Związek cech temperamentu EAS-D ze wsparciem społecznym oraz z satysfakcją z życia u osób zakażonych wirusem HIV

Full text

25
PSYCHOLOGIA – ETOLOGIA – GENETYKA
tom 30, 2014
iSSn 1508-583X
STrony 25–42
Magdalena żebrowSka
uniWersytet WarszaWski, kolegium międzyWydziałoWych indyWidualnych studióW
matematyczno-Przyrodniczych, Wydział Psychologii
Marcin rzeSzutek
Wyższa szkoła FinansóW i zarządzania W WarszaWie, Wydział zarządzania i FinansóW
ewa firląg-burkacka
WoJeWódzki szPital zakaźny sPzoz W WarszaWie
związek cech teMperaMentu eaS-d
ze wSparcieM SpołecznyM oraz z SatySfakcją z życia
u oSób zakażonych wiruSeM hiV
StreSzczenie
Podstawowym celem pracy było sprawdzenie związku pomiędzy cechami tempera-
mentu, wymiarami wsparcia społecznego i poziomem satysfakcji z życia u osób zakażo-
nych wirusem HIV. Drugim celem było sprawdzenie różnic międzypłciowych w zakresie
nasilenia cech temperamentu oraz wymiarów wsparcia społecznego wśród osób bada-
nych. W badaniu uczestniczyły 283 osoby (w tym 250 mężczyzn i 33 kobiety), w wieku
od 20 do 74 lat, z klinicznym rozpoznaniem zakażenia wirusem HIV. Do diagnozy bada-
nych zmiennych użyto Kwestionariusza temperamentu EAS-D, Berlińskich skal wspar-
cia społecznego (BSSS), Skali satysfakcji z życia (SWLS) oraz ankiety demogracznej
stworzonej na potrzeby niniejszego badania.
Uzyskane rezultaty potwierdziły istnienie związków pomiędzy cechami temperamen-
tu a wymiarami wsparcia społecznego oraz pomiędzy wymiarami temperamentu a po-
ziomem satysfakcji z życia. Niezadowolenie, strach i złość korelują ujemnie z wymia-
rami wsparcia społecznego i satysfakcji z życia, natomiast aktywność i towarzyskość
– dodatnio. Zaobserwowano różnice w zakresie towarzyskości, niektórych wymiarów
wsparcia społecznego oraz poziomu satysfakcji z życia u osób zakażonych HIV w fazie
AIDS i bez tej fazy.
aSSociation between eaS teMperaMent traitS, Social Support
and the life SatiSfaction in hiV+ indiVidualS
abStract
The main aim of this research was to check the association between EAS tempera-
ment traits, social support dimensions and the level of life satisfaction among HIV+
individuals. The second goal of this research was to examine sex differences in the tem-
perament traits level and social support dimensions. The research sample comprising
283 individuals (including 250 men and 33 women) aged 20 to 74 years diagnosed with
HIV-positive. The variables were assessed with the EAS-D Temperament Survey, the
Berlin Social Support Scale (BSSS), the Satisfaction With Life Scale (SWLS) as well as
demographical survey which was created for the purpose of this research.
The statistical analysis demonstrated the association between temperament traits,
social support dimensions and the level of life satisfaction. Distress, fear and anger cor-
related negatively, while activity and sociability correlated positively with social support
dimensions and the life satisfaction level. Additionally, signicant differences between

Magdalena Żebrowska, Marcin rzeszutek, ewa Firląg-burkacka
26
HIV+ and HIV/AIDS patients in sociability and some social support dimensions and the
level of life satisfaction were observed.
WPROWADZENIE
Celem niniejszej pracy było zbadanie zależności pomiędzy cechami tem-
peramentu EAS w ujęciu Bussa i Plomina (1984) a wymiarami wsparcia
społecznego oraz poziomem satysfakcji z życia u osób zakażonych wirusem
HIV.
Podstawę teoretyczną badań stanowiła teoria temperamentów EAS Bussa
i Plomina (1984). Akcentuje się w niej znaczenie zachowania cech zwią-
zanych z negatywnymi reakcjami emocjonalnymi, a także cech o wysokim
poziomie aktywacji – aktywności i towarzyskości. Według autorów emocjo-
nalność stanowi składową neurotyczności, a towarzyskość – ekstrawersji,
co sugeruje, że cechy te mogą mieć podobne znaczenie funkcjonalne. Kon-
cepcja ta nigdy dotąd nie stanowiła ram teoretycznych dla badań nad stanem
zdrowia osób dorosłych, a szczególnie nad psychospołecznymi czynnikami
funkcjonowania osób zakażonych HIV.
W ujęciu Bussa i Plomina temperament tworzą trzy główne cechy: emo-
cjonalność, którą u osób dorosłych opisuje się w kategoriach niezadowole-
nia, złości i strachu, aktywność oraz towarzyskość. Deniujemy je poniżej
za Oniszczenką (1997).
Emocjonalność to tendencja do łatwego i silnego reagowania niepoko-
jem, którego ważnym składnikiem jest zdeterminowane genetycznie po-
budzenie układu sympatycznego. Obejmuje ona duży zakres zmienności
reakcji emocjonalnych w ich aspekcie aktywacyjnym: od braku do reakcji
intensywnych, trudnych do opanowania lub niekontrolowanych, takich jak
płacz, krzyk, napady złego humoru. Typowe dla emocjonalności są trudno-
ści w zachowaniu spokoju, a także duża wrażliwość na bodźce wywołujące
niezadowolenie.
Aktywność to cecha związana wyłącznie z wydatkowaniem energii -
zycznej, obejmuje tylko czynności motoryczne. Zakres zmienności tej cechy
jest znaczny: od bezruchu do skrajnie energetycznego zachowania.
Towarzyskość to cecha przejawiająca się w ogólnej tendencji do poszu-
kiwania i przebywania z innymi ludźmi oraz unikania samotności. Osoby
charakteryzujące się wysokim jej natężeniem są silnie motywowane do
szukania towarzystwa, bywają zaś sfrustrowane i wytrącone z równowagi
w warunkach odosobnienia. Z kolei osoby o niskim poziomie tej cechy
lubią co prawda przebywać z innymi ludźmi, ale mają do tego słabszą mo-
tywację i łatwiej znoszą samotność. Głównym składnikiem towarzyskości
jest instrumentalne poszukiwanie i przebywanie w towarzystwie innych.
Typowymi miarami towarzyskości są częstotliwość inicjowania kontaktów

ZwiąZek cech temperamentu eaS-D Ze wSparciem SpołecZnym…
27
społecznych, liczba związków oraz ilość czasu spędzanego z innymi ludźmi,
reakcja na izolację, jak również społeczna wrażliwość. Ostatnia cecha może
być bezpośrednio powiązana ze wskaźnikami wsparcia społecznego, które
w przypadku nosicieli HIV odgrywa istotną rolę.
Potrzeba wsparcia społecznego u osób zakażonych może wynikać przede
wszystkim ze stygmatyzacji, jakiej podlegają, nawet we własnej rodzinie
(Adewuya i in., 2009; Mahajan i in., 2008; Smit i in., 2012). Wiele badań
wskazuje, że osoby z HIV często doświadczają nasilonej stygmatyzacji
(Drewes, Kleiber, 2014; Endeshaw i in., 2014; Lowther, Selman, Harding,
Higginson, 2014; Valenzuela i in., w druku). W literaturze wskazuje się
zwykle na trzy przykłady stygmatyzacji ludzi żyjących z HIV: 1) osoby
odrzucone przez bliskich, kiedy ujawnienie sytuacji zdrowotnej i choroby
powoduje całkowite zerwanie więzi i relacji rodzinnych przez najbliższych;
2) osoby, które po ujawnieniu choroby zostały zaakceptowane przez oto-
czenie i otrzymują adekwatne wsparcie od najbliższych; 3) osoby, które
po ujawnieniu choroby albo bez jej ujawniania dobrowolnie i świadomie
odeszły od swoich środowisk, aby przed potencjalną stygmatyzacją chronić
najbliższych, tym samym skazując siebie na samotne przeżywanie trudów
choroby i brak odpowiedniego wsparcia psychicznego (Lipke, 1994). Ist-
nieje jeszcze grupa osób, które w wyniku lęku przed odrzuceniem i przed
izolacją społeczną utrzymują informację o diagnozie w tajemnicy (Barań-
ska, Kmita, 2001; por. Qiao, Li, Stanton, 2014). W kontekście następstw
zakażenia HIV, takich jak doświadczana stygmatyzacja, a także konsekwen-
cji niespecycznych – objawów traumy czy depresji – zwraca się uwagę na
rolę wsparcia społecznego (Breet, Kagee, Seedat, 2014).
Ważnym czynnikiem związanym z zakażeniem HIV jest występowanie
zaburzeń psychicznych, głównie depresji, ale także objawów stresu poura-
zowego, będących następstwem zdiagnozowania obecności potencjalnie
śmiertelnego wirusa w organizmie, nieprzewidywalnego przebiegu choro-
by lub silnej stygmatyzacji społecznej doświadczanej wciąż przez osoby
zakażone (por. Beckerman, Auerbach, 2010; Martin, Kagee, 2011; Safren,
Gershuny, Hendriksen, 2003; Theuninck, Lake, Gibson, 2010).
Jakkolwiek zaburzenia afektywne i lękowe towarzyszące zakażeniu HIV
nie stanowiły przedmiotu tych badań, to jednak nie można ignorować ich
obecności. Radzenie sobie z tak silnym stresem angażuje temperament
człowieka, który jest obecny od chwili urodzenia jednostki i współdziała
w regulacji indywidualnego poziomu aktywacji (Strelau, 2008). Istotnym
czynnikiem wzmacniającym objawy traumy jest neurotyczność i intro-
wersja (Jorm i in., 2000; LaFauci Schutt, Marotta, 2011; Watson, Gamez,
Simms, 2005; Zhang, Liu, Zhu, Shi, Cheng, 2010). Uzasadnione jest zatem
przypuszczenie, że opisane w teorii temperamentów EAS Bussa i Plomina
(1984) składowe neurotyczności (niezadowolenie, strach i złość) oraz eks-

Magdalena Żebrowska, Marcin rzeszutek, ewa Firląg-burkacka
28
trawersji (towarzyskość) będą miały znaczenie dla doświadczanej traumy
i pośrednio dla otrzymywanego wsparcia oraz oceny satysfakcji z życia
przez pacjentów.
Wsparcie społeczne deniowane jest jako pomoc dostępna w sytuacjach
trudnych i stresowych (Sarason, Sarason, 1982; Jaworska-Obłój, Skuza,
1986). Prace poświęcone PTSD coraz częściej wymieniają wsparcie spo-
łeczne wśród najważniejszych zasobów sprzyjających adaptacji potrau-
matycznej (Łuszczyńska, 2004). Choć wsparcie nie oddziałuje bezpośred-
nio na główne objawy tego syndromu, to jednak ułatwia zwalczanie tzw.
konsekwencji niespecycznych traumy, czyli symptomów towarzyszących
PTSD, wśród których wymienia się depresję, lęk, zaburzenia dysocjacyjne
i somatoformiczne oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych. Oddzia-
ływanie to polega na zmniejszeniu negatywnych emocji oraz poczucia winy.
Jednak nadal nie jest jasne, czy wsparcie społeczne wspomaga odzyskanie
zdrowia po traumie, czy też negatywne psychologiczne konsekwencje trau-
my prowadzą do obniżenia dostępności i stopnia spostrzeganego wsparcia
(Łuszczyńska, 2004).
Wsparcie społeczne można określić jako rodzaj interakcji społecznej cha-
rakteryzujący się jednostronnym lub dwustronnym jej podjęciem w sytuacji
stresowej, przez jedną lub więcej osób, gdy można wyróżnić wspierających
i wspieranych. Podczas tej interakcji dochodzi do wymiany informacji,
emocji oraz instrumentów działania (Sęk, 1986). Ponadto dla pojęcia wspar-
cia społecznego możemy wyróżnić kilka kategorii. Po pierwsze można je
podzielić na spostrzegane dostępne wsparcie oraz wsparcie otrzymywane.
Wsparcie dostępne jest to wsparcie oceniane jako osiągalne i rozumiane
jako dostępność pomocy ze strony innych. Natomiast wsparcie otrzymy-
wane stanowi spostrzeżenie konkretnej ilości otrzymywanego wsparcia
(Schulz, Schwarzer, 2003). Owe kategorie wsparcia stanowią dwa odmienne
konstrukty, które pełnią różne funkcje. Spostrzegane dostępne wsparcie
niezależnie od czynników zewnętrznych wpływa w sposób bezpośredni
na dobrostan oraz zdrowie (Dunkel-Schetter, Bennet, 1990), a wsparcie
otrzymywane obniża spostrzegane zagrożenie w sytuacjach trudnych i stre-
sogennych (Schwarzer, Leppin, 1991). Odmienną kategorią jest zapotrze-
bowanie na wsparcie, czyli potrzeba uzyskiwania pomocy w sytuacjach
trudnych (Schulz, Schwarzer, 2003). Zapotrzebowanie na wsparcie może
stanowić czynnik prognostyczny dla psychologicznego funkcjonowania,
głównie w odniesieniu do lęku i depresji, w obliczu doświadczania choroby
i jej skutków (Duits, Boeke, Taamas, Passchier, Erdman, 1997). Kolejnym
elementem składowym (kategorią) wsparcia społecznego jest jego poszuki-
wanie, czyli zakres działań mających na celu znalezienie pomocy u innych.
Ostatni element stanowi wsparcie buforująco-ochronne, które charakte-
ryzuje się zachowaniami mającymi na celu ochronę osób bliskich przed

ZwiąZek cech temperamentu eaS-D Ze wSparciem SpołecZnym…
29
trudnymi bądź przykrymi informacjami, np. w sytuacji choroby poprzez
nieujawnianie im informacji o niej (Schulz, Schwarzer, 2003).
Wskazuje się, że stan zdrowia może znacząco wpłynąć na satysfakcję, ale
też jakość życia (Van Zandt, Van Zandt, 1994). Istotnymi wymiarami satys-
fakcji z życia są podtrzymywanie aktywności i samodzielności, poczucie
bezpieczeństwa oraz relacje z innymi ludźmi i z otoczeniem (Sęk, 2001).
Ponadto istotnym elementem składowym tej zmiennej jest trud związany
z chorobą, z jej leczeniem oraz z cierpieniem w wyniku choroby czy też
oddziaływania medycznego (Steuden, Okła, 2006).
Satysfakcja z życia (life satisfaction) stanowi obok samooceny główną
składową ogólnego samopoczucia człowieka (Kaduvettoor-Davidson, In-
man, 2013). Jak twierdzą autorzy polskiej adaptacji Skali satysfakcji z życia
(SWLS), zadowolenie z życia to „wynik porównania własnej sytuacji z usta-
lonymi przez siebie standardami” (Juczyński, 2001: 134). Według autorów
oryginalnej wersji kwestionariusza SWLS na przeżywaną satysfakcję mogą
mieć również wpływ specyczne cechy charakteru, szczególnie te odnoszą-
ce się do stopnia nasilenia przeżywanego afektu i emocjonalności (Diener,
Emmons, Larson, Grifn, 1985).
W niniejszym badaniu poszukiwano odpowiedzi na dwa pytania. Po
pierwsze dążono do sprawdzenia, czy istnieje związek pomiędzy cechami
temperamentu (EAS-D), wymiarami wsparcia społecznego (BSSS) oraz
poziomu satysfakcji z życia (SWLS) wśród osób zakażonych wirusem HIV.
Po drugie zamierzano sprawdzić, czy istnieją różnice w poziomach tem-
peramentu, we wskaźnikach wsparcia społecznego i satysfakcji z życia
u nosicieli HIV bez AIDS i z rozwiniętym zespołem nabytego upośledzenia
odporności AIDS.
METODA
uczeSTnicy
W badaniu wzięły udział 283 osoby dorosłe (w tym 250 mężczyzn i 33
kobiety) z klinicznym rozpoznaniem zakażenia HIV. Badanie było prze-
prowadzane na terenie Poradni Prolaktyczno-Leczniczej Wojewódzkiego
Szpitala Zakaźnego w Warszawie oraz wśród klientów organizacji wspie-
rającej osoby zakażone HIV – stowarzyszania „Sieć Plus”. Wiek uczestni-
ków mieścił się w przedziale od 20 do 74 lat (M = 38; SD = 9,44). Okres
zakażenia w całej próbie wahał się od kilku miesięcy do 33 lat (M = 7,88).
W grupie badanych u 237 osób rozpoznano jedynie obecność HIV (grupa
HIV+), a u 41 osób również obecność zespołu AIDS (grupa HIV/AIDS),
natomiast 5 osób nie określiło fazy choroby. Wśród członków grupy wy-
kształcenie wyższe deklarowały 123 osoby, wykształcenie średnie – 99

Magdalena Żebrowska, Marcin rzeszutek, ewa Firląg-burkacka
30
osób, podstawowe – 20 osób, zasadnicze zawodowe – 41 osób. Udział
w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Projekt badań został zaakcepto-
wany przez Komisję ds. Etyki Badań Naukowych na Wydziale Psychologii
Uniwersytetu Warszawskiego.
Pomiar zmiennych
Do diagnozy temperamentu użyto Kwestionariusza temperamentu (EAS-
-D) Bussa i Plomina w wersji dla dorosłych. Ma on charakter samoopisowy,
składa się z 20 pozycji, po cztery na każdy ze składników temperamentu,
mających charakter stwierdzeń, do których badany ustosunkowuje się po-
przez określenie ich prawdziwości na 5-stopniowej skali (od zdecydowanie
nie do zdecydowanie tak). Narzędzie składa się z pięciu skal: Emocjonal-
ność, Strach, Złość, Aktywność i Towarzyskość. Poszczególne skale cha-
rakteryzuje satysfakcjonujący współczynnik rzetelności (α Cronbacha),
mieszczący się w przedziale 0,57–0,74 (Oniszczenko, 1997).
Wsparcie społeczne diagnozowano za pomocą Berlińskich skal wsparcia
społecznego (BSSS; Łuszczyńska, Kowalska, Mazurkiewicz, Schwarzer,
2006). Kwestionariusz ten składa się z sześciu skal, które służą do pomiaru
poznawczych i behawioralnych wymiarów wsparcia społecznego. Skale te
to: Spostrzegane dostępne wsparcie w wymiarach emocjonalnym i instru-
mentalnym (ocena dostępności i pomocy ze strony innych osób), Zapotrze-
bowanie na wsparcie (stopień istotności wsparcia społecznego w sytuacjach
stresowych), Poszukiwanie wsparcia (zakres i częstość poszukiwania opar-
cia wśród innych osób), Aktualnie udzielane wsparcie (skala wypełniana
przez osoby udzielające wsparcia), Aktualnie otrzymywane wsparcie (rze-
czywista ilość otrzymywanego wsparcia), Wsparcie buforująco-ochronne
(dotyczy ochraniania bliskich przed niepożądanymi informacjami – wypeł-
niane przez osoby otrzymujące wsparcie, jak i osoby udzielające wsparcia).
W badaniu zastosowano skale odnoszące się tylko do osób otrzymujących
wsparcie z powodu braku dostępu do osób wsparcie udzielających. Współ-
czynniki rzetelności (α Cronbacha) dla poszczególnych skal wahały się od
0,74 do 0,90 (Łuszczyńska i in., 2006).
Satysfakcja z życia badana była Skalą satysfakcji z życia (SWLS) Die-
nera, składającą się z pięciu stwierdzeń, które badany odnosi do swojego
dotychczasowego życia, oceniając je na 7-stopniowej skali (od zupełnie się
nie zgadzam do całkowicie zgadzam się). Według autorów polskiej adaptacji
SWLS jest przeznaczone do badania satysfakcji z życia zarówno zdrowych,
jak i chorych osób dorosłych (Juczyński, 2001). Wynikiem pomiaru jest
ogólny współczynnik poczucia satysfakcji z życia. Wskaźnik rzetelności (α
Cronbacha) dla SWLS w populacji polskiej wynosi 0,81 (Juczyński, 2001).

ZwiąZek cech temperamentu eaS-D Ze wSparciem SpołecZnym…
31
analiza STaTySTyczna
Statystyki opisowe, analizę korelacyjną metodą Pearsona, wielokrotną
analizę regresji oraz porównania grup niezależnych testem U Manna–Whit-
neya wykonano za pomocą pakietu statystycznego IBM SPSS Statistics 21
(IBM, 2012).
WYNIKI
W tabeli 1 przedstawiono statystyki opisowe cech temperamentu, wskaź-
ników wsparcia społecznego oraz satysfakcji z życia w badanej próbie.
Tabela 1. Statystyki opisowe cech temperamentu, wskaźników wsparcia społecznego
i satysfakcji z życia w badanej próbie (N = 283)
Zmienna Zakres zmienności M (SD)
Temperament:
Niezadowolenie (NZD) 4–20 11,04 (3,59)
Strach (STR) 4–20 10,49 (3,23)
Złość (ZŁO) 4–20 11,85 (3,15)
Aktywność (AKT) 4–20 13,49 (3,05)
Towarzyskość (TOW) 5–20 13,12 (2,91)
Wsparcie społeczne:
Spostrzegane dostępne wsparcie (SDW) 10–33 25,39 (5,74)
Zapotrzebowanie na wsparcie (ZW) 4–16 10,99 (2,71)
Poszukiwanie wsparcia (PW) 5–20 13,23 (4,26)
Aktualnie otrzymywane wsparcie (AOW) 15–60 47,01 (11,43)
Satysfakcja z życia:
SWLS 5–35 18,22 (7,12)
Dane z tabeli 1 wskazują na znaczne zróżnicowanie badanej próby pod
względem aktualnie otrzymywanego wsparcia, spostrzeganego dostępnego
wsparcia oraz satysfakcji z życia.
W tabeli 2 przedstawiono wyniki analizy korelacyjnej cech temperamentu
EAS z wymiarami wsparcia społecznego oraz poziomem satysfakcji z życia
w badanej próbie.
Dane zamieszczone w tabeli 2 wskazują, że współczynniki korelacji cech
temperamentu ze wskaźnikami wsparcia i satysfakcji z życia są niskie (do
umiarkowanych) i w większości istotne statystycznie.
Składowe emocjonalności (niezadowolenie i strach) korelują istotnie
ujemnie ze spostrzeganym dostępnym wsparciem i aktualnie otrzymywa-
nym wsparciem oraz dodatnio z zapotrzebowaniem na wsparcie. Złość ko-

Magdalena Żebrowska, Marcin rzeszutek, ewa Firląg-burkacka
32
reluje istotnie ujemnie tylko z aktualnie otrzymywanym wsparciem (brak
korelacji tej cechy z pozostałymi wskaźnikami wsparcia). Aktywność i to-
warzyskość korelują istotnie dodatnio ze wszystkimi wskaźnikami wsparcia
(wyjątkiem jest brak korelacji aktywności z poszukiwaniem wsparcia).
Składowe emocjonalności korelują istotnie ujemnie z satysfakcją z ży-
cia, a pozostałe dwie cechy (aktywność i towarzyskość) korelują istotnie
dodatnio ze wskaźnikiem satysfakcji.
W tabeli 3 przedstawiono wyniki wielokrotnej analizy regresji fazy za-
każenia, cech temperamentu oraz wymiarów wsparcia społecznego jako
predyktorów satysfakcji z życia w badanej próbie.
Tabela 3. Wyniki wielokrotnej analizy regresji fazy zakażenia, cech temperamentu
oraz wymiarów wsparcia społecznego jako predyktorów satysfakcji z życia w badanej
próbie (N = 283)
Zmienna BSE BßKorelacje
semicząstkowe
Faza zakażenia HIV vs. HIV/AIDS −0,63 1,05 −0,31 −0,03
Niezadowolenie −0,59 0,16 −0,29 −0,18***
Strach −0,06 0,16 −0,03 −0,02
Złość −0,22 0,15 −0,10 −0,07
Aktywność 0,67 0,13 0,29 0,26***
Towarzyskość 0,08 0,15 0,03 0,03
Spostrzegane dostępne wsparcie 0,21 0,10 0,17 0,11*
Zapotrzebowanie na wsparcie −0,43 0,18 −0,16 −0,12*
Poszukiwanie wsparcia 0,18 0,13 0,11 0,07
Aktualnie otrzymywane wsparcie 0,09 0,05 0,15 0,10
* p < 0,05; *** p < 0,001.
Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 3, predyktorami satys-
fakcji z życia wśród osób zakażonych wirusem HIV są dwie cechy tem-
Tabela 2. Korelacje cech temperamentu EAS-D z wymiarami wsparcia społecznego
oraz satysfakcji z życia w badanej próbie (N = 283)
SDW ZW PW AOW SWLS
Niezadowolenie −0,17** 0,12* 0,03 −0,23** −0,45**
Strach −0,14* 0,16** 0,09 −0,16* −0,36**
Złość −0,04 0,10 0,05 −0,14* −0,30**
Aktywność 0,19** 0,13* 0,08 0,20** 0,30**
Towarzyskość 0,30** 0,21** 0,25** 0,35** 0,34**
Uwaga: oznaczenia wskaźników wsparcia jak w tabeli 1.
* p < 0,05; ** p < 0,01.

ZwiąZek cech temperamentu eaS-D Ze wSparciem SpołecZnym…
33
peramentu: aktywność (wyjaśnia 7% badanej zmiennej) i niezadowolenie
(wyjaśnia 3% zmienności satysfakcji z życia) oraz zapotrzebowanie na
wsparcie i spostrzegane dostępne wsparcie (każde wyjaśnia 1% zmienności
satysfakcji życia). Osoby aktywne mają wyższy poziom satysfakcji z życia
niż osoby o wysokim poziomie niezadowolenia. Z kolei wyższemu pozio-
mowi spostrzeganego dostępnego wsparcia towarzyszy wyższy poziom
satysfakcji z życia, natomiast wysoki poziom zapotrzebowania na wsparcie
łączy się z niższym poziomem satysfakcji.
W tabeli 4 przedstawiono wyniki porównania cech temperamentu, cha-
rakterystyk wsparcia społecznego i satysfakcji z życia u osób zakażonych
wirusem HIV i osób w fazie HIV/AIDS.
Tabela 4. Wyniki porównania cech temperamentu, charakterystyk wsparcia
społecznego i satysfakcji z życia u osób zakażonych wirusem HIV (N = 237) i osób
w fazie HIV/AIDS (N = 41)
Zmienna HIV+
M (SD)
HIV/AIDS
M (SD)Zd Cohena
Niezadowolenie 10,89 (3,57) 11,80 (3,70) −1,19 −0,25
Strach 10,40 (3,22) 11,10 (3,17) −1,23 −0,22
Złość 11,82 (3,14) 12,03 (3,22) −0,39 −0,07
Aktywność 13,57 (3,03) 12,90 (3,19) −1,47 0,21
Towarzyskość 13,31 (2,93) 11,78 (2,29) −3,29*** 0,58
Spostrzegane dostępne
wsparcie
25,97 (5,29) 22,20 (7,04) −3,27*** 0,60
Zapotrzebowanie na
wsparcie
11,10 (2,66) 10,46 (2,97) −1,49 0,23
Poszukiwanie wsparcia 13,62 (4,06) 10,97 (4,70) −3,42*** 0,60
Aktualnie otrzymywane
wsparcie
47,78 (10,95) 42,82 (13,32) −2,07* 0,41
SWLS 18,72 (6,93) 15,24 (7,72) −2,95** 0,47
Z – wartość testu U Manna–Whitneya.
* p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001.
Jak wynika z przedstawionych w tabeli 4 danych, osoby w fazie HIV/
AIDS w porównaniu z osobami HIV+ (bez AIDS) charakteryzują się niż-
szym poziomem towarzyskości, niższym poziomem spostrzeganego dostęp-
nego wsparcia oraz niższym poziomem zarówno poszukiwania wsparcia, jak
i wsparcia aktualnie otrzymywanego. Mają też niższy poziom satysfakcji
z życia.

Magdalena Żebrowska, Marcin rzeszutek, ewa Firląg-burkacka
34
DYSKUSJA WYNIKÓW
Przedmiotem badania był związek cech temperamentu EAS ujętych
w koncepcji Bussa i Plomina (1984) ze wskaźnikami wsparcia społeczne-
go i satysfakcji z życia osób zakażonych wirusem HIV. Otrzymane wyniki
wyraźnie wskazują na zróżnicowanie badanej grupy ze względu na aktualnie
otrzymywane wsparcie (a także spostrzegane dostępne wsparcie) oraz sa-
tysfakcję z życia (por. tabela 1). Wynik jest zgodny z obserwacjami, według
których dostępność wsparcia zależy od szeregu czynników, takich jak płeć
(Tamres, Janicki, Helgeson, 2002), wiek oraz sytuacja rodzinna – szcze-
gólnie u osób starszych (Levett, Wright, Fisher, 2014; Webel i in., 2014).
Z kolei warunki społeczne ludzi (stan cywilny, zatrudnienie, uczestnictwo
w życiu religijnym), ale także ich wiek (Hutchinson i in., 2004) oraz cechy
osobowości, szczególnie neurotyczność (Suldo, Minch, Hearon, 2014), są
wskazywane jako istotne dla oceny satysfakcji z życia. W przypadku więc
badanej tu grupy, zróżnicowanej pod względem wieku, płci i wykształce-
nia, a prawdopodobnie również sytuacji rodzinnej i społecznej, wskaźniki
wsparcia społecznego (szczególnie aktualnie otrzymywanego) oraz satys-
fakcji z życia mogą być znacząco zróżnicowane (Heckman, 2003).
Analiza korelacyjna (por. tabela 2) wykazała, że składowe emocjonalno-
ści (niezadowolenie i strach) korelują istotnie ujemnie ze spostrzeganym
dostępnym wsparciem i aktualnie otrzymywanym wsparciem oraz dodatnio
z zapotrzebowaniem na wsparcie. Złość koreluje istotnie ujemnie tylko
z aktualnie otrzymywanym wsparciem.
Niższy poziom wskaźników wsparcia społecznego u osób charakteryzu-
jących się wysokim poziomem emocjonalności, szczególnie niezadowolenia
i strachu, może wynikać z faktu, że osoby reagujące emocjonalnie negatyw-
nie na otoczenie albo wycofujące się z niego (np. przy wysokim poziomie
strachu) mają mniej kontaktów społecznych i tym samym otrzymują mniej
wsparcia. U osób pozostających w związkach partnerskich albo w pewnych
relacjach społecznych może działać jeszcze inny mechanizm zmniejszają-
cy dostępność wsparcia. Mianowicie przypuszcza się, że neurotyczność,
a w tym badaniu składniki emocjonalności powodują, iż otrzymywane
w związkach wsparcie społeczne może być odbierane jako toksyczne – na-
ruszające poczucie sprawiedliwości oraz zmniejszające własną skuteczność
jako podmiotu otrzymującego wsparcie (McClure i in., 2014). Wynik ten
sugeruje, że niedostatek pomocy dla ludzi zakażonych może wynikać nie
tylko ze stygmatyzacji, ale także z tego, że neurotyczne osoby same wy-
cofują się z dostępnych kontaktów społecznych i tym samym zmniejszają
poziom otrzymywanego wsparcia. Tym niemniej zarówno niezadowolenie,
jak i strach korelują dodatnio z zapotrzebowaniem na wsparcie, co oznacza,
że potrzeba wsparcia u tych osób istnieje i tworzy podwójny mechanizm

ZwiąZek cech temperamentu eaS-D Ze wSparciem SpołecZnym…
35
regulacyjny: zapotrzebowanie na wsparcie przy jednoczesnym jego unika-
niu z powodu kosztów ponoszonych przez jego otrzymanie.
Znaczenie wysokiej emocjonalności może się też przejawiać w konse-
kwencjach psychicznych zakażenia wirusem HIV. W jednym z badań wy-
kazano, że niski poziom wsparcia społecznego wpływa za pośrednictwem
neurotyczności na poziomy depresji i lęku (Lewis, Bates, Posthuma, Pol-
derman, 2014). Generalnie rzecz biorąc, osoby neurotyczne (emocjonalne)
doświadczają silniejszych emocji negatywnych, które przyczyniają się do
rozwoju objawów depresyjnych (Karreman, van Assen, Bekker, 2013). De-
presja i lęk stanowią często obserwowane objawy u nosicieli HIV. Można
zatem przypuszczać, że emocjonalność pełni rolę mediatora pomiędzy sytu-
acją społeczną zakażonej osoby i doświadczanymi przez nią negatywnymi
emocjami a zaburzeniami psychicznymi towarzyszącymi stwierdzonemu
zakażeniu.
Znaczenie emocjonalności może również zależeć od wieku osób zakażo-
nych HIV. Wykazano na przykład, że u ludzi starszych niski poziom wspar-
cia społecznego bezpośrednio przyczynia się do samotności społecznej,
a za pośrednictwem czynników ryzyka, m.in. neurotyczności (emocjonal-
ności), może prowadzić do samotności emocjonalnej (Schnittger, Wherton,
Prendergast, Lawlor, 2012). Można zatem przypuszczać, że osoby zakażo-
ne wirusem HIV i jednocześnie o wysokim poziomie emocjonalności są
w większym stopniu narażone na doświadczenie emocjonalnej samotności
w warunkach małego wsparcia społecznego.
Otrzymane wyniki wskazują też, że aktywność, a szczególnie towarzy-
skość, koreluje istotnie dodatnio ze wszystkimi wskaźnikami wsparcia
społecznego (wyjątkiem jest brak korelacji aktywności z poszukiwaniem
wsparcia).
Zgodnie z koncepcją temperamentu Bussa i Plomina (1984) osoby to-
warzyskie charakteryzują się wysoką motywacją do poszukiwania i prze-
bywania w towarzystwie innych ludzi. Sprzyja to tworzeniu przez nie licz-
niejszych – w porównaniu z osobami mniej towarzyskimi – więzi z innymi
ludźmi jeszcze przed zakażeniem, a to prawdopodobnie stanowi czynnik
łagodzący ich stygmatyzację jako nosicieli HIV. Znaczenie ekstrawersji dla
spostrzeganego wsparcia społecznego wykazano w jednym z wcześniej-
szych badań (Swickert, Hittner, Foster, 2010). Niskie poziomy ekstrawersji
i neurotyczności związane były z wysokim wskaźnikiem spostrzeganego
wsparcia. Wyniki wcześniejszych badań sugerowały, że ekstrawersja jest
jednym z czynników pełniących protekcyjną funkcję w przebiegu zakażenia
HIV (Ironson, Hayward, 2008). W innych badaniach wykazano, że ekstra-
wersja, której składową stanowi towarzyskość, związana jest z dawaniem,
ale też otrzymywaniem wsparcia w miejscu pracy i poza nim (Bowling,
Beehr, Swader, 2005), a także z uczestniczeniem w życiu społecznym (Grav,

Magdalena Żebrowska, Marcin rzeszutek, ewa Firląg-burkacka
36
Romild, Hellzèn, Stordal, 2013) czy korzystaniem z sieci społecznych (Ro-
berts, Wilson, Fedurek, Dunbar, 2008; Zhu, Woo, Porter, Brzezinski, 2013).
Ma to istotne znaczenie dla różnych aspektów wsparcia społecznego dla
tych osób. Co ciekawe, wielkość sieci społecznych ekstrawertyków nie musi
przekładać się na ich bliskość emocjonalną z innymi osobami (Pollet, Ro-
berts, Dunbar, 2011). W sytuacji już obecnego zaburzenia nastroju (depresji)
ani ekstrawersja, ani neurotyczność nie przyczyniają się do poszukiwania
pomocy (Schomerus i in., 2013).
Ciekawą, chociaż trudną do interpretacji korelacją jest uzyskany w tym
badaniu istotny dodatni związek aktywności jako cechy temperamentu ze
wskaźnikami wsparcia społecznego. Aktywność w ujęciu Bussa i Plomina
jest cechą stylistyczną zachowania, związaną z wydatkowaniem energii
poprzez aktywność ruchową. Jest ona skorelowana dodatnio z ekstrawer-
sją w ujęciu Eysencka (Oniszczenko, 1997), co może sugerować, że pełni
podobną do niej rolę. Ponadto osoby aktywne łatwiej odnajdują w sieciach
społecznych partnerów do wspólnych działań, co sprzyja zyskiwaniu wspar-
cia społecznego (Nakhasi, Shen, Passarella, Appel, Anderson, 2014). Starsze
osoby aktywne zycznie, angażując się w działania grupowe, również ła-
twiej zyskują wsparci społeczne (Booth, Neville, Bauman, Clavisi, Leslie,
2000).
Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt wsparcia społecznego
i jego związek z temperamentem. Takie czynniki jak trauma towarzysząca
chorobie (w tym zakażeniu HIV, a szczególnie obecności AIDS) czy nie-
adekwatne sposoby radzenia sobie przy braku dostatecznego wsparcia spo-
łecznego mogą przyczyniać się do zmian w charakterystyce temperamentu
osób chorych (Zawadzki, Kaczmarek, Strelau, 2009). Zmiany tego rodzaju
mogą dotyczyć także cech mierzonych u osób zakażonych HIV, co sugerują
wyniki metaanalizy kilku badań dotyczących spadku poziomu ekstrawersji
i stabilności emocjonalnej (wzrostu neurotyczności) w ciągu stosunkowo
krótkiego czasu – od ok. 2 do 2,5 roku od ujawnienia się choroby nowo-
tworowej, choroby układu krążenia czy oddechowego albo udaru mózgu
(Jokela, Hakulinen, Singh-Manoux, Kivimäki, 2014).
Wyniki niniejszego badania wskazują, że składowe emocjonalności kore-
lują istotnie ujemnie, a pozostałe dwie cechy – aktywność i towarzyskość –
korelują istotnie dodatnio ze wskaźnikiem satysfakcji z życia. Dotychczaso-
we badania ujawniają, że negatywny afekt związany jest z niską satysfakcją
z życia w różnym wieku (Siedlecki, Tucker-Drob, Oishi, Salthouse, 2008).
Również stygmatyzacja i związany z nią niedostatek wsparcia społecznego
mogą sprzyjać obniżeniu poziomu satysfakcji z życia (Baker, Wilson, Wi-
nebarger, 2004). Z kolei wsparcie społeczne może zwiększyć satysfakcję
z życia osób z ograniczonymi możliwościami funkcjonowania, jak np. osób
starszych z demencją (Eshkoor, Hamid, Nudin, Mun, 2014). U nosicieli

ZwiąZek cech temperamentu eaS-D Ze wSparciem SpołecZnym…
37
HIV za najważniejsze czynniki określające jakość ich życia uznaje się,
poza wsparciem społecznym, dyskryminację, bariery w opiece zdrowot-
nej oraz stan zdrowia. Wieloraka analiza regresji (por. tabela 3) wykonana
w omawianym badaniu wykazała, że obniżeniu satysfakcji z życia sprzyja
zapotrzebowanie na wsparcie, którego wysoki poziom wskazuje na niedo-
statek wsparcia oraz niezadowolenie (jako cechę temperamentu), co zgodne
jest z przedstawionymi wynikami innych badań. Z kolei wzrost satysfakcji
wiąże się z aktywnością jako cechą temperamentu oraz ze spostrzeganym
dostępnym wsparciem społecznym, co również ma swoje potwierdzenie
w wynikach innych badań. Towarzyskość okazała się nieznaczącym pre-
dyktorem satysfakcji z życia. Może to wynikać z obserwowanego faktu,
że poszukiwanie obecności innych ludzi nie przekłada się na emocjonalne
więzi z nimi (Pollet, Roberts, Dunbar, 2011), a w konsekwencji wzrost
oceny satysfakcji z życia. Nieznaczącym predyktorem satysfakcji z życia
okazała się też faza zakażenia HIV związana z obecnością albo brakiem
zespołu AIDS.
Wykonaliśmy mimo to analizę porównawczą osób HIV+ i osób HIV/
AIDS pod względem wszystkich badanych zmiennych (por. tabela 4).
Okazało się, że w porównaniu z grupą bez AIDS grupa z rozwiniętym ze-
społem AIDS charakteryzuje się niższym poziomem towarzyskości jako
cechy temperamentu, niższymi wskaźnikami spostrzeganego dostępnego
wsparcia, poszukiwania wsparcia i aktualnie otrzymywanego wsparcia,
a także satysfakcji z życia. Otrzymane wyniki sugerują rozwój i obecność
symptomów depresji u osób z grupy HIV/AIDS jako konsekwencji do-
świadczeń życiowych po zakażeniu HIV (Hays, Turner, Coates, 1992) albo
też wskazują, że uprzednia kumulacja stresu i spadek wsparcia społeczne-
go (np. związany ze stygmatyzacją) przyczyniły się do rozwoju zakażenia
w kierunku wystąpienia zespołu AIDS (Leserman i in., 1999). Hipoteza ta
wymaga jednak osobnego badania.
Przedstawiona tu praca nie jest oczywiście wolna od ograniczeń. Przede
wszystkim badana grupa była znacznie zróżnicowana pod względem wieku,
płci i wykształcenia, a więc czynników socjodemogracznych, mających
znaczenie dla badanych zmiennych (szczególnie dla poziomu wsparcia spo-
łecznego). Grupa była także zróżnicowana pod względem fazy rozwoju za-
każenia wirusem HIV. Wreszcie nie uwzględniono wcześniejszych zdarzeń
traumatycznych w życiu badanych osób, które mogły mieć wpływ na ich
ocenę wsparcia społecznego i satysfakcji z życia.
Wydaje się jednak, że wyniki zaprezentowanego badania wnoszą dodat-
kową wiedzę na temat roli temperamentu w ujęciu koncepcji EAS w pro-
blematyce zakażenia HIV/AIDS, niektóre z otrzymanych danych są spójne
z wynikami innych dotychczasowych badań i dzięki temu mogą stanowić
źródło hipotez do dalszych poszukiwań oraz analiz.

Magdalena Żebrowska, Marcin rzeszutek, ewa Firląg-burkacka
38
Podziękowanie
Badania prezentowane w artykule były nansowane ze środków BST
1712/ 2014 na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.
LITERATURA CYTOWANA
Adewuya, A. O., Afolabi, M. O., Ola, B. A., Ogundele, O. A., Ajibare, A. O.,
Oladipo, B. F., Fakande, I. (2009). Post-traumatic stress disorder (PTSD) after
stigma related events in HIV infected individuals in Nigeria. Social Psychiatry
and Psychiatric Epidemiology, 44, 761–766.
Baker, L. M., Wilson, F. L., Winebarger, A. L. (2004). An exploratory study of the
health problems, stigmatization, life satisfaction, and literacy skills of urban,
street-level sex workers. Women & Health, 39, 83–96.
Barańska, M., Kmita, G. (2001). Psychologiczne problemy rodzin dotkniętych
HIV. W: T. Niemiec (red.), Kliniczne i psychospołeczne aspekty zakażenia HIV
u kobiet (s. 59–69). Warszawa: Krajowe Centrum ds. AIDS–Wydawnictwo Po-
znańskie.
Beckerman, N. L., Auerbach, C. (2010). Post-traumatic stress disorder and HIV:
A snapshot of co-occurrence. Social Work in Health Care, 49, 687–702.
Booth, M. L., Neville, O., Bauman, A., Clavisi, O., Leslie, E. (2000). Social-cog-
nitive and perceived environment inuences associated with physical activity
in older Australians. Preventive Medicine, 31, 15–22.
Bowling, N. A., Beehr, T. A., Swader, W. M. (2005). Giving and receiving social
support at work: The roles of personality and reciprocity. Journal of Vocational
Behavior, 67, 476–489.
Breet, E., Kagee, A., Seedat, S. (2014). HIV-related stigma and symptoms of post-
traumatic stress disorder and depression in HIV-infected individuals: Does social
support play a mediating or moderating role? AIDS Care, 26, 947–951.
Buss, A. H., Plomin, R. (1984). Temperament: Early developing personality traits.
Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Diener, E., Emmons, R. A., Larsen, R. J., Grifn, S. (1985). The Satisfaction With
Life Scale. Journal of Personality Assessment, 49, 71–75.
Drewes, J., Kleiber, D. (2014). Contagiousness under antiretroviral therapy and
stigmatization toward people with HIV. AIDS Care, 26, 1383–1386.
Duits, A. A., Boeke, S., Taamas, M. A., Passchier, J., Erdman R. A. M. (1997). Pre-
diction of quality of life coronary bypass graft surgery: A review and evaluation
of multiple recent studies. Psychosomatic Medicine, 59, 257–268.
Dunkel-Schetter, C., Bennett, T. L. (1990). Differentiating the cognitive and behav-
ioral aspects of social support. W: B. Sarason, I. Sarason, G. Pierce (red.), Social
support: An interactional view (s. 267–296). New York: Wiley.
Endeshaw, M., Walson, J., Rawlins, S., Dessie, A., Alemu, S., Andrews, N., Rao,
D. (2014). Stigma in Ethiopia: Association with depressive symptoms in people
with HIV. AIDS Care, 26, 935–939.
Eshkoor, S. A., Hamid, T. A., Nudin, S. S. H., Mun, C. Y. (2014). The effects of
social support, substance abuse and health care supports on life satisfaction in
dementia. Social Indicators Research, 116, 535–544.

ZwiąZek cech temperamentu eaS-D Ze wSparciem SpołecZnym…
39
Grav, S., Romild, U., Hellzèn, O., Stordal, E. (2013). Association of personality,
neighbourhood, and civic participation with the level of perceived social sup-
port: The HUNT study, a cross-sectional survey. Scandinavian Journal of Public
Health, 41, 579–586.
Hays, R. B., Turner, H., Coates, T. J. (1992). Social support, AIDS-related symp-
toms, and depression among gay men. Journal of Consulting and Clinical Psy-
chology, 60, 463–469.
Heckman, T. G. (2003). The Chronic Illness Quality of Life (CIQOL) Model: Ex-
plaining life satisfaction in people living with HIV disease. Health Psychology,
22, 140–147.
Hutchinson, G., Simeon, D. T., Bain, B. C., Wyatt, G. E., Tucker, M. B., LeFranc,
E. (2004). Social and health determinants of well-being and life satisfaction in
Jamaica. International Journal of Social Psychiatry, 50, 43–53.
IBM (2012). IBM SPSS Statistics 21 core system user’s guide. Somers, NY: IBM
Corp.
Ironson, G., Hayward, H. (2008). Do positive psychosocial factors predict disease
progression in HIV-1? A review of the evidence. Psychosomatic Medicine, 70,
546–554.
Jaworska-Obłój, Z., Skuza, B. (1986). Pojęcie wsparcia społecznego i jego funkcje
w badaniach naukowych. Przegląd Psychologiczny, 3, 733–746.
Jokela, M., Hakulinen, C., Singh-Manoux, A., Kivimäki, M. (2014). Personality
change associated with chronic diseases: Pooled analysis of four prospective
cohort studies. Psychological Medicine, 44, 2629–2640.
Jorm, A. F., Christensen, H., Henderson, A. S., Jacomb, P. A., Korten, A. E., Rod-
gers, B. (2000). Predicting anxiety and depression from personality: Is there
a synergistic effect of neuroticism and extraversion? Journal of Abnormal Psy-
chology, 109, 145–149.
Juczyński, Z. (2001). Skala Satysfakcji z Życia – SWLS. W: T. Szustrowa (red.),
Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia (s. 134–141). Warszawa:
Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Kaduvettoor-Davidson, A., Inman, A. G. (2013). South Asian Americans: Perceived
discrimination, stress, and well-Being. Asian American Journal of Psychology,
4, 155–165.
Karreman, A., van Assen, M. A. L. M., Bekker, M. H. J. (2013). Intensity of posi-
tive and negative emotions: Explaining the association between personality and
depressive symptoms. Personality and Individual Differences, 54, 214–220.
LaFauci Schutt, J. M., Marotta, S. A. (2011). Personal and environmental predictors
of posttraumatic stress in emergency management professionals. Psychological
Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 3, 8–15.
Leserman, J., Jackson, E. D., Petitto, J. M., Golden, R. N., Silva, S. G., Perkins, D.
O., Cai, J., Folds, J. D., Evans, D. L. (1999). Progression to AIDS: The effects
of stress, depressive symptoms, and social support. Psychosomatic Medicine,
61, 397–406.
Levett, T., Wright, J., Fisher, M. (2014). HIV and ageing: What the geriatrician
needs to know. Reviews in Clinical Gerontology, 24, 10–24.
Lewis, G. J., Bates, T. C., Posthuma, D., Polderman, T. J. C. (2014). Core dimen-
sions of personality broadly account for the link from perceived social support
to symptoms of depression and anxiety. Journal of Personality, 82, 329–339.

Magdalena Żebrowska, Marcin rzeszutek, ewa Firląg-burkacka
40
Lipke, H. (1994). AIDS – nowy problem społeczny w Polsce. W: J. Danecki, B.
Rysz-Kowalczyk (red.), Kwestie społeczne i krytyczne sytuacje życiowe u progu
lat dziewięćdziesiątych. Wybrane zagadnienia (s. 298–321). Warszawa: Ośrodek
Badań Społecznych.
Lowther, K., Selman, L., Harding, R., Higginson, I. J. (2014). Experience of per-
sistent psychological symptoms and perceived stigma among people with HIV
on antiretroviral therapy (ART): A systematic review. International Journal of
Nursing Studies, 51, 1171–1189.
Łuszczyńska, A. (2004). Wsparcie społeczne a stres traumatyczny. W: H. Sęk,
R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 190–205).Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Łuszczyńska, A., Kowalska, M., Mazurkiewicz, M., Schwarzer, R. (2006). Berliń-
skie Skale Wsparcia Społecznego (BSSS). Wyniki wstępnych badań nad rzetel-
nością i trafnością. Studia Psychologiczne, 44, 17–27.
Mahajan, A. P., Sayles, J. N., Patel, V. A., Remien, R. H., Sawires, S. R., Ortiz,
D. J., Szekeres, G., Coates, T. J. (2008). Stigma in the HIV/AIDS epidemic:
A review of the literature and recommendations for the way forward. AIDS, 22
(suplement 2), S67–S79.
Martin, L., Kagee, A. (2011). Lifetime and HIV related PTSD among persons
recently diagnosed with HIV. AIDS and Behavior, 15, 125–131.
McClure, M. J., Xu, J. H., Craw, J. P., Lane, S. P., Bolger, N., Shrout, P. E. (2014).
Understanding the costs of support transactions in daily life. Journal of Person-
ality, 82, 563–574.
Nakhasi, A., Shen, A. X., Passarella, R. J., Appel, L. J., Anderson, C. A. M. (2014).
Online social networks that connect users to physical activity partners: A review
and descriptive analysis. Journal of Medical Internet Research, 16, 61–74.
Oniszczenko, W. (1997). Kwestionariusz Temperamentu EAS Arnolda H. Bussa
i Roberta Plomina. Wersje dla dorosłych i dla dzieci. Adaptacja polska. Wa r-
szawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psycho-
logicznego.
Pollet, T. V., Roberts, S. G. B., Dunbar, R. I. M. (2011). Extraverts have larger social
network layers: But do not feel emotionally closer to individuals at any layer.
Journal of Individual Differences, 32, 161–169.
Qiao, S., Li, X., Stanton, B. (2014). Practice and perception of parental HIV disclo-
sure to children in Beijing, China. Qualitative Health Research, 24, 1276–1286.
Roberts, S. G. B., Wilson, R., Fedurek, P., Dunbar, R. I. M. (2008). Individual differ-
ences and personal social network size and structure. Personality and Individual
Differences, 44, 954–964.
Safren, S. A., Gershuny, B. S., Hendriksen, E. (2003). Symptoms of posttraumatic
stress and death anxiety in persons with HIV and medication adherence difcul-
ties. AIDS Patient Care STDs, 17, 657–664.
Sarason, I. G., Sarason, B. R. (1982). Concomitants of social support: Attitudes, per-
sonality characteristics, and life experience. Journal of Personality, 50, 331–344.
Schnittger, R. I. B., Wherton, J., Prendergast, D., Lawlor, B. A. (2012). Risk factors
and mediating pathways of loneliness and social support in community-dwelling
older adults. Aging & Mental Health, 16, 335–346.

ZwiąZek cech temperamentu eaS-D Ze wSparciem SpołecZnym…
41
Schomerus, G., Appel, K., Meffert, P. J., Luppa, M., Andersen, R. M., Grabe, H.
J., Baumeister, S. E. (2013). Personality-related factors as predictors of help-
seeking for depression: A population-based study applying the Behavioral Model
of Health Services Use. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 48,
1809–1817.
Schulz, U., Schwarzer, R. (2003). Social support in coping with illness. The Berlin
Social Support Scales (BSSS). Diagnostica, 49, 73–82.
Schwarzer, R., Leppin, A. (1991). Social support and health: A theoretical and
empirical overview. Journal of Social and Personal Relations, 8, 99–127.
Sęk, H. (1986). Wsparcie społeczne – co zrobić, aby stało się pojęciem naukowym?
Przegląd Psychologiczny, 3, 791–800.
Sęk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe Scholar.
Siedlecki, K. L., Tucker-Drob, E. M., Oishi, S., Salthouse, T. A. (2008). Life sat-
isfaction across adulthood: Different determinants at different ages? Journal of
Positive Psychology, 3, 153–164.
Smit, P. J., Brady, M., Carter, M., Fernandes, R., Lamore, L., Meulbroek, M.,
Ohayong, M., Platteau, T., Rehberg, P., Rockstroh, J. K., Thompson, M. (2012).
HIV-related stigma within communities of gay men: A literature review. AIDS
Care, 24, 405–412.
Steuden, S., Okła, W. (2006). Czynniki sprzyjające podnoszeniu jakości życia
w sytuacji choroby. W: S. Steuden, W. Okła (red.), Jakość życia w chorobie
(s. 195–208). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Strelau, J. (2008). Temperament as a regulator of behavior. After fty years of
research. New York: Eliot Werner Publications.
Suldo, S. M., Minch, D., Hearon, B. V. (2014). Adolescent life satisfaction and
personality characteristics: Investigating relationships using a ve factor model.
Journal of Happiness Studies, doi: 10.1007/s10902-014-9544-1.
Swickert, R. J., Hittner, J. B., Foster, A. (2010). Big ve traits interact to predict
perceived social support. Personality and Individual Differences, 48, 736–741.
Tamres, L., Janicki, D., Helgeson, V. S. (2002). Sex differences in coping behavior:
A meta-analytic review. Personality and Social Psychology Review, 6, 2–30.
Theuninck, A. C., Lake, N., Gibson, S. (2010). HIV-related posttraumatic stress dis-
order: Investigating the traumatic events. AIDS Patient Care STDs, 24, 458–491.
Valenzuela, C., Ugarte-Gil, C., Paz, J., Echevarria, J., Gotuzzo, E., Vermund, S.
H., Kipp, A. M. (w druku). HIV stigma as a barrier to retention in HIV care at
a general hospital in Lima, Peru: A case–control study. AIDS and Behavior.
Van Zandt, P. L., Van Zandt, S. L. (1994). The role of support groups in adjusting
to visual impairment in old age. Journal of Visual Impairment & Blindness, 88
(3), 244–252.
Watson, D., Gamez, W., Simms, L. J. (2005). Basic dimensions of temperament and
their relation to anxiety and depression: A symptom-based perspective. Journal
of Research in Personality, 39, 46–66.
Webel, A. R., Longenecker, C. T., Gripshover, B., Hanson, J. E., Schmotzer, B. J.,
Salata, R. A. (2014). Age, stress, and isolation in older adults living with HIV.
AIDS Care, 26, 523–531.

Magdalena Żebrowska, Marcin rzeszutek, ewa Firląg-burkacka
Zawadzki, B., Kaczmarek, M., Strelau, J. (2009). Reaktywność emocjonalna a na-
silenie objawów zaburzenia stresowego pourazowego u oar powodzi: efekt
patoplastyczności, spektrum, podatności czy komplikacji? W: J. Strelau, B. Za-
wadzki, M. Kaczmarek (red.), Konsekwencje psychiczne traumy. Uwarunkowa-
nia i terapia (s. 77–109). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Zhang, X., Liu, M., Zhu, M., Shi, J., Cheng, L. (2010). Personality predictors of
posttraumatic stress disorder in orphaned survivors of the Sichuan earthquake.
Social Behavior and Personality, 38, 1057–1060.
Zhu, X., Woo, S. E., Porter, C., Brzezinski, M. (2013). Pathways to happiness:
From personality to social networks and perceived support. Social Networks,
35, 382–393.