wiara w skuteczność zabezpieczeń, tym większa aktywność),
wiek członków gospodarstwa domowego (osoby starsze mniej chętnie podejmują
jakiekolwiek działania),
poziom wykształcenia członków gospodarstwa domowego (bardziej aktywne są
osoby lepiej wykształcone).
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
działania organizacyjne działania zabezpieczające
wokół domu
działania zabezpieczające w
domu
% gospodarstw domowych
średnie lub wyższe gminazjalne lub zawodowe
Pozostałe z analizowanych czynników mają słabszy wpływ: wielkość poniesionych strat
powodziowych oraz pozytywna ocena własnej sytuacji finansowej wpływa znacząco jedynie
na częstość podejmowania działań organizacyjnych (np. wykup dobrowolnego
ubezpieczenia). Respondenci zaangażowani w działalność społeczną (ochotnicze straże
pożarne lub inne stowarzyszenia) częściej podejmują bezpośrednie działania zabezpieczające
w domu i jego otoczeniu, zwłaszcza te wymagające współpracy z sąsiadami. Zasiedziałość
mieszkańców nie okazała się wpływać na wyższy poziom aktywności – wprost przeciwnie,
częściej działania zabezpieczające podejmowali mieszkańcy, którzy przybyli do danej okolicy
stosunkowo niedawno.
PRZYKŁADY DZIAŁAŃ I TRUDNOŚCI W ICH ZASTOSOWANIU
Poniżej opisano kilka przykładów konkretnych działań, jakie podejmowane są przez
zagrożonych powodzią mieszkańców i właścicieli posesji dla zabezpieczenia się jej skutkami.
Przy każdym z przykładów zasygnalizowano często popełniane błędy.
Mur lub wał ziemny
Mur (kamienny, betonowy) lub wał ziemny otaczający całe gospodarstwo lub chroniący
dom tylko od strony, z której istnieje zagrożenie powodziowe. Są to obiekty różnej wysokości
(od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów wysokości) w zależności od zagrożenia
powodziowego i subiektywnej oceny tego zagrożenia przez właścicieli gospodarstwa.
Rys. 7
Rys. 7a
Rys. 7, 7a. Mur wokół domu (gm. Polanica) i wał (gm. Ciężkowice) wokół gospodarstwa (fot. R.
Konieczny)
Zaobserwowane błędy: Płytkie posadowienie muru grożące jego przewróceniem lub
umożliwiające filtrację wody pod nim, zła proporcja podstawy wału do jego wysokości
(podstawa powinna być równa co najmniej trzem wysokościom), co powoduje jego
niestabilność lub podatność na filtrację, zbyt ostre krzywizny wału ułatwiające rozmycie, brak
analizy negatywnego oddziaływania obiektu na posesje sąsiadów.
Zabezpieczenie brzegu cieku przed erozją
Działania podejmowane dla umocnienia brzegów i dna cieku przepływającego w pobliżu
działki. Ich celem jest ustabilizowanie koryta dla zapobieżenia erozji gruntu lub podmyciu
fundamentów obiektów znajdujących się w pobliżu. Są to działania mocno ingerujące w
koryto cieku, trudne do wykonania z uwagi na ogromną siłę niszczącą wody w czasie
powodzi oraz bardzo kosztowne.
Rys. 8
Rys. 8a
Rys. 8, 8a. Umocnienia brzegu, gm. Ciężkowice (fot. R. Konieczny, M. Siudak)
Zaobserwowane błędy: Niewielka skuteczność w czasie większych powodzi niszczących
te umocnienia, negatywny wpływ takich działań na życie biologiczne w cieku.
Zagospodarowanie wód opadowych na posesji
Zagospodarowanie wód opadowych na terenie działki polegać może na zbieraniu wody z
rynien spustowych z dachu do podlewania ogrodu w podziemnych szczelnych zbiornikach lub
rozprowadzaniu jej w gruncie przy pomocy specjalnie wykonanego drenażu rozsączającego.
Pomimo dosyć wysokiej świadomości ludzi w zakresie wpływu uszczelniania powierzchni na
wielkość zagrożenia powodziowego niewiele osób podejmuje takie działania.
Rys. 9
Rys. 9a
Rys. 9, 9a. Zagospodarowanie wód opadowych – drenaż, zbiorniki podziemne, gm. Wieliczka
(fot. K. Rosiek)
Zaobserwowane błędy: Nieprawidłowe wykonanie drenażu skutkujące jego zamulaniem.
Konstrukcja obiektu
Budowa nowych obiektów na nasypach, unikanie budowy piwnic i garaży podziemnych.
Wysokość nasypu w badanych domach była różna (od kilkudziesięciu centymetrów do dwóch
metrów) i zależała od oceny zagrożenia na podstawie osobistego doświadczenia jego
właściciela. Wszystkie analizowane domy znajdowały się na terenach chronionych wałami, a
ich celem była (poza jednym przypadkiem) ochrona przed podtopieniami spowodowanymi
opadami lub brakiem możliwości odpływu wody z zawala.
Rys. 10
Rys. 10a
Rys. 10, 10a. Dom na nasypie, gm. Wieliczka, gm. Osiek (fot. R. Konieczny)
Zaobserwowane błędy: Oparcie oceny niezbędnej wysokości nasypu na własnym
doświadczeniu powodziowym.
Zapory na drzwi i okna
Zapory wykonane z różnych materiałów zamykające do pewnej wysokości światło drzwi
oraz okna do piwnic. Zapory takie są w Polsce wykonywane przez mieszkańców we własnym
zakresie, według indywidualnych projektów. Na świecie można kupić gotowe elementy zapór
lub całe zapory w specjalistycznych firmach.
Rys. 11
Rys. 11a
Rys. 11, 11a. Zabezpieczenia na drzwi, gm. Ciężkowice (fot. R. Konieczny)
Zaobserwowane błędy: Nieskuteczne uszczelnienie wykonanych własnoręcznie zapór,
brak uszczelnienia pozostałych potencjalnych otworów umożliwiających przedostanie się
wody do obiektu, takich jak kanalizacja czy przejścia instalacji wodociągowej przez ściany
piwnicy, przez co obiekt, mimo zapór, ulega zalaniu.
Odporne na wodę materiały budowlane
Odporne na wodę materiały budowlane i wykończeniowe są zwykle stosowane w ramach
remontu w obiektach, które były już kiedyś zalane. Obejmuje to głównie materiały
wykończeniowe – najczęściej zastępuje się drewniane podłogi płytkami ceramicznymi oraz
wykłada się nimi ściany w pomieszczeniach narażonych na zalanie.
Zaobserwowane błędy: Układanie płytek ceramicznych na podłodze bez dobrej izolacji
poziomej, stosowanie klejów, które nie są wodoodporne, co powoduje, że wykładziny się
odklejają.
Popełnione błędy były zwykle po powodzi korygowane przez właścicieli. Głównie
poprawiano uszczelnienie domu, sposób odprowadzenia wody z okolic budynku, korygowano
linię wału itp.
Skala podejmowanych przez właścicieli działań jest bardzo różna. Są to czasem proste, a
w efekcie tanie rozwiązania, takie jak drewniane, wykonane we własnym zakresie zapory na
drzwi. Część działań jest jednak dość kosztowna – wśród monitorowanych działań
znajdowały się takie, których koszt przekraczał kilkadziesiąt tysięcy (np. zbrojona płyta –
fundament, na którym posadowiono dom), a w niektórych przypadkach dochodził nawet do
100 tys. złotych (umocnienie brzegu, usypanie wału, odwodnienie terenu, zabezpieczenia na
okna wykonane na zamówienie itd.).
PODSUMOWANIE
Przeprowadzone badania dowodzą, że ludzie poszkodowani przez powodzie podejmują
na własną rękę wiele działań, które mogą ograniczyć oddziaływanie przyszłych powodzi na
ich zdrowie, dom i dobytek. Ponad 80% z ankietowanych twierdzi, że podjęło przynajmniej
jedno takie działanie. Z badań można również wyciągnąć wnioski, jakie uwarunkowania mają
wpływ na ich aktywność. Poza doświadczeniem powodziowym do czynników, które sprzyjają
aktywności należą:
większa częstotliwość szkód powodziowych w gospodarstwie domowym,
obawa przed możliwością ponownego wystąpienia powodzi,
wiara w możliwość redukcji strat powodziowych,
wiek członków gospodarstwa domowego (mniejsza aktywność osób starszych),
wyższy poziom wykształcenia członków gospodarstwa domowego.
Z badań wynika jednocześnie, że wiedza ludzi podejmujących działania jest niewielka, co
powoduje, że często to, co robią nie jest skuteczne lub jest mniej skuteczne niż mogłoby być.
Wielu z nich dochodzi do dobrych rozwiązań żmudną i kosztowną dla nich metodą prób i
błędów.
Oba aspekty opisanych w artykule wyników badań mogą mieć istotne znaczenie dla
poprawy aktywności i skuteczności działań mieszkańców i użytkowników zagrożonych
terenów. Wnioski z tych badań ułatwiają bowiem zaprojektowanie podstaw programu
wsparcia dla nich, którego podstawowymi elementami powinno być:
udostępnianie mieszkańcom narzędzi umożliwiających łatwy dostęp do informacji
o zagrożeniu powodziowym w miejscu zamieszkania (w oparciu o mapy
zagrożenia) oraz do informacji o prawdopodobieństwie wystąpienia tego
zagrożenia, również na terenach chronionych wałami,
wprowadzenie do programu edukacji szkolnej wiedzy o działaniach
prewencyjnych – zabezpieczających, jakie może podjąć właściciel obiektu
zagrożonego powodzią, co stanowiłoby istotne uzupełnienie obecnej edukacji
skupiającej uwagę prawie wyłącznie na zasadach bezpiecznego zachowania się w
czasie powodzi,
przygotowanie zrozumiałych dla mieszkańców poradników na temat warunków
jakie muszą być spełnione, by podejmowane działania były skuteczne oraz
szczegółowo opisanych sposobów wdrażania każdego z działań wraz z
informacją, gdzie i kiedy można je stosować.
Badania umożliwiają również zróżnicowanie tego programu dla różnych grup odbiorców.
Przykładem mogą być osoby starsze, które nie tylko mają problemy z ewakuacją czy
zabezpieczeniem dobytku w czasie powodzi, ale są również mniej skore do podejmowania
działań zabezpieczających.
Wszystkie te elementy stanowiłyby wartościowy wkład w lokalne plany zarządzania
ryzykiem powodziowym uwzględniające wszystkie elementy planowania opisane wcześniej
w rozdziale poświęconym strategiom w tym zakresie. Obejmowałyby one zarówno dbałość o
zachowanie naturalnej retencji czy stan techniczny urządzeń ochronnych, jak i ograniczenia
zabudowy w najbardziej zagrożonych miejscach oraz ochronę obiektów, tak indywidualnych,
jak i publicznych. Na taki kształt operacyjnych planów ochrony przeciwpowodziowej na
poziomie gminy wskazuje w swoich raportach Naczelna Izba Kontroli. Wzorem mogłyby być
tego rodzaju plany wymagane w różnej formie w wielu krajach świata.
BIBLIOGRAFIA
Biuro ds. Współpracy z Samorządami IMGW PIB, 2013, Sprawozdanie z działalności za rok
2012, IMGW PIB
Bubeck P., Botzen W. J. W., Kreibich H., and Aerts J. C. J. H., 2012, Long-term development
and effectiveness of private flood mitigation measures: an analysis for the German part of the
river Rhine, Natural Hazards Earth Syst. Sci., 12, 3507–3518
DEFRA, 2004, Making space for water. Developing a new Government strategy for flood and
coastal erosion risk management in England, Department for Environment, Food and Rural
Affairs
DEFRA, 2010, Understanding the risks, empowering communities, building resilience
National flood and coastal erosion risk management strategy for England, National flood and
coastal erosion risk management strategy for England, Department for Environment, Food
and Rural Affairs, Environmental Agency
Duží B., Vikhrov, Kelman I. D., Stojanov R., Jakubínský J., 2015, Household flood risk
reduction in the Czech Republic. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change,
article in Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, Springer, April 2015,
Volume 20, Issue 4, 499-504
Działek J., Biernacki W., 2014, Wrażliwość społeczna na klęski żywiołowe - ujęcie
teoretyczne i praktyka badawcza, Prace i Studia Geograficzne, 55, 27-41
Główny Urząd Statystyczny, 1998, Wyniki badań i szacunek skutków powodzi w 1997 roku,
Przegląd Rządowy, nr 4 (82)
International Commission for the Protection of the Rhine (ICPR), 2002, Non Structural Flood
Plain Management Measures and their Effectiveness, Koblenz
Joseph R., Proverbs D., Lamond J., 2015, Homeowners’ Perceptions Of Property-Level Flood
Risk Adaptation (PLFRA) Measures: The Case Of The Summer 2007 Flood Event In
England, Int. J. of Safety and Security Eng., Vol. 5, No. 3 (2015) 251–265
Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (KZGW), 2013, Analiza obecnego systemu ochrony
przeciwpowodziowej na potrzeby opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym
dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych, wykonane przez IMGW PIB i MGGP S.A.,
Kraków
Kreibich H., Thieken A. H., Petrow Th., Muller M., Merz B., 2005, Flood loss reduction of
private households due to building precautionary measures, lessons learned from the Elbe
flood in August 2002, Natural Hazards and Earth System Science, 5 (1), 117-126
Laska S. B., 1986, Involving Homeowners in Flood Mitigation, Journal of the American
Planning Association,12/1986, 52 (4): 452-466
Penning-Rowsell E. C., Parker D. & Harries T., 2008, Effectiveness and Efficiency of Non-
structural Flood Risk Management Measures. CRUE Research Report No I-1:
Systematization, evaluation and context conditions of structural and non-structural measures
for flood risk reduction. FLOOD-ERA Report for England and Scotland. Integrate,
Consolidate and Disseminate European Flood Risk Management, Flood Hazard Research
Centre, Middlesex University
Poussin J.K., Wouter Botzen W.J., Aerts J., 2015, Effectiveness of flood damage mitigation
measures: Empirical evidence from French flood disasters Global Environmental Change 31,
74–8478
Ruimte voor de rivier, 2016, Room for the River for a safer and more attractive river
landscape, [dostępne online na https://www.ruimtevoorderivier.nl/english/], marzec 2016
Rufat S., Tate E., Burton C. G., Maroof A. S., 2015, Social vulnerability to floods: Review of
case studies and implications for measurement. Int. J Disaster Risk Reduction 14 (4): 470-486
Siegrist M., Gutscher H., 2008, Natural hazards and motivation for mitigation behavior:
people cannot predict the affect evoked by a severe flood. Risk Anal 28 (3): 771-778
Tyszka T., Konieczny R., 2016, What determines willingness to take preventive actions in
areas experiencing severe flooding?, w: Large risks with low probabilities: Perception and
willingness to undertake prevention (red. Tyszka T), Akademia Leona Koźmińskiego,
Warszawa (w przygotowaniu)
Wachinger G., Renn O., 2010, Risk perception and natural hazards. CapHaz-Net WP3 report.
DIALOGIK, Stuttgart [dostępne on line na: http://caphaz-net.org/outcomes-results/CapHaz-
Net_WP3_Risk-Perception2.pdf, 30.03.2016]
Water Directors of EC, 2003, Best practices on flood prevention, protection and mitigation,
Water Directors of EC meeting, Athens
White G. F., 1945, Human Adjustment to Floods: A Geographical Approach to the Flood
Problem in the United States, Department of Geography Research Paper no. 29, The
University of Chicago
Flood mitigation activities of homeowners
and their motivations
Abstract: The institutions responsible for the reduction of flood losses in Poland tend to focus mainly
on the structural measures of flood protection. Consequently, they show little interest in individual
actions undertaken by residents and other users of floodplains, despite the fact that experiences of
many places around the world confirm that such activities can substantially reduce the size of flood
damages. Hence incentives to implement private mitigation measures in flood-prone households are
nowadays an important part of national flood risk management strategies in several countries. The
purpose of this article is to determine the extent of flood preparedness of the population of southern
Poland broken down into three categories: organizational measures, protective measures around
buildings and flood-proofing of buildings. Survey findings show that a large proportion of households
is indeed undertaking different types of individual protection measures. Households’ decisions to
implement them are influenced by their prior flood experiences, their perception of flood risk and
selected socio-economic characteristics. Moreover, field observations and interviews enabled the
authors to better understand the methods used to protect buildings and their surroundings, indicating
some of the most common mistakes. Finally, the authors present some concluding remarks which
could be used as policy guidelines to improve the system of risk communication and education that
could stimulate residents and users of floodplains to increase their protective activities and avoid
errors in flood-proofing.
Key words: Flood, flood mitigation, flood proofing, vulnerability reduction, homeowners activities, flood education.
