Content uploaded by Marcin Rzeszutek
Author content
All content in this area was uploaded by Marcin Rzeszutek on Jul 19, 2016
Content may be subject to copyright.
27
PSYCHOLOGIA – ETOLOGIA – GENETYKA
tom 24, 2011
iSSn 1508-583X
STrony 27–44
marcin rzeSzutek
Wydział Psychologii, uniWersytet WarszaWski
medyczne i demograficzne determinanty
naSilenia SymptomóW traumy
zWiązanej z zeSpołem hiv/aidS
StreSzczenie
W artykule zaprezentowano analizę poziomu symptomów traumy towarzyszącej za-
każeniu HIV w zależności od następujących zmiennych medycznych i demogracznych:
doświadczanie fazy HIV+ lub HIV/AIDS, uzależnienie od substancji psychoaktywnych,
orientacja seksualna i wykształcenie. Zbadano 310 nosicieli HIV obu płci. Do pomia-
ru nasilenia objawów potraumatycznych użyto kwestionariusza PTSD-C, a wskazane
zmienne analizowano na podstawie specjalnie przygotowanej ankiety. Wyniki dowiodły,
że uzależnienie od substancji psychoaktywnych, orientacja seksualna i wykształcenie
różnicują badanych w zakresie intensywności doświadczanych objawów traumy zespo-
łu HIV/AIDS.
medical and demographic determinantS of trauma SymptomS
connected With hiv/aidS Syndrome
abStract
The article presents a study of relations between demographic and medical vari-
ables: being HIV+ vs. HIV/AIDS, addiction to psychoactive drugs, sexual orientation, ed-
ucation, and intensity of trauma symptoms in HIV+ men and women. The studies were
run on 310 HIV + people. Intensity of trauma symptoms was assessed with the Factorial
version of the PTSD Inventory (PTSDF). Above-mentioned variables were analysed by
a special survey. The results suggested that addiction, sexual orientation and education
are linked to the level of trauma symptoms in HIV+ infected participants.
HIV/AIDS należy do najważniejszych nierozwiązanych problemów
współczesnej medycyny (Nightingale, Sher, Hansen 2010). Według danych
Światowej Organizacji Zdrowia na świecie żyje ok. 35 mln ludzi zakażo-
nych HIV, co roku umierają aż 2 mln osób, a codziennie przybywa ok. 7 tys.
nowych zakażonych (WHO 2010). W Polsce liczba osób seropozytywnych
także rokrocznie się zwiększa. Jak podaje Zakład Epidemiologii Narodowe-
marcin rzeSzuTek
28
go Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny w War-
szawie, w Polsce od 1985 r. do początku 2011 r. zanotowano ponad 14 tys.
zakażeń HIV i ponad 2,5 tys. zachorowań na AIDS, z których ok. 1000
zakończyło się śmiercią. Każdego roku wykrywa się ponad 700 zakażeń.
Zespół HIV/AIDS wywołał wiele negatywnych zjawisk społecznych
na całym świecie. Przy okazji ujawnił występowanie dużych pokładów
nietolerancji, niedostatek rzetelnej wiedzy i silną stereotypizację nosicieli
HIV i chorych na AIDS (Juszczyk, Gładysz 1993; MacDonell, Naar-King,
Murphy, Parsons, Huszti 2011). Jakkolwiek po ujawnieniu infekcji HIV
zakażony niekiedy może uzyskać wsparcie społeczne, to znacznie częściej
spotyka się z odrzuceniem, szczególnie przy większej liczbie objawów
(Heckman i in. 2004; Emlet 2006). Wiadomość o zakażeniu nawet w naj-
bliższej rodzinie chorego najczęściej wywołuje szok i budzi przerażenie. Co
ważne, niszczy przy tym więzi rodzinne, powoduje uczucie wstydu przed
dalszą rodziną i sąsiadami, a w skrajnych przypadkach prowadzi do izolacji
czy wykluczenia nosiciela HIV z grona bliskich osób (Li i in. 2008; Ssali
i in. 2010). Na poziomie całego społeczeństwa występują różne postacie
izolacji i dyskryminacji nosicieli, nie tylko w szkołach, na uczelniach czy
w miejscach pracy, lecz także w prawodawstwie, procedurach administra-
cyjnych i decyzjach politycznych, które według deklaracji rządzących mają
chronić ludność przed epidemią HIV/AIDS. Jako przykłady takiego postę-
powania władz można wskazać np. obowiązek wykonania testów na HIV,
konieczność zgłaszania zakażeń, a także inne formy naruszania prywatności
nosicieli.
Zarysowane powyżej okoliczności sprawiają, że zakażenie HIV coraz
częściej traktuje się jako zdarzenie traumatyczne, które może wywoływać
wiele zaburzeń psychicznych u nosicieli (Kagee 2008). W niniejszej pracy
założono, że diagnoza obecności wirusa stanowi silny czynnik urazowy,
zwiększający prawdopodobieństwo wystąpienia u zakażonego objawów
traumy, które pojawiają się również w zaburzeniu po stresie traumatycznym
(PTSD) diagnozowanym na podstawie DSM–IV (APA 1994). Oprócz tego
przyjęto, że w zależności od określonych zmiennych medycznych i demo-
gracznych mogą wśród seropozytwynych osób zachodzić różnice stopnia
nasilenia symptomów potraumatycznych. Dotychczas przeprowadzono
bardzo mało badań dotyczących wspomnianego związku. Prezentowane
opracowanie stanowi próbę przynajmniej częściowego wypełnienia tej nie-
zwykle istotnej luki badawczej.
W literaturze przedmiotu często podkreśla się, że przekazanie informacji
o pozytywnym wyniku testu na HIV może wiązać się ze znacznym ryzy-
medyczne i demograFiczne determinanty nasilenia symPtomóW traumy…
29
kiem samobójstwa (Komiti i in. 2001; Cooperman, Simoni 2005). Wykaza-
no, że myśl o ewentualnym zarażaniu, która motywuje do wykonania testu,
powoduje wydatne pogorszenie nastroju i pobudzenie psychomotoryczne,
czyli czynniki syndromu presuicydalnego (Gali, Na’aya, Adamu 2004).
W dłuższym okresie infekcja może wywołać również zaburzenia afektywne
i/lub lękowe (por. Judd i in. 2005; Lee, Detels, Rotheram-Borus, Duan, Lord
2007). Wśród tych ostatnich na szczególną uwagę zasługują objawy PTSD
(Tedstone, Tarrier 2003; Martin, Kagee 2011). Coraz więcej badaczy zajmu-
je się symptomami potraumatycznymi charakterystycznymi dla PTSD jako
skutkiem doświadczenia terminalnej choroby somatycznej, np. nowotworu
(por. Kangas, Henry, Bryant 2002, 2005; Ozer, Best, Lipsey, Weiss 2003).
Objawy potraumatyczne u nosicieli HIV, opisane według kryteriów PTSD
przedstawionych w DSM–IV (APA 1994), stanowią następstwo przede
wszystkim diagnozy nieuleczalnej, śmiertelnej choroby, czyli HIV/AIDS.
Należy jednak podkreślić, że wynikają także ze wspomnianych wcześniej
procesów stygmatyzacji społecznej oraz z przebiegu choroby i leczenia
(Vranceanu i in. 2008; Adewuya i in. 2009).
Warto przyjrzeć się dokładniej wpływowi choroby i leczenia na objawy
traumy u zainfekowanych HIV. Za najbardziej znamienną cechę zakażenia,
która współdecyduje o poziomie objawów potraumatycznych, uchodzi jego
znaczna nieprzewidywalność (Leserman 2008). Mimo że zgromadzono już
pokaźną wiedzę o rozwoju infekcji i jej leczeniu, to nosiciele zazwyczaj
nie wiedzą dokładnie, jakich chorób mogą się nabawić (infekcyjnych, no-
wotworowych, degeneracyjnych itp.), które organy zostaną zaatakowane
(mózg, serce, płuca czy skóra), jak długo trwa faza bezobjawowa, a także
ile czasu będą żyć (Lichtenstein, Sturdevant, Mujumdar 2010). Niepewność
przyszłości i świadomość braku szans na całkowite wyleczenie rodzą po-
czucie beznadziejności, głębokiego smutku i odrętwienia uczuciowego, jak
również prowadzą do myśli i prób samobójczych (Stynes 1998). Na stan
psychiczny chorych nie pozostaje bez wpływu wyczerpująca terapia, której
nierzadko towarzyszą uciążliwe objawy uboczne, np. wymioty, biegunka,
anemia i zapalenie wątroby (Shiels i in. 1999).
Negatywny wpływ na psychikę osób seropozytywnych wywierają po-
nadto procesy somatyczne związane z zakażeniem (Łojek 2001). Warto
podkreślić, że problemy emocjonalne u nosicieli może wywoływać sama
świadomość obecności wirusa w organizmie, nawet jeśli nie występują żad-
ne zyczne symptomy infekcji. Dopiero w dalszych fazach infekcji zabu-
rzenia adaptacyjne, lękowe bądź depresyjne pozostają w silnym związku
z symptomami somatycznymi infekcji, a przede wszystkim z objawami
chorób wskaźnikowych. Do najczęstszych somatycznych przejawów de-
presji w infekcji HIV należą poczucie zmęczenia i zaburzenia snu. Nie
wolno też zapominać o związku stanu psychicznego z immunologicznym
marcin rzeSzuTek
30
i rozwojem infekcji. Niektóre badania wskazują, że przewlekły negatywny
stan emocjonalny i życiowe stresory przyczyniają się do szybszego rozwoju
zakażenia i należą do ważnych predyktorów niekorzystnych zmian immu-
nologicznych (Perkins i in. 1995).
Należy także wspomnieć o szczególnym, egzystencjalnym rodzaju trau-
my, mianowicie o szeroko rozumianej traumie utraty, której doświadczają
osoby zakażone HIV i chore na AIDS (Nawrocki 2000). Chodzi tu nie tylko
o utratę zdrowia (zarówno somatycznego, jak i psychicznego), statusu spo-
łecznego, przyjaciół bądź wsparcia najbliższej rodziny, lecz także o utratę
obrazu siebie i kontroli nad własnym życiem, która wynika z niemożności
rzutowania siebie w przyszłość, jawiącą się jako w dużej mierze przesą-
dzona.
Wybrane medyczne i demograFiczne determinanty
nasilenia symPtomóW traumy u nosicieli hiV
Ciężki i nieprzewidywalny przebieg zespołu HIV/AIDS oraz silna styg-
matyzacja społeczna stanowią główne przyczyny objawów traumy u no-
sicieli. Do tej pory niezwykle rzadko analizowano znaczenie określonych
medycznych i demogracznych uwarunkowań dynamiki objawów traumy
w tej populacji.
Niektórzy autorzy zajmujący się medycznymi determinantami traumy
wskazują, że jej oznaki u nosicieli HIV mogą występować nie tylko zaraz po
zdiagnozowaniu obecności wirusa w organizmie, lecz także przy przejściu
infekcji z fazy bezobjawowej do objawowej, gdy pojawiają się pierwsze
symptomy chorób wskaźnikowych (Pietrzyk 2001; Martinez, Israelski, Wal-
ker, Koopman 2002; Chernoff 2007). Na podstawie objawów klinicznych
i liczby limfocytów CD4 wyróżnia się trzy etapy infekcji HIV. Do kategorii
A (tak zwana faza bezobjawowa) zalicza się osoby tuż po zarażeniu – liczba
limfocytów CD4 jest wówczas mniejsza lub równa 500 komórkom na mili-
litr krwi. Jak wskazują niektórzy autorzy, już w fazie bezobjawowej zdarzają
się objawy lęku i depresji wśród nosicieli (Smit i in.2004). Kategoria B (tak
zwana faza objawowa) obejmuje zarażonych, u których występują symp-
tomy określonych chorób związanych z HIV (np. neuropatia obwodowa),
lecz innych niż w kategorii C. Liczba CD4 waha się wtedy w przedziale
200–499 na mililitr krwi. Kategoria C (tak zwana faza AIDS) odnosi się do
pacjentów z objawami chorób, które pozwalają na postawienie diagnozy
AIDS. Liczba CD4 spada wówczas poniżej 200 na mililitr krwi. Zwłaszcza
podczas dwóch ostatnich faz obserwuje się u nosicieli objawy traumy obec-
ne również w PTSD (O’Dell, Meighen, Riggs 1996; O’Cleirigh, Ironson,
Weiss, Costa 2007). Co więcej, na późniejszych etapach choroby nosicie-
le znacznie częściej nadużywają substancji psychoaktywnych, co wtórnie
medyczne i demograFiczne determinanty nasilenia symPtomóW traumy…
31
może pogłębiać ich traumatyzację (Bungener, Pierson 1996; Krupitsky i in.
2004; Chawarski, Mazlan, Schottenfeld 2006).
Do tej pory zgromadzono niewiele danych dotyczących demogracznych
determinant nasilenia symptomów potraumatycznych u osób seropozytyw-
nych. Na przykład Reed A.C. Siemieniuk, Hartmut Krentz, Jessica Gish
i M. John Gill (2010) wykazali, że nosiciele HIV padają bardzo często
oarą przemocy, zwłaszcza homoseksualiści i/lub biseksualiści. W innych
opracowaniach zwrócono uwagę na funkcję wykształcenia w radzeniu sobie
z przewlekłym stresem spowodowanym obecnością wirusa w organizmie
(Penedo i in. 2003). Przegląd stosunkowo niewielkiej literatury pozwala
przekonać się o pilnej potrzebie prowadzenia wielokierunkowych badań
nad odnośną problematyką.
cel Pracy
Przeprowadzone badania miały pozwolić na analizę nasilenia objawów
traumy towarzyszącej zakażeniu HIV w zależności od określonych zmien-
nych medycznych i demogracznych: znajdowania się w fazie HIV+ lub
HIV/AIDS, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, orientacji sek-
sualnej i wykształcenia. Procedura badawcza oparta była przede wszyst-
kim na paradygmacie psychologii różnic indywidualnych, co wpłynęło na
podejście do operacjonalizacji zmiennych, wybór narzędzi pomiarowych
i ilościowy charakter analizy wyników. Należy podkreślić, że nie prze-
prowadzono pełnej diagnozy PTSD według kryteriów psychiatrycznych,
lecz oparto się na psychometrycznym pomiarze zaburzenia. Innymi słowy,
o występowaniu PTSD wśród badanych miał świadczyć określony poziom
ilościowy objawów, a nie ich specyczna konguracja. Dodatkowo na pod-
stawie wspomnianego powyżej konstruktu teoretycznego PTSD wyszcze-
gólniono składowe tego syndromu klinicznego w populacji nosicieli HIV:
Intruzję/Pobudzenie oraz Unikanie/Odrętwienie. Stanowią one specyczne
psychologiczne konsekwencje traumy doświadczanej przez zakażonych.
Pierwszy wymiar obejmuje powracające myśli związane ze zdarzeniem
traumatycznym, które wywołują pobudzenie psychozyczne. Z kolei skła-
dowa Unikanie/Odrętwienie odnosi się do unikania bodźców związanych
z traumą i osłabieniem reakcji na nie. Objawy te wyodrębniono w analizie
czynnikowej symptomów towarzyszących traumatycznemu przeżyciu, np.
powodzi czy katastroe górniczej (Strelau, Zawadzki, Oniszczenko, Sobo-
lewski 2002).
marcin rzeSzuTek
32
uczeSTnicy
W badaniu wzięło udział 310 pacjentów Szpitala Wolskiego w Warszawie
oraz podopiecznych stołecznych organizacji udzielających wsparcia osobom
zakażonym HIV i chorym na AIDS (Stowarzyszenie „Sieć Plus”, Stowarzy-
szenie Wolontariuszy wobec AIDS „Bądź z Nami”). Udział w anonimowej
ankiecie był dobrowolny, a badani nie otrzymali wynagrodzenia. Projekt
uzyskał akceptację lokalnej Komisji do spraw Etyki Badań Naukowych na
Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Próba obejmowała osoby dorosłe w wieku od 19 do 68 lat (M = 37,38;
SD = 9,69), w tym 157 mężczyzn i 153 kobiety. Grupa była zróżnicowana
pod względem wykształcenia: 40% badanych (123 osoby) legitymowało
się wykształceniem wyższym, 45% (140 osób) posiadało wykształcenie
średnie, a 15% (47 osób) ukończyło jedynie szkołę podstawową. Wśród
uczestników badania znalazło się niemal tyle samo osób heteroseksual-
nych co homoseksualnych (odpowiednio – 137 i 141), a także 32 osoby
biseksualne.
W przypadku danych dotyczących przebiegu zakażenia na uwagę zasłu-
guje fakt, że deklarowany okres infekcji wahał się od roku (czasem jedynie
kilku miesięcy) aż do 24 lat. Spośród 310 zbadanych nosicieli 128 znaj-
dowało się w fazie AIDS. Próba cechowała się dość wysokim odsetkiem
osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych (123 osoby, czyli 40%
badanych).
narzędzia Pomiaru
W badaniu zastosowano Formalną Charakterystykę Zachowania – Kwe-
stionariusz Temperamentu (FCZ–KT), Kwestionariusz Radzenia Sobie
w Sytuacjach Stresowych (CISS) oraz Berlińskie Skale Wsparcia Społecz-
nego (BSSS). Jednak żeby oszacować zróżnicowanie poziomu objawów
traumy u osób zakażonych HIV, posłużono się Kwestionariuszem PTSD
– Wersja Czynnikową – PTSD-C (Strelau, Zawadzki, Oniszczenko, Sobo-
lewski 2002). Inwentarz ten zawiera trzydzieści pozycji i składa się z trzech
skal – Intruzja/Pobudzenie (15 pozycji), Unikanie/Odrętwienie (15 pozy-
cji) oraz skali Ogólnej PTSD (suma wszystkich pozycji), które wyłoniono
dzięki eksploracyjnej analizie czynnikowej. Użyte narzędzie ma charakter
samoopisowy. Badani mają za zadanie odnieść się do stwierdzeń, jak często
w czasie ostatnich miesięcy doświadczali określonych myśli, zachowań czy
emocji związanych z traumatycznym zdarzeniem. Istnieją cztery warianty
odpowiedzi: „nigdy”, „rzadko”, „często” i „zawsze”. Właściwą część kwe-
stionariusza poprzedza dokładna instrukcja i przykład odpowiedzi. Kwe-
medyczne i demograFiczne determinanty nasilenia symPtomóW traumy…
33
stionariusz PTSD-C posiada korzystną charakterystykę psychometryczną.
Współczynniki rzetelności mierzone na podstawie zgodności wewnętrznej
α-Cronbacha wynoszą: dla skali Intruzji/Pobudzenia – 0,96, dla skali Uni-
kania/Odrętwienia – 0,92, a dla skali Ogólnej – 0,93. Narzędzie cechuje
również zadowalająca trafność zbieżna i rozbieżna.
Do analizy znaczenia zmiennych medycznych i demogracznych dla
dynamiki objawów symptomów potraumatycznych u nosicieli wykorzy-
stano specjalnie skonstruowaną ankietę dołączoną do arkusza badawczego.
Uwzględniono w niej następujące charakterystyki badanych: płeć, wiek,
wykształcenie, orientacja seksualna, data poznania swojego statusu sero-
logicznego, znajdowanie sie w fazie HIV+ lub HIV/AIDS, a także ewentu-
alne uzależnienie od środków psychoaktywnych. W prezentowanej pracy
zdecydowano się porównać respondentów, biorąc pod uwagę jedynie fazę
HIV+ lub HIV/AIDS, orientację seksualną, uzależnienie i wykształcenie.
Statystyczną analizę otrzymanych rezultatów przeprowadzono, stosując
pakiet statystyczny PASW Statistics 18 (SPSS 2009). Najważniejsze infor-
macje opisowe dotyczące nasilenia objawów traumy w całej badanej próbie
zamieszczono w tabeli 1.
Tabela 1. Średnie i odchylenia standardowe dla poziomu objawów traumy
towarzyszącej zakażeniu HIV w całej grupie badanych (n = 310)
Ogółem (n = 310)
Objawy traumy M SD
Intruzja/Pobudzenie 33,62 11,33
Unikanie/Odrętwienie 33,21 11,88
Wynik ogólny 66,84 22,73
Zwracają uwagę stosunkowo wysokie wyniki w skalach PTSD-C mie-
rzących poszczególne symptomy traumy, a zwłaszcza ogólny wynik w tym
kwestionariuszu. Potwierdza to, że zakażenie i jego późniejszy przebieg
stanowią silny i przewlekły uraz, który może skutkować powstaniem obja-
wów obecnych w PTSD.
Kolejna część analizy polegała na porównaniu średnich i odchyleń stan-
dardowych dla intensywności objawów traumy towarzyszącej zakażeniu
w zależności od wybranych zmiennych medycznych i demogracznych. Za
każdym razem zestawiano określone podgrupy badanych, wykorzystując
test t w przypadku prób niezależnych oraz test U Manna–Whitneya, kiedy
założenie o rozkładzie normalnym nie zostało spełnione.
marcin rzeSzuTek
34
Najpierw porównano nasilenie symptomów potraumatycznych wśród
badanych HIV+ oraz HIV/AIDS. Dane zawarte w tabeli 2 wskazują, że
badani HIV+ nie różnią się od nosicieli HIV w fazie AIDS stopniem obja-
wów traumy.
Tabela 2. Średnie i odchylenia standardowe intensywności objawów traumy w grupie
HIV/AIDS i HIV+
HIV/AIDS
(n = 128)
HIV+
(n = 182) Test t d Cohena
M SD M SD
Skale PTSD-C
Intruzja/Pobudzenie 34,07 11,25 33,30 11,41 0,59 0,07
Unikanie/Odrętwienie 33,42 11,75 33,07 12,01 0,26 0,03
Wynik ogólny 67,50 22,43 66,37 22,98 0,43 0,05
Następnie zestawiono nasilenie symptomów PTSD wśród osób uzależ-
nionych i nieuzależnionych (zob. tabela 3). Badani uzależnieni od substancji
psychoaktywnych wyróżniali się wyższym ogólnym wskaźnikiem traumy
oraz intensywniej doświadczali symptomów unikania i odrętwienia.
Tabela 3. Średnie i odchylenia standardowe intensywności objawów traumy w grupie
uzależnionych i nieuzależnionych nosicieli HIV
Uzależnienie
(n = 123)
Brak
uzależnienia
(n = 187) Test t d Cohena
M SD M SD
Skale PTSD-C
Intruzja/Pobudzenie 34,32 12,02 33,17 10,86 0,89 0,10
Unikanie/Odrętwienie 34,73 12,41 32,23 11,45 –2,48**a0,21
Wynik ogólny 69,05 23,91 65,40 21,87 1,39* 0,16
Uwaga: a Wartości Z dla testu U Manna–Whitneya; * p < 0,05; ** p < 0,01.
W dalszej kolejności rozważono różnice nasilenia objawów traumy
w grupach badanych o innych orientacjach seksualnych. Skonfrontowano
heteroseksualistów z homoseksualistami, heteroseksualistów nosicieli HIV
z biseksualistami, a także biseksualistów z zakażonymi homoseksualistami.
Wyniki analiz zamieszczono w tabelach 4, 5 i 6.
medyczne i demograFiczne determinanty nasilenia symPtomóW traumy…
35
Tabela 4. Średnie i odchylenia standardowe intensywności objawów traumy wśród
hetero- i homoseksualnych nosicieli HIV
Heteroseksualna
(n = 137)
Homoseksualna
(n = 141) Test t d Cohena
M SD M SD
Skale PTSD-C
Intruzja/Pobudzenie 33,97 11,48 32,29 11,33 1,22 0,15
Unikanie/Odrętwienie 33,13 12,13 32,07 11,78 0,74 0,08
Wynik ogólny 67,10 23,10 64,36 22,62 0,99 0,12
Tabela 5. Średnie i odchylenia standardowe intensywności objawów traumy wśród
hetero- i biseksualnych nosicieli HIV
Heteroseksualna
(n = 137)
Biseksulana
(n = 32) Wartość Z dla
testu U Manna–
Whitneya
d Cohena
M SD M SD
Skale PTSD-C
Intruzja/Pobudzenie 33,97 11,48 37,96 9,68 –1,96* –0,38
Unikanie/Odrętwienie 33,13 12,13 38,62 9,91 –2,48** –0,51
Wynik ogólny 67,10 23,10 76,59 19,21 –2,23** –0,45
Uwaga: * p < 0,05; ** p < 0,01.
Tabela 6. Średnie i odchylenia standardowe intensywności objawów traumy wśród
homo- i biseksualnych nosicieli HIV
Homosekaulna
(n = 141)
Biseksualna
(n = 32)
Wartości
Z dla testu
U Manna–
Whitneya
d Cohena
M SD M SD
Skale PTSD-C
Intruzja/Pobudzenie 32,29 11,33 37,96 9,68 –2,62* –0,54
Unikanie/Odrętwienie 32,07 11,78 38,62 9,91 –2,91* –0,60
Wynik ogólny 64,36 22,62 76,59 19,21 –2,83* –0,58
Uwaga: * p < 0,001.
Badani heteroseksualni nie różnią się od homoseksualnych nosicieli HIV
poziomem objawów traumy. Z kolei wśród biseksualnych nosicieli HIV
odnotowano istotnie wyższe wskaźniki traumy dla wszystkich podskal
PTSD-C w porównaniu do badanych o orientacji heteroseksualnej. Na tle
homoseksualnych zakażonych biseksualni respondenci również jawili się
jako jednostki istotnie silniej doświadczające wszystkich objawów traumy
mierzonych kwestionariuszem PTSD-C.
marcin rzeSzuTek
36
Ostatnia część analizy statystycznej, której wyniki zaprezentowano w ta-
belach 7, 8 i 9, dotyczyła porównania wskaźników traumy wśród osób
badanych o różnym poziomie wykształcenia.
Tabela 7. Średnie i odchylenia standardowe intensywności objawów traumy wśród
badanych z wykształceniem podstawowym i średnim
Podstawowe
(n = 47)
Średnie
(n = 140)
Wartości
Z dla testu
U Manna–
Whitneya
d Cohena
M SD M SD
Skale PTSD-C
Intruzja/Pobudzenie 37,48 10,04 34,53 11,09 –1,87* 0,28
Unikanie/Odrętwienie 38,46 9,94 34,35 11,21 –2,57** 0,39
Wynik ogólny 75,95 19,64 68,88 21,71 –2,29** 0,34
Uwaga: * p < 0,05; ** p < 0,01.
Badani nosiciele HIV z wykształceniem podstawowym cechowali się
wyższymi wskaźnikami traumy we wszystkich podskalach kwestionariusza
PTSD-C w porównaniu do osób, które ukończyły szkołę średnią.
Tabela 8. Średnie i odchylenia standardowe intensywności objawów traumy wśród
badanych z wykształceniem średnim i wyższym
Średnie
(n = 140)
Wyższe
(n = 123)
Wartości
Z dla testu
U Manna–
Whitneya
d Cohena
M SD M SD
Skale PTSD-C
Intruzja/Pobudzenie 34,52 11,09 31,11 11,57 –2,51* 0,31
Unikanie/Odrętwienie 34,35 11,20 29,92 12,42 –2,95** 0,38
Wynik ogólny 68,87 21,71 61,04 23,56 –2,78** 0,35
Uwaga: * p < 0,01; ** p < 0,001.
Zakażeni HIV z wykształceniem średnim odznaczali się istotnie wyższym
poziomem objawów traumy we wszystkich podskalach PTSD-C w stosunku
do nosicieli HIV legitymujących się wykształceniem wyższym.
medyczne i demograFiczne determinanty nasilenia symPtomóW traumy…
37
Tabela 9. Średnie i odchylenia standardowe intensywności objawów traumy wśród
badanych z wykształceniem podstawowym i wyższym
Średnie
(n = 140)
Wyższe
(n = 123) Wartości Z dla
testu U Manna–
Whitneya
d Cohena
M SD M SD
Skale PTSD-C
Intruzja/Pobudzenie 37,48 10,04 31,11 11,57 –3,53* 0,59
Unikanie/Odrętwienie 38,46 9,94 29,92 12,42 –4,43* 0,76
Wynik ogólny 75,95 19,64 61,04 23,56 –4,16* 0,69
Uwaga: * p < 0,001.
W grupie badanych z wykształceniem podstawowym odnotowano istotnie
większe nasilenie symptomów potraumatycznych w porównaniu z osobami
seropozytywnymi z wykształceniem wyższym. Na uwagę zasługują dość
wysokie wskaźniki efektu d Cohena.
Zaprezentowane wyniki pozwalają stwierdzić, że udało się w znaczniej
mierze zrealizować założony cel. Wykazano znaczenie różnic indywidu-
alnych dla objawów towarzyszących traumie zakażenia HIV w zależności
od wybranych medycznych i demogracznych charakterystyk (faza HIV+
lub HIV/AIDS, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, orientacja
seksualna i wykształcenie). Uzyskane rezultaty warto omówić w sposób
bardziej szczegółowy.
Nie stwierdzono istotnego zróżnicowania poziomu symptomów PTSD
między badanymi w fazie HIV+ a uczestnikami w fazie HIV/AIDS. Wynik
ten był dość zaskakujący, gdyż badania pokazują (np. Leserman 2008), że
na kolejnych etapach infekcji stopień traumatyzacji raczej wrasta, niż ma-
leje. Wynika to przede wszystkim z wielkiej nieprzewidywalności zespołu
HIV/AIDS. Nosiciele wirusa nigdy nie mają pewności, jak długo pozosta-
ną w fazie bezobjawowej oraz ile czasu będą jeszcze żyć (Lichtenstein,
Sturdevant, Mujumdar 2010). Dochodzi do tego również wyczerpujące
leczenie oraz bolesna świadomość niemożności całkowitego pokonania
choroby, która wywoływać może poczucie beznadziejności, głęboki smutek,
odrętwienie uczuciowe i inne symptomy potraumatyczne (Stynes 1998).
Zatem być może badani nosiciele HIV, szczególnie ci w fazie AIDS, do-
świadczali silnego wsparcia społecznego, które ograniczało traumatyzację.
W wielu badaniach zauważono, że wsparcie społeczne ogranicza narastanie
objawów zakażenia i podnosi jakość życia nosiciela (Simoni, Pantalone,
Plummer, Huang 2007; Vyavaharkar, Moneyham, Tavakoli, Philips, Jackson
marcin rzeSzuTek
38
2007; Hansen, Vaughan, Cavanaugh, Connell, Sikkema 2009). Niemniej
jednak, jak to zasygnalizowano w teoretycznej części pracy, nosiciele HIV
doświadczają intensywnej stygmatyzacji, nawet w najbliższej rodzinie.
Wydaje się, że źródłem adekwatnego wsparcia dla takich osób może być
pomoc medyczna i/lub grupy wsparcia, których członkowie znajdują się
w analogicznej sytuacji. W toku badań związanych z prezentowanym opra-
cowaniem autor niejednokrotnie napotykał na sytuację, w której pacjenci
spędzali w przychodni przyszpitalnej wiele godzin. Przychodzili do niej nie
tylko w sprawie wizyty u lekarza, lecz także w celach towarzyskich. Jak
relacjonowali, tylko z innymi pacjentami i lekarzami mogli porozmawiać
o problemach związanych z infekcją. Zatem można wysunąć przypusz-
czenie, że poza lekarzami to właśnie inni zakażeni HIV stanowią źródło
ogromnego wsparcia. W ten sposób mogą wpływać na obniżenie poziomu
objawów traumy spowodowanych pogarszaniem się zdrowia somatycznego.
Istotne różnice w poziomie symptomów potraumatycznych odnotowa-
no między uzależnionymi i nieuzależnionymi od substancji psychoaktyw-
nych nosicielami HIV. Osoby wolne od nałogu cechowały się niższymi
wskaźnikami traumy. Próbując wyjaśnić taki wynik, warto podkreślić fakt,
że zasadnicze znaczenie dla nosicieli HIV ma efektywne radzenie sobie
ze stresem wywołanym chorobą. Wpływa to pozytywnie na jej przebieg,
ograniczając narastanie objawów zakażenia (Crepaz i in. 2008), ale też
znacząco podnosi jakość życia osób seropozytywnych (Gore-Felton i in.
2006) i ich rodzin (Demi, Bakerman, Moneyham, Sowell 1997). Z kolei
nieskuteczne radzenie sobie ze stresem niekiedy rodzi pokusę rezygnacji
z leczenia farmakologicznego (Bader i in. 2006) i stanowi ważny predyktor
ryzyka depresji, zaburzeń lękowych bądź właśnie uzależnienia od substan-
cji psychoaktywnych (por. Olley i in. 2003). W zbadanej próbie nosicieli
o problemach z psychicznym radzeniem sobie ze schorzeniem świadczył
dosyć wysoki odsetek uzależnień (123 osoby, ok. 40%). Co ważne, nałóg
mógł przyczynić się do szybszego i bardziej negatywnego przebiegu infek-
cji. Nie wolno wszak zapominać, że prawdopodobnie część badanych była
już uzależniona (np. od narkotyków) przed zakażeniem, do którego mogło
dojść właśnie przy okazji zażywania środków psychoaktywnych.
Wyższe wartości wskaźników traumy wśród uzależnionych w porów-
naniu do wolnych od nałogu można również wytłumaczyć, odwołując do
wspomnianej wyżej zmiennej wsparcia społecznego. Uprawnione jest za-
łożenie, że wszelkie nałogi pogarszają relacje społeczne uzależnionego,
a nie wpływają na ich rozwój. Co więcej, uzależnienie może istotnie upośle-
dzać funkcje poznawcze człowieka i prowadzić np. do osłabienia percepcji
wsparcia ze strony środowiska. Poza tym osoby uzależnione, a przy tym
zakażone HIV, mogą wzbudzać niechęć bądź lęk w otoczeniu, co tłumaczy-
łoby, dlaczego nie uzyskują takiego wsparcia jak nosiciele wolni od nało-
medyczne i demograFiczne determinanty nasilenia symPtomóW traumy…
39
gów, a także z jakiego powodu nie poszukują nowych relacji społecznych
(Heckman i in. 2004). Przywołane procesy mogą prowadzić do intensyw-
niejszego doświadczania traumy HIV/AIDS przez uzależnionych.
Oprócz nałogu orientacja seksualna jawi się jako istotna zmienna, tym
razem demograczna, która przyczynia się do zróżnicowania wśród bada-
nych poziomu objawów traumy. Z jednej strony nie zauważono różnic w za-
kresie analizowanej zmiennej zależnej między respondentami o orientacji
hetero- i homoseksualnej. Z drugiej strony wśród biseksualnych nosicieli
dostrzeżono istotnie wyższe wskaźniki traumy we wszystkich podskalach
PTSD-C niż w przypadku hetero- i homoseksualnych nosicieli. W tym miej-
scu warto jeszcze raz podkreślić, że problemy psychologiczne zakażonych
w dużej mierze wynikają ze stygmatyzacji i dyskryminacji, które naruszają
ich dotychczasowy status społeczny (Izdebski 2000). Dodatkowo należy
zwrócić uwagę, że stygmat HIV/AIDS ma specyczny charakter. Wiąże się
nie tyle z samym schorzeniem, ile z ze stereotypami towarzyszącymi HIV/
AIDS: narkomanią, prostytucją, a także homo- bądź biseksualizmem (Par-
ker, Aggleton 2003). Powstaje swego rodzaju stygmat amalgamat, a źródłem
wzmocnionej dyskryminacji są wszystkie negatywne skojarzenia z inny-
mi grupami marginalizowanymi. W konsekwencji dochodzi do unikania,
obwiniania i dyskryminacji każdej osoby zakażonej HIV i/lub chorej na
AIDS, którą często wtórnie kojarzy się z wyżej wspomnianymi osobami
z marginesu społecznego.
W świetle powyższych uwag nie budzą zdziwienia wysokie wskaźniki
traumy wśród badanych nosicieli HIV w zależności od ich orientacji seksu-
alnej. Najwyższy poziom traumy odnotowano w przypadku osób biseksual-
nych. Ta grupa może doświadczać największej stygmatyzacji spowodowa-
nej nie tylko zakażeniem i orientacją seksualną, lecz także nakładaniem się
tych dwóch, budzących strach i traktowanych z uprzedzeniem, czynników.
Jak pokazują badania Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS 2010),
nadal większość polskiego społeczeństwa nie zgadza się na jawną obecność
gejów i lesbijek w życiu społecznym. W tym kontekście biseksualiści mogą
wzbudzać najwięcej negatywnych emocji, gdyż w świadomości społecznej
nie ukształtował się jasny obraz tej grupy. Występowanie jednocześnie bi-
seksualizmu i HIV, który nadal wywołuje bardzo silny lęk wśród Polaków
(Wojciechowska 2004), przyczynia się do powstania stygmatu amalgamatu,
oddziałującego ze zwiększonym nasileniem.
Ostatnią zmienną analizowaną w kontekście nasilenia symptomów po-
traumatycznych wśród nosicieli HIV było wykształcenie. Analiza danych
wskazała bardzo ciekawy trend, mianowicie odwrotnie proporcjonalną
zależność między poziomem wykształcenia a nasileniem objawów trau-
my. Badani z podstawowym wykształceniem wyróżniali się najwyższymi
wskaźnikami traumy, zarówno na tle osób z wykształceniem średnim, jak
marcin rzeSzuTek
40
i wyższym. Z kolei nosiciele, którzy ukończyli studia, charakteryzowali się
niższym poziomem objawów traumy w porównaniu do pozostałych grup ba-
danych, wyodrębnionych ze względu na poziom wyedukowania. Związany
z wykształceniem poziom zdolności intelektualnych może pełnić funkcję
swego rodzaju bufora, który zmniejsza ryzyko zaburzeń potraumatycznych
spowodowanych obecnością wirusa HIV w organizmie. Prawdopodobnie
nosiciele z wyższym wykształceniem mogą skuteczniej niż osoby, które
ukończyły jedynie szkołę podstawową lub średnią, poznawczo przeformu-
łowywać znaczenie sytuacji, a co za tym idzie – reagować na traumę HIV/
AIDS w sposób bardziej adaptacyjny.
Na koniec godzi się wspomnieć, że przeprowadzone badanie nie było
wolne od mankamentów. Po pierwsze, wydzielono jedynie wybrane zmien-
ne medyczne i demograczne, które mogły mieć związek z poziomem ob-
jawów traumy w badanej populacji. Po drugie, analiza danych, choć ujaw-
niła wiele istotnych statystycznie zależności, ograniczała się do relatywnie
najprostszych porównań różnicowych za pomocą testów t i U. Po trzecie,
badanie miało charakter poprzeczny, zatem odpowiedź na postawione py-
tania miała w dużej mierze postać postulatywną. W przyszłości należałoby
przeprowadzić badania podłużne, które jednak mogą sprawić znacznie więk-
sze problemy organizacyjne i metodologiczne. Mimo wszystko wydaje się,
że tylko w ten sposób da się uzyskać pełniejszą odpowiedź na sformułowane
w niniejszej pracy pytania i hipotezy badawcze.
Reasumując, autor chciałby położyć nacisk na fakt, że lepsze zrozumienie
znaczenia omówionych zmiennych dla dynamiki objawów po traumie w po-
pulacji osób seropozytywnych może w przyszłości stać się cennym źródłem
wiedzy na temat psychologicznego funkcjonowania nosicieli. Precyzyjniej-
sze ustalenia mogłyby wpłynąć na podniesienie jakości życia zakażonych.
Niemożność całkowitego wyleczenia HIV/AIDS uzasadnia konieczność
kontynuacji badań psychologicznych nad odnośnym zagadnieniem.
Zaprezentowane badania zostały donansowane ze środków programu
badawczego BST 1445-2009Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszaw-
skiego.
literatura cytoWana
Adewuya A.O., Afolabi M.O., Ola B.A., Ogundele O.A., Ajibare A.O., Oladipo
B.F., Fakande I. (2009). Post-traumatic stress disorder (PTSD) after stigma re-
lated events in HIV infected individuals in Nigeria. Social Psychiatry and Psy-
chiatric Epidemiology, 44(9), 761–766.
medyczne i demograFiczne determinanty nasilenia symPtomóW traumy…
41
American Psychiatric Association (APA) (1994). Diagnostic and statistical manual
of mental disorders. DSM–IV (wyd. 4). Washington, DC: American Psychiatric
Association.
Bader A., Kremer H., Erlich-Trungenberger I., Rojas R., Lohmann M., Deobald
O., Lochmann R., Altmeyer P., Brockmeyer N. (2006). An adherence typol-
ogy: Coping, quality of life, and physical symptoms of people living with HIV/
AIDS and their adherence to antiretroviral treatment. Medical Science Monitor,
12(12), 493–500.
Bungener C., Pierson A. (1996). Cognitive and emotional decits in early stag-
es of HIV infection: An event-related potentials study. Progress in Neuro-
-Psychopharmacology and Biological Psychiatry, 20(8), 1302–1314.
CBOS (2010). Postawy wobec gejów i lesbijek [dostęp 20.11.2011:
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_095_10.PDF].
Chawarski M.C., Mazlan M., Schottenfeld R.S. (2006). Heroin dependence and
HIV infection in Malaysia. Drug and Alcohol Dependence, 82(supl. 1), 39–42.
Chernoff R.A. (2007). Treating an HIV/AIDS patient’s PTSD and medication
nonadherence with cognitive-Behavioral therapy: A principle-based approach.
Cognitive and Behavioral Practice, 14(1), 107–117.
Cooperman N.A., Simoni J.M. (2005). Suicidal ideation and attempted suicide
among women living with HIV/AIDS.Journal of Behavioral Medicine, 28(2),
149–156.
Crepaz N., Passin W.F., Herbst J.H., Rama S.M., Malow R.M., Purcell D.W., Wolit-
ski R.J., HIV/AIDS Prevention Research Synthesis Team (2008). Meta-analysis
of cognitive-behavioral interventions on HIV-positive persons’ mental health and
immune functioning. Health Psychology, 27(1), 4–14.
Demi A., Bakerman R., Moneyham L., Sowell R. (1997). Effects of resources and
stressors on burden and depression of family members who provide care to an
HIV-infected woman. Journal of Family Psychology, 11(1), 35–48.
Emlet C.A. (2006). A comparison of HIV stigma and disclosure patterns between
older and younger adults living with HIV/AIDS. AIDS Patient Care and STDs,
20(5), 350–358.
Gali B.M., Na’aya H.U., Adamu S. (2004). Suicideattempts inHIV/AIDSpatients:
Report of two cases presenting with penetrating abdominal injuries.Nigerian
Journal of Medicine, 13(4), 407–409.
Gore-Felton C., Koopman C., Spiegel D., Vosvick M., Brondino M., Winningham
A. (2006). Effects of quality of life and coping on depression among adults living
with HIV/AIDS. Journal of Health Psychology, 11(5), 711–729.
Hansen N.B., Vaughan E.L., Cavanaugh C.E., Connell C.M., Sikkema K.J. (2009).
Health-related quality of life in bereaved HIV-positive adults: Relationships
between HIV symptoms, grief, social support, and Axis II indication. Health
Psychology, 28(2), 249–257.
Heckman T.G., Anderson E.S., Sikkema K.J., Kochman A., Kalichman S.C., An-
derson T. (2004). Emotional distress in nonmetropolitan persons living with HIV
disease enrolled in a telephone-delivered, coping improvement group interven-
tion. Health Psychology, 23(1), 94–100.
Izdebski Z. (2000). Wiedza, przekonania o HIV/AIDS w społeczeństwie polskim.
Zachowania seksualne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
marcin rzeSzuTek
42
Judd F., Komiti A., Chua P., Mijch A., Hoy J., Grech P., Street A., Lloyd J., Williams
B. (2005). Nature of depression in patients with HIV/AIDS. Australian and New
Zealand Journal of Psychiatry, 39(9), 826–832.
Juszczyk J., Gładysz A. (1993). AIDS – epidemiologia, patogeneza, klinika, lecze-
nie, zapobieganie, poradnictwo. Wrocław: Volumed.
Kagee A. (2008). Application of the DSM–IV criteria to the experience of living
with AIDS: Some concerns. Journal of Health Psychology, 13(8), 1008–1011.
Kangas M., Henry J.L., Bryant R.A. (2002). Posttraumatic stress disorder following
cancer. A conceptual and empirical review. Clinical Psychology Review, 22(4),
499–524.
Kangas M., Henry J.L., Bryant R.A. (2005). Predictors of posttraumatic stress
disorder following cancer. Health Psychology, 24(6), 579–585.
Komiti A., Judd F., Grech P., Mijch A., Hoy J., Lloyd J.H., Street A. (2001). Suicidal
behaviour in people with HIV/AIDS: A review. The Australian and New Zealand
Journal of Psychiatry, 35(6), 747–757.
Krupitsky E., Zvartau E., Karandashova G., Horton N.J., Schoolwerth K.R., Bryant
K., Samet J.H. (2004). The onset of HIV infection in the Leningrad region of
Russia: A focus on drug and alcohol dependence. HIV Medicine, 5(1), 30–33.
Lee S.J., Detels R., Rotheram-Borus M.J., Duan N., Lord L. (2007). Depression
and social support among HIV-affected adolescents. AIDS Patient Care and
STDs, 21(6), 409–417.
Leserman J. (2008). Role of depression, stress, and trauma in HIV disease progres-
sion. Psychosomatic Medicine, 70(5), 539–545.
Li L., Wu Z., Wu S., Jia M., Lieber E., Lu Y. (2008). Impacts of HIV/AIDS stigma
on family identity and interactions in China. Families, Systems & Health, 26(4),
431–442.
Lichtenstein B., Sturdevant M.S., Mujumdar A.A. (2010). Psychosocial stressors of
families affected by HIV/AIDS: Implications for social work practice. Journal
of HIV/AIDS & Social Services, 9(2), 130–152.
Łojek E. (2001). Neuropsychologia osób zakażonych wirusem HIV i chorych na
AIDS. Warszawa: Medyk.
MacDonell K.E., Naar-King S., Murphy D.A., Parsons J.T., Huszti H. (2011). Si-
tuational temptation for HIV medication adherence in high-risk youth. AIDS
Patient Care and STDs, 25(1), 47–52.
Martin L., Kagee A. (2011). Lifetime and HIV-related PTSD among persons recen-
tly diagnosed with HIV. AIDS and Behavior, 15(1), 125–131.
Martinez A., Israelski D., Walker C., Koopman C. (2002). Posttraumatic stress
disorder in women attending human immunodeciency virus outpatient clinics.
AIDS Patient Care and STDs, 16(6), 283–291.
Nawrocki A. (2000). Pacjent HIV/AIDS pozytywny w procesie psychoterapeutycz-
nym. Warszawa: Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzew-
skiej.
Nightingale V.R., Sher T.G., Hansen N.B. (2010). The impact of receiving an HIV
diagnosis and cognitive processing on psychological distress and posttraumatic
growth. Journal of Traumatic Stress, 23(4), 452–460.
medyczne i demograFiczne determinanty nasilenia symPtomóW traumy…
43
O’Cleirigh C., Ironson G., Weiss A., Costa P.T. Jr (2007). Conscientiousness pre-
dicts diseaseprogression (CD4 number and viral load) in people living with HIV.
Health Psychology, 26(4), 473–480.
O’Dell M.W., Meighen M., Riggs R.V. (1996). Correlates of fatigue in HIV infec-
tion prior to AIDS: A pilot study. Disability and Rehabilitation, 18(5), 249–254.
Olley B.O., Gxamza F., Seedat S., Theron H., Taljaard J., Reid E., Reuter H., Ste-
in D.J. (2003). Psychopathology and copingin recently diagnosed HIV/AIDS
patients – the role of gender. South African Medical Journal, 93(12), 928–931.
Ozer E.J., Best S.R., Lipsey T.L., Weiss D.S. (2003). Predictors of posttraumatic
stress disorder and symptoms in adults: A meta-analysis. Psychological Bulletin,
129(1), 52–73.
Parker R., Aggleton R. (2003). HIV and AIDS-related stigma and discrimination:
A conceptual framework and implications for action. Social Science & Medicine,
57(1), 13–24.
Penedo F.J., Gonzalez J.S., Dahn J.R., Antoni M., Malow R., Costa P., Schneider-
man N. (2003). Personality, quality of life and HAART adherence among men
and women living with HIV/AIDS. Journal of Psychosomatic Research, 54(3),
271–278.
Perkins D.O., Leserman J., Stern R.A., Baum S.F., Liao D., Golden R.N., Evans
D.L. (1995). Somatic symptoms and HIV infection: Relationship to depres-
sive symptoms and indicators of HIV-disease. American Journal of Psychiatry,
152(12), 1776–1781.
Pietrzyk A. (2001). Diagnoza – nowotwór złośliwy. Jak z tym żyć? Czy tak po-
stawione pytanie może stać się pytaniem naukowym?. W: K. Popiołek (red.),
Człowiek w sytuacji zagrożenia. Kryzysy, katastrofy, kataklizmy (s. 177–191).
Poznań: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura.
Shiels M.S., Cole S.R., Wegner S., Armenian H., Chmiel J.S., Ganesan A., Marconi
V.C., Martinez-Maza O., Martinson J., Weintrob A., Jacobson L.P., Crum-Cian-
one N.F. (2008). Effect of HAART on incident cancer and noncancer AIDS
events among maleHIV seroconverters. Journal of Acquired Immune Deciency
Syndrome, 48(4), 485–490.
Siemieniuk R.A., Krentz H.B., Gish J.A., Gill M.J. (2010). Domestic violence
screening: Prevalence and outcomes in a Canadian HIV population. AIDS Patient
Care and STDs, 24(12), 763–770.
Simoni J.M., Pantalone W., Plummer M., Huagn B. (2007). A randomized con-
trolled trial of a peer suport intervention targeting antiretroviral medication
adherence and depressive symptomatology in HIV-positive men and women.
Health Psychology, 26(4), 488–449
Smit T.K., Brew B.J., Tourtellotte W., Morgello S., Gelman B.B., Saksena N.K.
(2004).Independent evolution of human immunodeciency virus (HIV) drug
resistance mutations in diverse areas of the brain in HIV-infected patients, with
and without dementia, on antiretroviral treatment. Journal of Virology, 78(18),
10133–10148.
SPSS (2009). PASW Statistics 18 Core System user’s guide [dostęp 20.11.2011:
http://www.uky.edu/ComputingCenter/SSTARS/SPSS/18%20Manuals/
PASW%20Statistics%2018%20Core%20System%20User%27s%20Guide.pdf].
marcin rzeSzuTek
Ssali S.N., Atuyambe L., Tumwine C., Segujja E, Nekesa N., Nannungi A., Ryan
G., Wagner G. (2010). Reasons for disclosure of HIV status by people living
with HIV/AIDS and in HIV care in Uganda: An exploratory study. AIDS Patient
Care and STDs, 24(10), 675–681.
Strelau J., Zawadzki B., Oniszczenko W., Sobolewski A. (2002). Kwestionariusz
PTSD – wersja czynnikowa (PTSD-C): konstrukcja narzędzia do diagnozy głów-
nych wymiarów zespołu stresu pourazowego. Przegląd Psychologiczny, 45(2),
149–176.
Stynes R. (1998). Suicide-talk in HIV-AIDS therapy: Rhetoric or intent? Venere-
ology, 11(4), 15–25.
Tedstone J.E., Tarrier N. (2003). Posttraumatic stress disorder following medical
illness and treatment. Clinical Psychology Review, 23(3), 409–448.
Vranceanu A.M., Safren S.A., Lu M., Coady W.M., Skolnik P.R., Rogers W.H., Wil-
son I.B. (2008). The relationship of post-traumatic stress disorder and depression
to antiretroviral medication adherence in persons with HIV. AIDS Patient Care
and STDs, 22(4), 313–321.
Vyavaharkar M., Moneyham L., Tavakoli A., Philips K., Jackson K. (2007). Social
support, coping and medication adhernece among HIV-positive women with
depression living in rural areas of the Southeastern United States. AIDS Patient
Care STDs, 21(9), 667–680.
WHO (2010). The World Health Report. Fighting disease, fostering development.
[dostęp 25.05.2011: http://www.who.int/en/].
Wojciechowska J. (2004). Stygmat i dyskryminacja jako trzecia faza epidemii HIV/
AIDS. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.