Dietrich von Hildebrand: Konteksty pedagogiczne kategorii wartości i cnoty

Abstract

Artykul ma celu wydobycie pedagogicznych implikacji z koncepcji wartości oraz komplementarnego wobec niej pojecia cnoty w ujeciu Dietricha von Hildebranda. W pierwszej cześci artykulu zarysowana zostala szeroka panorama dorobku Hildebranda. W drugiej – omowiono jego koncepcje wartości w kontekście tradycji realistycznej fenomenologii. Trzecia cześc wskazuje na sfere cnot jako niezbywalny obszar realizacji wartości moralnych. W cześci czwartej postulowana jest zaleznośc koncepcji wychowania od zalozen antropologiczno-etycznych. W tej perspektywie z Hildebrandowskich koncepcji wartości i cnoty wynikają wysokie wymagania pod adresem wychowawcow.

Full text

!"#$%&#'('!)*+!,-#
!"(./01',23'3(110!","()21'
SPI Vol. 19, 2016/1
ISSN 2450-5358
e-ISSN 2450-5366
4567''89:8;<<=>?@6:;98A:8:99=
@ , - 0 & ' B , C D ( 0 ! . * , $
$,30D(,'6E2,"(,2%D'-'B!,$)-(0
4(0"!(.F'G)2'H(/30I!,237'B)2"0$1"#'
+03,E)E(.*20'$,"0E)!(('-,!")J.('('.2)"#
4(0"!(.F'G)2'H(/30I!,237'@03,E)E(.,/'K)2"0L"'
)M'N,/%0',23'N(!"%0'K,"0E)!#
?O5P 'BQRKS5PT
!"#$%&'()*$#!'( +),$ !-
*-.(/$"!0*.'(1-.#"-),(2$*(
3-04.5"!*4'(6.*$/.*$0$-
7-!(".!0-8#+)9*!
BTUP5V4?
2!0:.'(2-"#:.'(/$"!0(
.4:)!#-$*'(1-.#"-),(2$*(
3-04.5"!*4'(".!0-8#(;,.-
*$/.*$0$7+
W?XV BX
<"#+=:>(/!().0:( +4$5+)-.(;.4!7$7-)9*+),(-/;0-=!)?-(9(=$*).;)?-( !"-
#$%)-($"!9(=$/;0./.*#!"*.7$( $5.)(*-.?(;$?@)-!()*$#+( (:?@)-:(1-.#"--
),!(2$*(3-04.5"!*4!A(B(;-." 89.?()9@%)-(!"#+=:>:(9!"+8$ !*!(9$8#!>!(
89."$=!(;!*$"!/!(4$"$5=:(3-04.5"!*4!A(B(4":7-.?(C($/D -$*$(?.7$(
=$*).;)?@( !"#$%)-( (=$*#.=%)-.(#"!4+)?-(".!0-8#+)9*.?(6.*$/.*$0$7--A(
E"9.)-!()9@%&( 8=!9:?.(*!(86."@()*D#(?!=$(*-.95+ !0*+($589!"(".!0-9!-
)?-( !"#$%)-(/$"!0*+),A(B( )9@%)-()9 !"#.?( ;$8#:0$ !*!(?.8#( 9!0.F*$%&(
=$*).;)?-( +),$ !*-!( $4(9!>$F.G(!*#"$;$0$7-)9*$H.#+)9*+),A(B(#.?(
;."8;.=#+ -.(9(3-04.5"!*4$ 8=-),(=$*).;)?-( !"#$%)-(-()*$#+( +*-=!?I(
+8$=-.( +/!7!*-!(;$4(!4".8./( +),$ ! )D A
W?XV KX
E,.(!-/($6(#,.(!"#-)0.(-8(#$(.J#"!)#(#,.(;.4!7$7-)!0(-/;0-)!#-$*8( $6(
#,.( )$*).;#( $6( 2!0:.8( !*4( #,.( )$/;0./.*#!"+( *$#-$*( $6( 2-"#:.( !8(
)$*).-2.4(5+(1-.#"-),(2$*(3-04.5"!*4A(E,.(K"8#(;!"#(;".8.*#8(!( -4.(
;!*$"!/!( $6(3-04.5"!*4L8($:.2".A(E,.(8.)$*4(4-8):88.8(,-8()$*).;#(
$6(2!0:.(-*(#,.()$*#.J#($6(#,.(#"!4-#-$*($6(M.!0-8#(N,.*$/.*$0$7+A(E,.(

94
#,-"4(-4.*#-K.8(#,.(".!0/($6(2-"#:.8(!8(!*(-*!0-.*!50.(!".!($6(#,.(-/;0.-
/.*#!#-$*($6(/$"!0(2!0:.8A(E,.(6$:"#,(;$8#:0!#.8(#,.(4.;.*4.*).($6(#,.(
)$*).;#($6(.4:)!#-$*($*(#,.(!*#,"$;$0$7-)!0(!*4(.#,-)!0(!88:/;#-$*8A(O*(
#,-8(;."8;.)#-2.'(#,.(3-04.5"!*4-!*()$*).;#8($6(2!0:.8(!*4(2-"#:.8(;0!).(
,-7,(4./!*48($*(.4:)!#$"8A
P1"Y+
Niniejszy artykuł jest próbą aplikacji fenomenologicznej etyki
wartości, wwersji wypracowanej przez Dietricha von Hildebranda,
do dziedziny edukacji. Hildebrand rozwija oryginalną teorię na temat
istnienia istatusu wartości, wtym zwłaszcza wartości moralnych. Od
strony podmiotowej odpowiedź na wartość związana jest zpojęciem
cnoty, którą Hildebrand stawiał wcentrum swojej koncepcji etycznej
zanim jeszcze nastąpił współczesny renesans neoarystotelesowskiej
etyki cnoty. Zestawienie znaczenia tych dwóch pojęć niesie znaczące
implikacje dla teorii wychowania moralnego i, jak sądzę, może po-
zwolić wświeży sposób spojrzeć na etyczny wymiar edukacji1.
8:'X-Z!.*)J['H(/30I!,23,
Dietrich von Hildebrand był przede wszystkim lozofem ijego
najważniejsze książki są dziełami lozocznymi. Oprócz tego był
również płodnym autorem książek iartykułów otematyce religijnej,
co wynikało zgłęboko przeżytego przez niego nawrócenia wpo-
czątkach dorosłego życia. Przy tym sferę życia nadprzyrodzonego
opisywał przy użyciu kategorii lozocznych, natomiast jego teksty
lozoczne noszą silne piętno jego wiary. Na tych dwóch głównych
larach jego życia itwórczości opierała się także antynazistowska
publicystyka polityczna, którą uprawiał głównie na łamach czaso-
pisma „Der Christliche Ständestaat”. Poniższa kategoryzacja nie
1 Opewnym renesansie zainteresowania aksjologią pedagogiczną może świad-
czyć temat IX Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego: Ku życiu wartoś-
ciowemu. Idee– koncepcje– praktyki. Także sama koncepcja Hildebranda była
już przedmiotem rozważań pedagogów, jakkolwiek na dość dużym poziomie
ogólności: por. np. A.Molesztak, A.Tchorzewski, W.Wołoszyn, Wkręgu
wartości moralnych nauczyciela, Warszawa 1996, s.15–16, 55–56.

95
!"#$%&#'('!)*+!,-#
!"(./01',23'3(110!","()21'
powinna zatem przysłaniać niezwykłej spójności, cechującej całość
jego pisarskiej spuścizny.
Twórczość lozoczną Hildebranda otwiera praca doktorska,
zatytułowana Die Idee der Sittlichen Handlung (Idea działania moral-
nego), bardzo wysoko oceniona przez Edmunda Husserla i opubli-
kowana w 1916 roku wtrzecim tomie „Jahrbuch für Philosophie
und phänomenologische Forschung”. Kolejnym dziełem, opubliko-
wanym wroku 1922 w piątym tomie tegoż czasopisma, była praca
habilitacyjna Sittlichkeit und ethische Werterkentnis (Moralność ietycz-
ne poznanie wartości). W1930 roku opublikował Die Metaphysik der
Gemeinschaft, która, choć była książką ściśle lozoczną, dała teore-
tyczne podstawy jego późniejszej antytotalitarnej publicystyce (pol-
ski przekład Metazyka wspólnoty, 2012). W1932 roku opublikował
zbiór wykładów irozpraw Zeitliches im Lichte des Ewigen (Doczesność
wświetle wieczności). W1933 roku ukazały się Sittliche Grundhaltun-
gen, przetłumaczone na język angielski wroku 1950 jako Fundamen-
tal Moral Attitudes, apo polsku jako Fundamentalne postawy moralne
(Wobec wartości, 1982), których rozbudowaną wersją była e Art of
Living (wraz zAlice von Hildebrand, 1965), przetłumaczona także
na polski jako Sztuka życia (2002). Po wojnie w1950 roku ukazała się
Der Sinn philosophischen Fragens und Erkennens (Istota badania ipo-
znania lozocznego), pierwowzór późniejszej wersji angielskiej What
is Philosophy? (1960), przetłumaczonej następnie m.in. na niemiecki
(Was ist Philosophie? [1960], apóźniej jako pierwszy tom serii Ge-
sammelte Werke [1976]), atakże na polski Czym jest lozoa? (2012).
Najważniejsze późniejsze dzieła to: Christian Ethics (1953, wj. nie-
mieckim jako Christliche Ethik [1959], drugie wydanie zatytułowane:
Ethics [1972]), Die Menscheit am Scheideweg (1955– zbiór rozpraw
iartykułów rozszerzony wstosunku do Zeitliches im Lichte des Ewi-
gen), True Morality and Its Counterfeits (1955– drugie wydanie pod
tytułem Morality and Situation Ethics, 1966), Graven Images: Substi-
tutes for True Morality (1957), Man and Woman (1966), Das Wesen der
Liebe (1971, wj. angielskim: Nature of Love, [2009]), Ästhetik, t.1
(1977), Moralia (1980), Ästhetik, t.2 (1984).
Także pisarstwo religijne Hildebranda było przesiąknięte duchem
jego lozoi. Jako pierwszą należy tu wskazać wydaną w1927 roku
książkę Reinheit und Jungfräulichkeit, której tematem była analiza ka-
tolickiego rozumienia ideału czystości idziewictwa. Kolejna, zatytu-

96
łowana Die Ehe (Małżeństwo), została opublikowana wroku 1929.
W1931 roku ukazała się praca Das Katholische Berufsethos (Katoli-
cki etos zawodowy), awroku 1933 Liturgie und Persönlichkeit, nie-
dawno wydana wjęzyku polskim pod tytułem Liturgia iosobowość
(2014). W1940 roku Hildebrand pod pseudonimem Peter Ott wydał
książkę Die Umgestaltung in Christus... Über Christliche Grundhaltung
(wj.polskim: Przemienienie wChrystusie [1982]). Dzieła powojenne:
e New Tower of Babel (1954), e Sacred Heart. An Analysis of Hu-
man and Divine Aectivity (1965, wj. polskim: Serce: rozważania
ouczuciowości ludzkiej iuczuciowości Boga-Człowieka [1985]), Trojan
Horse in the City of God (1967, wj. polskim: Koń trojański wMieście
Boga [2006]), Die Enzyklika „Humanae Vitae” ein Zeichen des Wid-
erspruchs (1968), Zölibat und Glaubenskrise (1970), Der verwüstete
Weinberg (1973, wj. polskim: Spustoszona winnica [2006]).
Publicystykę polityczną Hildebranda, w której wyartykułował
on swoją wizję ratunku cywilizacji zachodniej przed nazizmem, ot-
wiera artykuł w„Reichspost” w1933 roku, zatytułowany Österreichs
grosse deutsche Stunde. W latach 1933–1938 Hildebrand redagował
czasopismo „Der Christliche Ständestaat”, w którym opublikował
wsumie 77 artykułów. W1934 roku napisał pośmiertną biograę
kanclerza Engelberta Dollfussa, zatytułowaną Engelbert Dollfuss. Ein
katholisher Staatsman. Ważnym artykułem, zamieszczonym wroku
1937 wpiśmie „Die Erfüllung”, był tekst Die Juden und das Christli-
che Abendland, który zawierał krytykę antysemityzmu.
Myśl Hildebranda nie traci do tej pory na aktualności, o czym
świadczą pojawiające się wciąż nowe tłumaczenia jego dzieł, nowe
wydania, atakże obszerna istale powiększająca się literatura sekun-
darna. Najważniejszym ośrodkiem wtym względzie jest amerykań-
ska fundacja e Hildebrand Project2, staraniem której ukazało się
tłumaczenie e Nature of Love oraz anglojęzyczna edycja antynazi-
stowskiej publicystyki Hildebranda My Battle Against Hitler Faith,
Truth, and Deance in the Shadow of the ird Reich, awprzygotowa-
niu są przekłady Aesthetics, t.1 i2, Morality and the Knowledge of Eth-
ical Values (rozprawa habilitacyjna) oraz Metaphysics and Community.
Jak widać zpowyższych zestawień, dzieła Hildebranda są również
sukcesywnie tłumaczone na język polski.
2 Zob. <http://www.hildebrandproject.org> (dostęp: 6.03.2016).

97
!"#$%&#'('!)*+!,-#
!"(./01',23'3(110!","()21'
;:'P,!")J.('-'$)2.0+.\('H(/30I!,23,
Jednym zgłównych źródeł koncepcji Hildebranda była tradycja
fenomenologii realistycznej, w nurcie której młody lozof zdoby-
wał swoją formację intelektualną. Wiązała się ona zpierwszą fazą
ruchu fenomenologicznego, której początek wyznaczała publikacja
Badań logicznych Husserla (1900/01). Wtym okresie wielu studen-
tów uniwersytetu monachijskiego, wtym Dietrich von Hildebrand,
za radą eodora Lippsa przeniosło się do Getyngi, by słychać wy-
kładów Husserla. Badania logiczne były polemiką zpozytywizmem
irelatywizmem oraz subiektywistycznym psychologizmem, którego
rozkwit przypadał na drugą połowę XIX wieku. Głosiły one hasło
„powrotu do rzeczy samych wsobie”, takich, jakimi jawią się nam
one wdoświadczeniu; były zatem odwrotem od idealizmu wstro-
nę obiektywizmu. Na powyższych założeniach metodologicznych
oparte były prace fenomenologów tzw. koła monachijskiego, takich
jak Max Scheler, Adolf Reinach, Alexander Pfänder iMoritz Geiger.
Gdy Husserl w1913 roku opublikował Ideen zu einer reinen Phäno-
menologie und phänomenologischen Philosophie3, które wyznaczały jego
zwrot ku fenomenologii transcendentalnej, zajmującej się głównie
zjawiskami świadomości, fenomenolodzy monachijscy nie poszli za
jego przykładem inadal rozwijali nurt fenomenologii realistycznej4.
Należący do ich grona Dietrich von Hildebrand już wswojej pra-
cy habilitacyjnej Sittlichkeit und ethische Werterkenntnis, opublikowanej
wroku 1922, opowiedział się za obiektywnym istnieniem wartości.
Temat ten, przewijający się przez całą jego twórczość, doczekał się bar-
dziej wyczerpującej eksploracji wklasycznym dziele Ethics z1953 roku.
Punktem wyjścia analiz Hildebranda jest pojęcie ważności czy też
doniosłości, które oznacza, że dany przedmiot staje się nam nieobo-
jętny, że może motywować naszą wolę lub odpowiedzi afektywne5.
Wtym kontekście wartość rozumiana jest jako jedna ztrzech katego-
rii ważności, skontrastowana zdwiema pozostałymi, czyli zkategorią
obiektywnego dobra dla osoby oraz kategorią tego, co subiektywnie
3 Por. E.Husserl, Idee czystej fenomenologii ifenomenologicznej lozoi, t.1,
przeł. D.Gierulanka, Warszawa 1967.
4 Por. np. J.Seifert, Introductory Essay, w: D.von Hildebrand, What Is Philoso-
phy?, New York 1991.
5 Por. D.von Hildebrand, Ethics, Chicago 1953, s.24.

98
zadowalające. Wartość oznacza to, co jest ważne samo wsobie, co
ztej racji domaga się naszej odpowiedzi. Odpowiadając na wartość,
osoba przekracza samą siebie itym samym się rozwija. Życie odpo-
wiedzią na wartość jest życiem moralnym wsensie ścisłym.
Natomiast to, co subiektywnie satysfakcjonujące (np. zapalenie
papierosa), nie posiada ważności samo w sobie, posiada ją jedynie
wodniesieniu do naszej przyjemności. Osoba poprzestając na tym, co
subiektywnie satysfakcjonujące, pozostaje zamknięta wkręgu włas-
nego egocentryzmu. Redukcja życia do tego poziomu jest wyrazem
hedonizmu lub pewnej postaci utylitaryzmu.
Trzecią istotną kategorią doniosłości jest obiektywne dobro dla
osoby, które polega na prowadzeniu do dobrostanu iszczęścia. Dą-
żenie do obiektywnego dobra dla osoby jest, zdaniem Hildebranda,
uzasadnione podmiotowym charakterem człowieka izwiązkiem tego
dobra zgodnością człowieka jako osoby. Dążenie do dobra dla osoby
odpowiada poziomowi etyki eudajmonistycznej. Jeśli chodzi orelację
pomiędzy wartością aobiektywnym dobrem dla osoby, wżyciu mo-
ralnym konieczne jest uwzględnienie obydwu tych kategorii ważno-
ści. Negacja odpowiedzi na wartość skutkuje bowiem sprowadzeniem
człowieka do sfery biologicznej, zaś negacja obiektywnego dobra dla
osoby– pozbawieniem jej podmiotowości icharakteru osobowego6.
W sferze wartości można zkolei wyróżnić dwa zasadnicze ich
rodzaje: wartości ontyczne oraz wartości jakościowe. Różni je między
innymi fakt, że wartości jakościowe posiadają odpowiadające im an-
tywartości, zaś wdziedzinie wartości ontycznych nie mamy do czy-
nienia zantywartościami. Poza tym wartości ontyczne wznacznie
większym stopniu są jednoznacznie powiązane ze swoim nosicielem,
zaś wartości jakościowe mogą być rozpatrywane woderwaniu od nie-
go. Hierarchia wartości ontycznych odpowiada hierarchii bytów. Na
samym dole hierarchii bytowej Hildebrand umieszczał sferę materii,
nad nią sferę witalną, którą zkolei znacznie przewyższa sfera osoby
duchowej. Na samym szczycie umieszczał natomiast sferę nadprzy-
rodzoną, sferę bytu absolutnego inieskończonego.
W obrębie wartości jakościowych można natomiast wyróżnić
poszczególne rodziny, czy też dziedziny wartości, które posiadają
6 Por. D.von Hildebrand, Kategorie ważności, w: Zfenomenologii wartości, red.
iprzekł. W.Galewicz, Kraków 1988, s.131–160; por. np. J.Galarowicz, Fe-
nomenologiczna etyka wartości, Kraków 1997, s.244nn.

99
!"#$%&#'('!)*+!,-#
!"(./01',23'3(110!","()21'
wspólny temat. Główne rodziny wartości tworzą wartości moralne,
intelektualne iestetyczne.. Pomiędzy wartościami moralnymi, taki-
mi jak hojność, pokora, czystość, sprawiedliwość imiłość występuje
szczególne pokrewieństwo. Podobnie dzieje się wprzypadku warto-
ści intelektualnych, do których należą intelektualna przenikliwość,
dowcip, głębia, błyskotliwość. Wartości estetyczne skupione wokół
naczelnej wartości piękna obejmują wdzięk, majestat, wzniosłość.
W obrębie danej rodziny wartości cechują się porządkiem hierar-
chicznym, np. pokora ma rangę wyższą niż odpowiedzialność. Jesz-
cze większe różnice występują pomiędzy poszczególnymi rodzinami
wartości, gdyż są one wyznaczane przez różne tematy. Wśród war-
tości naturalnych najwyższym dobrem są wartości moralne7. Cechą
wyróżniającą wartości moralne jest ich konieczny związek zosobą,
jej działaniem lub postawą. Co więcej, wiążą się one zodpowiedzial-
nością człowieka, atym samym zakładają jego wolność, cechują się
też szczególną powagą. Wartości moralne są przedmiotem ocen su-
mienia, są wreszcie niezbędne każdemu człowiekowi. Kolejną ich ce-
chą jest fakt, że domagają się nagrody, antywartości moralne zaś kary.
Wreszcie sfera wartości moralnych jest uprzywilejowanym pomo-
stem pomiędzy światem wartości naturalnych inadprzyrodzonych.
Wszystkie wartości wskazują na Boga, który jest źródłem ipełnią
wartości. Wnajwyższym inajściślejszym sensie dotyczy to wartości
nadprzyrodzonych, „moralności świętych”8.
]:'K2)",'-'$)2.0+.\('H(/30I!,23,
Człowiek posiada zdolność do przekraczania siebie. Wykraczanie
poza własny egocentryzm, dokonujące się wrelacji do wartości moral-
nych, stanowi kluczowy warunek rozwoju moralnego człowieka. Rela-
cja osoby do wartości ma trzy kolejne stopnie: percepcja wartości, bycie
7 Por. D.von Hildebrand, Ethics, dz. cyt., rozdz.10: „Ontological and Qualitative
Values”, s.129–139. Ewolucję stanowiska Hildebranda wkwestii klasykacji
wartości wklarowny sposób przedstawił Leszek Kopciuch. Por. tenże, Wolność
awartości. Max Scheler, Nicolai Hartmann, Dietrich von Hildebrand, Hans Reiner,
Lublin 2010, s.101–110. Wskazał on na modykacje wprowadzone wzbiorze
Moralia wstosunku do Ethics, takie jak dodanie norm, autorytetu iprawa do
kategorii tego, co ważne same wsobie (do której należą wartości).
8 Por. D.von Hildebrand, Ethics, dz. cyt., rozdz.14: „God and Values”, s.161–
166 oraz rozdz.15: „e Nature of Moral Values”, s.169–179.

100
poruszonym przez wartość oraz odpowiedź na wartość9. Odpowiedź ta
może się realizować wtrzech różnych sferach życia moralnego: wsfe-
rze czynów, wsferze odpowiedzi wolicjonalnych iafektywnych oraz
wsferze cnót. Sfera cnót jest zatem jedną zfundamentalnych sfer mo-
ralności, obejmującą trwałe cechy charakteru człowieka. Hildebrand
stwierdza wręcz, że stanowi ona centrum iszczyt moralności10.
Na czym zatem polega istota cnoty? Posiada ona własną wartość
moralną, niesprowadzalną do sfery czynów lub odpowiedzi afektyw-
nych. Azatem nie jest tylko dyspozycją do moralnie słusznego dzia-
łania czy też potencjalnością pojedynczych działań lub odpowiedzi,
ale cechą charakteru zaktualizowaną wosobie.
Podstawą cnoty (np. miłości lub nadziei) jest ponadaktualna od-
powiedź na wartość. Ponadaktualność oznacza, że dane nastawienie
trwa wgłębi osoby nawet wówczas, gdy świadomie koncentruje się
ona na czymś innym. Dobra intencja nie utożsamia się cnotą, po-
dobnie jak dążenie do cnoty nie jest równoznaczne zjej posiada-
niem. Aby tak się stało, intencja ta musi przeniknąć całą osobowość
człowieka. Wten sposób cnota staje się jego drugą naturą, inaczej
mówiąc, przybiera charakter habitualny. Na przykład człowiek hoj-
ny postępuje zawsze w sposób hojny. Działanie takie nie wymaga
od niego wielkiego wysiłku, przeciwnie, możliwość przyjścia innym
zpomocą jest dla niego źródłem radości, co uzewnętrznia się wjego
zachowaniu iwyglądzie11.
Rozumienie cnoty jako sprawności czy też uzdolnienia domaga
się wprowadzenia pewnych rozróżnień. Hildebrand zaznacza, że nie
jest ona po prostu zdolnością chcenia, poznawania, odczuwania ani
umiejętnością (jak gra w tenisa) czy też elementem temperamentu
(jak egmatyczność). Wprzeciwieństwie do cnót, cechy tempera-
mentu nie mają charakteru intencjonalnego, nie niosą ze sobą pozna-
nia dobra ani odpowiedzi na nie. Zdrugiej strony, dany temperament
może ułatwiać zdobywanie jednych cnót, autrudniać dążenie do in-
nych. Dla przykładu ztemperamentem cholerycznym łatwiej idzie
wparze cnota odwagi niż łagodności12.
9 Por. tamże, s.232–236.
10 Por. tamże, s.342–343.
11 Por. tamże, s.357–363.
12 Por. D.von Hildebrand, In Defense of Purity, Chicago 1970, s.33–35.

101
!"#$%&#'('!)*+!,-#
!"(./01',23'3(110!","()21'
Hildebrand wyróżnia szersze iwęższe znaczenie cnoty. W zna-
czeniu szerszym mieści się cnota wynikająca zusposobienia (dispo-
sitional virtue), która ma charakter nieświadomy, akcydentalny.
Natomiast cnota wsensie ścisłym występuje uczłowieka moralnie
świadomego– jest oparta na dostrzeżeniu i zrozumieniu wartości
oraz zakorzeniona wsferze duchowej.
Cnota odróżnia się także od innych trwałych cech człowieka, ta-
kich jak np. techniczna umiejętność (np. prowadzenie samochodu, mó-
wienie wobcym języku) lub przyzwyczajenie. Zdolność do wyrobienia
wsobie adaptacyjnych nawyków jest cenna, ale zasadniczo należy do
sfery biologicznej. Różnica polega na tym, że łatwość działania płyną-
ca zcnoty jest motywowana wartością, anie przyzwyczajeniem. Jest
więc zawsze działaniem świadomym iwolnym. Działanie zaś wsensie
ścisłym nie sprowadza się nigdy do umiejętności lub techniki. Przy-
zwyczajenie wtym kontekście może sprowadzać zagrożenie rutyną,
np. wkontakcie zwysokimi wartościami. Zdrugiej strony, nawyki (np.
wczesne wstawanie rano), jakkolwiek nie są zasadnicze dla zdobycia
cnoty, mogą być pomocne. Przyzwyczajenie powstałe wwyniku dłu-
giego obcowania z przedmiotem umożliwia jego głębsze poznanie,
atym samym prawdziwą relację znim. Przyzwyczajenie, które samo
wsobie jest czynnikiem pozamoralnym, może być wsparciem wpro-
cesie budowania cnoty. Poza tym, wnabywaniu cnót istotna jest rola
czasu ikonsekwentnej praktyki. Oile jednak nawyk ma charakter me-
chaniczny, to cnota ma charakter organiczny13.
Wygłoszone w latach trzydziestych pogadanki radiowe Hilde-
branda na temat cnót, które stały się pierwowzorem książki Sittli-
che Grundhaltungen, spotkały się zżywym przyjęciem słuchaczy. Ich
treść– spisana iudostępniona także polskim czytelnikom– nie stra-
ciła nic ze swej aktualności.
Pierwszą omówioną wnich fundamentalną postawą wobec rze-
czywistości jest postawa szacunku (reverence). Hildebrand uznaje ją
za istotny aspekt podziwu ( !"#$%&'(, thaumadzein), wskazywanego
przez Platona iArystotelesa jako początek lozoi14. Cześć determi-
nuje stosunek do rzeczywistości, do świata, istanowi niezbędny wa-
13 Por. D.von Hildebrand, Ethics, dz. cyt., s.366–378.
14 Por. D.von Hildebrand, e Role of Reverence in Education, w: tenże, e New
Tower of Babel, London 1954, s.167.

102
runek dostrzegania wartości oraz adekwatnego odpowiadania na nie.
Przeciwieństwem szacunku jest arogancja, egocentryzm, manipulacja
oraz podejście instrumentalne15.
Kolejną podstawową postawą moralną jest wierność, która stano-
wi warunek moralnego rozwoju osoby oraz fundament samowycho-
wania, atakże jest aspektem dojrzałej odpowiedzi na wartości. Posta-
wą komplementarną do wierności jest odpowiedzialność. Zdaniem
Hildebranda, kształtowanie poczucia odpowiedzialności powinno
być jednym zgłównych celów wszelkiego rozumnego wychowania
oraz kształtowania charakteru iodpowiedzialności16.
Przekonaniu oistnieniu ipoznawalności obiektywnej rzeczywi-
stości towarzyszy poszanowanie prawdy, będące podstawą autentycz-
ności oraz warunkiem powodzenia wszelkich działań edukacyjnych.
Omawiany katalog postaw moralnych zamyka dobroć, która odbija
całą sferę wartości wosobie ludzkiej, atym samym może być uznana
za serce moralności i„królową cnót”17.
Istotnym źródłem moralnego rozwoju może być również do-
świadczenie religijne. We wstępie do swojej Etyki Hildebrand
wskazuje, że doświadczenia chrześcijańskiego, którego szczytową
formę można odnaleźć w życiu świętych, nie należy arbitralnie
wykluczać zzakresu lozocznych dociekań, gdyż należy ono do
dziedziny tego, co dane18. Postawy idążenia, wynikające zanalizy
doświadczenia chrześcijańskiego, omawia Hildebrand wtraktacie
Przemienienie wChrystusie. Podstawową tezą tej książki jest to, że
życie nadprzyrodzone wpływa na etos osoby, że prowadzi do jej we-
wnętrznej przemiany. Hildebrand szczegółowo analizuje warunki,
aspekty ietapy owego moralnego przeobrażenia. Wnikliwie opisuje
typowo chrześcijańskie cnoty, takie jak: gotowość przemiany, skru-
chę, poznanie siebie samego, prawdziwą świadomość, prawdziwą
prostotę, skupienie ikontemplację, pokorę, ufność wBogu, cierpli-
wość, pokój, miłosierdzie19.
15 Por. D.iA.von Hildebrand, Sztuka życia, przeł. G.Grygiel, Poznań 2002,
s.13–23.
16 Por. tamże, s.27–52.
17 Por. tamże, s.53–76.
18 Por. D.von Hildebrand, Ethics, dz. cyt., s.18–19.
19 Por. D.von Hildebrand, Przemienienie wChrystusie, przeł. J.Zychowicz,
Kraków 1982, s.372.

103
!"#$%&#'('!)*+!,-#
!"(./01',23'3(110!","()21'
^:'@03,E)E(.*20'*2,.*02(0'$)2.0+.\('H(/30I!,23,
Hildebrand podejmuje kwestię autonomii pedagogiki oraz współ-
zależności pomiędzy etyką apedagogiką wartykule Gibt es eine Eigen-
gesetzlichkeit der Pädagogik? (Czy istnieje autonomia pedagogiki?)20.
Deniuje wnim cel wychowania jako realizację wszelkich wartości
osobowych wwychowanku, zarówno witalnych, estetycznych, inte-
lektualnych, przede wszystkim zaś moralnych, ostatecznie zaś prowa-
dzenie go do zbawienia21. Zauważa dalej, że działania wychowawcze
są ukierunkowane na cel, którym jest pewien ideał osobowości. Zob-
serwacji tej wynika wniosek, że zracji zakorzenienia wychowania
wwartości osoby nie da się budować pedagogiki wizolacji od założeń
antropologiczno-etycznych22.
Jakie zatem pedagogiczne wnioski wypływają zprzedstawionej
wyżej koncepcji etycznej? Hildebrand sam podsuwa odpowiedź na
to pytanie:
Dla pedagoga jednym z głównych sposobów wychowania moralnego
jest wystawianie dusz swoich uczniów na działanie wartości. Wkażdym
dążeniu do rozwoju moralnego ireligijnego to otwarcie duszy odgrywa
kluczową rolę23.
Z drugiej strony wartości nie mogą być traktowane jako środek
do celu, nawet jeżeli celem tym miałoby być moralne udoskonalenie
człowieka:
Najgłębsze oddziaływanie pedagogiczne jest zastrzeżone dla tego, czego
nie zastosowano jako środka pedagogicznego, dla tego, czego sens jest
niezależny od oddziaływania pedagogicznego ico wswym bogactwie
udziela tego działania jako superuum, daru obtości24.
To zastrzeżenie Hildebranda jest fundamentalne dla jego kon-
cepcji. Wynika ono zodrzucenia podejścia utylitarystycznego, in-
20 Por. D.von Hildebrand, Gibt es eine Eigengesetzlichkeit der Pädagogik?, w:
tenże, Die Menschheit am Scheideweg, Regensburg 1955, s.158–187.
21 Por. tamże, s.176–177.
22 Por. tamże, s.182.
23 D.von Hildebrand, Ethics, dz. cyt., s.210.
24 D. von Hildebrand, Liturgia i osobowość, przeł. M. Grabowska, Kraków
2014, s.22.

104
strumentalnego, anawet eudajmonistycznego, które sens ludzkiego
działania upatruje wdążeniu do własnego obiektywnego dobra–
eudajmonii. Jest to egzemplikacja bardziej uniwersalnej zasady:
najgłębsza przemiana człowieka jest niejako skutkiem ubocznym
odpowiedzi na wartość, czyli zaangażowania się w rzeczywistość
ze względu na nią samą, czemu towarzyszy zapomnienie o sobie.
Poddanie się fascynacji wartości wpostawie kontemplacyjnej, tak-
że wznaczeniu kontemplacji naturalnej, można opisać inaczej jako
postawę frui, bezinteresownego skupienia się na wartości, dzięki
któremu wartość przenika nas i dokonuje się w nas wewnętrzna
przemiana25.
Dążenie do postawy kontemplacyjnej jest zdaniem Hildebranda
szczególnie istotne wprzypadku zawodów, które odnoszą się do dóbr
owysokiej wartości wewnętrznej:
Praca artysty, lozofa, nauczyciela wymaga postawy kontemplacyjnej
jako niezbędnego warunku dla głębi iwewnętrznej pełni wszelkiej dzia-
łalności dotyczącej dóbr cechujących się wysokimi wartościami. Musimy
otrzymywać, abyśmy byli zdolni do dawania. Nasza dusza musi zostać
zapłodniona, aby zrodzić rzeczy wielkie iważne26.
Istotnie, trudno sobie wyobrazić konfrontowanie wychowanków
ze światem wartości, jeśli relacja samego wychowawcy ze sferą war-
tości byłaby tylko powierzchowna. Wydaje się, że brak postawy kon-
templacyjnej, która jest warunkiem otwartości na rzeczywistość wjej
głębszym wymiarze, może również prowadzić do syndromu wypale-
nia zawodowego, do poczucia frustracji czy własnej nieadekwatności
wobec napotykanych wyzwań.
Z faktu, że praca nauczycieli ipedagogów oparta jest na relacji
zuczniami płyną specyczne wymogi moralne. Jako szczególnie ce-
nione cechy wtym zawodzie Hildebrand wymienia: miłość, cierp-
liwość, inteligencję, zdolność rozumienia drugiego człowieka, ale
także stanowczość isprawiedliwość27. Jeśli chodzi metody perswazji
iwywierania wpływu, zdecydowanie preferuje te, które apelują do
wolnego irozumnego centrum osoby, krytykuje natomiast metody
25 Por. D.von Hildebrand, Przemienienie wChrystusie, dz. cyt., s.174–175.
26 Tamże, s.236–237.
27 Por. D.von Hildebrand, Eciency and Holiness w: tenże, e New Tower of
Babel, dz. cyt., s.215.

105
!"#$%&#'('!)*+!,-#
!"(./01',23'3(110!","()21'
manipulacyjne oparte jedynie na sferze witalnej (jak np. propagan-
da nacjonalistyczna czy kult Führera)28.
Współczesna pedagogika podkreśla upodmiotowienie ispersona-
lizowanie procesu uczenia. Także wtej perspektywie mogą być po-
mocne przeprowadzone przez Hildebranda fenomenologiczne opisy
postaw idążeń, sprzyjających osobowemu, moralnemu ireligijnemu
rozwojowi człowieka. Np. pisząc opracy nad sobą zwraca on uwagę
na fakt, że rozwój cnót wiąże się zpowtarzaniem konkretnych decy-
zji, czynów izachowań29, co jest zgodne zarystotelesowską tradycją
aretologiczną. Warto równocześnie dodać, że zdaniem Hildebranda
także posłuszeństwo prawowitemu autorytetowi praktycznemu, któ-
rego pierwowzorem jest władza rodzicielska, jest moralnie zobowią-
zujące itym samym posiada istotne znaczenie wychowawcze30.
S,$)_.*02(0
Przedstawiona wartykule koncepcja aksjologiczna, łącząca etykę
ogólną ze szczegółową, jest– jak sądzę– warta przemyślenia idys-
kusji. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania dotyczące ponadcza-
sowego charakteru fundamentalnych zagadnień obiektywności war-
tości, można bowiem postawić tezę, że relacja pedagogiczna nigdy
nie jest aksjologicznie neutralna. Co najwyżej pedagog może opierać
się na swoich antropologiczno-etycznych założeniach wsposób bez-
reeksyjny. Świadomość własnych założeń aksjologicznych iotwar-
te ich komunikowanie wydaje się być ważnym wymiarem rozwoju
zarówno osobistego, jak izawodowego pedagoga; jest też wyrazem
uczciwości wobec uczniów ipodopiecznych.
W6WQ65`V a6
Galarowicz J., Fenomenologiczna etyka wartości, PAT, Kraków 1997.
Hildebrand Project, <http://www.hildebrandproject.org> (dostęp: 6.03.2016).
Hildebrand von A.iD., Sztuka życia, przeł. G.Grygiel, Klub Książki Kato-
lickiej, Poznań 2002.
28 Por. D.von Hildebrand, Legitime und illegitime Formen der Beeinussung, w:
tenże, Die Menschheit am Scheideweg, Regensburg 1955, s.355–405.
29 Por. D.von Hildebrand, Przemienienie wChrystusie, dz. cyt., s.169.
30 Por. D.von Hildebrand, Moralia, Regensburg 1980, s.145–148; por. tenże, Das We-
sen der echten Autorität, w: tenże, Die Menschheit am Scheideweg, dz. cyt., s.341–354.

106
Hildebrand von D., Das Wesen der echten Autorität, w: tenże, Die Menschheit
am Scheideweg, Verlag Josef Habbel, Regensburg 1955.
Hildebrand von D., Eciency and Holiness, w: tenże, e New Tower of Babel,
Burns & Oates, London 1954.
Hildebrand von D., Ethics, Franciscan Herald Press, Chicago 1953.
Hildebrand von D., Gibt es eine Eigengesetzlichkeit der Pädagogik?, w: tenże,
Die Menschheit am Scheideweg, Verlag Josef Habbel, Regensburg 1955.
Hildebrand von D., In Defense of Purity, Franciscan Herald Press, Chicago
1970.
Hildebrand von D., Kategorie ważności, w: Z fenomenologii wartości, red.
iprzekł. W.Galewicz, PAT, Kraków 1988.
Hildebrand von D., Legitime und illegitime Formen der Beeinussung, w:
tenże, Die Menschheit am Scheideweg, Verlag Josef Habbel, Regensburg
1955.
Hildebrand von D., Liturgia iosobowość, przeł. M.Grabowska, Fundacja
Dominikański Ośrodek Liturgiczny, Wydawnictwo M, Kraków 2014.
Hildebrand von D., Moralia, Verlag Josef Habbel, Regensburg 1980.
Hildebrand von D., Przemienienie wChrystusie, przeł. J.Zychowicz, Znak,
Kraków 1982.
Hildebrand von D., e Role of Reverence in Education, w: tenże, e New
Tower of Babel, Burns & Oates, London 1954.
Husserl E., Idee czystej fenomenologii ifenomenologicznej lozoi, t.1, przeł.
D.Gierulanka, PWN, Warszawa 1967.
Kopciuch J., Wolność awartości. Max Scheler, Nicolai Hartmann, Dietrich von
Hildebrand, Hans Reiner, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010.
Molesztak A., Tchorzewski A., Wołoszyn W., Wkręgu wartości moralnych
nauczyciela, WSP TWP, Warszawa 1996.
Seifert J., Introductory Essay, w: Dietrich von Hildebrand, What Is Philoso-
phy?, Routledge, New York 1991.
4VT?'45'B5VT?@5b4TbKc67
1"(N! .>(P!Q/-.")9!=
<=!4./-!(O7*!#-!*:/( (P"!=$ -.
.H/!-0R(;! =!9S-*#."-!A;0