Land reclamation and the archaeological record of the Kambos, western Thessaly, central Greece [ΑΝΑΔΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ]. In Greek with English summary 

Abstract

This paper introduces a novel approach for the detection, classification and characterisation of nowadays disappeared or seriously compromised archaeological sites and various off-site ancient landscape features in the Kambos area in the western Thessalian plain. Despite efforts of the members of the Greek Archaeological Service, the archaeological record of western Thessaly remains scanty. Moreover, an extensive land consolidation and land reclamation project implemented in the western Thessalian plain during the early 1970s resulted in the flattening of habitation tells (locally known as magoules) and of funerary tombs of all periods. Digital photogrammetric reconstruction techniques and archaeomorphological landscape analysis resulted in the recognition of 891 previously unknown mounded archaeological sites, as well as other landscape features, such as ancient road and field systems. More importantly, invaluable insights into the type and character of these archaeological features were detected. Initial targeted surface archaeological work, albeit limited, appears to validate our results indicating that existing knowledge on the cultural record of the area is spatially inconsistent, incomplete and misleading.

Full text

I
5
2015
ISBN SET: 978-618-#####-#-#
ISBN ΤΟΜΟΣ I: 978-618-#####-#-#
ISSN: 1790-7039
5o APXAIOΛOΓIKO EPΓO
ΘEΣΣAΛIAΣ KAI ΣTEPEAΣ EΛΛA∆AΣ
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΚΑΙ ΕΙ∆ΙΚΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ 5 (2015)
Πρακτικά επιστηµονικής συνάντησης
Βόλος 26 Φεβρουαρίου – 1 Μαρτίου 2015
Τόµος Ι: Θεσσαλία

Γενική επιμέλεια έκδοσης:
Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν
Επιμέλεια κειμένων:
Γιάννης Βαραλής, Δημήτρης Παλαιοθόδωρος, Γιάννης Τσιουρής
ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά)
Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΕΦΑ Καρδίτσας, ΥΠΠΟΑ), Βαραλής Ιωάννης (Επίκουρος Καθηγητής Βυ-
ζαντινής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Βασιλάκη Μαρία (Καθηγήτρια Βυζαντινής και Μεταβυ-
ζαντινής Τέχνης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια Επί Τιμή
ΕΦΑ Μαγνησίας, ΥΠΠΟΑ), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΕΦΑ Ευβοίας, ΥΠΠΟΑ), Λεβέντη Ιφιγέ-
νεια (Επίκουρη Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Λώλος Ιωάννης (Επίκου-
ρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθη-
γητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Μαντζανά Κρυσταλλία (Διευθύντρια ΕΦΑ Τρι -
κάλων, ΥΠΠΟΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΕΦΑ Λάρισας, ΥΠΠΟΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώ-
τη Αντίκλεια (Αν απ ληρώτρ ι α Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Νικολά-
ου Ελισάβετ (Διευθύντρια ΕΦΑ Μαγνησίας, ΥΠΠΟΑ), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοαν-
θρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, ΥΠΠΟΑ), Παλαιοθόδωρος Δημήτρης (Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρ-
χαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΕΦΑ Φθιώτιδος
& Ευρυτανίας, ΥΠΠΟΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ), Τουρ-
ναβίτου Ιφιγένεια (Αν α π ληρώτρ ι α Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Χα-
ραλαμπίδου Εύα (Υπεύ θ υ ν η Εργαστηρίου Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας), Χαραμή Αλεξάνδρα
(Διευθύντρια ΕΦΑ Βοιωτίας, ΥΠΠΟΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια ΕΦΑ Φωκίδος, ΥΠΠΟΑ)
Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ – Φίλιππος Σπ. Λένης
© Υπουργεί ο Πολιτισμού & Αθλητισμού – Τα μ είο Αρχαιολογικών Πόρων & Απαλλοτριώσεων και Εργαστήριο
Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπο υργείο υ Πολιτισμού & Αθλητισμού – Τα μ ε ί ο υ Αρχαιολογικών Πόρων &
Απαλλοτριώσεων και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποια-
δήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα.
ISBN SET: 978-618-82035-0-1
ISBN ΤΟΜΟΣ I: 978-618-82035-1-8
ISSN: 1790-7039

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ
ΚΑΙ
ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
5
2015
Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης
Βόλος 26.2 έως 1.3.2015
Τόμος Ι: Θεσσαλία
ΒΟΛΟΣ
2020
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ
ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ
Χαιρετισμός της Πολυξένης Αδάμ-Βελένη, Γενικής Διευθύντριας Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κλη-
ρονομιάς, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού........................................ 13
Πρόλογος του Α. Μαζαράκη Αινιάνος, Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας ΠΘ ................... 15-16
Σαρρής, Απόστολος – Καλογηροπούλου, Εβίτα – Kalayci, Tuna – Simon, François – Donati, Jamie-
son C. – Cuenca-Garciá, Carmen – Cantoro, Gianluca – Μανατάκη, Μερόπη – Βουζαξάκης,
Κωσταντίνος – Ροντήρη, Βάσω – Αραχωβίτη, Πολυξένη – Αλματζή, Καλλιόπη – Ευσταθίου,
Δέσποινα – Σταμέλου, Ευαγγελία, Μια νέα οπτική στο τοπίο και στην οικιστική οργάνωση της
νεολιθικής Θεσσαλίας μέσα από τη συνεισφορά των γεωφυσικών διασκοπήσεων ............ 17-26
Lera, Petrika – Οικονομίδης, Σταύρος – Παπαγιάννης, Άρης – Τσώνος, Άκης, H Nεολιθική ειδωλο-
πλαστική στον αλβανικό και στον θεσσαλικό χώρο: αντιπαραβολές, συγκρίσεις, ταυτίσεις, δια-
κρίσεις σε μια πολυδιάστατη παραγωγή και αναπαραγωγή της μορφής ..................... 27-44
Ροντήρη, Βάσω – Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Νεώτερες ανασκαφικές έρευνες στη Μαγούλα Ζερέλια.. 45-56
Σκαφιδά, Ευαγγελία – Καρναβά, Άρτεμις – Γεω ρ γ ί ο υ, Ιάκωβος – Αγνου σιώτης, Δημήτρης – Κα-
ρούζου, Ελένη – Καλογιάννη, Αιμιλία – Ασδεράκη, Ελένη – Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Γε-
ωργίου, Ρέα – Τό π α , Χαρά – Διονυσίου, Μάνος – Τζουμουσλή, Ελισάβετ – Μαργαριτώφ Μά-
νια, Ο οικισμός της Ύστερης Εποχής Χαλκού στο «Κάστρο-Παλαιά» του Βόλου: Αποτελέσματα
του ερευνητικού διεπιστημονικού προγραμμάτος και των πρόσφατων ερευνών, 2012-2014 .... 57-68
Μπαρτσώκα, Αγαθή, Θεσσαλικές λιθοτεχνίες της Μέσης Νεολιθικής. Η λιθοτεχνία της Μαγούλας
Μπελίτσι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69-82
Παναγιωτοπούλου, Ελένη, Μελέτη της διατροφής στην Πρωτογεωμετρική Θεσσαλία με τη χρήση
σταθερών ισοτόπων ................................................................. 83-92
Τουφεξής, Γεώργ ι ο ς – Δαφούλα, Μαρία, Παλαιόσκαλα. Η ανάδειξη ενός προϊστορικού οικισμού... 93-98
Καραπάνου, Σοφία, Πρώτα αποτελέσματα από τις πρόσφατες ανασκαφές στις όχθες της αποξηραν-
θείσης λίμνης Κάρλας, Ανατολική Θεσσαλία ............................................ 99-111
Βήτος, Γεώργ ι ο ς – Εξάρχου, Ουρανία – Τσιάκα, Ασημίνα, Τέμπη. Πέρασμα από τη Θεσσαλία προς
τη Μακεδονία και τη Νοτιά Ελλάδα. Η μαρτυρία μέσα από τα νομίσματα από τη θέση «Χάνι
Της Κοκκώνας» στην Κοιλάδα Των τεμπών ............................................. 113-126
Κραχτοπούλου, Αθανασία – Σοφιανού, Φωτεινή – Αλεξίου, Νεκταρία – Παπακώστα, Χριστίνα –
Χαρούλη, Μαρία – Κωστοπούλου, Φωτεινή – Χριστοφορίδη, Ειρήνη, Από τη Νεότερη Νεολι-
θική στη Μέση Εποχή του Χαλκού στους Μαυραχάδες και στους Αγίους Θεοδώρους της Καρ-
δίτσας ............................................................................. 127-140
Αλεξίου, Νεκταρία, Νεολιθικά ειδώλια από τη δυτική Θεσσαλία: Τα ειδώλια της θέσης Συκεών..... 141-154
Ρουσιώτη, Δήμητρα, Ερευνώντας τις δομές εξουσίας στη Μυκηναϊκή Θεσσαλία: η χρήση των θολω-
τών τάφων ......................................................................... 155-163
Βαϊοπούλου, Μαρία, Η Ύστερη Εποχή Χαλκού στη δυτική Θεσσαλία: Νεώτερα Δεδομένα ......... 165-176
Κραχτοπούλου, Αθανασία – Orengo, Hector A. – Παλαιοχωρίτης, Κώστας – Σταμάτη, Αδριάνα,
Αναδασμός της γης και πολιτισμικό τοπίο στον Κάμπο της Καρδίτσας ...................... 177-189

8
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Καραγιαννόπουλος, Χρήστος – Χριστοφορίδη, Ειρήνη, Οικιστικά κατάλοιπα της Ύστερης Γεωμε-
τρικής - Πρώιμης Αρχαϊκής περιόδου στον οδικό άξονα του αυτοκινητοδρόμου Κεντρικής Ελ-
λάδας - Ε-65 στην Ανά βρα Καρδίτσας .................................................. 191-203
Μαλακασιώτη, Zωή – Βήτος, Γεώργ ιος – Πανάγου, Μαρία, Το νεκροταφείο της εποχής του Σιδήρου
Στη θέση Αγριελι ά Πλατάνου Αλμυρού................................................. 205-218
Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Πήλιον, ὦ φιλύρης νυμφήιον… Η αρχαιολογική έρευνα σε εναν τόπο ξε-
χασμένο στους μύθους του ........................................................... 219-230
Αγνουσιώτης, Δημήτρης – Αλεξάνδρου, Σταματία – Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Νεότερες έρευνες
στην περιοχή της αρχαίας Κορόπης .................................................... 231-241
Donati, Jamieson C. – Sarris, Apostolos – Cuenca-García, Carmen – Kalaycı, Tuna – Manataki,
Meropi – Simon, François-Xavier – Doulgeri-Intzesilogou, Αrgyroula – Triantafylopoulou,
Peggy, New insights into the urban plans of Demetrias and Pherai from integrated geophysicd
and satellite remote sensing ........................................................... 243-256
Μανιδάκη, Βασιλεία, Το Eλληνιστικό προσκήνιο του θεάτρου της Δημητριάδας.................. 257-266
Τσιούκα, Φωτεινή – Παναγιωτοπούλου, Ελένη – Παπαθανασίου, Ανασ τ α σ ί α, Ανθρ ω π ολογικ έ ς ανα-
λύσεις στο σκελετικό υλικό του νεκροταφείο ενταφιασμών της Εποχής του Σιδήρου στη θέση
«Βουλοκαλύβα», αρχαία Άλος......................................................... 267-275
Μαλακασιώτη, Zωή – Βήτος, Γεώργ ι ο ς – Πανάγου, Μαρία, Συστάδα τάφων της Πρώιμης Εποχής
του Σιδήρου ανατολικά της Ελληνιστικής Άλου ......................................... 277-290
Ευσταθίου, Δέσποινα, Καρατσάνταλι Αλμυρού: Η οχύρωση στη θέση «Καστράκι» ή «Κάστρο» .... 291-299
Agnousiotis, Dimitris – Dijkstra, Tamara – Efstathiou, Despina – Heymans, Elon – Mamaloudi,
Ioanna – Reinders, Reinder – Rondiri, Vaso – Stamelou, Evangelia – Stissi, Vladimir, e
2013-2014 test trenches at Halos....................................................... 301-310
Dijkstra, Tamara – Ευσταθίου, Δέσποινα – van der Linde Heymans, Dies – Μαμαλούδη, Ιωάννα –
Reinders, – Σταμέλου, Ευαγγέλια, Η «Οικία του Αγνώστου» στην Ελληνιστική Άλο ......... 311-318
Reinders, Reinder – Asderaki-Tzoumerkioti, Eleni – Vaxevanopoulos, Markos, Copper production
and coinage in Achaia Phthiotis non-destructive analysis using X-Ray uorescence........... 319-350
Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης – Τριανταφυλλοπούλου, Πέγκυ, Ταφικά σύνολα του 5ου αιώνα π.Χ.
από νεκροταφείο των αρχαίων Παγασών ............................................... 351-361
Αλεξάνδρου, Σταματία – Κραβαρίτου, Σοφία, Επιτύμβιες στήλες από το νότιο νεκροταφείο των
Φθιωτίδων Θηβών................................................................... 363-372
Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Μέλφος, Βασίλης – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Σκαφι-
δά, Ευαγγελία – Βαβάλιου, Μαριάνθη – Ιντζεσίλογλου, Χαράλαμπος, Καταγραφή της αρχαί-
ας λατομικής δραστηριότητας στην Περιφερειακή Ενότητα Μαγνησίας ..................... 373-382
Κατακούτα, Στέλλα – Σταματοπούλου Μαρία, Η άγνωστη πόλη στη θέση «Γκρέμουρας» (Άργισσα):
ανασύνθεση δεδομένων .............................................................. 383-394
Μαζαράκης-Αινιάν, Αλέξανδρος - Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Ανασκαφές στην Κεφά-
λα της Σκιάθου (2012-2014) .......................................................... 395-410
Χρυσοπούλου, Ελένη – Δουλγέρη-Ιντζεσί λογλου, Αργυρούλα, Στρώμ α καταστροφής κλασικής επο-
χής στον οικισμο της «Κεφάλας» Σκιάθου. Πρώτη παρουσίαση και ερμηνευτική προσέγγιση .... 411-420
Μαζαράκης-Αινιάν, Αλέξανδρος – Αλεξανδρίδου Αλεξάνδρα, Νέα δεδομένα για τις Σποράδες κατά
τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους: ο οικισμός της Κεφάλας Σκιάθου ..................... 421-430
Τζαβελοπούλου, Κατερίνα, Ιερά και λατρείες της αρχαίας Πεπαρήθου .......................... 431-439
Σεμερτζίδου, Άν ν α – Τηλι οπο ύλου, Μαργαρίτα, Συντήρηση ευρημάτων από τμήμα νεκροταφείου
της Αρχαίας Πέλιννας................................................................ 441-447

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
9
Θεογιάννη Λευκή – Πανάγου, Μαρία, Ένα αρχαϊκό ιερό και νεκροταφείο στη θέση «Ντόβρες ή Ρά-
χες» στην Αγία Τριάδα, Π.Ε. Καρδίτσας................................................. 449-459
Καραγιαννόπουλος, Χρήστος, Ανασκαφή οικισμού Αρχαϊκών και Κλασικών χρόνων στη Φίλια, Π.Ε.
Καρδίτσας. Πρώτη παρουσίαση ....................................................... 461-472
Ελευθερίου, Έρη – Καραγιαννόπουλος, Χρήστος, Αγροτικό ιερό στην Ανάβρα Καρδίτσας. Πρώτη
απόπειρα ερμηνείας της λατρείας μέσα από τα πήλινα ευρήματα ........................... 473-484
Τηλιοπούλου, Μαργαρίτα – Σεμερτζίδου, Άννα, Συντήρηση ευρημάτων ρωμαϊκών τάφων αρχαιολο-
γικού χώρου Γόμφων, θέση Επισκοπή, Μουζακίου Καρδίτσας .............................. 485-491
Αθανασίου, Δημήτρης, Αποκάλυψη τάφων ρωμαϊκών χρόνων στον αρχαιολογικό χώρο των αρχαί-
ων Γόμφων στη θέση Επισκοπή Μουζακίου Καρδίτσας.................................... 493-502
Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας, Σαρκοφάγος από τους Γόμφους με θέμα την «Αρπαγή Κόρης» ....... 503-516
Ζορμπά, Μαρία – Καραγιάννης, Χρήστος, Ταφικός Τύμβος Καραφύλλη, στη Δ.Ε. Μοσχολουρίου
του Δ. Σοφάδων. Μια πρώτη παρουσίαση............................................... 517-526
Καραχρήστος, Βασίλειος Γ., Η αξιοποίηση του μαθηματικού γεωγραφικού υλικού του Κλαύδιου
Πτολεμαίου στον χώρο της αρχαίας Θεσσαλίας.......................................... 527-546
Γουλούλης, Σταύρος, Η διήγηση του «Λουκίου ή Όνου» και η Θεσσαλική εκδοχή της: Ένα ταξίδι στον
μύθο της Παλαιάς Ελλάδος; .......................................................... 547-554
ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ
Σδρόλια, Σταυρούλα, Κάστρο Βελίκας. Παρατηρήσεις στην οχυρωματική του 6ου αιώνα .......... 555-566
Κατακούτα, Στέλλα – Γιαλούρη, Άνν α – Βήτος, Γεώ ρ γ ι ο ς , Κάστρο Φαρσάλων: νέα αρχαιολογικά δε-
δομένα............................................................................. 567-578
Κοντογιαννοπούλου, Μαρία, Βυζαντινά γλυπτά από την περιοχή του ανατολικού Κισσάβου Λάρι σας .. 579-588
Ανδρούδης, Πασχάλης, Τα εντοιχισμένα βυζαντινά γλυπτά στο ναό του Αγίου Νικολάου στην Πορ-
ταριά Πηλίου ....................................................................... 589-602
Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Μεταλλικά ευρήματα βυζαντινών χρόνων από τα Τρίκαλα ............ 603-612
Αναστασιάδου, Αρχοντούλα – Ντίνα, Ασπασία, Κάστρο Βόλου. Τα νέα στοιχεία της έρευνας και οι
εργασίες αποκατάστασης (2011-2014).................................................. 613-622
Γιαλούρη, Άν ν α , Ο ναός της Παναγίας στο Πύθιο Ελασσόνας.................................. 623-634
Τσιμπίδα, Eλένη, Οι ζωγράφοι του καθολικού της μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Μεγαλόβρυ-
σο και το έργο τους στην ανατολική Θεσσαλία .......................................... 635-647
Μεσσής, Βασίλης, Τέσ σ ερα καθολικά των αρχών του 19ου αιώνα στη βόρεια ορεινή Θεσσαλία. Η τε-
λευταία δημιουργική εφαρμογή του αθωνικού τύπου στις εκτός Αγίου Όρους περιοχές ....... 649-660
Καλογερούδης, Γεώργιος, Το εικονογραφικό πρόγραμμα του τοιχογραφικού διακόσμου του ναού
της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Ασπροκκλησιά Καλαμπάκας ............................ 661-668
Γκέκας, Αιμιλιανός, Η ψηφιοποίηση των χειρογράφων κωδίκων της μονής Βαρλαάμ.............. 669-673
Μπαλογιάννη, Ουρανία, Εικονογραφική και τεχνοτροπική ανάλυση του ξυλόγλυπτου τέμπλου και
των δεσποτικών εικόνων της μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου (Σταγιάδων), στις Σταγιάδες Καλα-
μπάκας............................................................................. 675-682
Μαντζανά, Κρυσταλλία, Εικόνα από τη μονή Πετριλίων Αγράφων με την υπογραφή: χ(εὶρ) Ἰωάσαφ
Νικηφόρου ......................................................................... 683-690
Τσόδουλος, Κωνσταντίνος, Ο χειρόγραφος κώδικας Αρ. 76 της Ιεράς Μονής Δουσίκου. Πρωτη Προ-
σεγγιση ............................................................................ 691-698
Ντάφη, Ευαγγελία, Ενδείξεις για εργαστήρια Μεταβυζαντινής κεραμικής στην πόλη των Τρ ι κά λ ω ν .. 699-706

10
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΑΛΛΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ
Νικολάου, Έλσα – Καραχρήστος, Βασίλειος Γ. – Συρούκης, Παναγιώτης, Το Έργο του Αρχαιολογι-
κού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών 2006-2014 ....................................... 707-716
Σταμέλου, Ευαγγελία, Τα Εκπαιδευτικά Προγράμματα στον Αρχαιολογικό Χώρο Σέσκλου κατά την
τριετία 2012-2014 ................................................................... 717-722
Καλογιάννη, Αιμιλία, Ιστορίες παιδιών, μικρές φωτιές κι ένα ουράνιο τόξο στο Μουσείο: Εκπαιδευ-
τικά Προγράμματα στο «Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου ..................... 723-730
Ροντήρη, Βάσω – Ευσταθίου, Δέσποινα, Με σκούπα και Φαράσι στους αρχαιολογικούς χώρους του
Αλμυρού ........................................................................... 731-738
Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών...................................... 739-742
ΤΟΜΟΣ IΙ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ
Κοσμά, Μαρία, Το Πρωτοελλαδικό νεκροταφείο στη θέση Γκισούρι στα Νέα Στύρα Εύβοιας . . . . . . . 757-769
Κυριαζή, Όλγα – Κίτσου, Γαρ υ φ α λ λι ά – Μπιλής, Θεμιστοκλής – Φάππας, Ιωάννης, Ορχομενός Μι-
νύειος: Μεταμορφώσεις και εξέλιξη ενός αστικού κέντρου στις παρυφές της Κωπαΐδας ....... 771-782
Burke, Brendan – Burns, Bryan – Charami, Alexandra – Kyriazi, Olga, Excavations at ancient
Eleon 2012-2014: memorializing the past ............................................... 783-788
Χαραμή, Αλεξάνδρα – Χαμηλάκη, Κατερίνα – Φάππας, Ιωάννης, Από τη γη της Ταναγραϊκής: ένας
αγροτικός οικισμός των Προϊστορικών και Πρωτοβυζαντινών χρόνων στη θέση Κλειδί ....... 789-801
Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Τσο ύ ρ λος, Παναγιώτης Ι. – Αραβαντινός, Βασίλειος – Kim, Jung-Ho –
Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Φίκος, Ηλίας, Γεωφυσική διασκόπηση στη Θήβα .............. 803-814
Χαραμή, Αλεξάνδρα – Κουρούνη, Ευτυχία, Από τη νεκρόπολη της Τανάγρας: ο βιολογικός καθαρι-
σμός, «μια πρώτη προσέγγιση»........................................................ 815-825
Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Κουτσοκέρα, Νικολέττα – Krapf, Tobias, Νέα ανασκαφικά
δεδομένα για την Μεσοελλαδική κατοίκηση στον Προϊστορικό οικισμό του Λιανοκλαδίου .... 827-840
Πεντεδέκα, Αρετή – Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χαμηλάκης, Γιά ν ν η ς – Καζνέση, Αγγελική –
Κατσαρού, Στέλλα, Κουτρουλού Μαγούλα: η πιλοτική πετρογραφική εξέταση της κεραμικής
και των ειδωλίων .................................................................... 841-849
Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Τσο ύ ρ λ ο ς , Παναγιώτης Ι. – Βαργεμέζης, Γεώργ ιος – Σταμπολίδης, Αλέξαν-
δρος – Φίκος, Ηλίας – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Γεω -
φυσική διασκόπηση σε τύμβο στο Αυλάκι του Δήμου Στυλίδας ............................ 851-862
Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Krapf, Tobias, Μεσοελλαδικός οικισμός Αγίας Παρασκευής
Λαμίας. Ανασκαφικές περίοδοι 2012-2013 .............................................. 863-876
Van de Moortel, Aleydis, Middle Helladic architectural practices and the formation of elite architec-
ture at Mitrou, East Lokris, early in the Late Helladic period ............................... 877-890
Ψαρογιάννη, Κωνσταντίνα, Τύμβος παιδικών ταφών της μετάβασης από τη Μέση στην Ύστερη Eπο-
χή του Χαλκού από τον Προσκυνά Φθιώτιδας ........................................... 891-900
Καράντζαλη, Έφη, Ταυτοποίηση και χαρακτηρισμός της Πρώιμης Μυκηναϊκής περιόδου στον οικι-
σμό Φραντζή στην κοιλάδα του Σπερχειού .............................................. 901-920
Κουνούκλας, Πέτρος, Επί Κνημίδας προϊστορική τοπογραφία ................................. 921-930
Κατσάλη, Σοφία – Βουζαρά Γαρ υ φα λ λ ι ά , Νεκροταφείο ελληνιστικής εποχής στη θέση Παξιμαδάς,
παραλίας Λουκισίων ................................................................. 931-942

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
11
Χαιρετάκης, Γιάν ν η ς , Μια άγνωστη καταστροφή της Χαλκίδας κατά τους Πρώιμους Ελληνιστικούς
χρόνους. Τα στοιχεία από την ανασκαφή του οχυρωματικού περιβόλου της πόλης............ 943-952
Κουρκούτη, Πηνελόπη – Οικονόμου, Δήμητρα, Νεώτερες έρευνες στις Αρχαίες Θεσπιές: ανασκα-
φικές εργασίες στα πλαίσια του έργου «Κατασκευή Οδού Καναβάρι- Διασταύρωση Θεσπιών-
Δομβραίνα (Κορύνη)- Θίσβη- Πρόδρομος (με παράκαμψη Δομβραίνας)». Συμβολή στην τοπο-
γραφία της πόλης.................................................................... 953-964
Kyriakidis, Nicolas – Petridis, Platon – Zugmeyer, Stéphanie, Current research on the fortications
attributed to Philomelos in Delphi ..................................................... 965-972
Ραπτόπουλος, Σωτήρης, Κτηνοτροφική εγκατάσταση των Eλληνιστικών χρόνων στην περιοχή του
Γαλαξειδίου......................................................................... 973-982
Τσόκα, Αθανασία – Μπουτσίδης, Χρήστος, Αρχαιολογικές έρευνες στα αρχαία Φάλαρα (2013-14) . . 983-990
Ραπτόπουλος, Σωτήρης, Ένδεκα επιγραφικά λήμματα από τη Φωκίδα στο νέο I.G., fasciculum 6,
Phocis ............................................................................. 991-1000
Σταυρογιάννης, Λάμπρος, Το ιερό και η λατρεία της Εννοδίας στη Μελιταία..................... 1001-1016
Τσόκα, Αθανασία, Συγκρότημα λουτρού ρωμαϊκών χρόνων από τη Στυλίδ α ..................... 1017-1026
Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Τιλελή, Φιλίτσα – Κουτσοκέρα, Νικολέττα –Γιαννακοπού-
λου, Ιωάννα, Νέα αρχαιολογικά δεδομένα για την ευρύτερη περιοχή του αρχαίου Εχίνου ..... 1027-1039
Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Τιλελή, Φιλίτσα, Βιοτεχνική εγκατάσταση παραγωγής οί-
νου της ύστερης αρχαιότητας στον Αχινό Φθιώτιδας ..................................... 1041-1052
ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ
Σκαρτσή, Στεφανία Σ., Αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά από την παλαιοχριστιανική Χαιρώνεια ..... 1053-1064
Καλαμαρά Παρή, Νέα δεδομένα για την παλαιοχριστιανική Λιβαδειά, με αφορμή δυο ενδιαφέροντα
ψηφιδωτά σύνολα ................................................................... 1065-1076
Κωσταρέλλη, Αλεξάνδρα, η επιγραφή του ναού του Αγίου Γεωργίου Ακραιφνίου Βοιωτίας (1311).
Παρατηρήσεις μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης ....................... 1077-1088
Κατσελάκη, Ανδρομάχη, Ζητήματα εικονογραφίας και ερμηνείας στις τοιχογραφίες του Αγίου Ιωάν-
νη Καλυβίτη στα Ψαχ νά Ευβοίας: τα νέα δεδομένα της έρευνας............................ 1089-1100
Πάλλης, Γιώ ρ γ ο ς , Νέα στοιχεία για τα οθωμανικά τεμένη της Λαμίας ........................... 1101-1110
Πεπεράκη, Ολυμπία, «Περί ετέρων τόπων»: αξιολογώντας τη νεότερη αρχιτεκτονική του θερμαλι-
σμού στο νομό Φθιώτιδας ............................................................ 1111-1122
Αντωνίου, Δήμητρα, Η οικοδομική ιστορία της Παναγίας Αρχοντικής στη Λαμία................. 1123-1132
Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Μανωλούδη, Ιωάννα – Τσόκα, Αθανασία, Παλαιοχριστια-
νικά, βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία Ευρυτανίας. Ενέργειες αποκατάστασης και ανάδει-
ξης, 2012-2015 ...................................................................... 1133-1140
Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Ζούμπος, Βασίλειος – Μανωλούδη, Ιωάννα – Νικολάου,
Ιωάννης – Αντωνίου, Δήμητρα, Μελέτη διαμορφώσεων και εξασφάλισης επισκεψιμότητας του
Μεσαιωνικού Κάστρου της Υπάτης. Συνοπτική Παρουσίαση .............................. 1141-1146
Καλαμαρά, Παρή – Κατσελάκη, Ανδρομάχη – Κατσάλη, Ευρυδίκη – Τσιομπίκου, Ελένη – Καρα-
μουζάς, Δημήτρης, Οι εργασίες αποκατάστασης των ναών της Άτταλης στην Εύβοια......... 1147-1152
Κατσελάκη, Ανδρομάχη – Κατσάλη, Ευρυδίκη – Τσιομπίκου, Ελένη – Καραμουζάς, Δημήτρης,
Συμβολή στη Μεσοβυζαντινή αρχιτεκτονική, τέχνη και τεχνολογία. Η περίπτωση των ναών της
Αττάλης............................................................................ 1153-1162

12
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΑΛΛΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ
Μωραϊτου, Ιωάννα – Μιχαήλογλου, Σοφία, Συντήρησης Έργον. Εκθέματα του νέου μουσείου Θήβας.. 1163-1170
Παρτίδα, Έλενα, Αρχαιοπαιδεία: educational archaeology in the era of open-air museums ......... 1171-1179
Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών...................................... 1181-1184

13
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ
Καθώς η έκδοση των Πρακτικών του 5 ου Αρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (ΑΕΘΣΕ)
είναι πλέον γεγονός, χαιρετίζουμε ως Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς με ιδιαί-
τερη χαρά, ικανοποίηση και πολλούς επαίνους αυτή την εξαίρετη επιστημονική συμβολή. Πρόκειται για μια
συλλογική προσπάθεια πολλών επιστημόνων διάφορων ενδιαφερόντων και ειδικοτήτων, που συμβάλλουν με
το ανασκαφικό και ερευνητικό τους έργο στη προώθηση της γνώσης για τις δύο κεντρικές περιοχές του κορμού
της Ελλάδας, οι οποίες έπαιξαν σημαίνοντα ρόλο στη διαμόρφωση του ελληνικού πολιτισμού διαμορφώνοντας
το γίγνεσθαι και τα ιδιώνυμα χαρακτηριστικά πολλών επιμέρους τόπων.
Ο πλούτος των ανακοινώσεων του ανά χείρας τόμου καλύπτει ένα ευρύτατο χρονολογικό φάσμα από τη
μακρά προϊστορία μέχρι και τους οθωμανικούς χρόνους και για όλα τα μνημεία κινητά και ακίνητα και τους
αρχαιολογικούς χώρους, όπως καθορίζονται και προστατεύονται από την ελληνική αρχαιολογική νομοθεσία.
Από την πληθώρα των συμμετεχόντων στην οργανωτική και επιστημονική επιτροπή, προκύπτει εύλογα ότι
πρόκειται για μια ευτυχή, αγαστή και πολυετή συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού δια των κατά τόπους
αρμόδιων Εφορειών Αρχαιοτήτων και του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας δια του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιο-
λογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, ιδιαιτέρως εποικοδομητική και γόνιμη.
Εξαιρετικά θετική είναι η διαπίστωση ότι το περιεχόμενο του παρόντος πονήματος δεν περιλαμβάνει μόνο
τις νέες ανασκαφικές έρευνες, αλλά παρουσιάζει και πολλές συνθετικές θεματικές μελέτες παλαιότερου αρ-
χαιολογικού υλικού, παραδίδοντας στην επιστημονική κοινότητα σημαντικές ερευνητικές συμβολές οι οποίες,
πέρα από τον εμπλουτισμό της γνώσης μας, δημιουργούν στέραιο υπόβαθρο για περαιτέρω εμβάθυνση και δι-
ευρεύνηση του αρχαιολογικού και μνημειακού πολιτιστικού αποθέματος των δύο αυτών περιοχών. Ο πλούσιος
αμητός των μελετών αποτελεί την πιο απτή απόδειξη πραγμάτωσης του βασικού στόχου κάθε αρχαιογνωστι-
κής έρευνας, που δεν είναι άλλος από τη δημοσίευση των επιστημονικών αποτελεσμάτων της.
Η συνεπής ανά τριετία διεξαγωγή της αρχαιολογικής συνάντησης κατά τα τελευταία δεκαεπτά έτη (από
το 2003) και η εργώδης προσπάθεια εκτύπωσης των προφορικών ανακοινώσεών της σε καιρούς οικονομικά
δυσοίωνους, αποτελεί μια διαπίστωση, η οποία μόνο θερμούς επαίνους και εύσημα θα μπορούσε να αποδώσει
στους εκδότες επιμελητές της, εκλεκτά μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας του Εργαστηρίου Αρχαιολογίας του
Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας.
Συγχαρητήρια οφείλονται, επίσης, και στο Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και ειδικότερα στη Διεύθυνση
και το προσωπικό των Δημοσιευμάτων του, για την οικονομική στήριξη της εκδοσης των Πρακτικών. Προσπά-
θειες σαν την παρούσα, με την ενδελεχή δημοσίευση των αρχαιολογικών ερευνών μέσα από διεπιστημονικές
και διεθνείς συνεργασίες, δημιουργούν ασφαλείς συνθήκες για να βρίσκεται η ελληνική αρχαιογνωσία στο επί-
κεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος.
Σε όλους όσοι συνέβαλλαν στην πραγματοποίηση του έργου αυτού απευθύνουμε, για τους προαναφερθέ-
ντες λόγους, τα πιο θερμά μας συγχαρητήρια και την από καρδιάς ευχή να συνεχίσουν και στα επόμενα χρόνια
με την ίδια ζέση και αποτελεσματικότητα.
Πολυξένη Αδάμ-Βελένη
Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

15
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το 5ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (ΑΕΘΣΕ) πραγματοποιήθηκε από την Πέμπτη
26 Φεβρουαρίου έως και την Κυριακή 1η Μαρτίου 2015. Διοργανώθηκε, όπως πάντα από κοινού αφενός από το
Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, και αφετέρου
από τις Εφορείες Αρχαιοτήτων, καθώς και τις Ειδικές Περιφερειακές Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και
Αθλητισμού (ΥΠΠΟΠΑΙΘ τότε). Παρουσιάστηκαν 115 προφορικές ανακοινώσεις και 43 ανακοινώσεις τοίχου,
ενώ συνολικά συμμετείχαν 232 επιστήμονες από την Ελλάδα και το Εξωτερικό. Τα Πρακτικά περιλαμβάνουν
101 από τις ανακοινώσεις αυτές (63 για τη Θεσσαλία και 38 για τη Στερεά Ελλάδα).
Το πρώτο ΑΕΘΣΕ διοργανώθηκε το 2003 και έκτοτε διοργανώνεται ανελλιπώς ανά τριετία. Στόχος του
είναι να παρουσιάζονται οι αρχαιολογικές έρευνες στο πεδίο και εν γένει το αρχαιολογικό έργο της προηγού-
μενης τριετίας στις Περιφέρειες Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (με εξαίρεση την Αττική) από το ΥΠΠΟΑ,
τα πανεπιστήμια, τις Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές καθώς και τα επιστημονικά ιδρύματα της Ελλάδας και του
Εξωτερικού. Ωστόσο, φιλοξενεί παράλληλα μελέτες συνθετικές που δεν βασίζονται απαραιτήτως στο ερευνη-
τικό έργο της παρελθούσας τριετίας, αρκεί να είναι πρωτότυπες, να συμβάλλουν στην πρόοδο της αρχαιολογι-
κής έρευνας και να εντάσσονται βέβαια στο προαναφερθέν γεωγραφικό πλαίσιο.
Από την αρχή θέσαμε ως βασικό στόχο την έγκαιρη έκδοση των Πρακτικών της κάθε διοργάνωσης. Τούτη
τη φορά, ωστόσο, οι εξαιρετικά δύσκολες οικονομικές συγκυρίες οδήγησαν σε περαιτέρω καθυστέρηση στην
τήρηση του επιθυμητού χρονοδιαγράμματος της τριετίας. Το 5ο ΑΕΘΣΕ κυκλοφορεί, λοιπόν, με αρκετή καθυ-
στέρηση, ακριβώς πέντε χρόνια μετά τη διοργάνωσή του. Ευχαριστούμε θερμά το Ταμείο Αρχαιολογικών Πό-
ρων που πρόθυμα και πάλι δέχτηκε να χρηματοδοτήσει την παρούσα έκδοση. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύ-
νουμε στην κυρία Ελένη Κώτσου, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Εκδόσεων του ΤΑΠΑ, για τη συνεχή στήριξή
της ώστε να ευοδωθεί η όλη προσπάθεια. Προκειμένου να αναπληρωθεί η προαναφερθείσα καθυστέρηση του
εκδοτικού μας προγράμματος, έχει προχωρήσει σημαντικά η επιμέλεια των κειμένων του 6ου ΑΕΘΣΕ, που δι-
οργανώθηκε το 2018 (1-4 Μαρτίου) και ευελπιστούμε ότι κατά τη διοργάνωση του 7ου ΑΕΘΣΕ, το 2021, θα
έχουν κυκλοφορήσει τα Πρακτικά και της τελευταίας αυτής επιστημονικής συνάντησης. Έτσι θα ομαλοποιη-
θεί η μικρή ανατροπή που δημιουργήθηκε στα χρόνια της κρίσης, κατά τα οποία η εξεύρεση των απαραίτητων
πόρων για την εκτύπωση των τόμων αποτέλεσε τροχοπέδη στην τήρηση του επιθυμητού χρονοδιαγράμματος.
Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, και το Εργαστήριο Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και
Κοινωνικής Ανθρωπολογίας ειδικότερα, επωμίστηκε το δύσκολο εγχείρημα της επιστημονικής επιμέλειας των
πολυάριθμων κειμένων και της όλης εκδοτικής διαδικασίας. Τη συλλογή των κειμένων και την αρχική επικοι-
νωνία με τους συγγραφείς ανέλαβαν οι Όλγα Κακλαμάνη, Εύα Χαραλαμπίδου και Ελένη Χατζηνικολάου του
Εργαστηρίου Αρχαιολογίας. Οι Ανα π λ . Καθηγητές Γιάννης Βαραλής και Δημήτρης Παλαιοθόδωρος πραγμα-
τοποίησαν την πρώτη επιστημονική επιμέλεια των κειμένων. Ο Δρ Γιάννης Τσιουρής, μέλος ΕΔΙΠ και υπεύθυ-
νος του Εργαστηρίου Αρχαιολογίας από το 2019 και εξής, ανέλαβε υπεύθυνα και αποτελεσματικά όλα τα πρα-
κτικά ζητήματα προκειμένου να ολοκληρωθεί η πολύπλοκη διαδικασία διόρθωσης των δοκιμίων. Η τυπογρα-
φική επεξεργασία του τόμου πραγματοποιήθηκε από τον Φίλιππο Λένη. Τους ευχαριστούμε όλους θερμά, κα-
θώς και τους συγγραφείς για την υπομονή και τη συνεργασία τους. Τον γενικό έλεγχο των κειμένων, καθώς και
τον όλο συντονισμό και την εποπτεία της έκδοσης των Πρακτικών, ανέλαβε ο κάτωθι υπογράφων.
Τα πρακτικά θέματα της επιστημονικής συνάντησης του 2015 στήριξαν πολυάριθμοι συνάδελφοι, φοιτη-
τές και συνεργάτες και όλοι συνέβαλαν στην επιτυχή διεξαγωγή των εργασιών του τετραημέρου. Την τεχνική-
οργανωτική στήριξη του συνεδρίου είχε κυρίως η Εύα Χαραλαμπίδου, υπεύθυνη τότε του Εργαστηρίου Αρχαι-
ολογίας, με τη βοήθεια των Όλγας Κακλαμάνη, Όλγας Πράππα και Ελένης Χατζηνικολάου (τότε επίσης υπεύ-
θυνες του Εργαστηρίου). Τις ημέρες του συνεδρίου πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια των αποφοίτων του Τμήματος
ΙΑΚΑ Γιώργου Χιώτη και Γιώτας Γάλλου. Ο Θέμης Ντάλλας (Μέλος ΕΔΙΠ Τμήματος ΙΑΚΑ) ανέλαβε τον ηλε-
κτρονικό κόμβο και τα γραφιστικά. Στην ομάδα υποστήριξης τις ημέρες του συνεδρίου συμμετείχαν και αρκετοί
αρχαιολόγοι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας, ενώ σχεδόν όλο το προσωπικό της Εφορείας βοήθησε ποι-

16
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
κιλότροπα. Την όλη εποπτεία της διοργάνωσης του συνεδρίου, καθώς και το συντονισμό των ενεργειών για την
εξασφάλιση της χρηματοδότησης για την εκτύπωση των πρακτικών του, είχαν ο Καθηγητής του Πανεπιστη-
μίου Θεσσαλίας Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν και η Επί Τιμή Διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μα-
γνησίας Αργυρούλα Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου. Τέλος, σημαντική υπήρξε η συμβολή όλων των μελών της Ορ-
γανωτικής και της Επιστημονικής Επιτροπής του συνεδρίου. Το συνέδριο στηρίχθηκε οικονομικά από την Επι-
τροπή Ερευνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Οι τακτές ανά τριετία συναντήσεις θα συνεχιστούν και δεσμευόμαστε ότι θα συνεχίσουμε να καταβάλ-
λουμε κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου τα αποτελέσματα των αρχαιολογικών ερευνών στη Θεσσαλία
και τη Στερεά Ελλάδα να δημοσιεύονται όσο το δυνατόν πιο έγκαιρα, συνεισφέροντας με τον τρόπο αυτό στην
άμεση επιστημονική πληροφόρηση. Η σκέψη να σχεδιαστεί μια ψηφιακή διαδικτυακή πλατφόρμα και οι ανα-
κοινώσεις να αναρτώνται δίχως καθυστέρηση στο διαδίκτυο, ίσως αποτελεί τη λύση για την αποφυγή καθυστε-
ρήσεων στη διάχυση της γνώσης, κάτι που θα πρέπει να αποφασίσει το 2021 η ολομέλεια του 7ου ΑΕΘΣΕ. Επι-
δίωξή μας θα είναι, επίσης, να αυξηθεί η συμμετοχή στο συνέδριο των Ξένων Σχολών που δραστηριοποιούνται
στην Περιφέρεια της Στερεάς Ελλάδας.
Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν
Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας
Πρόεδρος της Οργανωτικής και της Επιστημονικής Επιτροπής του 5ου ΑΕΘΣΕ
Ιανουάριος 2020

177176
ΑΝΑΔΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ
ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ*
Αθανασία Κραχτοπούλου, Hector A. Orengo, Κώστας Παλαιοχωρίτης, Αδριάνα Σταμάτη
Η Θεσσαλία αποτελεί μια κλειστή γεωμορφολογική ενότητα που περιβάλλεται από εντυπωσιακούς
ορεινούς όγκους, διαρρέεται από τον Πηνειό, τους παραποτάμους του και ένα πυκνό δίκτυο μεγάλων και μι-
κρότερων ρεμάτων. Κατά τη διάρκεια του Μέσου Πλειστοκαίνου δημιουργήθηκαν στο εσωτερικό της δυο
μεγάλες τεκτονικές λεκάνες: της Λάρισας στα ανατολικά και των Τρικάλων – Καρδίτσας στα δυτικά1 (εικ.
1). Τα τελευταία 200 χιλιάδες χρόνια, περίπου, ογκώδη αλλουβιακά ιζήματα πλήρωσαν τις τεκτονικές λεκά-
νες και δημιούργησαν την σύγχρονη θεσσαλική πεδιάδα2.
Η Δημοτική Ενότητα Κάμπου (εφεξής Κάμπος ή ο Κάμπος της Καρδίτσας) έχει έκταση 90 τ.χλμ. και βρί-
σκεται στην καρδιά της πεδιάδας της δυτικής Θεσσαλίας (εικ. 1). Η περιοχή έγινε γνωστή στην έρευνα στις
αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν ο Γ. Χουρμουζιάδης ερεύνησε σωστικά τρεις Νεολιθικές εγκαταστάσεις
στον Πρόδρομο3. Σχεδόν πενήντα χρόνια μετά, και παρά τον εντοπισμό εξαιρετικά σημαντικών θέσεων και
μνημείων όλων των εποχών από τις αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων4, η εικόνα για το πολιτισμικό τοπίο του
Κάμπου είναι ακόμη αρκετά αδρή. Οι επιφανειακές έρευνες στην περιοχή ήταν πάντα μη-συστηματικές και
χαμηλής έντασης, οι ανασκαφικές, λίγες, μέχρι πρόσφατα περιορισμένες σε έκταση και πάντα σωστικές, ενώ
η τελική δημοσίευση των αποτελεσμάτων των περισσότερων ερευνών, παλιών και νέων, εκκρεμεί.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στον πρόσφατο κατάλογο Νεολιθικών θέσεων της Θεσσαλίας5 που συγκέ-
ντρωσε 342 γνωστές από τη βιβλιογραφία θέσεις με τη μορφή γηλόφου (μαγούλας), μόλις 55 βρίσκονται
στην Περιφερειακή Ενότητα Καρδίτσας και από αυτές μόνο τρεις στον Κάμπο, δύο στον Πρόδρομο και μία
στον Άγιο Θεόδωρο. Συχνά, η αραιή προϊστορική παρουσία στη δυτική Θεσσαλία αποδίδεται στην «εχθρική»
φυσιογραφία της6.
Την αποσπασματική αυτή εικόνα ήρθε να περιπλέξει ένα μεγάλης κλίμακας, κεντρικά σχεδιασμένο και
εκτελεσμένο πρόγραμμα, ο γνωστός «αναδασμός της γης», που είχε σαν στόχο τη συγκέντρωση του μικρού,
πολυτεμαχισμένου και διάσπαρτου αγροτικού κλήρου και, συνεπώς, την ενίσχυση της παραγωγικότητας και
της αποδοτικότητας της αγροτικής εργασίας μέσω της προώθησης της εντατικής, αρδευόμενης, μηχανικής
καλλιέργειας7. Ο αναδασμός μεταμόρφωσε ριζικά το φυσικό και πολιτισμικό τοπίο των πεδινών της Καρδί-
* Το ερευνητικό πρόγραμμα «Long Time No See: Land reclamation and the cultural record of Kambos, western essaly»,
τα πρώτα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται εδώ, χρηματοδοτείται από το Institute for Aegean Prehistory (INSTAP), το
οποίο και ευχαριστούμε θερμά για την ουσιαστική του συμβολή στην αρχαιολογική έρευνα της δυτικής θεσσαλικής πεδιάδας.
Ευχαριστούμε πολύ την Σταυρούλα Αθανάτου, Περιφέρεια Θεσσαλίας για την πρόσβαση στο αρχείο του αναδασμού και τον Λά-
ζαρο Γατσαποστόλη, Περιφέρεια Θεσσαλίας που διέσωσε ένα μικρό μέρος του φωτογραφικού αρχείου του αναδασμού. Οι πιο
εγκάρδιες ευχαριστίες μας όμως απευθύνοναι στους ανθρώπους του Κάμπου που με μεγάλη γενναιοδωρία μοιράστηκαν μαζί μας
τις μνήμες και τη βαθιά γνώση για τον τόπο τους.
1. Caputo – Pavlidis 1991.
2. Demitrack 1986.
3. Πρόκεται για τις θέσεις Πρόδρομος Ι, Πρόδρομος ΙΙ ή Πλατειά Μαγούλα Προδρόμου και Πρόδρομος ΙΙΙ. Χουρμουζιά-
δης 1971, 1972. Halstead – Jones 1980.
4. Ενδεικτικά, Τσαγκα ρ άκη 2007.
5. IGEAN 2016.
6. Βλ. Andreou – Fotiadis – Kotsakis 1996, 276.
7. Για την πολιτική της εκτέλεσης αναδασμών στην Ελλάδα και τις πολιτικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές τους προε-
κτάσεις Βλ. Ρόκος 1994.

178 179
ΑΝΑΔΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ
τσας στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκατίας του 19708 (εικ. 2). Η ροή των ποταμών
ελέγχθηκε και η κοίτη τους άλλαξε για να αποφεύγονται οι εποχικές πλημμύρες. Tα μικρότερα ρέματα επι-
χώθηκαν. Οι περισσότεροι υγρότοποι αποξηράνθηκαν, με μια εξαίρεση: το «Μάτι» στον Άγιο Θεόδωρο, στα
νερά του οποίου αποδίδονται από τους Καραγκούνηδες μαγικές και ιαματικές ιδιότητες9. Οι παλιοί δρόμοι
και ο τρόπος που κινούνταν οι άνθρωποι και τα ζώα στο χώρο άλλαξε ριζικά με την εγκαθίδρυση ενός νέου
οδικού δικτύου. Ο χαρακτήρας, η χρήση, η κατανομή και η χωρική οργάνωση των ιδιωτικών και κοινόχρη-
στων γαιών μεταβλήθηκε με στόχο να αποδοθούν όσο το δυνατόν μεγαλύτερες εκτάσεις στη μηχανική καλ-
λιέργεια, καταργώντας βίαια και οριστικά τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι αλληλεπιδρούσαν με
τη γη και το περιβάλλον και βίωναν τον τόπο. Νέα χωράφια χαράχτηκαν και η γη ισοπεδώθηκε. Τα προϊό-
ντα της ισοπέδωσης μετακινήθηκαν τοπικά για να διευθετηθούν υψομετρικές διαφορές και τοπογραφικές
ανωμαλίες (εικ. 3). Τέ λ ο ς, σχεδιάστηκε και εγκαταστάθηκε ένα σύγχρονο για την εποχή του αποστραγγι-
στικό και αρδευτικό δίκτυο. Σε αρκετά χωριά του Κάμπου και της Καρδίτσας εφαρμόστηκε η άρδευση με
κατάκλυση10 (εικ. 3). Το συγκεκριμένο σύστημα απαιτούσε την κατάργηση των υψομετρικών διαφορών,
με άλλα λόγια, την ισοπέδωση των χωραφιών «προκειμένου να καθίσταται δυνατή ή εκμετάλλευσις τούτων
κατά τρόπο πλήρη καί ορθολογικόν, διά έαρινῶν καλλιεργειῶν» όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στα Πρα-
κτικά της Επιτροπής Αναδασμού των αγροκτημάτων των χωριών του τότε Νομού Καρδίτσας11.
Όλες αυτές οι διευθετήσεις σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν χωρίς συνήθως να λαμβάνονται υπόψη οι
διάσπαρτες στον Κάμπο αρχαιότητες12. Πολλοί οικισμοί με τη μορφή μαγούλας και ταφικοί τύμβοι κατα-
στράφηκαν ολοσχερώς ή μερικώς, τόσο κατά τη διάρκεια των τεχνικών εργασιών για τον αναδασμό, όσο και
τα αμέσως επόμενα χρόνια. Άμεση καταστροφή υπέστησαν χώροι που βρίσκονταν πάνω στους άξονες του
νέου οδικού δικτύου ή συνέπιπταν με τη χάραξη των κύριων και δευτερευουσών αποστραγγιστικών τάφρων.
Ανάμεσά τους, ο Πρόδρομος Ι13 και ένας εμβληματικός ταφικός τύμβος ανατολικά της Καρδιτσομάγουλας14
(εικ. 4). Η περιορισμένη έρευνα στα αρχεία των αρμόδιων Εφορειών Αρχαιοτήτων και των αρμόδιων Διευ-
θύνσεων του τότε Υπουργείου Γεωργίας φανερώνει ότι αρκετοί από τους ιδιοκτήτες, στους οποίους κληρώ-
θηκαν αγροτεμάχια που συνέπιπταν με αρχαιολογικούς χώρους, κατέθεσαν αιτήσεις ισοπέδωσής τους. Πολ-
λές από τις σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν στην περιοχή στις αρχές της δεκαετίας του 1970 προ-
κλήθηκαν από την καταστροφή αρχαιολογικών χώρων, όπως στην περίπτωση του Πρόδρομου Ι, ή κατόπιν
αιτήσεων για ισοπέδωσή τους, όπως στην περίπτωση του Πρόδρομου ΙΙ και μιας μαγούλας της Μέσης Νεο-
λιθικής στο Μακρυχώρι. Συχνά, μετά από την απόρριψη των αιτήσεων ισοπέδωσης15, προτάθηκε η λύση της
«αντικατάστασης», δηλαδή της ανταλλαγής, των αγροτεμαχίων με κοινόχρηστες εκτάσεις16. Σε κάποιες πε-
8. Πολύτιμες πληροφορίες για τις αλλαγές στο φυσικό τοπίο και το οδικό δίκτυο μας έδωσαν ο Θύμιος Γαλούσης από τον
Πρόδρομο και ο Κώστας Τασιόπουλος από την Καρδιτσομάγουλα.
9. Για το «Μάτι» του Αγίου Θεοδώρου Βλ. Κλιάφα 2006.
10. Η άρδευση με κατάκλυση χρησιμοποιεί τη βαρύτητα προκειμένου να διοχετεύεται το νερό στα χωράφια και να ποτί-
ζονται τα σπαρτά. Η άρδευση αυτού του τύπου εφαρμόστηκε στον Σταυρό (μερικώς), Πρόδρομο, Μυρίνη και Μακρυχώρι (με-
ρικώς) της Δημοτικής Ενότητας Κάμπου και στην Καρδιτσομάγουλα, Καρδίτσα-Καμινάδες, Αρτεσιανό, Μητρόπολη-Γεωργικό,
Κρύα Βρύση, Φράγγο, Λοξάδα, Παλαιοκκλήσι και Καρδίτσα-Τσαπόχα της Δημοτικής Ενότητας Καρδίτσας.
11. π.χ. στο από 30-3-1974 Πρακτικό της Επιτροπής Αναδασμού αγροκτήματος Προδρόμου.
12. Βλ. Gallis 1979, όπου περιγράφεται η προσπάθεια των αρμόδιων Εφορειών Αρχαιοτήτων για την προστασία των αρχαι-
ολογικών χώρων της Θεσσαλίας από τις ισοπεδώσεις και την καταστροφή.
13. Η θέση του Πρόδρομου Ι παρέμενε λάθος ταυτισμένη επί δεκαετίες. Με βάση ένα σκίτσο των Halstead – Jones 1980,
o οικισμός τοποθετούνταν αμέσως A-BA του Προδρόμου ΙΙ. Η επιτόπια έρευνα και η προσεκτική ανάγνωση των κειμένων του
Χουρμουζιάδη μας επέτρεψε να ταυτίσουμε τη θέση του Πρόδρομου Ι περίπου 750 μ δυτικά του Προδρόμου ΙΙ.
14. Η πληροφορία για την ισοπέδωση του τύμβου της Καρδίτσομάγουλας οφείλεται στον Κώσα Τασιόπουλο, κάτοικο
Καρδιτσομάγουλας.
15. Όπως εύγλωττα περιγράφει το Πρακτικό 30-3-74 Επιτροπής Αναδασμού Αγροκτήματος «Μακρυχώρι» Καρδίτσας:
«Ἐπειδή, ὡς προκύπτει ἐκ τοῡ υπ΄ ἀρ΄ 84/31-1-1974 ἐγγράφου τῆς Ἐφορίας Ἀρχαιοτήτων Λαρίσης ὁ γήλοφος εἶναι κεκυρυγμένος
ὡς ἀρχαιολογικός χῶρος καί διεπιστώθη δι΄ ἀνασκαφῶν διενεργηθεισῶν, ἐξ ἀφορμῆς αἰτήσεων τοῡ ἰδιοκτήτου δι΄ ἰσοπέδωσίν του
ὑπό τῆς Ἐφορίας Ἀρχαιοτήτων Λαρίσης, καλύπτει δέ λίαν σημαντικά ἀρχαία λείψανα καί δή λείψανα προϊστορικῶν οἰκισμῶν, χρο-
νολογουμένων ἀπό τῆς Νεολιθικῆς Ἐποχῆς, καί διά λόγους προστασίας τῶν ὑφισταμένων ἀρχαίων λειψάνων δέν εἶναι δυνατή ή χο-
ρήγησις ὑπό τῆς ὑπηρεσίας ἀδείας ἰσοπεδώσεως τοῡ ἐν λόγω τεμαχίου». Το Πρακτικό αναφέρεται στην μαγούλα Μακρυχωρίου
που ανασκάφηκε δοκιμαστικά από τον Κώστα Γα λ λή. Βλ. Γαλλής 1979.
16. Ενδεκτικό είναι το με Αριθ. Πρωτ. 143/2-2-1976 έγγραφο της Εφορείας Κλασικών Αρχαιοτήτων Λάρισας με το οποίο

178 179
ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΡΑΧΤΟΠΟΥΛΟΥ, HECTOR A. ORENGO, ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΛΑΙΟΧΩΡΙΤΗΣ, ΑΔΡΙΑΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗ
ριπτώσεις οι προσπάθειες αντικατάστασης ευωδόθηκαν17, ενώ στις περισσότερες, για ποικιλία λόγων, όχι.
Πολλοί αρχαιολογικοί χώροι ισοπεδώθηκαν χωρίς άδεια.
Η καθημερινή μας δουλειά στο πεδίο και οι συζητήσεις με τους κατοίκους του Κάμπου έκαναν σαφες ότι
ο αναδασμός και η εντατική, μηχανική καλλιέργεια των τελευταίων σαράντα πέντε χρόνων είχαν καταστρο-
φικές συνέπειες για το πολιτισμικό τοπίο της δυτικής πεδινής Θεσσαλίας. Επίσης, ότι η χαμηλής έντασης, μη
συστηματική επιφανειακή έρευνα εντοπίζει συνήθως θέσεις με υψηλή αρχαιολογική ορατότητα, όπως οι μα-
γούλες, αλλά όχι θέσεις με χαμηλή αρχαιολογική ορατότητα, όπως οι ισοπεδωμένες μαγούλες και οι θέσεις
που δεν έχουν τη μορφή γηλόφου, όπως οι επίπεδοι εκταταμένοι οικισμοί που άρχισαν πρόσφατα να εντο-
πίζονται και στη δυτική Θεσσαλία18. Τέ λος, διαπιστώθηκε για ακόμα μια φορά ότι θέσεις που έχουν επηρεα-
στεί από μεταποθετικές διαδικασίες, κυρίως την απόθεση αλλουβιακών ιζημάτων, είναι αδύνατον να εντοπι-
στούν στην επιφάνεια τόσο από τις μη συστηματικές όσο και από τις συστηματικές επιφανειακές έρευνες19.
Οι διαπιστώσεις αυτές ήταν το κίνητρο για την εντατικοποίηση και τη συστηματοποίηση της έρευνας
στον Κάμπο. Εφαρμόζοντας μια καινοτόμο, μη παρεμβατική μεθοδολογία, προσαρμοσμένη στις ιδιαιτερό-
τητες και την ιστορία του συγκεκριμένου τοπίου, χαρτογραφούμε, αναλύουμε και ανασυνθέτουμε το πολιτι-
σμικό τοπίο του Κάμπου της Καρδίτσας. Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιώντας τοπογραφικούς χάρτες σε δι-
άφορες κλίμακες, κτηματολογικούς πίνακες, αεροφωτογραφίες διαφόρων ετών, δορυφορικές εικόνες, ορθο-
φωτοχάρτες, στοιχεία του τριγωνομετρικού δικτύου της περιοχής, αρχαιολογικές και εθνο-ιστορικές πληρο-
φορίες, προχωρήσαμε στη συστηματική, πολυεπίπεδη τρισδιάσταση ψηφιακή φωτογραμμετρική και αρχαιο-
μορφολογική ανάλυση του Κάμπου με στόχο τον εντοπισμό, την ανάλυση και την ερμηνεία αρχαιολογικών
θέσεων, μνημείων και στοιχείων του αρχαίου τοπίου20. Η καινούργια αυτή ανάγνωση του πολιτισμικού το-
πίου αποτελεί ήδη το περιβαλλοντικό και αρχαιολογικό πλαίσιο για το σχεδιασμό και την εκτέλεση των αρ-
χαιολογικών και παλαιο-περιβαλλοντικών ερευνών στην περιοχή, συμβάλλει στην ερμηνεία των αποτελε-
σμάτων τους και επιτρέπει την καλύτερη εποπτεία, διαχείριση και προστασία του πολιτιστικού αποθέματος
του Κάμπου.
Αν και η έρευνα είναι ακόμα στην αρχή της, τα πρώτα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά και συχνά ανα-
πάντεχα. Μέχρι στιγμής εντοπίστηκαν 891 σημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, που στη συντριπτική τους
πλειοψηφία είναι άγνωστα στην έρευνα (εικ. 5). Πιο συγκεκριμένα, αναγνωρίστηκαν 377 οικισμοί με τη
μορφή γηλόφου ή ταφικοί τύμβοι, 446 τμήματα αρχαίων δρόμων, 22 αρχαίες διανομές χωραφιών και 46 με-
μονωμένα ευρήματα διαφόρων τύπων. Κάποια από τα στοιχεία του αρχαίου τοπίου, όπως οι εγκαταστάσεις
με μορφή μαγούλας και οι ταφικοί τύμβοι, σώζουν ανάγλυφο ενώ άλλα, όπως οι αρχαίοι δρόμοι, δημιουρ-
γούν χαρακτηριστικά ορύγματα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και μπορούν να ανιχνευτούν από την
φωτογραμμετρική και την αρχαιο-μορφολογική ανάλυση. Στο άρθρο αυτό θα εστιάσουμε στους οικισμούς,
τους τύμβους και τους δρόμους.
Τα αποτελέσματα της ανάλυσής μας δείχνουν ότι στον Κάμπο υπήρχε ένα πολύ πιο πλούσιο και πυκνό
δίκτυο οικισμών και τύμβων από όσο γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Η συντριπτική πλειοψηφία των οικισμών και
των μνημείων που εντοπίστηκαν έχει αλλοιωθεί από τον αναδασμό. Στο ψηφιακό μοντέλο έδαφους της εικ.
6 αναπαρίσταται το τοπίο της περιοχής του Αγίου Θεοδώρου. Με τους αριθμούς 1 έως 4 σημειώνονται ταφι-
κοί τύμβοι όπως σωζόταν το 1960. Όπως φαίνεται από τους σύγχρονους ορθοφωτοχάρτες του Κτηματολο-
γίου21, και οι τέσερεις έχουν ισοπεδωθεί.
Οι μεγάλες δυνατότητες της συγκεκριμένης προσέγγισης και μεθοδολογίας επιβεβαιώνονται από τους
επιτόπιους ελέγχους στα σημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος που εντοπίστηκαν από αέρος. Σε είκοσι από
τις είκοσι μία θέσεις που ελέγχθηκαν, εντοπίστηκε επιφανειακό αρχαιολογικό υλικό22. Ακόμα και στη μονα-
προτείνεται η αντικατάσταση 14 αγροτεμαχίων που συνέπιπταν με σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους στον τότε Νομό
Καρδίτσας.
17. Χαρακτηριστική περίπτωση ο Πρόδρομος ΙΙ ή Πλατειά Μαγούλα Προδρόμου.
18. Κραχτοπούλου – Σοφιανού – Αλεξίου – Παπακώστα – Κωστοπούλου – Χαρούλη – Χριστοφορίδη στον παρόντα τόμο.
19. π.χ Κραχτοπούλου 2010. Κραχτοπούλου – Σοφιανού – Αλεξίου – Παπακώστα – Κωστοπούλου – Χαρούλη – Χριστο-
φορίδη στον παρόντα τόμο.
20. Γι α μια αναλυτική παρουσίαση της μεθοδολογίας και των πρώτων αποτελεσμάτων της έρευνας Βλ. Orengo –
Krahtopoulou – Garcia-Molsosa – Palaiochoritis – Stamati 2015.
21. Εθνικό Κτηματολόγιο & Χαρτογράφηση Α.Ε. 2016.
22. Ο αριθμός αυτός αναφέρεται σε επιτόπιους ελέγχους που πραγματοποιήθηκαν μέχρι τον Μάρτιο του 2015. Έκτοτε

180 181
ΑΝΑΔΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ
δική εξαίρεση, το ανάγλυφο του αγροτικού δρόμου και το μετακινημένο τριγωνομμετρικό στην άκρη του χω-
ραφιού υποδεικνύουν κατά πάσα πιθανότητα τη θέση ενός ισοπεδωμένου ταφικού τύμβου (εικ. 7).
Προχωρώντας πέρα από τον απλό εντοπισμό αρχαιολογικών θέσεων, μνημείων και στοιχείων του αρ-
χαίου τοπίου, η ανάλυση, μας επιτρέπει να διατυπώσουμε τα πρώτα ενδιαφέροντα συμπεράσματα σχετικά
με τον χαρακτήρα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, να προτείνουμε μια πρώτη χρονολόγηση για τις θέσεις και
τα στοιχεία του αρχαίου τοπίου. Οι μαγούλες με διάμ. από 30 μέχρι 90 μ. ερμηνεύονται ως οικιστικές εγκα-
ταστάσεις. Ορισμένοι οικισμοί που χρονολογούνται στην προϊστορική περίοδο βρίσκονται στο κέντρο ενός
ακτινωτού δικτύου δρόμων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Καρνομάγουλα στην Πτελοπούλα, που με βάση
το επιφανειακό υλικό κατοικήθηκε στη Νεολιθική περίοδο23 (εικ. 8). Άλλοι οικισμοί, ιστορικών χρόνων, συν-
δέονται με ένα καλά αναπτυγμένο δίκτυο σχετικά ευθύγραμμων δρόμων, υποδεικνύοντας είτε ότι οι οικι-
σμοί είναι σύγχρονοι μεταξύ τους είτε ότι η βασική χάραξη του αρχαίου οδικού δικτύου δεν μεταβάλεται εύ-
κολα στο χρόνο (εικ. 9).
Μικρότερα εξάρματα με διάμ. από 5 μέχρι 20 μ. αντιπροσωπεύουν ταφικούς τύμβους. Σύμφωνα με τις
διαθέσιμες αρχαιολογικές πληροφορίες, ταφικοί τύμβοι κατασκευάζονταν στον Κάμπο τουλάχιστον από την
Πρωτογεωμετρική εποχή24. Σε πολλές περιπτώσεις μεμονωμένοι τύμβοι, αλλά και νεκροταφεία, στη Θεσ-
σαλία και στη Μακεδονία βρίσκονται εκατέρωθεν αρχαίων δρόμων25. Συχνά οι τύμβοι περικλείονται από
χαρακτηριστικές βαθύνσεις (εικ. 6, τύμβοι 1 και 3). Η κατασκευή τους προϋποθέτει περιμετρικό σκάψιμο
και συσσώρευση των προϊόντων της εκσκαφής26, προκειμένου να δημιουργηθεί το εντυπωσιακό ανάγλυφό
τους. Απ΄ότι φαίνεται, κατά την αρχαιότητα, οι τύμβοι κυριαρχούσαν στο σχεδόν επίπεδο σημερινό τοπίο
του Κάμπου.
Ακτινωτοί και ευθύγραμμοι δρόμοι σαν αυτούς που αναφέρθηκαν παραπάνω αποτελούν ίσως τα πιο συ-
χνά στοιχεία του αρχαίου τοπίου που δημιουργούν ανιχνεύσιμα ορύγματα κάτω από την επιφάνεια του εδά-
φους27. Η μακροχρόνια χρήση αυτών των δρόμων από ανθρώπους, ζώα και, κυρίως, οχήματα διαβρώνει το
έδαφος και τελικά δημιουργεί μια βάθυνση με τη μορφή τάφρου, που συχνά διακρίνεται και μετά την εγκα-
τάλειψη του δρόμου, ειδικά σε περιοχές με μαλακή γεωλογία όπως η πεδιάδα της Καρδίτσας. Επιπλέον, ο
υψηλός υδροφόρος ορίζοντας της πεδιάδας επιτρέπει τον εύκολο εντοπισμό των δρόμων αυτού του τύπου
στις δορυφορικές εικόνες, αφού συγκρατούν περισσότερη υγρασία από ότι το άμεσο περιβάλλον τους. Η αρ-
χαιολογική τους ανίχνευση ωστόσο δεν είναι ούτε τόσο συχνή ούτε τόσο εύκολη. Στ ην περιοχή της Αγίας
Βαρβάρας στη Μυρίνη, ανασκάπτεται σωστικά ένα πολύ μικρό κομμάτι ενός τέτοιου δρόμου στο πλαίσιο
της κατασκευής του Αυτοκινητόδρομου Κεντρικής Ελλάδας, Ε65. Τα χαρακτηριστικά του εδάφους που ανα-
πτύχθηκε στα ιζήματα που κάλυψαν τον δρόμο όταν εγκαταλείφθηκε28, και τα λίγα ευρήματα στον πυθμένα
του, δείχνουν ότι χρησιμοποιήθηκε κατά πάσα πιθανότητα στην προϊστορική περίοδο. Η ολοκλήρωση της
ανασκαφής θα επιτρέψει τη διατύπωση ασφαλέστερων συμπερασμάτων για τη χρονολόγηση, την πορεία και
ενδεχομένως την αρχαιολογική του συνάφεια.
Ένας άλλος τύπος δρόμων που ανιχνεύτηκε, αυτή τη φορά κυρίως από το διαφορετικό ύψος της βλά-
στησης σε σχέση με το άμεσο περιβάλλον τους, είναι οι λιθόστρωτοι δρόμοι, που αποτελούσαν τους κύρι-
ους οδικούς άξονες της αρχαιότητας. Ένας τέτοιος πλακόστρωτος δρόμος ανιχνεύτηκε σε μήκος τουλάχι-
έχουν ελεγχθεί πάνω 250 θέσεις με ποσοστό επιτυχούς αναγνώρισης 90%.
23. Η μελέτη της επιφανειακής Νεολιθικής κεραμικής έγινε από τη Δρ Α. Δημουλά και τη Ν. Σαριδάκη, του Αριστοτέλειου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
24. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο θολωτός τάφος του Αγίου Θεοδώρου που χρονολογείται στον 10ο -8ο αι. π.Χ. Ιντζεσί-
λογλου 2000.
25. Π.χ. Stamatopoulou 2016. Στη βόρεια Πιερία νεκροταφεία που χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και
εξής και ύστεροι Κλασικοί – πρώιμοι Ελληνιστικοί ταφικοί τύμβοι βρίσκονται επίσης δίπλα σε αρχαίους δρόμους. Βλ. Μπέσιος –
Κραχτοπούλου 2003. Μπέσιος – Αθανασιάδου 2014.
26. Μπέσιος αδημοσίευτα δεδομένα.
27. Εκτεταμένα δίκτυα ακτινωτών και ευθύγραμμων αρχαίων δρόμων έχουν ανιχνευτεί, ερευνηθεί και τεκμηριωθεί αρχαι-
ολογικά και γεωαρχαιολογικά στη Μέση Ανα τολ ή. Βλ. Casana 2013. Wilkinson – French – Ur – Semple 2010. Στη βόρεια Πιε-
ρία ανεσκαμμένα παραδείγματα χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή Χαλκού μέχρι και τον 14ο αι. μ.Χ. Σε ορισμένες περι-
πτώσεις οι ίδιοι δρόμοι χρησιμοποιούνται από την αρχαιότητα μέχρι και τα Βυζαντινά χρόνια. Μπέσιος 2003, 2010. Μπέσιος –
Αθανασιάδου 2014. Μπέσιος – Κραχτοπούλου 2003. Μπέσιος – Αθανασιάδου – Γκουρτζιούμη – Καρανίκου – Νούλας – Χρη-
στάκου-Τό λ ι α 2003.
28. Krahtopoulou 2010.

180 181
ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΡΑΧΤΟΠΟΥΛΟΥ, HECTOR A. ORENGO, ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΛΑΙΟΧΩΡΙΤΗΣ, ΑΔΡΙΑΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗ
στον 4 χλμ. και φαίνεται να συνδέει τον Πύργο Κιερίου με άλλους οικισμούς και πόλεις στα ΝΔ29. Ένα μικρό
τμήμα αυτού του δρόμου, που ερευνήθηκε ανασκαφικά, δείχνει ότι ήταν σε χρήση τουλάχιστον από τον 2ο
– 1ο αιώνα π.Χ.30 (εικ. 10).
Συνοψίζοντας, επιχειρώντας μια καινούργια, συστηματική, πολυεπίπεδη και διεπιστημονική ανάγνωση,
προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε το πολιτισμικό τοπίο του Κάμπου και τη βιογραφία του. Το σημερινό το-
πίο του Κάμπου της Καρδίτσας είναι λίγο ως πολύ επίπεδο και φαντάζει μονότονο και στατικό. Στην αρχαι-
ότητα όμως, ο Κάμπος ήταν ένας τόπος κατάσπαρτος με μεγαλύτερους και μικρότερους οικισμούς και ταφι-
κούς τύμβους, ενώ δρόμοι και μονοπάτια τον διέσχιζαν απ΄ άκρη σ΄ άκρη. Ο αναδασμός και τα επέκεινά του
μετέβαλαν οριστικά τη μορφή και την ποικιλότητα του φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου και άλλαξαν τον
τρόπο πρόσληψής του τόσο από τους κατοίκους της περιοχής όσο και από τους αρχαιολόγους. Η έρευνα μας
συγκέντρωσε μέχρι στιγμής ένα μεγάλο όγκο δεδομένων που πρέπει τώρα να αποτιμηθεί πλήρως, να ερμη-
νευτεί και να ενσωματωθεί στην καθημερινή αρχαιολογική πρακτική. Ήδη, τα αποτελέσματα της αξιοποιού-
νται για την επανακήρυξη και αναοριοθέτηση των αρχαιολογικών χώρων, των μνημείων και των ιστορικών
τόπων της περιοχής.
29. Φαίνεται ότι αυτός ο δρόμος συνέδεε την Κλασσική-Ελληνιστική-Ρωμαϊκή πόλη Κιέριον με την Κλασική-Ελληνιστική-
Ρωμαϊκή πόλη που βρίσκεται στο σύγχρονο χωριό Καλλίθηρο.
30. Ιντζεσίλογλου 2010.

182 183
ΑΝΑΔΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ
SUMMARY
LAND RECLAMATION AND THE CULTURAL RECORD
OF THE KAMBOS, KARDITSA
Athanasia Krahtopoulou, Hector A. Orengo, Kostas Palaiochoritis, Andriana Stamati
is paper introduces a novel approach for the detection, classication and characterisation of nowadays
disappeared or seriously compromised archaeological sites and various o-site ancient landscape features in
the Kambos area in the western essalian plain. Despite eorts of the members of the Greek Archaeologi-
cal Service, the archaeological record of western essaly remains scanty. Moreover, an extensive land con-
solidation and land reclamation project implemented in the western essalian plain during the early 1970s
resulted in the attening of habitation tells (locally known as magoules) and of funerary tombs of all periods.
Digital photogrammetric reconstruction techniques and archaeomorphological landscape analysis resulted
in the recognition of 891 previously unknown mounded archaeological sites, as well as other landscape fea-
tures, such as ancient road and eld systems. More importantly, invaluable insights into the type and charac-
ter of these archaeological features were detected. Initial targeted surface archaeological work, albeit limited,
appears to validate our results indicating that existing knowledge on the cultural record of the area is spatially
inconsistent, incomplete and misleading.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Andreou, S. – Fotiadis, M. – Kotsakis, K., 1996. Review of Aegean prehistory V: the neolithic and bronze age
of northern Greece, AJA 100, 537-597.
Γαλλής, Κ., 1979. Προϊστορικός οικισμός Μακρυχωρίου (αγρός Βάϊου Καλαμάρα), ΑΔ 29, Β2, Χρονικά, 568-
569.
Caputo, R. – Pavlidis, S., 1991. Neotectonics and structural evolution of essaly (central Greece), Bulletin of
Geological Society of Greece, XXV, 119-133.
Casana, J., 2013. Radial route systems and agro-pastoral strategies in the Fertile Crescent: new discoveries
from western Syria and southwestern Iran. JAnthArch 32 (2), 257-273.
Demitrack, A., 1986. e Late Quaternary Geological History of the Larissa Plain, essaly, Greece: Tectonic,
Climatic, and Human Impact on the Landscape, Αδ. διδ. διατριβή, Stanford University, Stanford.
Εθνικό Κτηματολόγιο & Χαρτογράφηση Α.Ε., 2016. http://www.ktimatologio.gr (τελευταία επίσκεψη
6-4-2016).
IGEAN, Καινοτόμες Γεωφυσικές Προσεγγίσεις για την Μελέτη των Πρώιμων Αγροτικών Εγκαταστάσεων
της Νεολιθικής Θεσσαλίας), 2016. http://igean.ims.forth.gr (τελευταία επίσκεψη 17-3-2016).
Ιντζεσίλογλου, Χ., 2000. «Έργα και Ημέραι» (1990-1997), στο Το Έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεω-
τέρων Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ. στη Θεσσαλία και την Ευρύτερη Περιοχή της (1990-1998), 373-379.
Ιντζεσίλογλου, Χ., 2010. Δυο αρχαίοι δρόμοι του Κιερίου, στο Οι Σοφάδες του πολιτισμού και της ανάπτυξης.
Πρακτικά του Β΄ Συνεδρίου, 28-30 Ιουνίου 2002, Σοφάδες, 75-79.
Gallis, C.J., 1979. A short chronicle of the Greek archaeological investigations in essaly, from 1881 until to
the present day, στο J. Pouilloux (επιμ.), La essalie. Actes de la Table-Ronde, 21-24 Juillet 1975, Lyon,
1-30.
Halstead, P. – Jones, G., 1980. Early Neolithic economy in essaly – some evidence from excavations at Pro-
dromos, Ανθρωπολογικά 1, 93-117.
Κλιάφα, Μ., 2006. Μύθοι και Θρύλοι της Θεσσαλίας, Αθήνα.
Krahtopoulou, A., 2010. e Geoarchaeology of northern Pieria, Katerini.
Κραχτοπούλου, Α., - Σοφιανού, Φ. – Αλεξίου, Ν. – Παπακώστα, Χ. – Κωστοπούλου, Φ. – Χαρούλη, Μ. – Χρι-

182 183
ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΡΑΧΤΟΠΟΥΛΟΥ, HECTOR A. ORENGO, ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΛΑΙΟΧΩΡΙΤΗΣ, ΑΔΡΙΑΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗ
στοφορίδη, Ει., στον παρόντα τόμο. Από τη Νεότερη Νεολιθική στην Μέση Εποχή του Χαλκού στους
Μαυραχάδες και στον Άγιο Θεόδωρο της Καρδίτσας, ΑΕΘΣΕ 5, 127-140.
Μπέσιος, Μ., 2003. Νότιο νεκτροταφείο Πύδνας, ΑΕΜΘ 15 (2001), 369-377.
Μπέσιος, Μ., 2010. Πιερίδων Στέφανος: Πύδνα, Μεθώνη και οι αρχαιότητες της βόρειας Πιερίας, Κατερίνη.
Μπέσιος, Μ. – Κραχτοπούλου, Α., 2003. Η εξέλιξη του τοπίου στη βόρεια Πιερία, ΑΕΜΘ 15 (2001), 379-384.
Μπέσιος, Μ. – Αθανασιάδου, Α., 2014. Νεκροταφεία Πύδνας: ανασκαφή στο αγροτεμάχιο αριθ. 691 Μακρυ-
γιάλου, ΑΕΜΘ 24 (2010), 127-134.
Μπέσιος, Μ. – Αθανασιάδου, Α. – Γκουτζιούμη, Ι. – Καρανίκου, Ζ. – Νούλας, Κ. – Χρηστάκου-Τό λ ι α , Μ.,
2003. Ανασκαφές βόρειας Πιερίας, ΑΕΜΘ 15 (2001), 379-384.
Orengo, H.A. – Krahtopoulou, A. – Garcia-Molsosa, A. – Plaiochoritis, K. – Stamati, A., 2015. Photogram-
metric re-discovery of the hidden long-term landscapes of western essaly, central Greece, JAS 65, 100-
109.
Ρόκος, Δ., 1994. Η Πολιτική Γης της Περιόδου 1945-1967. Κοινωνικοπολιτικά Αίτια και «Αναπτ υξια κ έ ς » και
Περιβαλλοντικές Προεκβολές, Στα Πρακτικά του 4ου Επιστημονικού Συνεδρίου «Η Ελληνική Κοινωνία
κατά την Πρώτη Μεταπολεμική Περίοδο 1945-1967», Ιδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών, 24-27 Νοεμβρίου 1994, Αθήνα, 533-560.
Stamatopoulou, M., 2016. Forging a Link with the Past. e Evidence from essalian Cemeteries in the Ar-
chaic and Classical Periods, στο Henry, O. – Kelp, U. (eds.), Tumulus as Sema: Politics, Culture and Re-
ligion in the First Millennium BC, Topoi, Berlin Studies of the Ancient World, Volume 27, Berlin/Bos-
ton, 181-204.
Τσαγ κ αρ άκη, Ε. (επιμ.), 2007. Οδοιπορικό στα Μνημεία του Νομού Καρδίτσας, Καρδίτσα.
Wilkinson, T.J. – French, Ch. – Ur, J.A. – Semple M., 2010. e geoarchaeology of route systems in northern
Syria. GeoarchaeolAnIntJ 25 (6), 745-771.
Χουρμουζιάδης, Γ.Χ., 1971. Δύο νέαι εγκαταστάσεις της αρχαιοτέρας Νεολιθικής εις την δυτικήν Θεσσαλίαν,
ΑΑΑ 4, 164-175.
Χουρμουζιάδης, Γ.Χ., 1972. Ανασκαφαί Προδρόμου Καρδίτσης, ΑΔ 27, Β, Χρονικά, 394-396.

184 185
ΑΝΑΔΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ
Εικ. 2. Η περιοχή του Μακρυχωρίου πριν και μετά τον αναδασμό.
Εικ. 1. Ο Κάμπος της Καρδίτσας στο γεωγραφικό και γεωμορφολογικό του πλαίσιο.

184 185
ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΡΑΧΤΟΠΟΥΛΟΥ, HECTOR A. ORENGO, ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΛΑΙΟΧΩΡΙΤΗΣ, ΑΔΡΙΑΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗ
Εικ. 4. Ο Πρόδρομος Ι (επάνω) και ο ταφικός τύμβος της Καρδιτσομάγουλας (κάτω) πριν και μετά την ισοπέδωση τους.
Στην πάνω αριστερά φωτογραφία σημειώνεται και η θέση του Πρόδρομου ΙΙ ή της Πλατειάς Μαγούλας Προδρόμου.
Εικ. 3. Αναδασμός στον Κάμπο. Ισοπεδώσεις και μετακίνηση χώματος, άρδευση με κατάκλυση
(Φωτογραφικό Αρχείο της Περιφέρειας Θεσσαλίας).

186 187
ΑΝΑΔΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ
Εικ. 5. Τα αποτελέσματα της ψηφιακής φωτογραμμετρικής και αρχαιομορφολογικής ανάλυσης
στον Κάμπο της Καρδίτσας.

186 187
ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΡΑΧΤΟΠΟΥΛΟΥ, HECTOR A. ORENGO, ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΛΑΙΟΧΩΡΙΤΗΣ, ΑΔΡΙΑΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗ
Εικ. 7. Πιθανός ισοπεδωμένος ταφικός τύμβος. Στα αριστερά διακρίνεται το ανάγλυφο στον αγροτικό δρόμο και δεξιά,
κάτω από τον στύλο της ΔΕΗ, το μετακινημένο τριγωνομετρικό που ενδεχομένως βρισκόταν στην κορυφή του τύμβου
πριν την ισοπέδωσή του.
Εικ. 6. Ψηφιακό μοντέλο της περιοχής του Αγίου Θεοδώρου.
Οι μαγούλες και οι τύμβοι σημειώνονται με κύκλο ενώ οι δρόμοι με γραμμές.

188 189
ΑΝΑΔΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ
Εικ. 8. Ο Νεολιθικός οικισμός της Καρνομάγουλας στην Πτελοπούλα και το ακτινωτό δίκτυο δρόμων. Πάνω αριστερά,
αεροφωτογραφία του 1960, πάνω δεξιά, η μαγούλα και το ακτινωτό δίκτυο δρόμων στο υπόβαθρο της ΕΘΝΙΚΟ
ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ & ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ Α.Ε. και κάτω, φωτογραφία της μαγούλας.

188 189
ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΡΑΧΤΟΠΟΥΛΟΥ, HECTOR A. ORENGO, ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΛΑΙΟΧΩΡΙΤΗΣ, ΑΔΡΙΑΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗ
Εικ. 10. Στα αριστερά, η πορεία του λιθόστρωτου δρόμου που οδηγεί από το Κιέριο προς τα ΝΔ
και στα δεξιά το ανεσκαμμένο τμήμα του (από Ιντζεσίλογλου 2010: 75, εικ. 1).
Εικ. 9. Ευθύγραμμοι δρόμοι (άσπρες γραμμές) ενώνουν οικισμούς ιστορικών χρόνων (άσπροι κύκλοι).
Με τους μαύρους κύκλους σημειώνονται οικισμοί της προϊστορικής εποχής.

1181
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ
AN Aρχαιότερη Νεολιθική
AN Aρχαιότερη Νεολιθική
Γ Γεωμετρικός -ή, -ό
ΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός -ή, -ό
ΠΓ Πρωτογεωμετρικός -ή, -ό
ΠΕ Πρωτοελλαδική
ΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του Χαλκού
ΜΕ Μεσοελλαδική
ΜΕΧ Μέση Εποχή του Χαλκού
ΜΝ Μέση Νεολιθική
ΝΝ Νεότερη Νεολιθική
ΤΝ Τελική Νεολιθική
ΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό)
ΥΕ Υστεροελλαδική
ΥΕΧ Ύστερη Εποχή του Χαλκού
EH Early Helladic
EIA Early Iron Age
G Geometric
LBA Late Bronze Age
LH Late Helladic
LG Late Geometric
MBA Middle Bronze Age
MH Middle Helladic
SM Submycenaean
SPG Sub-protogeometric
ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ
διάμ. διάμετρος
εκ. εκατοστά
μ. μέτρα
μέγ. μέγιστος, -η, -ο
μήκ. μήκος
πάχ. πάχος
πλ. πλάτος
σωζ. σωζόμενος, -η, -ο
τ.μ. τετραγωνικά μέτρα
ύψ. ύψος
χιλ. χιλιοστά
χλμ. χιλιόμετρα
cm. centimeter
km. kilometer
m. metre
sq m. square metre
ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ
(αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβή
αι. αιώνας
αρ. αριθμός
αρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίου
αρ. κατ. αριθμός καταλόγου
Βλ. Βλέπε
δηλ. δηλαδή
ΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
ΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
εικ. εικόνα
εκδ. εκδότης
επιμ. επιμέλεια
ΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
ΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας
Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του
Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
ιδιαίτ. ιδιαίτερα
κ.ά. και άλλοι, και άλλα
κ.ε. και εξής
λ. λήμμα
λ.χ. λόγου χάριν
μτφρ. μετάφραση
μ.Χ. μετά Χριστόν
κεφ. κεφάλαιο
ό.π. όπως παραπάνω
παραπ. παραπάνω
πάχ. πάχος
περ. περίπου
πίν. πίνακας
πρβλ. παράβαλε
π.χ. παραδείγματος χάριν
π.Χ προ Χριστού
σελ. σελίδα
σημ. σημείωση

11831182
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ
σχ. Σχέδιο
ΤΑΠ Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και
Απαλλοτριώσεων
τ. τόμος
υποσ. υποσημείωση
YΠ.ΠΟ. Υπουργείο Πολιτισμού
Αbb. Abbildung
a.C. aer Christ
A.D. anno Domini
av. J.-C. avant Jésus-Christ
B.C. before Christ
c. century
ca. circa
cf. confer
col. column
ed(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s)
esp. especially
et al. et alii
etc. et cetera
g. gure
gs. gures
. following
G.I.S. Geographical Information Systems
INSTAP Institute for Aegean Prehistory
inv. inventory, inventaire
n. note
no.(s.) number(s), numéro(s)
p. page
pl. plate, planche
Suppl. Supplement
Taf . Tafel(n)
Tav. Tavola
vol. volume

741
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ
AA: Archäologischer Anzeiger
ΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανά λ ε κ τα εξ Αθηνών
AAustr: Archaeologia Austriaca
ΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά Χρονικά
ΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος
ABV: Beazley J.D., 1956. Attic Black-Figure Vase Paint-
ers, Oxford.
ACD: Acta Classica Universitatis Scientiarium Debrece-
niensis (Debrecen)
ΑΔ: Αρχαιολογικόν Δελτίον
ΑΕ: Αρχαιολογική Εφημερίς
ΑΕΘΣΕ: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελ-
λάδας
ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών
ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
ΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών
Aegaeum: Aegaeum. Annales d’archéologie égéenne de
l’Université de Liège
AJA: American Journal of Archaeology
AM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-
tuts, Athenische Abteilung
Antiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura,
urbanistica, delle origine al medioevo
AntK: Antike Kunst
AR: Archaeological Reports
Αρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την
Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεο-
χάρη, Αθήνα, 1992.
Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρίδα
της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας
ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e
delle Missioni Italiane in Oriente
AW: Antike Welt. Zeitschri für Archäologie und Kultur-
geschichte
BABesch: Bulletin antieke beschaving
BAR: British Archaeological Reports
BAR-IS: British Archaeological Reports International Series
BEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et
de Rome
BCH: Bulletin de Correspondance Hellénique
BICS: Bulletin of the Institute of Classical Studies
BJB: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseum-
sin Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im
Rheinlande
BSA: e Annual of the British School at Athens
Byzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes
Byzantines
ByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschr i
für Byzantinistik
ΒΖ: Byzantinische Zeitschri
CahArch: Cahiers archéologiques
CAJ: Cambridge Archaeological Journal
Chiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und
Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts
ClAnt: Classical Antiquity
CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae
CMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel
CPh: Classical Philology
CQ: Classical Quarterly
CR: Classical Review
CRAI: Comptes rendus des séances de l’Académie des in-
scriptions et belles lettres (Paris)
CVA: Corpus vasorum antiquorum
DOP: Dumbarton Oaks Papers
ΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας
EA: Epigraphica Anatolica
ΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών
ΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών
ΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής
Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
ΕΕΦΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής. Σχολής
Πανεπιστημίου Αθηνών
Έργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας
Έργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος 1998:
Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεω-
τέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και στην
ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000.
FD: Fouilles de Delphes, Paris
FGrHist: F. Jacoby, Fragmente der griechischen Histori-
ker (Berlin 1923– )
Gnomon: Gnomon. Kritische Zeitschri für die gesamte
klassische Altertumswissenscha
Hesperia: Hesperia. Journal of the American School of
Classical Studies at Athens

742
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ
Historia: Historia. Zeitschri für alte Geschichte
HSCP: Harvard Studies in Classical Philology
ΘΕ: Θεσσαλική Εστία
Θεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Χρόνια Αρχαιολογικής
Έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και Προοπτι-
κές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22
Απριλίου 1990, τ. Α-Β, Aθήνα, 1994.
ΘεσΗμ: Θεσσαλικό Ημερολόγιο
ΙG: Inscriptiones Graecae
IK: Inschrien griechischer Städte aus Kleinasien
JArchSc: Journal of Archaeological Science
JbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentral-
museums, Mainz
JdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen Instituts
JFA: Journal of Field Archaeology
JGS: Journal of Glass Studies
JHS: Journal of Hellenic Studies
JMA: Journal of Mediterranean Archaeology
JÖAI: Jahreshee des Österreichischen Archäologischen
Institutes in Wien
JÖB: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik
JRGZM: Jahrbuch des Römisch-germanischen Zentral-
museums, Mainz
JRS: Journal of Roman Studies
JSA: Journal of Social Archaeology
JSav: Journal des savants
KBE-BKM: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ. Βυζαντι-
νά Κείμενα και Μελέτες
Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridiscipli-
naire de religion grecque antique
LH IIIC Chronology and Synchronisms Ι: Deger-Jalkotzy
S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and
Synchronisms, Proceeding of the International
Workshop Held at the Austrian Academy of Scienc-
es at Vienna, May 7th and 8th, 2001, Wien, 2003.
LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙ: Deger-Jalkotzy
S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and
Synchronisms II, LH III C Middle, Proceeding of the
International Workshop Held at the Austrian Acad-
emy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th,
2004, Wien, 2007.
LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙΙ: Deger-Jalkotzy
S. – Bächle A.E. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Syn-
chronisms III, LH III C Late and the transition to the
Early Iron Age, Proceeding of the International Work-
shop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vi-
enna, February 23rd and 24th, 2007, Wien, 2009.
LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae
MAA: Mediterranean Archaeology and Archaeometry
MededRom: Mededeelingen van het Nederlands His-
torisch Instituut te Rome
MeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and
New Zealand Journal for the Archaeology of the
Mediterranean World
MÉFRA: Mélanges de l’École française de Rome, Antiquité
MetMusJ: Metropolitan Museum Journal
Μνημεία Μαγνησίας: Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτι-
κά Συνεδρίου «Ανάδειξη του διαχρονικού μνημεια-
κού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιο-
χής», Βόλος 11-13 Μαϊου 2001, Βόλος, 2002.
NC: Numismatic Chronicle
NotSAIA: Notizie della Scuola archeologica italiana di
Atene
OCP: Orientalia Christiana Periodica
OJA: Oxford Journal of Archaeology
OpAth: Opuscula atheniensia
ΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας
PACT: Journal of the European Study Group on Physical,
Chemical and Mathematical Techniques applied to
Archaeology
PBF: Prähistorische Bronzefunde
PCPS: Proceedings of the Cambridge Philological Society
Pharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at
Athens
PhW: Philologische Wochenschri
Phoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of
Canada
PZ: Prähistorische Zeitschri
ΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηνα-
ϊκού κόσμου, Πρακτικά Α΄ Διεπιστημονικού Συμπο-
σίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία 1999.
ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντί-
νου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κό-
σμου, Β΄ Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, 26-30
Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα 2003.
RA: Revue Archéologique
RE: Paulys Realencyclopädie
REG: Revue des études grecques
RM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-
tuts, Römische Abteilung
RPhil: Revue de philologie, de littérature et d’histoire
anciennes
SEG: Supplementum epigraphicum graecum
SIMA: Studies in Mediterranean Archaeology
SMEA: Studi micenei ed egeo-anatolici
SNG Cop: Sylloge Nummorum Graecorum. Denmark,
e Royal Collection of Coins and Medals, Danish
National Museum.
Υπέρε ι α : Υπ έρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φε-
ρών-Βελεστίνου-Ρήγα
VAHD: Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku
ZfE: Zeitschri für Ethnologie
ZPE: Zeitschri für Papyrologie und Epigraphik