Νεολιθικά από τη Γαύδο/Neolithic from Gavdos [with an english summary]

Full text

ΠανεΠιστημιο Κρητησ – τμημα ιστοριασ Και αρχαιολογιασ
ΥΠ.Πο.α. – εφορεια αρχαιοτητων ρεθΥμνοΥ
ΑρχΑιολογικο
Εργο κρητησ 3
Πρακτικά της 3ης Συνάντησης
Ρέθυμνο, 5-8 Δεκεμβρίου 2013
εΠιστημονιΚη εΠιμελεια
ΠαΥλινα Καρ αν ασ τα ση
ανα στ ασ ια τζι γΚοΥναΚη
χρι στ ιν α τσ ιγ ωναΚη
το μ ο σ Β′
χΑνιΑ – ρΕθυμνο – λΑσιθι
εΚδοσεισ φιλοσοφιΚησ σχολησ ΠανεΠιστημιοΥ Κρητησ
εφορεια αρχαιοτητων ρεθΥμνοΥ
ρεθΥμνο 2015

νεο λιθιΚ α αΠο τ η γαΥ δο
Κατ ερι να ΚοΠ αΚα & εΥθ Υμη σ θεοΥ
Η Γαύδος είναι η πιο μεγάλη και μακρινή από τις περιοικίδες νήσους της
Κρήτης, η μόνη που κατοικείται σταθερά στην αρχαιότητα και στη σύγχρονη
εποχή. Βρίσκεται, μαζί με τη Γαυδοπούλα, στο Λιβυκό πέλαγος, 21 ν.μ. από τη
Χώρα Σφακίων και 36 ν.μ. από την Παλαιόχωρα και την Αγία Γαλήνη. Είναι, έτσι,
το νοτιότερο ανατολικό άκρο της Ευρώπης προς την Αφρική – απέχει μόλις 160
ν.μ. από τη Λιβύη.
Η κομβική γεωγραφική θέση του νησιού στον αρχαίο μεσογειακό κόσμο,
τα τοπικά αγκυροβόλια, η ικανή έκταση (περί τα 34 τ.χλμ.) και το ευνοϊκό του
υψόμετρο (έως τα 368 μ.) εγγυήθηκαν για το ναυτικό πέρασμα και σταθμό που
υπήρξε ανά περιόδους στο παρελθόν. Την εκεί εγκατάσταση και κατοίκηση υπο-
στήριξαν σε ποικίλους βαθμούς μέσα στον χρόνο: η θάλασσα, σημαντική πηγή
επιβίωσης και εν δυνάμει φορέας ευημερίας στην προβιομηχανική Μεσόγειο· η
νησιωτική ενδοχώρα και η εντατική περασμένη αγροτική και κτηνοτροφική εκμε-
τάλλευσή της (Κόπακα 2002)· ποικίλοι χρήσιμοι φυσικοί πόροι, κυρίως πυριτόλι-
θοι και μεταμορφωμένα πετρώματα για τα προϊστορικά εργαλεία, άφθονοι πηλοί
για τα αγγεία, μεταλλεύματα ιδίως χαλκού και σιδήρου, ξυλεία για τα κτήρια και
τα σκάφη, αλάτι... Την ύπαρξη επιφανειακού και υπόγειου νερού υποστηρίζει
η μορφολογία και η υδρολογία τού εν πολλοίς άνυδρου σημερινού γαυδιώτικου
τοπίου, ενώ η γεωλογική του δομή ευνοεί τη δημιουργία πυκνών βραχοσκεπών,
διαχρονικά φιλόξενων για τους νησιώτες του.
Πολλά από τα παραπάνω γηγενή «εφόδια» ανιχνεύονται και στην εργασία μας
για τη νεολιθική Γαύδο,1 που στηρίζεται σε ευρήματα: τόσο από τη συστηματι-
κή επιφανειακή έρευνα του Πανεπιστημίου Κρήτης, σε συνεργασία με την ΚΕ′
Ε.Π.Κ.Α., τη δεκαετία του 1990 (Kόπακα, Δροσινού & Χριστοδουλάκος 1994/96·
Κόπακα 2000), όσο και από την ανασκαφή του Πανεπιστημίου, από το 2003,
στην ευρύτερη περιοχή Σιόπατα-Καταλύματα, στον λόφο του Τσιρμιρή (Kopaka
2007· 2009· Κόπακα υπό δημοσίευση). Μέσα από τις έρευνες αυτές ήρθε στο
1 Με τη μορφή ψηφιακής παρουσίασης στα αγγλικά, η εργασία ανακοινώθηκε το καλοκαίρι του
2013 στο Δανέζικο Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (Kopaka & Theou, υπό δημοσίευση). Είχαμε τότε
μια πολύ γόνιμη σχετική συζήτηση με τις/τους συναδέλφους ειδικούς Κάτια Μαντέλη, Peter
Tomkins, Krzysztof Nowicki και Στέλλα Κατσαρού-Τζεβελέκη, τις/τους οποίους ευχαριστού-
με ειλικρινά και από τη θέση αυτή. Ευχαριστούμε επίσης: τη Χριστίνα Παπαδάκη, και τις
Νεκταρία Χετζογιαννάκη και Ελένη Περάκη για την προηγούμενη συμβολή τους στη μελέτη
της προϊστορικής κεραμεικής από τηv επιφανειακή στη Γαύδο· την Πηνελόπη Στεφανάκη για
τα σχέδιά της εδώ αλλά και στη μακρά διάρκεια της έρευνάς μας· τις Δέσποινα Μαρκάκη,
Ελένη Χρειαζομένου, Χριστίνα Παπούλια, Βιβή Βλάχου και Άρια Κοπιδάκη, μέλη της ομάδας
Γαύδου, για τη βοήθεια στην προετοιμασία του νεολιθικού υλικού που παρουσιάζουμε. Οι
φωτογραφίες των κινητών ευρημάτων είναι του Γιάννη Παπαδάκη-Πλουμίδη, με εξαίρεση αυτήν
της εικ. 6β.
Το ερευνητικό πρόγραμμα της Γαύδου χρηματοδοτείται σταθερά από το Πανεπιστήμιο Κρήτης.
Η μελέτη των ετών 1996-99 υποστηρίχθηκε και από το Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας
(INSTAP).
31

φως μια μακρά προϊστορική ανθρώπινη παρουσία στο νησί, στην παλαιολιθι-
κή και τη μεσολιθική περίοδο (Kopaka & Matzanas 2009· Κόπακα & Ματζάνας
2011), στη νεολιθική περίοδο, και στην Εποχή του Χαλκού.
η νεολιθιΚη στη γαΥδο
Η νεολιθική Γαύδος έκανε της «είσοδό της στον κόσμο»2 της αρχαιολογικής
έρευνας ήδη το 1927, με μια σύντομη αλλά γοητευτική αναφορά από τον Ιταλό
ανασκαφέα της Φαιστού Doro Levi:
«…Υπάρχουν μυριάδες όστρακα που έχουν τη συνήθη [νεολιθική] επεξεργασία,
με την επιφάνεια καλυμμένη με ένα λιπαρό υλικό και λειασμένη – και [είναι]
ψημένα σε ανοιχτή φωτιά. Τα ερυθρά, καστανά και μελανά χρώματά τους δεί-
χνουν ότι θα πρέπει να υπήρχαν εγκαταστάσεις τεράστιας αρχαιότητας γύρω
από τον κόλπο του Καραβέ» (Levi 1927, 181-182).3
Στη σύγχρονη βιβλιογραφία, το νησί έχει προς το παρόν εγγραφεί στη Νεότε-
ρη/Τελική Νεολιθική (Broodbank 1999, 36, εικ. 1.1 και table 1.1:76· Tomkins
2008, 34, εικ. 3.1, 3.5· βλ. και Nowicki 2008, 220) και στην αρχή της πρώιμης
Εποχής του Χαλκού (Betancourt 2008, 64, εικ. 1.1): μέσα και από προηγού-
μενη δική μας χρονολογική πρόταση (Κόπακα κ.ά. 1994-1996, 244· Κόπακα
& Παπαδάκη 2006, 65-68, 69-70), την οποία ωστόσο τροποποιεί η πρόσφατη
συστηματική μας μελέτη του συνολικού νεολιθικού υλικού.
οιΚιστιΚη οργανωση – χρονολογηση
Η νεολιθική κατοίκηση στη Γαύδο είναι πυκνή (εικ. 1α). Ανιχνεύτηκε επιφα-
νειακά σε 30 περίπου υπαίθριες θέσεις, διάσπαρτες σε όλο το νησί, που ενσω-
ματώνουν κατά κανόνα μια ή περισσότερες βραχοσκεπές. Προτιμώνται τα μέσα
υψόμετρα, σε λόφους και χαμηλά εξάρματα της παράλιας και της εσωτερικής
ζώνης, σε υψηλές πλαγιές και κορυφογραμμές μισγαγγειών/ρεμάτων και φαραγ-
γιών. Με καλή θέα στη στεριά και τη θάλασσα και διαπιστωμένη ορατότητα της
καθεμιάς από τουλάχιστον μία άλλη, οι νεολιθικές θέσεις βρίσκονται συχνά κοντά
σε αντίστοιχες παλαιολιθικές ή/και μεσολιθικές,4 ενώ κατά κανόνα συμπίπτουν ή
γειτνιάζουν αμέσως με εγκαταστάσεις της πρώιμης Εποχής του Χαλκού.
Η εμβληματική νεολιθική θέση της Γαύδου βρίσκεται στον Κάβο Τσαργουλιό
(εικ. 1β, στο εξής Κάβος), το ακρωτήριο που κλείνει από τα ανατολικά τον όρμο
του Σαρακήνικου, στο ΒΔ άκρο του λόφου του Καραβέ. Ο λόφος αυτός εγγράφει
–μάλλον διόλου τυχαία– τις κύριες τοπικές πηγές μεταμορφωμένων πετρωμάτων
και ικανές αποθέσεις μεταλλευμάτων. Στο υποκείμενο τμήμα της παραλίας, ο
υδροφόρος ορίζοντας βρίσκεται ψηλά και μέχρι πρόσφατα γλυκό νερό ανάβλυζε
σε ρηχά ορύγματα που έσκαβε κανείς στην άμμο (πρβλ. Levi 1927, 181).
2 Πρβλ. τον υπότιτλο της L. Vagnetti (1996) που παραφράζουμε εδώ.
3 Η μετάφραση δική μας. Στις εν λόγω εγκαταστάσεις εγγράφεται και η πρωιμότερη νεολιθική
εκείνη που ανιχνεύσαμε στον Κάβο Τσαργουλιό (βλ. παρακάτω). Τις πληροφορίες του Levi για
νεολιθικά ευρήματα στη Γαύδο αναπαράγει ο J. Pendlebury ([1935] 1963, 45). Στοχευμένη
επίσκεψη στο νησί για την ανίχνευση νεολιθικών θέσεων πραγματοποίησε τη δεκαετία του 1980
ο K. Nowicki (Nowicki 2008, 220· βλ. και Nowicki 2014, 238).
4 Όπως οι Θ.27 (Κάβος), Θ.44 (Σιόπατα/Μπολέτες), Θ.100Δ (Σιόπατα/Μετόχι), Θ.58 (Κεφάλα),
Θ.78 (Χαμουριό). Βλ. και Kopaka & Matzanas 2009· Κόπακα & Ματζάνας 2011.
32
Κατερινα ΚοΠαΚα & εΥθΥμησ θεοΥ

Η εγκατάσταση έχει έκταση περ.
0,045-0,05 τ.χλμ., υψόμετρο 63 μ.
και εκτείνεται βόρεια-νότια στην
ήπια κλιτύ κάτω από την κορυφή
του ακρωτηρίου προς τη σχεδόν
κάθετη, απόκρημνη σήμερα ακτή.
Επιτόπου σώζονται μερικές ανα-
βαθμίδες ή/και αναλήμματα και,
κυρίως, συσσωρεύσεις από λίθους,
ιδίως υπόλευκους πλακοειδείς
ασβεστόλιθους, υπολείμματα διαλυ-
μένων τοιχοδομιών. Αρχαίο δομικό
υλικό έχει χρησιμοποιηθεί για να κτιστεί, στο κέντρο περίπου της θέσης, ένα ερειπω-
μένο νεότερο μετόχι που ενσωματώνει βραχοσκεπή.
Η άφθονη και ομοιογενής επιφανειακή κεραμεική στον Κάβο περιλαμβά-
νει, σχεδόν τυποποιημένα, ανοιχτά κυρίως χρηστικά αγγεία ποικίλων μεγεθών
– δίχως εύκολα αρχαιολογικά παράλληλα. Ο χαρακτηριστικός μαλακός πηλός
τους (βλ. παρακάτω) αναγνωρίζεται εύκολα σε 25 τουλάχιστον θέσεις σε όλο
το νησί, ιδίως στο βόρειο και το βορειοανατολικό τμήμα του. Χρονολογούνται
μάλλον ενωρίς στην 6η χιλιετία, στην Πρώιμη Νεολιθική και Πρώιμη Νεολιθική Ι
των A. Furness και J. Evans ή στη Μέση Νεολιθική του P. Tomkins (Tomkins
2007, 13, table 1.2), με βασικό οδηγό τις πολλές διχαλωτές λαβές με διπλές
κερατοειδείς αποφύσεις στο σύνολο αυτό.
33
νεολιθιΚα αΠο τη γαΥδο
Εικ. 1α : Νεολιθικές θέσεις στη Γαύδο.
Εικ. 1β : Το ακρωτήριο Κάβος Τσαργουλιό.

34
Κατερινα ΚοΠαΚα & εΥθΥμησ θεοΥ
Στη νεολιθική Κνωσό, τέτοιες λαβές ανιχνεύονται πράγματι στα στρώματα
IX-VIII, πυκνώνουν στο στρώμα VII, και σταματούν μετά το στρώμα VI (Fur-
ness 1953, 108, εικ. 5a.2-4· Evans 1964, 203-205, 208, εικ. 25.14-17, 45,
πίν. 45.3.4-5· Tomkins 2007, 23, 25, εικ. 1.4.21). Ένας «αρχαϊκός» χαρακτήρας
που έχουν τα αγγεία του Κάβου –όσο και οι λιθοτεχνίες από την εγκατάσταση
(βλ. παρακάτω)– ενισχύει την υψηλή αυτή χρονολόγηση. Παραδόξως, στην εγκα-
τάσταση και στην περιοχή δεν ανιχνεύεται εντατική μεταγενέστερη δραστηριότητα
στους προϊστορικούς ούτε και στους ιστορικούς χρόνους.5
Άλλες θέσεις στη Γαύδο εγγράφονται από την κεραμεική τους στην ΤΝ ΙΙΙ/
IV, στην ΤΝ IV/ΠΜ Ι και στην ΠΜ Ι περίοδο. Η ευρύτερη περιοχή στα Σιόπατα
φιλοξενεί μια ενδιαφέρουσα τέτοια ακολουθία – που συνεχίζεται εξάλλου και κατά
την 3η και τη 2η χιλιετία π.Χ., ενώ έχει ξεκινήσει από την παλαιολιθική και τη
μεσολιθική εποχή.
ΚεραμειΚη
Α. Μέση Νεολιθική
Η κεραμεική «τύπου Κάβου» (εικ. 2) είναι καλής ποιότητας, χονδροειδής και
κοινή. Ο μαλακός και συχνά λιπαρός πηλός της είναι «δίχρωμος» από την ανομοιο-
γενή όπτηση: τα αγγεία έχουν πορτοκαλέρυθρες ως καστανέρυθρες εξωτερικές και
πιο σκούρες εσωτερικές επιφάνειες, και ανοιχτό καστανόφαιο έως κυανόφαιο παχύ
πυρήνα (πρβλ. Furness 1953, 103· Galanidou & Manteli 2008, 169, 171). Ο
πηλός έχει σχετικά πυκνές καστανέρυθρες πηλιτικές, λιγότερες λευκές και μελανές
πυριτικές, και πολύ σπανιότερα οργανικές προσμίξεις. Οι επιφάνειες είναι καλά
εξομαλυμένες και στιλβωμένες, και σώζουν συχνά πορτοκαλέρυθρο επίχρισμα.
Κυριαρχούν τα ανοιχτά και ευρύστομα αγγεία μέσου κυρίως και σχετικά μεγά-
λου μεγέθους, και ειδικότερα:
– Λεκάνες, πιθοειδή και πιθανόν κάποιοι πίθοι, με «αναδιπλωμένα» χείλη τριγω-
νικής διατομής, συχνά λοξότμητα άνω για να δεχτούν καπάκι – πρόκειται για
τυπικά γαυδιώτικα χείλη στη μακρά τοπική κεραμεική παράδοση.
– Φιάλες πολλών μεγεθών με καμπύλα (πρβλ. Furness 1953, 103, 110, εικ. 4.7-9,
11, 6.1-7· Galanidou & Manteli 2008, 171) και σπανιότερα γωνιού μενα τοι-
χώματα (πρβλ. Furness 1953, 105, εικ. 4.15). Ένα τμήμα φιάλης φέρει δύο
μεγαλωπές οπές κάτω από το χείλος6 (πρβλ. Galanidou & Manteli 2008, 171).
Δύο όστρακα ανήκουν σε πολύ μικρά (μικρογραφικά;) κύπελλα (πρβλ. Fur-
ness 1953, 112, εικ. 7.17-8).
– Διχαλωτές λαβές με διπλές κερατοειδείς αποφύσεις (πρβλ. Furness 1953,
108, εικ. 5a.4· Evans 1964, 203-205, 208, εικ. 25.14-7, 45, πίν. 45.3.4-5·
Tomkins 2007, 23, 25, εικ. 1.4.21),7 από μικρότατες έως πολύ μεγάλες, που
στερεώνονταν λοξά στα χείλη ανοιχτών αγγείων· κάποιες φέρουν τρία διαδοχι-
5 Βλ., όμως, και Nowicki 2014, 238, εικ. 162.10, για ένα μικρό όστρακο αγγείου τύπου cheese-
pot που συνέλεξε ο ίδιος ο συγγραφέας στον Κάβο. Σημειώνονται, επίσης, πολύ σποραδικά
ευρήματα, της βυζαντινής κυρίως και της νεότερης περιόδου.
6 Βλ. και Levi 1927, εικ. σ. 181(a), πιθανότατα επίσης από τον Κάβο.
7 Βλ. και Δημάκη 1994, εικ. 8-9 και Wace & Thompson 1912, εικ. 134a, για παραδείγματα
από τη Θεσσαλία, από όπου προέρχονται, παραδόξως, τα πλησιέστερα γνωστά σε εμάς προς το
παρόν παράλληλα των λαβών του Κάβου.

35
νεολιθιΚα αΠο τη γαΥδο
Εικ. 2 : Κεραμεική από τον Κάβο Τσαργουλιό («τύπος Κάβου»), α. σχέδια αγγείων, β. λαβές.
α
β

κά πλαστικά κομβία στην εξωτερική περιφέρεια (πρβλ. Furness 1953, 108,
πίν. 29.a.1). Λιγότερες είναι οι λαβές άλλων τύπων: απλές διχαλωτές, ταινιω-
τές (πρβλ. Furness 1953, 108, πίν. 29.a1· Galanidou & Manteli 2008, 171)
και σωληνωτές (πρβλ. Furness 1953, 103, εικ. 5b.12· Tomkins 2007, 32,
εικ. 1.4.32-33· Galanidou & Manteli 2008, 171).
Β. Τελική Νεολιθική ΙΙΙ/IV
Όστρακα της περιόδου αυτής βρέθηκαν, μαζί με άλλα κάπως οψιμότερα (βλ.
παρακάτω Γ1), σε δύο τομές μπροστά από αβαθή έγκοιλα/βραχοσκεπές στα Σιό-
πατα. Πρόκειται για μια κοινή κεραμεική από σκληρό πηλό με μικρές, λευκές
κυρίως, πυριτικές προσμίξεις, και με ανόμοια ψημένες και εξομαλυμένες ερυ-
θρορόδινες έως καστανόφαιες επιφάνειες και παχύ τεφρό πυρήνα. Αντιστοιχεί στο
red ware που αναγνωρίζει ο Nowicki (Nowicki 2002, 53-54) ιδίως στα ανατολικά
και τα νότια παράλια της Κρήτης, όσο και στη Χρυσή και στο Κουφονήσι.
Περιλαμβάνει αγγεία μικρού και μέσου μεγέθους (εικ. 3), ιδίως: φιάλες με
έξω νεύον χείλος (πρβλ. Nowicki 2002, εικ. 28.5-6, 30.1, 30.4-5)· φιάλη και
ευρύστομο αγγείο με ελαφρά έσω νεύοντα χείλη (πρβλ. Tomkins 2007, 42,
εικ. 1.15.7-8· Vagnetti κ.ά. 1989, εικ. 24.117 [φιάλη], και Vagnetti κ.ά. 1989,
εικ. 20.75· Tomkins 2007, 42-4, εικ. 1.15.6· Nowicki 2002, εικ. 29.13 [ευρύ-
στομο]), τα οποία φέρουν γλωσσοειδείς, κάθετα τρητούς τένοντες αντί λαβών· δύο
«cheese-pots» (πρβλ., π.χ., Vagnetti, Christopoulou & Tzedakis 1989, 62-63·
Vagnetti 1996, 31-32· Nowicki 2002, 54, 59, εικ. 32· Papadatos 2008, 262,
εικ. 15.4f, 265· Tomkins 2007, 44, εικ. 1.15.2-3)·8 αρκετά «ωτία» με οριζόντιο
τρήμα, κάτω από το χείλος ανοιχτών αγγείων (πρβλ., π.χ., Manteli 1992, εικ. 2-3,
πίν. 1.b-d· Di Tonto 2011, εικ. 2.6c)· και μια ταινιωτή λαβή με οπή στη ράχη
(πρβλ. Vagnetti 1972-73, εικ. 59.5· Nowicki 2002, εικ. 30.21· Μαντέλη 2006,
14· Tomkins 2007, 39, εικ. 1.13).
Γ. Τελική Νεολιθική IV/ΠΜ Ι ή Πρώιμη Πρωτομινωική Ι
Αντιστοιχεί στο EM I (‘Sub-Neolithic’) υλικό του Tomkins (Tomkins 2007,
44-48, πίν. 1.6) και περιλαμβάνει δύο ομάδες:
1. Όστρακα από καλής ποιότητας αγγεία (εικ. 4α) μέσου και μικρού μεγέθους.
Ο πηλός τους είναι καλοψημένος, τεφρός/μελανός, με λεπτές λευκές και μελανές
προσμίξεις. Είναι πολύ στιλπνά και κοσμούνται ενίοτε με γραμμική στίλβωση.
Βρέθηκαν στις τομές που προαναφέρθηκαν στα Σιόπατα, έχουν ανιχνευτεί όμως
επιφανειακά και αλλού, στην ίδια ευρύτερη περιοχή και στο υπόλοιπο νησί. Δια-
κρίνονται τέσσερις τουλάχιστον φιάλες με κερατοειδείς αποφύσεις στο χείλος και
υποκείμενο ωτίο με οριζόντια διάτρηση ή ταινιωτή λαβή (βλ. και Kopaka 1998,
εικ. 312· πρβλ., π.χ., Μαρινάτος 1930, εικ. 6· Μόρτζος 1972· Betancourt &
Μαρινάτου 2000, 191, εικ. 11.12· Alexiou & Warren 2004, 69:69, εικ. 21.69,
πίν. 40d, 41a, 110a· Tomkins 2007, 46, εικ. 1.16.3).
8 Bλ. επίσης, μεταξύ πολλών άλλων, Coleman 1977, 17-8, πίν. 84A-D (Κέα)· Katsarou &
Schilardi 2004, 39, εικ. 10.1-8 (Πάρος)· Σάμψων 1987, 30 (Καλυθιές, Ρόδος) και 88 (Παρ-
θένι, Λέρος)· 1988, 96, 100, 102, εικ. 59, πίν. 62 (Γυαλί)· 1993, 129, 166, 184-185, 231,
εικ. 121.5-8, 14, 16, 187-188, 211.2, 212.31, πίν. 159-160 (Σκοτεινή, Θαρρούνια)· Benzi
2008, 96, εικ. 37 (Κάλυμνος).
36
Κατερινα ΚοΠαΚα & εΥθΥμησ θεοΥ

37
νεολιθιΚα αΠο τη γαΥδο
Εικ. 3 : Σχέδια αγγείων της ΤΝ ΙΙΙ/ΙV από τα Σιόπατα.
Η ομάδα συγκρίνεται με τα γαυδιώτικα αγγεία (φιάλες με αποφύσεις, κύπελλα
με πόδι, πυξίδα με κυλινδρικό καπάκι κ.ά.) που εκτίθενται σήμερα στο Μου-
σείο Χανίων. Προήλθαν από σωστική ανασκαφή της ΚΕ′ Εφορείας στον Κόρφο,
εγγράφονται κυρίως στον τύπο Παρτίρων, και έχουν χρονολογηθεί στην τελική
νεολιθική περίοδο (Δροσινού 2006, εικ. 10-13· βλ. και Betancourt 2008, 66,
εικ. 5.27, 67, εικ. 5.30).
2. Πολλά όστρακα κοινής κεραμεικής από τη Γαύδο και τη Γαυδοπούλα παρα-
πέμπουν μάλλον σε μια επίσης μεταβατική ΤΝ IV/ΠΜ Ι ή πρώιμη ΠΜ Ι φάση
(εικ. 4β). Ανήκουν σε αγγεία ποικίλων μεγεθών, από πηλό με λιγότερες καστα-
νέρυθρες πηλιτικές και πιο πολλές λευκές και μελανές πυριτικές προσμίξεις και
μαρμαρυγία, που δείχνει μια βελτίωση των τεχνικών όπτησης. Έχουν πορτοκα-
λέρυθρες, καστανέρυθρες ή ανοιχτές καστανές επιφάνειες, και σχεδόν καθόλου
πυρήνα. Κάποια σώζουν αβαθή βουρτσωτή διακόσμηση –πολύ οικεία στο μετέ-
πειτα ΠΜ υλικό της Γαύδου (Κόπακα & Παπαδάκη 2006, 69-70, πίν. 1.3-4),

38
Κατερινα ΚοΠαΚα & εΥθΥμησ θεοΥ
α

39
νεολιθιΚα αΠο τη γαΥδο
Εικ. 4 : Κεραμεική της ΤΝ ΙV/ΠΕΧ Ι ή πρώιμης ΠΕΧ Ι από τα Σιόπατα,
α. Πρώτη ομάδα β. Δεύτερη ομάδα.
β
όσο και της Κρήτης–,9 ενώ λίγα φέρουν πλαστικές σχοινοειδείς ταινίες (πρβλ.
Papadatos 2008, 264, για μια διαφορετική πλαστική διακόσμηση). Διακρίνονται:
πιθοειδή (πρβλ. Papadatos 2008, 263-264)· μικρές λεκανίδες και φιάλες με
καμπύλα τοιχώματα – η μία με επίπεδο χείλος (πρβλ. Wilson 2007, εικ. 2.4.3-
4)· αμφικωνικές βάσεις ή «καρποδόχες»· ένα κλειστό αγγείο με μακρύ κυλινδρικό
λαιμό (πρβλ. Papadatos 2008, εικ. 15.6b· Wilson 2007, εικ. 2.4.6)· και λαβές
ελλειπτικής διατομής. Εδώ θα πρέπει να εγγράφονται, επίσης, δύο συνανήκοντα
κομμάτια πήλινης «χοάνης» από τη Γαυδοπούλα (βλ. παρακάτω).
λιθοτεχνιεσ
Τα πυκνά νεολιθικά εργαλεία αποκρουσμένου και λειασμένου λίθου από την
επιφανειακή έρευνα στον Κάβο και τις ανασκαφικές τομές στα Σιόπατα μελέτησε
προκαταρκτικά η Λία Καρίμαλη,10 η οποία αναφέρει:
• Στον Κάβο (εικ. 5α), συλλέχθηκαν 300 περ. λαξευμένα τέχνεργα, λίγα σε
μικρές κροκάλες/βότσαλα και πολλές φλοιώδεις φολίδες, αλλά όχι λεπί-
δες. Ελάχιστοι είναι οι πυρήνες φολίδων, και λίγες οι επιμήκεις φολίδες
και μικρολεπίδες – αποκρούσματα και εργαλεία με επεξεργασία. Όλα είναι
κατασκευασμένα in situ, από ντόπιο μαύρο λεπτόκοκκο πυριτόλιθο. Έχουν
τοπικό, ομοιόμορφο και επινοητικό τεχνολογικό χαρακτήρα, βασισμένο στην
9 Βλ., π.χ., Mosso 1908, εικ. 36.1-2· Warren, Tzedhakis & Greig 1974, 321-324, πίν. 52d, 53·
Vagnetti 1972-73, εικ. 30.3, 58.8, 60.26, 82.1, 86.1,3-6, 87.1-4, 102· Wilson 2007, 54, εικ.
2.3.4-5· Tomkins 2007, 46, εικ. 1.16.1· Betancourt 2008, 64· Hood & Cadogan 2011, 28-30
(με συζήτηση και αναφορές σε ενδείξεις για την ΤΝ-ΠΕΧ από την Κρήτη, το ευρύτερο Αιγαίο και
την Ανατολική Μεσόγειο)· Πυλαρινού & Βασιλάκης 2010, 278-279, εικ. 8-9, 14· di Tonto, υπό
δημοσίευση.
10 Από τον Κάβο και τα Σιόπατα προήλθαν, επίσης, παλαιολιθικά και μεσολιθικά εργαλεία (π.χ.
λιάνιστρα), τα οποία μελετά ο Χ. Ματζάνας (βλ. παραπάνω, σημ. 4).

αυστηρή ανακύκλωση (οικονομία;) της πρώτης ύλης. Παράγονται έτσι ατυ-
πικά εργαλεία, που περιλαμβάνουν κυρίως οδοντωτά ή φολίδες με εγκοπή,
με ρύγχος, και με επεξεργασμένες ακμές – και ένα μικρολιθικό στρογγυλό
ξέστρο, και το στέλεχος δρεπανιού με ράχη. Συλλέχθηκαν, επίσης, οκτώ του-
λάχιστον λειασμένα τέχνεργα: ανάμεσά τους, ένας ακέραιος μικρός πέλεκυς
με συμμετρικές ακμές, και τρία-τέσσερα ανάλογα εργαλεία σε δεύτερη χρήση,
κατά την οικεία τοπική πρακτική της ανακύκλωσης που προαναφέρθηκε.
Γενικά, οι λιθοτεχνίες του Κάβου έχουν έναν «αρχαϊκό» χαρακτήρα, που
συνάδει μάλλον με την παρουσία πιο πρώιμων (παλαιολιθικών/μεσολιθικών)
εργαλείων στη θέση και στην περιοχή.
• Στα Σιόπατα, οι ανασκαφικές τομές έδωσαν 37 λαξευμένα εργαλεία (εικ. 5β)
– και ένα μεγάλο κόνδυλο μαύρου πυριτόλιθου που χρησιμοποιήθηκε ως
κρουστήρας. Εκτός από φολίδες, εδώ υπάρχουν και λεπίδες, από ντόπιο
πυριτόλιθο αλλά και αρκετές από μηλιακό οψιανό. Ενδιαφέρον είναι το στέ-
λεχος πυριτολιθικού δρεπανιού που σώζει, εκτός από τα ίχνη χρήσης, και
κατάλοιπα ρητίνης από τη στειλέωσή του (Papoulia & Chriazomenou 2013,
357-358·11 και Chriazomenou, Papoulia & Kopaka 2014).
Βιοτεχνική παραγωγή;
Εκμετάλλευση χαλκού στον Κάβο;12
11 Στο άρθρο παρουσιάζονται και συζητούνται εν γένει οι λιθοτεχνίες από τις τομές στα Σιόπατα.
12 Για χαλκούχα μεταλλεύματα στη Γαύδο, βλ. την πρώιμη αναφορά και χημική ανάλυση στο
Mosso 1910, 292, 296-297· καθώς και τη σημείωση του χημικού Ι. Βαμβακά στο Hazzidakis
1912/13, 47, για μια σύγκριση της σύστασης του χαλκού των εγχειριδίων από το σπήλαιο του
Αρκαλοχωρίου με αυτήν σε αποθέσεις στη Γαύδο, την Κυδωνία, το Σέλινο και αλλού. Βλ. και
Branigan 1968, 52· Muhly 2008, 36.
40
Κατερινα ΚοΠαΚα & εΥθΥμησ θεοΥ
Εικ. 5 : Λιθοτεχνίες. α. Κάβος. Φολίδες, λειασμένα
εργαλεία, β. Σιόπατα. Λεπίδες οψιανού και φολίδα με
κατάλοιπα ρητίνης (φωτ. Ε. Χρειαζομένου, μεγ. 20x).
α
β

41
νεολιθιΚα αΠο τη γαΥδο
Εικ. 6 : α-β. Κάβος. Εμφανίσεις χαλκού
κάτω από την εγκατάσταση, και
χαλκούχος πρώτη ύλη (;) in situ,
γ. Η «χοάνη» από τη Γαυδοπούλα.
Φυσικές εμφανίσεις χαλκού σε
άμεση γειτνίαση με τον νεολιθικό Κάβο
και συγκέντρωση κομματιών χαλκούχων
λίθων (πρώτης ύλης;) κατά χώραν στην
εγκατάσταση (εικ. 6α-β) μαρτυρούν
την αρχαία, πιθανόν ήδη νεολιθική
εξόρυξη και ίσως και εκκαμίνευση του
μετάλλου.13 Την πρόταση αυτή μοιάζει
να στηρίζει, έμμεσα, ένα εξαιρετικό επι-
φανειακό εύρημα, από τη συνάδελφο
Παρασκευή Δροσινού, όχι στη Γαύδο
αλλά στη Γαυδοπούλα, στις συνάφειες
της ΤΝ IV/ΠΜ Ι ή της πολύ πρώιμης
ΠΜ Ι που προαναφέρθηκαν (εικ. 4β
κάτω δεξιά). Πρόκειται για δύο κομμάτια «χοάνης» ή άλλου χονδρού πήλινου
σκεύους με συμπαγές υπόλειμμα χαλκού στο εσωτερικό (Δροσινού & Κόπακα
υπό δημοσίευση).14
13 Πληθαίνουν σήμερα και στην Κρήτη οι αναφορές σε μεταλλουργικές δραστηριότητες στην
όψιμη νεολιθική περίοδο (βλ., π.χ., Betancourt 2006, 179-180· Catapotis, Bassiakos &
Papadatos 2011).
14 Για πρώιμες χοάνες και σχετικές μαρτυρίες από το Αιγαίο και την Κρήτη, βλ., μεταξύ άλλων,
Coleman 1977, 4, πίν. 22, 66· Renfrew 2003, εικ. 8.4, πίν. 8.10-11 (περ. 40 όστρακα με επικα-
θίσεις χαλκού [copper incrustations] από τους Σιταγρούς)· Betancourt & Muhly 2007· Doonan,
Day & Dimopoulou-Rethemiotaki 2007, 104-105.
α
β
γ

Εξάλλου, αμέσως βόρεια του νεολιθικού Κάβου, στη θέση με το σημαίνον
τοπωνύμιο Λαύριο διανοίγεται ένα, μάλλον αρχαίο, μεταλλείο. Σύμφωνα με
μαρτυρίες των ντόπιων, τον προηγούμενο αιώνα από αυτό γινόταν βιομηχανική
εξόρυξη – με το μετάλλευμα να φορτώνεται, φαίνεται, απευθείας στο πλοίο.
Όπτηση αγγείων σε ανοιχτή φωτιά στα Σιόπατα;
Μια χαμηλή κυκλική λιθοκατασκευή διαμ. 2,92 x μέγ. ύψ. 0,35-0,67 μ. (εικ.
7) που καθαρίστηκε στα Σιόπατα, δίπλα στη σειρά των έγκοιλων/βραχοσκεπών
και τις τομές με την ΤΝ III/IV και ΤΝ IV/ΠΜ I κεραμεική, είναι ίσως το υπόλειμ-
μα της διαβρωμένης κρηπίδας ενός κεραμεικού καμινιού ανοιχτής φωτιάς. Τα
πιο όψιμα από τα καμένα όστρακα αγγείων που βρέθηκαν στην επίσης μαυρι-
σμένη από τη φωτιά άνω επιφάνεια της δομής ανήκουν στις πρώτες φάσεις της
ΠΕΧ. Παρά τη μορφολογική ιδιαιτερότητα της υπερυψωμένης και συμπαγούς
αυτής κατασκευής, δύσκολα μπορεί κανείς να σκεφτεί κάποια άλλη χρήση της.
Μια δεύτερη εξάλλου ανάλογη κρηπίδα που έχει ανιχνευτεί στην ίδια ευρύτερη
περιοχή απέδωσε και πάλι ικανή κεραμεική της ΤΝ/ΠΕΧ περιόδου. Εάν η υπό-
θεση αυτή ευσταθεί, πρόκειται για δύο από τις πιο πρώιμες γνωστές τέτοιες (οικο)
βιοτεχνικές δομές στο Αιγαίο.15
σΥζητηση
Η μελέτη της νεολιθικής Γαύδου συμπλέει με το αφυπνισμένο σημερινό ενδια-
φέρον για τους πολιτισμικούς ορίζοντες της εποχής αυτής στην Κρήτη (βλ. την
πρόσφατη συστηματική σύνθεση στο Nowicki 2014), και διευρύνει τη γνώση μας
για την τότε ζωή και δραστηριότητα και στα δύο νησιά.
15 Για τη Μέση Ανατολή της νεολιθικής και της χαλκολιθικής περιόδου, βλ. Hansen Streily 2000,
με βιβλιογραφία.
42
Κατερινα ΚοΠαΚα & εΥθΥμησ θεοΥ
Εικ. 7 : Σιόπατα. Κρηπίδα κεραμεικού καμινιού (;).

43
νεολιθιΚα αΠο τη γαΥδο
Η έρευνά μας ενσωματώνει τη Γαύδο στη νεολιθική εποχή: μάλλον ήδη στη
μέση, εάν η χρονολόγησή μας του υλικού από τον Κάβο είναι σωστή,16 όσο και
στη νεότερη και την τελική της περίοδο. Ανιχνεύει εμπεδωμένες, εξωστρεφείς νεο-
λιθικές γαυδιώτικες κοινότητες και αναδεικνύει αναλογίες των πιο όψιμων από
αυτές με εκείνες που πλημμύρισαν την 4η χιλιετία τα νησιά του Αιγαίου και την
Κρήτη (βλ. και Papadatos & Tomkins 2013· πρβλ., για την Πρώιμη Νεολιθική,
Kotsakis 2008) μέχρι τις ακτές του Λιβυκού, και έφτασαν ακόμη και σε περι-
οικίδες νήσους της – στο Κουφονήσι, στη Χρυσή (Nowicki 2002, εικ. 1, 2008,
εικ. 13.1-4, 218-220, εικ. 13.20-22), στη Ντία (Κόπακα 2012, 451-452).
Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα που παρουσιάζονται εδώ φωτίζουν, επιπλέ-
ον, αρχαιότατα και σημαντικά κεφάλαια του υλικού πολιτισμού της Γαύδου.
Επιβεβαιώνουν διαχρονικά γνωρίσματά του, όπως είναι η επίμονη ανακύκλωση
των τοπικών πρώτων υλών και άλλες «συντηρητικές» τεχνολογικές και αισθητικές
ντόπιες προτιμήσεις. Δείχνουν, όμως, και μια ικανότητα γρήγορης αφομοίωσης,
για παράδειγμα μορφολογικών και κατασκευαστικών στοιχείων από κρητικές
και ευρύτερες αιγαιακές κεραμεικές παραδόσεις, έως και καινοτομιών,17 κυρίως,
πιθανότατα, στον τομέα της πρώιμης μεταλλουργικής δραστηριότητας. Παρέ-
χουν, τέλος, στην έρευνά μας έναν σημαντικό ενδιάμεσο κρίκο στην αλυσίδα της
προϊστορικής πολιτισμικής ακολουθίας στο νησί, από τους παλαιολιθικούς και
μεσολιθικούς στους, αρκετά πρώιμους ίσως, νεολιθικούς του ορίζοντες.
ΒιΒλιογραφια
Γαλανίδου, N., 2011. Η ανασκαφή μιας ανασκαφής: Ο νεολιθικός Κατσαμπάς μισόν
αιώνα μετά την αποκάλυψή του. Ανάσκαμμα, 5, σ. 33-52.
Δημάκη, Σ., 1994. Προϊστορικοί οικισμοί στη Βόρεια Φθιώτιδα. Στο: Θεσσαλία. Δεκαπέ-
ντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, 1975-1990. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Λυών,
17-22 Απριλίου 1990, τόμ. Α′. Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, σ. 91-102.
Δροσινού, Π., 2006. Λήμμα «Γαύδος». Στο: Μ. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη & Β. Νινιού-
Κινδελή (επιμ.), Αρχαίοι Τόποι και Μνημεία: Νομός Χανίων. Χανιά.
Δροσινού, Π. & Κόπακα, K., υπό δημοσίευση. Γαυδοπούλα (‘Μικρή Γαύδος’). Μια
προκαταρκτική πολιτισμική περιήγηση. Στο: ΙA′ Κρητολογικό.
Κόπακα, Κ., 2000. Επιφανειακή έρευνα στη Γαύδο. Προσεγγίσεις ενός οριακού νησιω-
τικού μικρόκοσμου. Στο: Η′ Κρητολογικό, τόμ. Α1, σ. 63-74.
Κόπακα, Κ., 2002. Aπό τη ζωή μιας προϊστορικής (;) λέξης: ka-u-da και τα προϊόντα της
γης της Γαύδου. Στο: Λ. Τζεδάκη-Αποστολάκη (επιμ.), Σήμα Mενελάου Παρλαμά.
Ηράκλειο: Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, σ. 191-229.
16 Η πρόταση αυτή, που θα επιβεβαιωθεί με τη συστηματική δημοσίευση κρητικών συνόλων της
μέσης νεολιθικής όπως εκείνου από το Γεράνι (Τzedakis 1980· βλ. και Tomkins 2007, 25),
μετριάζει τον «στατικό» χαρακτήρα που αποδίδεται εν γένει στις πρώιμες περιόδους της νεο-
λιθικής στην Κρήτη, και προτρέπει σε μια πιο εντατική και στοχευμένη αναζήτησή τους στη
μεγαλόνησο.
17 Για τη νησιωτική ταυτότητα των γαυδιώτικων κοινοτήτων και τη διαχρονική αίσθηση απομόνω-
σης αλλά και τη ζωτικής σημασίας επικοινωνία και αλληλεπίδραση με τους κόσμους πέρα από
τη θάλασσα, βλ. Kopaka 2005, ιδίως 98-100.

Κόπακα, Κ., 2012. Επιφανειακή έρευνα στη νήσο Ντία. Προκαταρκτικές εκθέσεις των
περιόδων 2010 και 2012. Αριάδνη, 18, σ. 435-469.
Κόπακα, Κ., υπό δημοσίευση. Μικροί τόποι, σημαντικά ζητήματα πολιτισμού. Το
αρχαιολογικό παράδειγμα της Γαύδου. Στο: ΙΑ′ Κρητολογικό.
Κόπακα, Κ., Δροσινού, Π. & Χριστοδουλάκος, Γ., 1994/6. Επιφανειακή έρευνα στη
Γαύδο. Κρητική Εστία, 5, σ. 242-244.
Κόπακα, Κ. & Ματζάνας, Χ., 2011. Πρώιμα θαλάσσια ταξίδια στο Αιγαίο και την
Κρήτη. Σκέψεις με αφορμή τις εργαλειοτεχνίες αποκρουσμένου λίθου από τη νήσο
Γαύδο. Στο: ΙΑ′ Κρητολογικό, τόμ. Α1, σ. 43-82.
Κόπακα, Κ. & Παπαδάκη, Χ., 2006. Προϊστορική κεραμεική από τη Γαύδο. Tο
παράδειγμα μιας μικρονησιωτικής βιοτεχνικής παραγωγής. Στο: Θ′ Κρητολογικό,
τόμ. A1, σ. 63-78.
Μαντέλη, Κ., 2006. Τελετουργική χρήση του Ιδαίου Άντρου ήδη από τη Nεολιθική
εποχή; Στο: Ο Μυλοπόταμος από την Αρχαιότητα ως Σήμερα, τόμ. III, σ. 11-19.
Μαρινάτος, Σ., 1930. Ανασκαφαί εν Κρήτη. ΠΑΕ, σ. 91-99.
Μόρτζος, Χ., 1972. Πάρτιρα, μία πρώιμος μινωική ομάς. Επετηρίς Επιστημονικών
Ερευνών του Πανεπιστημίου Αθηνών, 3, σ. 386-421.
Πυλαρινού, Δ. & Βασιλάκης, Α., 2010. Ανασκαφή οικισμού Τελικής Νεολιθικής και
Πρώιμης Προανακτορικής στο Γάζι. Προκαταρκτική έκθεση 2006, 2008. Στο: ΑΕΚ,
1, σ. 276-284.
Σάμψων, Α., 1987. Η Νεολιθική περίοδος στα Δωδεκάνησα. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού.
Σάμψων, Α., 1988. Η Νεολιθική κατοίκηση στο Γυαλί της Νισύρου. Αθήνα: Ευβοϊκή
Αρχαιόφιλος Εταιρεία.
Σάμψων, Α., 1993. Σκοτεινή Θαρρουνίων. Το σπήλαιο, ο οικισμός και το νεκροταφείο.
Αθήνα: Κωνσταντόπουλος.
Alexiou, S. & Warren, P., 2004. The Early Minoan Tombs of Lebena, Southern Crete.
SIMA 30. Sävedalen: Paul strm.
Benzi, M., 2008. A forgotten island: Kalymnos in the Late Neolithic period. Στο:
P. P. Betancourt (επιμ.), The Bronze Age Begins: The Ceramics Revolution of Early
Minoan I and the New Forms of Wealth that Transformed Prehistoric Society. Phil-
adelphia: INSTAP Academic Press.
Betancourt, P. P., 2006. Discussion of the workshop and reconstruction of the
smelting practices. Στο: P. P. Betancourt (επιμ.), The Chrysokamino Μetallurgy
Workshop and its Territory. Hesperia Supplement 36. Princeton: ASCSA Publi-
cations, σ. 179-189.
Betancourt, P. P. & Μαρινάτου, N., 2000. Το σπήλαιο της Αμνισού. Η έρευνα του
1992. Αρχ.Εφ., 139, σ. 179-236.
Betancourt, P. P. & Muhly, J. D., 2007. The crucibles from the Aghia Photia cem-
etery. Στο: P. M. Day & R. C. P. Doonan (επιμ.), Metallurgy in the Early Bronze
Age Aegean. Shefeld Studies in Aegean Archaeology, 7. Oxford: Oxbow Books,
σ. 146-153.
Branigan, K., 1968. Copper and Bronze Working in Early Bronze Age Crete. SIMA
19. Gteborg: P. strm.
44
Κατερινα ΚοΠαΚα & εΥθΥμησ θεοΥ

45
νεολιθιΚα αΠο τη γαΥδο
Broodbank, C., 1999. Colonization and conguration of the insular Neolithic of the
Aegean. Στο: P. Halstead (επιμ.), Neolithic Society in Greece. Shefeld Studies in
Aegean Archaeology, 2. Shefeld: Shefeld Academic Press, σ. 15-41.
Catapotis, M., Bassiakos, G. & Papadatos, Y., 2011. Reconstructing Early Cretan
metallurgy: Analytical evidence from Kephala Petras, Siteia. Στο: P. P. Betancourt
& S. C. Ferrence (επιμ.), Metallurgy: Understanding How, Learning Why, Studies
in honor of James D. Muhly. INSTAP Prehistory Monographs 29. Pennsylvania:
INSTAP Academic Press, σ. 69-78.
Chriazomenou, E., Papoulia, C. & Kopaka, K., 2014. Associating residues and wear
traces as indicators of hafting methods: A view from the chipped stone industries
from the island of Gavdos, Crete. Στο: J. Marreiros, N. Bicho & J. F. Gibaja
(επιμ.), International Conference on Use-Wear Analysis (Use-wear 2012). Cam-
bridge: Cambridge Scholars Publishing, σ. 714-726.
Coleman, J. E., 1977. Keos I. Kephala: A Late Neolithic Settlement and Cemetery.
Princeton: American School of Classical Studies at Athens.
Di Tonto, S., 2011. Domestic activities in the FN period at Phaistos. Στο: K. T.
Glowacki & N. Vogeikoff-Brogan (επιμ.), ΣΤΕΓΑ. The Archaeology of Houses and
Households in Ancient Crete. Hesperia Suppl. 44. Princeton: American School of
Classical Studies at Athens, σ. 15-25.
Di Tonto, S., υπό δημοσίευση. The earliest phase of the FN at Phaistos in a wider
Cretan context: New perspectives. Στο: Communities in Transition: The Circum-Ae-
gean Later Neolithic Stages (ca. 5000/4800-3200/3000 BC), Danish Institute at
Athens, 7-9/6 2013.
Doonan, R. C. P., Day, P. M. & Dimopoulou-Rethemiotaki, N., 2007. Lame excuses
for emerging complexity in Early Bronze Age Crete: The metallurgical nds from
Poros Katsambas and their context. Στο: P. M. Day & R. C. P. Doonan (επιμ.),
Metallurgy in the Early Bronze Age Aegean. Shefeld Studies in Aegean Archae-
ology, 7. Oxford: Oxbow Books, σ. 98-122.
Erkanal, H., Hauptmann, H., Şahoğlu, V. & Tuncel, R. (επιμ.), The Aegean in the
Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age. Proceedings of the International
Symposium, October 13th-19th 1997, Urla-İzmir (Turkey). Ankara: Ankara Uni-
versity, σ. 85-108.
Evans, J. D., 1964. Excavations in the Neolithic settlement at Knossos, 1957-60.
BSA, 59, σ. 132-240.
Furness, A., 1953. The Neolithic pottery of Knossos. BSA, 48, σ. 94-134.
Galanidou, N. & Manteli, K., 2008. Neolithic Katsambas revisited: Τhe evidence
from the house. Στο: Isaakidou & Tomkins (επιμ.) 2008, σ. 165-176.
Haggis, D. C., 1996. Archaeological survey at Kavousi, East Crete: Preliminary
report. Hesperia, 65, σ. 373-432.
Hansen Streily, A., 2000. Early pottery kilns in the Middle East. Paléorient, 26/2,
σ. 69-81.
Hazzidakis, I., 1912/13. An Early Minoan sacred cave at Arkalokhori in Crete. BSA,
19, σ. 35-47.
Hood, M. S. F. & Cadogan, G., 2011. Knossos Excavations 1957-61: Early Minoan.
BSA Supplement 46. London: British School at Athens.

Isaakidou, V. & Tomkins, P. (επιμ.), 2008. Escaping the Labyrinth: The Cretan
Neolithic in Context. Shefeld Studies in Aegean Archaeology, 8. Oxford: Oxbow
Books, σ.
Katsarou, S. & Schilardi, D. U., 2004. Emerging Neolithic and Early Cycladic settle-
ments in Paros: Koukounaries and Sklavouna. BSA, 99, σ. 23-48.
Κopaka, K., 1998. Gavdos. Στο: G. Touchais, B. Detournay, A. Philippa-Touchais
& Y. Varalis, Chronique des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en
1996 et 1997. BCH, 122, σ. 969-970.
Kopaka, K., 2005. Emporoi on the Mediterranean fringe: Trading for a living on the
small islands of Crete. Στο: R. Lafneur & E. Greco (επιμ.), EMPORIA. Aegeans
in the Central and Eastern Mediterranean, Proceedings of the 10th International
Aegean Conference, Athens, 14-18 April 2004. Aegaeum, 25. Liège: Université de
Liège, σ. 91-102.
Kopaka, K., 2007. Gavdos, Siopata. Στο: J. Whitley, S. Germanidou, D. Urem-Kotsou,
A. Dimoula, I. Nikolakopoulou, A. Karnava & D. Evely, Archaeology in Greece
2006-2007. AR, 53, σ. 121.
Kopaka, K., 2009. Gavdos. Siopata-Katalymata. Στο: C. Morgan, R. K. Pitt & T.
Whitelaw (επιμ.), Archaeology in Greece 2008-2009. AR, 55, σ. 99-100.
Kopaka, Κ. & Matzanas, C., 2009. Palaeolithic industries from the island of Gavdos,
near neighbour to Crete in Greece. Antiquity Project Gallery, 83/321. <http://
antiquity.ac.uk/projgall/kopaka321/index.html> (19.2.2014).
Kopaka, K. & Theou, E., υπό δημοσίευση. Gavdos, or living on the southernmost
Aegean island in the Neolithic cultural horizons. Στο: Communities in Transi-
tion: The Circum-Aegean Later Neolithic Stages (ca. 5000/4800-3200/3000 BC),
Danish Institute at Athens, 7-9/6 2013.
Kotsakis, K., 2008. A sea of agency: Crete in the context of the earliest Neolithic in
Greece. Στο: Isaakidou & Tomkins (επιμ.) 2008, σ. 49-72.
Levi, D., 1927. The southernmost bound of Europe (Gavdos, the island of Saint
Paul’s shipwreck). Art and Archaeology, 24, σ. 176-183.
Manteli, K., 1992. The Neolithic well at Kastelli Phournis in Eastern Crete. BSA,
87, σ. 103-120.
Mosso, A., 1908. Ceramica neolitica di Phaestos e vasi dell’epoca minoica primitiva.
MonAnt, 19, σ. 141-218.
Mosso, A., 1910. The Dawn of Mediterranean Civilization. London: T. Fisher Unwin.
Muhly, J. D., 2008. An introduction to Minoan archaeometallurgy. Στο: I. Tzachili
(επιμ.), Aegean Metallurgy in the Bronze Age. Athens: Τα Πράγματα, σ. 35-41.
Nowicki, K., 2002. The end of Neolithic in Crete. AEA, 6, σ. 7-72.
Nowicki, K., 2008. The Final Neolithic (Late Chalcolithic) to Early Bronze Age transi-
tion in Crete and the southeast Aegean islands: Changes in settlement patterns
and pottery. Στο: Isaakidou & Tomkins (επιμ.) 2008, σ. 201-228.
Nowicki, K., 2014. Final Neolithic Crete and the Southeast Aegean. Berlin: Walter
de Gruyter.
Papadatos, Y., 2008. The Neolithic-Early Bronze Age transition in Crete. Στο:
Isaakidou & Tomkins (επιμ.) 2008, σ. 258-272.
Κατερινα ΚοΠαΚα & εΥθΥμησ θεοΥ
46

νεολιθιΚα αΠο τη γαΥδο
47
Papadatos, Y. & Tomkins, P., 2013. Trading, the longboat and cultural interaction
in the late FN-early EB I Aegean. The view from Kephala Petras, East Crete. AJA,
117/3, σ. 353-381.
Papoulia, C. & Chriazomenou, E., 2013. Insular yet mobile. Preliminary thoughts
on the FN/EBA chipped stone industries from the island of Gavdos, Crete. Στο:
L. Bombardieri, A. D’Agostini, G. Guarducci, V. Orsi & S. Valentini (επιμ.), SOMA
2012. Identity and Connectivity: Proceedings of the 16th Symposium on Mediter-
ranean Archaeology, Florence, Italy, 1-3 March 2012, I. BAR-IS 2581. Oxford:
Archaeopress, σ. 355-364.
Pendlebury, J. D. S., [1935] 1963. The Archaeology of Crete. An Introduction. New
York: Biblo & Tannen.
Renfrew C., 2003. The nds: Crucible fragments and sherds with indications of
metal working. Στο: E. S. Elster & C. Renfrew (επιμ.), Prehistoric Sitagroi: Excava-
tions in Northeast Greece, 1968-1970, 2: The Final Report. Monumenta Archaeo-
logica 20. Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology, σ. 323-324.
Tomkins, P., 2007. Neolithic: Strata IX-VIII, VII-VIB, VIA-V, IV, IIIB, IIIA, IIB, IIA
and IC Groups. Στο: Ν. Momigliano (επιμ.), Knossos Pottery Handbook, I: Neo-
lithic and Bronze Age (Minoan). British School at Athens Studies, 14. London:
British School at Athens, σ. 9-48.
Tomkins, P., 2008. Time, space and the reinvention of the Cretan Neolithic. Στο:
Isaakidou & Tomkins (επιμ.) 2008, σ. 21-48.
Tzedakis, Y., 1980. La Grotte de Gerani et la céramique néolithique en Crète occiden-
tale. Διδακτορική διατριβή: Université de Paris I.
Vagnetti, L., 1972-73. L’insediamento neolitico di Festòs. ASA, 34-35, σ. 7-138.
Vagnetti, L., 1996. The Final Neolithic: Crete enters the wider world. Cretan Studies,
5, σ. 29-39.
Vagnetti, L., Christopoulou, A. & Tzedakis, Υ., 1989. Saggi negli strati neolitici. Στο:
Y. Tzedakis & A. Sacconi (επιμ.), Scavi a Nerokourou, Kydonias. Roma: Edizioni
dell’Ateneo, σ. 9-97.
Wace, A. J. B. & Thompson, M. S., 1912. Prehistoric Thessaly. Being Some Account
of Recent Excavations and Explorations in North-Eastern Greece from Lake Kopais
to the Borders of Macedonia. Cambridge: Cambridge University Press.
Warren, P., Tzedhakis, J. & Greig, J. R. A., 1974. Debla. An Early Minoan settle-
ment in Western Crete. BSA, 69, σ. 299-342.
Wilson, D. E., 2007. Early Prepalatial (EM I-EM II): EM I Well, West Court House,
North-East Magazines and South Front Dumps. Στο: N. Momigliano (επιμ.),
Knossos Pottery Handbook, I: Neolithic and Bronze Age (Minoan). British School
at Athens Studies, 14. London: British School at Athens, σ. 49-78.

Κατερινα ΚοΠαΚα & εΥθΥμησ θεοΥ
48
nEoLithiC from gAvdos
KAt Eri nA Ko p AK A & Eft h im i s thE o u
This paper presents the preliminary results of the study of the Neolithic
ndings from the archaeological survey and excavation on Gavdos focusing
on aspects of the island’s rich material production, probably already in
Middle Neolithic, in Final Neolithic III/IV and the transition to or the early
stages of EΒΑ I. We discuss, briey, issues of settlement/habitation forms
and periodisation, pottery and lithic assemblages, and make suggestions on
early copper exploitation and perhaps pottery ring. Cultural features which
emerge thus include both local particularities and similarities with Crete and
the wider Aegean. These imply introvert and “conservative” but also outgoing
technological and aesthetic trends, and reect the dynamic –and essential–
interactions of those insular Neolithic communities with worlds beyond the sea.
They also provide an important chronological link with Gavdos’s Palaeolithic
and Mesolithic horizons.