Osobowościowe i społeczne uwarunkowania objawów traumy u kobiet i mężczyzn zakażonych wirusem HIV

Full text

45
PSYCHOLOGIA – ETOLOGIA – GENETYKA
to m 23, 2011
iSSn 1508-583X
S T r o n y 45–61
ma r c i n rz e S z u t e k
Wy d z i a ł Ps y c h o l o g i i un i W e r s y t e t u Wa r s z a W s k i e g o
oS o b o W o ś c i o W e i S p o ł e c z n e u W a r u n k o W a n i a
o b j a W ó W t r a u m y u k o b i e t i m ę ż c z y z n
z a k a ż o n y c h W i r u S e m hiv
St r e S z c z e n i e
Celem artykułu jest ustalenie związku cech temperamentu, stylów radzenia sobie ze
stresem oraz wymiarów wsparcia społecznego z nasileniem objawów traumy u kobiet
i mężczyzn zakażonych wirusem HIV. Zbadano grupę 310 nosicieli wirusa HIV, w tym
157 mężczyzn i 153 kobiety. W badaniach wykorzystano kwestionariusz Formalna Cha-
rakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu (FCZ–KT), Kwestionariusz
Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS), Berlińskie Skale Wsparcia Społecz-
nego (BSSS) oraz inwentarz PTSD-C. Wyniki badań wskazują, że mężczyźni zakażeni
wirusem HIV różnią się od seropozytywnych kobiet w zakresie stylów radzenia sobie
ze stresem. Natomiast poziom objawów traumy, zarówno kobiet, jak i mężczyzn z HIV,
zależy przede wszystkim od stylu skoncentrowanego na emocjach, wrażliwości senso-
rycznej oraz wymiaru poszukiwanie wsparcia społecznego.
pe r S o n a l i t y a n d S o c i a l c o n d i t i o n S o f t r a u m a S y m p t o m S
i n hiv-i n f e c t e d W o m e n a n d m e n
ab S t r a c t
The aim of this article was to investigate the link between temperamental traits,
stress coping styles, social support and the trauma symptoms in HIV-positive women
and men. Studies were run on 310 HIV-positive people: 157 men and 153 women. Fol-
lowing questionnaires were used: Formal Characteristics of Behavior – Temperament
Inventory (FCB-TI), Coping Inventory for Stressful Situations (CISS), Berlin Social Sup-
port Scales (BSSS) and the factorial version of PTSD Inventory (PTSDF). The results
suggest that HIV-positive men differ from HIV-positive women in stress coping styles.
Concentrated on emotions stress coping style, sensor sensitivity and support seeking
are highly correlated with the trauma symptoms in HIV-positive women and men.

Zakażenie HIV wpływa destrukcyjnie na zdrowie somatyczne, a także
powoduje wiele zaburzeń psychicznych u jego nosicieli (King 1994; War-
burton, Fishman, Perry 1997; Crepaz i in. 2008). Problemy psychologicz-
ne osób seropozytywnych cechują się znaczną dynamiką, która wynika

marcin rzeSzuTek
46
z ich niestabilnego stanu somatycznego. Przy ich opisie należy rozpatrywać
nie tylko psychopatologiczną odpowiedź na traumę zakażenia śmiertelną
chorobą, lecz także psychopatologię pacjenta wywołaną samym przebie-
giem schorzenia i uciążliwym procesem leczenia (Nawrocki 2000). Co
ważne, intensywne procesy dyskryminacji oraz stygmatyzacji zakażonych
HIV i chorych na AIDS tworzą destrukcyjną emocjonalnie aurę wokół ta-
kich osób i niszczą ich dotychczasowy status społeczny (Wojciechowski
2004).
Wśród nosicieli HIV najczęściej występują spowodowane nadużywa-
niem substancji psychoaktywnych zaburzenia psychiczne afektywne oraz
lękowe (Bungener, Le Houezec, Pierson, Jouven 1996). W przypadku tych
ostatnich coraz częściej zwraca się uwagę na występujące w odnośnej po-
pulacji objawy zaburzenia stresowego pourazowego – PTSD (Tedstone,
Tarrier 2003; Kagee 2008). Wielu autorów podkreśla, że charakterystyczne
dla PTSD symptomy potraumatyczne stanowią następstwo doświadczenia
ciężkiej, nieuleczalnej choroby somatycznej, np. nowotworów (Kangas,
Henry, Bryant 2002; Ozer, Best, Lipsey, Weiss 2003). Ze względu na kon-
trowersje dotyczące adekwatności stosowania kategorii PTSD u nosicieli
HIV1 w pracy zrezygnowano z analizy klinicznie diagnozowanego PTSD
jako oczekiwanej formy reakcji na tę chorobę. Autora interesowały jedynie
objawy traumy pojawiające się w PTSD, jak również w innych zaburze-
niach psychicznych, które z nim współwystępują. Innymi słowy, przyjęto
psychometryczną denicję PTSD, według której jest to przede wszystkim
konstrukt o charakterze ilościowym. Oznacza to, że jego określony poziom,
a nie konguracja objawów, wskazuje na kliniczną postać zaburzenia. Taka
denicja PTSD stała się podstawą konstrukcji kwestionariusza PTSD-C,
którego użyto w tym badaniu. Opierając się na opisanym wyżej konstruk-
cie teoretycznym PTSD, wyróżniono dwa zasadnicze wymiary objawów
traumy towarzyszącej zakażeniu HIV: Intruzja/Pobudzenie oraz Unikanie/
Odrętwienie. Pierwszy obejmuje powracające myśli związane ze zdarze-
niem traumatycznym, które wywołują pobudzenie psychozyczne. Z kolei
wymiar Unikanie/Odrętwienie odnosi się do unikania bodźców związanych
z traumą i osłabieniem reakcji na nie. Objawy te wyodrębniono w analizie
czynnikowej symptomów towarzyszących traumatycznemu przeżyciu, np.
powodzi czy katastroe górniczej (Strelau, Zawadzki, Oniszczenko, Sobo-
lewski 2002). Wspomniane zaburzenia potraumatyczne mogą być istotnie
związane z cechami osobowości (m.in. z temperamentem).
1 Często zwraca się uwagę np. na brak możliwości dokładnego ustalenia, co stanowi
istotę traumatycznego stresora, który według DSM–IV miałby prowadzić do PTSD.

osoboWościoWe i sPołeczne uWarunkoWania obJaWóW traumy u kobiet i mężczyzn…
47
ce c h y t e m P e r a m e n t u a P o z i o m o b J a W ó W t r a u m y u n o s i c i e l i hiV
Wielu autorów kładzie nacisk na znaczenie cech osobowości w reagowa-
niu na traumę związaną z katastrofami naturalnymi (np. Lauterbach, Vrana
2001; McFarlane 2004; Strelau, Zawadzki 2005), jak również z zakażeniem
HIV (O’Cleirigh, Ironson, Weiss, Costa 2007). Znaczenie cech osobowo-
ści, a zwłaszcza temperamentu dla zachowania człowieka w sytuacjach
stresowych uwydatnia regulacyjna teoria temperamentu – RTT (Strelau
2001). Według niej, temperament to podstawowe, względnie stałe czasowo
cechy osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce za-
chowania. Cechy temperamentu ujawniają się we wszystkich zachowaniach
i sytuacjach, zwłaszcza w warunkach skrajnego pobudzenia. Ich znaczenie
wynika z faktu, że temperament jest obecny już od narodzin, a związane
z nim mechanizmy biologiczne mają znaczenie dla regulacji indywidual-
nego poziomu aktywacji.
W licznych badaniach stwierdzono związek cech temperamentu postu-
lowanych w RTT z objawami traumy po powodzi (Strelau 2006), a tak-
że wśród osób wykonujących niebezpieczny zawód (strażacy) i przez to
narażonych na traumę (Oniszczenko, Szcześnik 2006). Chodzi tu przede
wszystkim o reaktywność emocjonalną i perseweratywność, uznawane za
predyktory zaburzeń potraumatycznych, a także wytrzymałość i aktywność,
jako zasoby ochronne przed ryzykiem wystąpienia tych zaburzeń. Rola
temperamentu jako moderatora objawów traumy u osób zakażonych HIV
nie została jeszcze dostatecznie wyjaśniona, zatem prezentowane badanie
może wypełnić istotną lukę w tym zakresie.
st y l e r a d z e n i a s o b i e z e s t r e s e m a n a s i l e n i e o b J a W ó W P o t r a u m i e
u n o s i c i e l i hiV
Dane z literatury wskazują, że również style radzenia sobie ze stresem
mogą mieć związek z ryzykiem zaburzeń po traumie (McFarlane 2004).
Jan Strelau i współpracownicy (2002) w badaniach polskich powodzian
z 1997 r. wykazali, że styl radzenia sobie skoncentrowany na zadaniu był
ujemnie, a skoncentrowany na emocjach dodatnio związany z nasileniem
symptomów PTSD. W literaturze przedmiotu szczególną uwagę poświęca
się temu drugiemu stylowi, który uznaje się za najmniej efektywny sposób
radzenia sobie w warunkach stresu traumatycznego.
Irena Heszen-Niejodek (2004) położyła zaś nacisk na znaczenie stylu
skoncentrowanego na unikaniu w sytuacji śmiertelnej i przewlekłej cho-
roby somatycznej (np. nowotwór, przebyty zawał serca). Okazało się, że
wśród takich osób najbardziej efektywne podejście do przewlekłego stresu
związanego ze śmiertelną chorobą polegało na wystrzeganiu się informacji

marcin rzeSzuTek
48
o zagrożeniu. Wprawdzie problem radzenia sobie ze stresem porusza się też
w badaniach osób zakażonych HIV i chorych na AIDS (Ashton i in. 2005),
ale dotychczas nie został on nigdzie dokładnie naświetlony. Dlatego należy
podjąć dalsze poszukiwania osobowościowych moderatorów traumy wśród
stylów radzenia sobie ze stresem w odnośnej populacji.
Ws P a r c i e s P o ł e c z n e a t r a u m a z a k a ż e n i a hiV
Ostatnią zmienną analizowaną w kontekście objawów traumy u nosi-
cieli HIV jest wsparcie społeczne (Hansen, Vaughan, Cavanaugh, Connell,
Sikkema 2009), które należy do z najważniejszych zasobów sprzyjających
adaptacji po stresie traumatycznym(Łuszczyńska 2004). Jakkolwiek nie
wpływa bezpośrednio na główne objawy PTSD, to niweluje niespecyczne
konsekwencje tego zaburzenia, np. lęk, depresję i zaburzenia psychosoma-
tyczne, a także ułatwia asymilację wspomnień potraumatycznych. Jednak
nadal nie wiadomo, czy wsparcie społeczne pomaga odzyskać zdrowie po
traumie, czy może negatywne psychologiczne konsekwencje traumy obni-
żają dostępność i spostrzeganie wsparcia. Celem tej pracy jest sprawdzenie,
czy wsparcie społeczne może być czynnikiem modykującym poziom ob-
jawów traumy w grupie osób zakażonych HIV.
Pł e ć a n a s i l e n i e o b J a W ó W t r a u m y u n o s i c i e l i hiV
Według danych epidemiologicznych, mężczyźni są znacznie bardziej na-
rażeni na doświadczanie zdarzeń traumatycznych prowadzących do PTSD,
ale kobiety znacznie częściej i intensywniej cierpią na to zaburzenie (Saxe,
Wolfe 1999). Wyniki wielu badań ujawniają wzmożoną wrażliwość kobiet
w przypadku percepcji i doświadczenia traumatycznego zdarzenia oraz
większą podatność na zaburzenia pourazowe. Biologiczne podłoże różnic
indywidualnych w zakresie podatności na PTSD wyjaśnia się na gruncie
różnic temperamentalnych, a temperament stanowi wrodzoną i uwarunko-
waną biologicznie własność jednostki. Spośród cech temperamentu postu-
lowanych przez RTT do najsilniejszych predyktorów ryzyka PTSD należy
reaktywność emocjonalna. Zaobserwowano generalnie wyższy stopień tej
cechy temperamentalnej u kobiet niż mężczyzn (Zawadzki, Strelau 2009).
Zatem większą podatność kobiet na PTSD da się wytłumaczyć ich szeroko
rozumianą emocjonalnością, która jest uwarunkowana biologicznie.
Nie należy zapominać o czynnikach społeczno-poznawczych, gdyż
wsparcie społeczne osób bliskich wydaje się czynnikiem ochronnym, który
warunkuje szybsze zanikanie objawów potraumatycznych u kobiet. Chętniej
niż mężczyźni sięgają one po wsparcie społeczne i jest ono dla nich zwykle
bardziej dostępne (Zawadzki, Strelau 2009). Taka prawidłowość występuje

osoboWościoWe i sPołeczne uWarunkoWania obJaWóW traumy u kobiet i mężczyzn…
49
również w przypadku osób zakażonych HIV (Heckman i in. 2004; Hansen
i in. 2009).
ce l p r a c y
Niniejszy artykuł stanowi prezentację analizy różnic indywidualnych
w objawach traumy zakażenia się HIV oraz ich związku z cechami tempera-
mentu, stylami radzenia sobie ze stresem i wsparciem społecznym nosicieli
obojga płci.

uc z e S T n i c y
W badaniu wzięło udział 310 pacjentów Szpitala Wolskiego w Warszawie
i podopiecznych organizacji wspierających osoby zakażone HIV (Stowa-
rzyszanie „Sieć Plus”, Stowarzyszenie Wolontariuszy wobec AIDS „Bądź
z Nami”) obojga płci (157 mężczyzn i 153 kobiety), u których stwierdzono
obecność HIV. Próba obejmowała ludzi dorosłych w wieku od 19 do 68 lat
(M = 37,38; SD = 9,69). Wśród badanych 128 relacjonowało zachorowanie
na AIDS, a okres zakażenia HIV wahał się od roku do 29 lat. Wykształcenie
wyższe miały 123 osoby (39,7%), średnie 140 (45,2%), a podstawowe 47
(15,2%). Udział w anonimowym badaniu był dobrowolny, a uczestnicy
nie otrzymali wynagrodzenia. Projekt zaakceptowała lokalna Komisja ds.
Etyki Badań Naukowych na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszaw-
skiego.
na r z ę d z i a P o m i a r u
Żeby zbadać poziom objawów traumy u osób zakażonych HIV, zastoso-
wano Kwestionariusz PTSD-C, który składa się z trzech skal wyłonionych
za pomocą eksploracyjnej analizy czynnikowej (Strelau i in. 2002): Intruzja/
Pobudzenie (powracające myśli dotyczące traumatycznego zdarzenia, które
wywołują psychozjologiczne pobudzenie), Unikanie/Odrętwienie (unika-
nie bodźców związanych z traumą i osłabienie reakcji na nie) oraz skala
ogólna PTSD (uogólniona ocena wszystkich objawów). Kwestionariusz
PTSD-C charakteryzuje się wysoką rzetelnością pomiaru (współczynniki
α-Cronbacha wahają się od 0,90 do 0,97). Trafność skali potwierdzono ko-
relacjami z innymi konstruktami klinicznymi: lękiem jako cechą, poczuciem
koherencji, zdrowiem psychicznym, dystresem, dobrostanem psychicznym
oraz cywilną wersją Skali Missisipi PTSD.

marcin rzeSzuTek
50
Do pomiaru cech temperamentu użyto FCZ–KT (Zawadzki, Strelau
1997), który składa się ze 120 pozycji opisujących cechy temperamen-
tu – żwawość, perseweratywność, wrażliwość sensoryczną, reaktywność
emocjonalną, wytrzymałość i aktywność. Narzędzie cechuje się bardzo
korzystnymi parametrami psychometrycznymi. Współczynniki rzetelności
α-Cronbacha dla wszystkich skal wahają się od 0,73 do 0,85.
Do analizy stylów radzenia sobie ze stresem wykorzystano Kwestio-
nariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych – CISS (Szczepaniak,
Strelau, Wrześniewski 1996). Składa się on z 48 pozycji opisujących trzy
główne style radzenia sobie ze stresem: skoncentrowany na zadaniu (SSZ),
zorientowany na emocjach (SSE) oraz skierowany na unikanie informa-
cji stresowych (SSU), który może przybrać dwie formy – angażowanie
się w czynności zastępcze (ACZ) i poszukiwanie kontaktów towarzyskich
(PKT). Współczynniki rzetelności α-Cronbacha dla poszczególnych skal
wahają się od 0,72 do 0,92.
Z kolei żeby zbadać związek między wsparciem społecznym a nasile-
niem objawów po traumie, posłużono się Berlińskimi Skalami Wsparcia
Społecznego – BSSS (Łuszczyńska, Kowalska, Mazurkiewicz, Schwarzer
2006). Jest to zestaw narzędzi do pomiaru poznawczych i behawioralnych
wymiarów wsparcia społecznego, szczególnie w przypadku doświadcze-
nia ciężkiej choroby somatycznej. BSSS składa się z sześciu skal: spo-
strzegane dostępne wsparcie, zapotrzebowanie na wsparcie, poszukiwanie
wsparcia, aktualnie otrzymywane wsparcie, aktualnie udzielane wsparcie
i wsparcie buforująco-ochronne. W relacjonowanym badaniu wykorzysta-
no jedynie cztery pierwsze skale, gdyż dwie pozostałe powinna wypełnić
również osoba udzielająca wsparcia, co byłoby praktycznie niemożliwe do
zrealizowania ze względu na ograniczenia czasowe i organizacyjne. Polska
wersja narzędzia uzyskała zadowalającą charakterystykę – współczynniki
α-Cronbacha dla poszczególnych skal wahały się od 0,74 do 0,90.

Analizę statystyczną wyników przeprowadzono, używając pakietu sta-
tystycznego SPSS 18. Jej pierwsza część polegała na porównaniu średnich
i odchyleń standardowych dla cech temperamentu, stylów radzenia sobie
ze stresem i wymiarów wsparcia społecznego oraz intensywności objawów
traumy pomiędzy kobietami i mężczyznami zakażonymi HIV. Żeby porów-
nać dwie grupy, zastosowano test t dla prób niezależnych oraz test U Man-
na–Whitneya, jeśli założenie o rozkładzie normalnym nie było spełnione.
Wyniki przedstawiono w tabeli 1.

osoboWościoWe i sPołeczne uWarunkoWania obJaWóW traumy u kobiet i mężczyzn…
51
Tabela 1. Średnie i odchylenia standardowe dla cech temperamentu, stylów radzenia sobie ze stresem i wymiarów wsparcia społecznego
oraz intensywności objawów traumy towarzyszącej zakażeniu HIV w całej populacji badanych, a także z podziałem na kobiety i mężczyzn
zakażonych HIV
Ogółem (n = 310) Kobiety (n = 153) Mężczyźni (n = 157) Wartości testu t
dla kobiet i męż-
czyzn z HIV
d Cohena
M SD M SD M SD
Cechy temperamentu
Żwawość 12,14 3,45 12,15 3,48 12,14 3,43 –0,01 –0,001
Perseweratywność 12,24 3,74 12,97 4,07 12,22 3,40 –0,12 –0,20
Wrażliwość sensoryczna 10,89 3,16 10,68 3,13 11,08 3,19 –1,40*** 0,13
Reaktywność emocjonalna 9,47 2,36 10,64 3,54 10,88 3,17 0,64 0,07
Wytrzymałość 10,76 3,34 9,50 2,33 9,45 2,39 –0,14 –0,02
Aktywność 10,19 3,51 10,14 3,54 10,24 3,47 0,25 0,03
Style radzenia sobie ze stresem
Styl skoncentrowany na zadaniu 54,39 7,64 53,47 7,66 55,29 7,54 2,10** 0,24
Styl skoncentrowany na emocjach 51,31 12,14 51,12 13,22 51,50 10,99 0,27 0,03
Styl skoncentrowany na unikaniu 51,80 7,84 51,03 7,60 52,54 8,02 1,70** 0,19
Angażowanie się w czynności zastępcze 24,87 5,02 24,35 4,79 25,38 5,21 1,81* 0,21
Poszukiwanie kontaktów towarzyskich 17,11 2,94 17,03 2,97 17,19 2,92 0,49 0,05
Wsparcie społeczne
Wsparcie spostrzegane 22,99 6,24 22,89 6,25 23,08 6,24 0,26 0,03
Zapotrzebowanie na wsparcie 10,70 2,31 10,76 2,39 10,63 2,23 –0,49 –0,05
Poszukiwanie wsparcia 12,66 3,56 12,55 3,82 12,76 3,30 0,52 0,06
Wsparcie aktualnie otrzymywane 42,19 9,09 42,79 8,68 41,61 9,47 0,25 –0,13

marcin rzeSzuTek
52
Tabela 1 – cd.
Skale PTSD-C
Intruzja/Pobudzenie 33,62 11,33 33,80 11,43 33,44 11,26 –0,28 –0,03
Unikanie/Odrętwienie 33,21 11,88 33,17 11,83 33,26 11,97 0,06 0,01
Wynik Ogólny 66,84 22,73 66,98 22,64 66,70 22,88 –0,11 –0,01
Uwaga: * p < 0,05; ** p < 0,01; *** wartości Z dla testu U Manna–Whitneya.

osoboWościoWe i sPołeczne uWarunkoWania obJaWóW traumy u kobiet i mężczyzn…
53
Jak wynika z danych zamieszczonych w powyższej tabeli, mężczyźni
zakażeni HIV okazali się nie tylko silniej skoncentrowani na zadaniu niż ko-
biety w takiej sytuacji, lecz także bardziej nastawieni na unikanie informacji
o traumie i mocnej zaangażowani w czynności zastępcze. Nie odnotowano
istotnych różnic poszczególnych cech temperamentu, wymiarów wsparcia
społecznego i poziomu objawów traumy pomiędzy badanymi grupami.
Następnie przeprowadzono analizę korelacji (r-Pearsona) pomiędzy trze-
ma skalami kwestionariusza PTSD-C oraz skalami FCZ–KT, CISS i BSSS,
oddzielnie dla zakażonych HIV kobiet i mężczyzn. Wyniki przedstawiono
w tabeli 2.
Tabela 2. Współczynniki korelacji r-Pearsona pomiędzy skalami PTSD-C a skalami
FCZ–KT, CISS oraz BSSS u kobiet (n = 153) zakażonych HIV
Kobiety Intruzja/
Pobudzenie
Unikanie/
Odrętwienie Wynik ogólny
Żwawość –0,19* –0,21** –0,21**
Perseweratywność 0,19* 0,19* 0,20*
Wrażliwość sensoryczna –0,33** –0,32** –0,34**
Reaktywność emocjonalna 0,19* 0,14 0,17*
Wytrzymałość –0,04 –0,04 –0,04
Aktywność –0,18* –0,17* –0,18*
Styl skoncentrowany na zadaniu –0,04 –0,05 –0,06
Styl skoncentrowany na emocjach 0,34** 0,40** 0,38**
Styl skoncentrowany na unikaniu 0,16* 0,19* 0,16*
Angażowanie się w czynności zastępcze 0,18* 0,25** 0,22**
Poszukiwanie kontaktów towarzyskich –0,03 0,04 –0,05
Wsparcie spostrzegane 0,23** 0,15* 0,19*
Zapotrzebowanie na wsparcie 0,06 0,02 0,04
Poszukiwanie wsparcia 0,34** 0,29** 0,32**
Wsparcie aktualnie otrzymywane 0,16** 0,13* 0,15**
Uwaga: * p < 0,05; ** p < 0,01.
Powyższe dane wskazują, że w grupie kobiet uzyskano niskie dodatnie
korelacje reaktywności emocjonalnej i perseweratywności, wyniku ogól-
nego PTSD-C, a także niektórych podskal tego narzędzia. Wystąpiły małe
do umiarkowanych ujemne korelacje żwawości, wrażliwości sensorycznej
i aktywności oraz wyniku ogólnego PTSD-C, jak również części podskal
tego kwestionariusza. Wykazano też umiarkowane i małe korelacje dodatnie
stylu skoncentrowanego na emocjach oraz stylu skoncentrowanego na uni-
kaniu i jego podskali angażowanie się w czynności zastępcze z nasileniem
objawów po traumie w analizowanej grupie. Ponadto otrzymano niskie do

marcin rzeSzuTek
54
umiarkowanych dodatnie korelacje z poziomem objawów traumy dla takich
podskal BSSS jak wsparcie społeczne spostrzegane, poszukiwanie wsparcia
społecznego oraz wsparcie aktualnie otrzymywane.
Tabela 3. Współczynniki korelacji r-Pearsona pomiędzy skalami PTSD-C a skalami
FCZ–KT, CISS oraz BSSS u mężczyzn (n = 157) zakażonych HIV
Mężczyźni Intruzja/
Pobudzenie
Unikanie/
Odrętwienie
Wynik
ogólny
Żwawość –0,16* –0,18* –0,18*
Perseweratywność 0,20* 0,19* 0,20*
Wrażliwość sensoryczna –0,35** –0,37** –0,36**
Reaktywność emocjonalna 0,27** 0,28** 0,28**
Wytrzymałość –0,08 –0,07 –0,08
Aktywność –0,07 –0,06 –0,07
Styl skoncentrowany na zadaniu –0,06 –0,10 –0,08
Styl skoncentrowany na emocjach 0,35** 0,35** 0,36**
Styl skoncentrowany na unikaniu 0,08 0,10 0,09
Angażowanie się w czynności zastępcze 0,23** 0,25** 0,24**
Poszukiwanie kontaktów towarzyskich –0,03 0,02 –0,07
Wsparcie spostrzegane 0,17* 0,12 0,15
Zapotrzebowanie na wsparcie 0,03 –0,03 0,01
Poszukiwanie wsparcia 0,19* 0,13 0,16*
Wsparcie aktualnie otrzymywane 0,11 0,08 0,10
Uwaga: * p < 0,05; ** p < 0,01.
Identyczną analizę korelacyjną przeprowadzono dla mężczyzn zakażo-
nych HIV (zob. tabela 3). Uzyskano nieco wyższe niż w przypadku kobiet
dodatnie korelacje reaktywności emocjonalnej i perseweratywności oraz
wyniku ogólnego PTSD-C i poszczególnych podskal tego narzędzia. W gru-
pie mężczyzn otrzymano niższe dla żwawości, ale wyższe dla wrażliwości
sensorycznej ujemne korelacje tych cech temperamentu oraz wyniku ogól-
nego PTSD-C, jak również podskal tego kwestionariusza. Jednak w odróż-
nieniu od kobiet u mężczyzn aktywność okazała się niezwiązana z analizo-
waną zmienną objaśnianą. Dodatkowo styl skoncentrowany na emocjach
korelował dodatnio ze wszystkimi podskalami PTSD-C, choć korelacja była
nieco niższa niż w grupie kobiet. W grupie mężczyzn styl skoncentrowany
na unikaniu nie był istotnie związany z poziomem objawów traumy zakaże-
nia HIV, mimo że podskala angażowanie się w czynności zastępcze okazała
się nawet silniej powiązana ze zmienną zależną niż u kobiet. Co więcej,
uzyskano małe dodatnie korelacje z poziomem objawów traumy jedynie
dla podskal BSSS, jak wsparcie społeczne spostrzegane oraz poszukiwanie

osoboWościoWe i sPołeczne uWarunkoWania obJaWóW traumy u kobiet i mężczyzn…
55
wsparcia społecznego, i to tylko z wynikiem ogólnym PTSD-C oraz skalą
Intruzja/Pobudzenie.
Żeby odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu określone cechy tempe-
ramentu, style radzenia sobie ze stresem i wymiary wsparcia społecznego
można traktować jako predyktory objawów traumy u kobiet i mężczyzn
z HIV, przeprowadzono hierarchiczną analizę regresji oddzielnie dla każ-
dej z płci. Jakkolwiek nie odnotowano istotnych statystycznych różnic
między kobietami a mężczyznami w przypadku zmiennej objaśnianej,
czyli objawów traumy (por. tabela 1), to udało się uchwycić istotne
statystycznie różnice w zakresie zmiennych, od których poziom traumy
może zależeć (por. style radzenia sobie ze stresem). Przeprowadzenie
dwóch, oddzielnych dla płci analiz regresji wynikało z chęci zbadania
specyki czynników ochronnych bądź zwiększających ryzyko nasilenia
objawów traumy.
Za ewentualne predyktory symptomów traumy u zakażonych HIV uznano
zmienne objaśniające najsilniej korelujące ze skalą ogólną PTSD-C (WO),
którą potraktowano jako zmienną objaśnianą. Wyniki takiej analizy dla
kobiet przedstawiono w tabeli 4.
Tabela 4. Hierarchiczna analiza regresji z wybranymi cechami temperamentu,
określonymi stylami radzenia sobie ze stresem oraz wymiarami wsparcia społecznego
jako predyktorami objawów traumy u kobiet z HIV
Model F F zmiana r r² Predyktor Korelacja se-
micząstkowa
Styl skoncentrowany
na emocjach
25,21a*–0,38 0,14 Styl skoncentro-
wany na emocjach
0,38*
+ Wrażliwość
sensoryczna
27,01b* 24,82 0,52 0,26 Styl skoncentro-
wany na emocjach
0,39*
Wrażliwość sen-
soryczna
–0,35*
+ Poszukiwanie
wsparcia
społecznego
22,21c* 9,54 0,56 0,30 Styl skoncentro-
wany na emocjach
0,37*
Wrażliwość sen-
soryczna
–0,28*
Poszukiwanie
wsparcia społecz-
nego
0,21*
Uwaga: a df = 151; b df = 150; c df = 149; * p < 0,001.
Stwierdzono, że istotnym predyktorem objawów traumy w grupie kobiet
z HIV był styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na emocjach,
dla którego korelacja wielokrotna ze skalą ogólną PTSD-C wyniosła 0,38
i tłumaczyła 14% wariancji zmiennej objaśnianej. Z kolei wrażliwość sen-
soryczną można uznać za ważny zasób chroniący nosicieli HIV przed nasi-

marcin rzeSzuTek
56
leniem symptomów przeżywanej traumy. Korelacja wielokrotna osiągnęła
poziom 0,52, co oznacza, że razem ze stylem radzenia skoncentrowanym na
emocjach wrażliwość sensoryczna wyjaśniała 26% wariancji w ogólnej skali
PTSD-C. Poszukiwanie zaś wsparcia społecznego, jako istotny predyktor
objawów traumy u zakażonych HIV, powiększało wyjaśnioną wariancję
o 4%, co łącznie z pozostałymi zmiennymi objaśniającymi stanowiło 30%
wyjaśnionej wariancji zmiennej objaśnianej.
Tabela 5. Hierarchiczna analiza regresji z wybranymi cechami temperamentu,
określonymi stylami radzenia sobie ze stresem oraz wymiarami wsparcia społecznego
jako predyktorami objawów traumy u mężczyzn z HIV
Model F F zmiana r r² Predyktor
Korelacja
semicząst-
kowa
Styl skoncentrowany
na emocjach
22,89a*–0,36 0,13 Styl skoncentrowany
na emocjach
0,36*
+ Wrażliwość
sensoryczna
22,85b* 20,01 0,48 0,23 Styl skoncentrowany
na emocjach
0,31*
Wrażliwość senso-
ryczna
–0,32*
+ Poszukiwanie
wsparcia społecznego
19,34c* 9,74 0,52 0,28 Styl skoncentrowany
na emocjach
0,31*
Wrażliwość senso-
ryczna
–0,35*
Poszukiwanie
wsparcia społecz-
nego
0,22*
Uwaga: a df = 155; b df = 154; c df = 153; * p < 0,001.
Analogiczne obliczenia przeprowadzono w grupie mężczyzn (zob. tabe-
la 5). Odpowiednie wartości predyktorów były bardzo podobne jak w grupie
kobiet. Po pierwsze, najsilniejszym predyktorem objawów traumy w gru-
pie mężczyzn również był styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany
na emocjach, dla którego korelacja wielokrotna ze skalą ogólną PTSD-C
wyniosła 0,36 i tłumaczyła 13% wariancji zmiennej objaśnianej. Wrażli-
wość sensoryczna także w tej grupie badanych spełnia funkcję bufora, który
chroni mężczyzn z HIV przed nasileniem się objawów przeżywanej traumy.
Korelacja wielokrotna wyniosła 0,48, co oznacza, że wrażliwość senso-
ryczna łącznie ze stylem radzenia sobie skoncentrowanym na emocjach
wyjaśniała 23% wariancji w skali ogólnej PTSD-C. Poszukiwanie wsparcia
społecznego, jako istotny predyktor objawów traumy u mężczyzn z HIV,
zwiększało wyjaśnioną wariancję o 4%, co razem z pozostałymi zmiennymi
objaśniającymi dało 28% wyjaśnionej wariancji zmiennej objaśnianej.

osoboWościoWe i sPołeczne uWarunkoWania obJaWóW traumy u kobiet i mężczyzn…
57

Rezultaty badań wykazały, że kobiety i mężczyźni zakażeni wirusem
HIV nie różnili się istotnie między sobą charakterystyką temperamentalną
i w zakresie skal wsparcia społecznego. Jedyne różnice dotyczyły stylów
radzenia sobie ze stresem. Udało się ukazać moderujący wpływ niektórych
cech temperamentu, określonych stylów radzenia sobie ze stresem oraz
wybranych wymiarów wsparcia społecznego na międzypłciowe nasilenie
objawów traumy towarzyszącej zakażeniu HIV.
Mężczyźni z HIV okazali się bardziej skoncentrowani nie tylko na zada-
niu, lecz także unikaniu informacji stresowych i angażowaniu się w czynno-
ści zastępcze (por. tabela 1). W obrębie pozostałych analizowanych zmien-
nych nie zaobserwowano istotnych różnic międzypłciowych. Żeby wyjaśnić
powyższe wyniki, warto zwrócić uwagę, że o międzypłciowych różnicach
nasilenia objawów traumy decydują nie tylko czynniki biologiczno-ge-
netyczne, lecz także społeczno-kulturowe, które wpływają na możliwość
ekspresji wrodzonej jednostkowej podatności na traumę (Zawadzki, Strelau
2009). Mogą na to wpływać odmienne wzorce zachowań męskich i żeńskich
bądź różne stereotypowo kojarzone z kobietami i mężczyznami sposoby
radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Biorąc to pod uwagę, można założyć,
że mężczyźni z HIV starają się utożsamić z własną rolą płciową poprzez
zadaniowy styl radzenia sobie ze stresem. Jednakże z powodu dużego nasi-
lenia reaktywności emocjonalnej i stylu radzenia sobie ze stresem skoncen-
trowanego na emocjach (por. tabela 3) zadaniowy sposób radzenia sobie nie
może spełnić adaptacyjnej funkcji. Powyższa sprzeczność wewnętrzna być
może prowadzi do angażowania się w różne czynności zastępcze, co osta-
tecznie oznacza unikowe podejście do radzenia sobie ze stresem.
Rezultaty analiz korelacyjnych z podziałem na płeć pokazują (por. ta-
bele 2 i 3), że reaktywność emocjonalna i perseweratywność korelują do-
datnio, a wrażliwość sensoryczna, żwawość i aktywność (tylko u kobiet)
są ujemnie związane z poziomem objawów traumy u zakażonych HIV.
Ważna rola temperamentu w omawianej zależności wynika prawdopodobnie
z faktu, że cechy temperamentu obecne są od urodzenia, zanim wydarzy
się jakakolwiek sytuacja traumatyczna (Strelau 2006). Dlatego mogą sta-
nowić czynnik poprzedzający i moderować wszystkie zjawiska związane
z określonym typem traumy, wpływając na sposób jej doświadczania (So-
bolewski, Strelau, Zawadzki 2001). Jednocześnie temperament ujawnia
się szczególnie w sytuacjach ekstremalnych, do których zapewne można
zaliczyć zagrożenie życia związane z HIV/AIDS.
Drugą zmienną powiązaną z objawami potraumatycznymi w badanej
populacji okazały się style radzenia sobie ze stresem. Uzyskano silną dodat-
nią zależność stylu skoncentrowanego na emocjach z nasileniem objawów

marcin rzeSzuTek
58
traumy, zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn. Jednak styl skoncentro-
wany na unikaniu okazał się również dodatnio skorelowany z analizowaną
zmienną objaśnianą (łącznie z wchodzącą w jego skład podskalą angażowa-
nia się w czynności zastępcze). W literaturze przedmiotu zwraca się uwa-
gę, że w sytuacjach niekontrolowalnych (np. śmiertelna choroba) lepszym
rozwiązaniem jest unikanie informacji o źródle stresu, co może wtórnie
zabezpieczać człowieka przed niekorzystnym wpływem takiej wiedzy na
jego stan emocjonalny (Heszen-Niejodek 2004). Być może osoby z HIV
nie potraą unikać myślenia o swojej chorobie ze względu na wspomniany
już wysoki poziom perseweratywności i reaktywności emocjonalnej, który
uniemożliwia im uwolnienie się od intruzyjnych i traumatycznych wspo-
mnień związanych z zakażeniem i przebiegiem schorzenia. Właśnie dlatego
styl skoncentrowany na unikaniu nie może w tej grupie badanych spełniać
buforującej funkcji (Scott-Sheldon, Kalichman, Carey, Fielder 2008).
Co więcej, wsparcie społeczne okazało się również dodatnio związane
z nasileniem symptomów po traumie zakażenia HIV, ale taka zależność wy-
stępowała przede wszystkim wśród kobiet. Działo się tak być może dlatego,
że dynamika związku nasilenia objawów traumy z płcią jest uwarunkowana
społecznie. Mężczyznom stereotypowa rola ich płci utrudnia korzystanie ze
wsparcia społecznego, zwłaszcza emocjonalnego (Zawadzki, Strelau 2009).
Jednak w tak specycznej populacji badanych jak nosiciele HIV również
u kobiet wsparcie społeczne okazało się pozytywnie związane z poziomem
objawów traumy zakażenia HIV. Jeśli weźmie się pod uwagę ogromną styg-
matyzację i dyskryminację społeczną nosicieli HIV, to taki wynik nie będzie
zaskoczeniem (Adewuya i in. 2009).
Hierarchiczna analiza regresji (tabele 4 i 5) z ogólnym poziomem ob-
jawów traumy jako zmienną objaśnianą wykazała, że największą część
wariancji badanych objawów traumy, zarówno u kobiet, jak i mężczyzn,
wyjaśnia styl radzenia sobie skoncentrowany na emocjach (odpowiednio 14
i 13%). W literaturze przedmiotu taki styl uznaje się za najmniej efektywny
w warunkach stresu traumatycznego (Oniszczenko, Szcześnik 2006). Po-
nadto styl skoncentrowany na emocjach korelował dodatnio z reaktywno-
ścią emocjonalną oraz neurotycznością, czyli cechami istotnie związanymi
z nasileniem objawów potraumatycznych. Mechanizmem wspólnym dla
wyżej wspomnianych zmiennych jest zwiększony poziom aktywacji, czyli
konstrukt biologiczny, który może wpływać na permanentny stan pobudze-
nia po traumie.
Ochronna rola wrażliwości sensorycznej w dynamice objawów traumy
u nosicieli HIV była dla autora sporym zaskoczeniem, a jednocześnie dużym
wyzwaniem interpretacyjnym, gdyż tej cechy nigdy nie wiązano z zaburze-
niami potraumatycznymi (Strelau 2006). Warto zauważyć, że wrażliwość
sensoryczna kompensuje nadmiar bądź niedobór stymulacji w stosunku do

osoboWościoWe i sPołeczne uWarunkoWania obJaWóW traumy u kobiet i mężczyzn…
59
zapotrzebowania, zatem w przypadku zbyt wielkiej lub zbyt małej liczby
bodźców z otoczenia może nastąpić jej przerost, który służy przywróceniu
efektywności regulacji stymulacji. W przypadku nosicieli HIV objawy trau-
my wywołane przez doświadczenie śmiertelnej choroby prawdopodobnie
wywołują stan chronicznego wewnętrznego pobudzenia. Dyskryminacja zaś
i izolacja społeczna wielu zakażonych może pozbawiać ich licznych bodź-
ców ze środowiska zewnętrznego. Powyższe procesy może kompensować
nadmierne nasilenie wrażliwości sensorycznej. Dlatego tę cechę można
uznać za element systemu przetwarzania informacji z pogranicza nie tylko
temperamentu, lecz także zdolności, który przywraca efektywność regulacji
stymulacji.
Ostatnim istotnym predyktorem nasilenia objawów traumy okazał się
wymiar poszukiwanie wsparcia społecznego. Jego duże znaczenie można
wyjaśnić negatywnymi postawami w stosunku do osób zakażonych HIV.
Sprawia to, że zakażeni nie poszukują wsparcia społecznego, a jeśli tak
postępują, najczęściej spotykają się z odrzuceniem (Abramowitz i in. 2009).
Wydaje się, że dyskryminacja i stereotypizacja dotykają tak kobiet, jak męż-
czyzn z HIV, choć ci ostatni, jak już była mowa, mają dodatkowe problemy
z dostępem do wsparcia społecznego i korzystaniem z niego.
Należy podkreślić, że prezentowane badanie nie jest wolne od ograniczeń.
Po pierwsze, nie uwzględniono związku ewentualnych procedur terapeu-
tycznych z nasileniem objawów traumy towarzyszącej zakażeniu HIV. Po
drugie, nie wyjaśniono w pełni, jak diagnozowane psychometrycznie cechy
temperamentu bądź style radzenia sobie ze stresem zmieniają się pod wpły-
wem doświadczenia HIV/AIDS. Mimo oczywistych niedostatków niniejsze
opracowanie ukazuje, że kontynuacja badań psychologicznych na grupie
nosicieli HIV ma doniosłe znaczenie. Dzięki nim będzie można podnieść
jakość życia osób zmagających się z tą śmiertelną chorobą.

Praca donansowana ze środków programu badawczego BST 1445–2009
Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
li t e r a t u r a c y t o Wa n a
Abramowitz S., Koenig L.J., Chandwani S., Orban L., Stein R., Lagrange R., Bar-
nes W. (2009). Characterizing social support: Global and specic social sup-
port experiences of HIV-infected youth. AIDS Patient Care and STDs, 23(5),
323–330.
Adewuya A.O., Afolabi M.O., Ola B.A., Ogundele O.A., Ajibare A.O., Oladipo
B.F., Fakande I. (2009). Post-traumatic stress disorder (PTSD) after stigma re-

marcin rzeSzuTek
60
lated events in HIV infected individuals in Nigeria. Social Psychiatry and Psy-
chiatric Epidemiology, 44(9), 761–766.
Ashton E., Vosvick M., Chesney M., Gore-Felton C., Koopman C., O’Shea K.,
Maldonado J., Bachmann M.H., Israelski D., Flamm J., Spiegel D. (2005). Social
support and maladaptive coping as predictors of the change in physical health
symptoms among persons living with HIV/AIDS. AIDS Patient Care and STDs,
19(9), 587–598.
Bungener C., Le Houezec J.L., Pierson A., Jouvent R. (1996). Cognitive and
emotional decits in early stages of HIV infection: An event-related potentials
study. Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry, 20(8),
1303–1314.
Crepaz N., Passin W.F., Herbst J.H., Rama S.M., Malow R.M., Purcell D.W., Wolit-
ski R.J., HIV/AIDS Prevention Research Synthesis Team (2008). Meta-analysis
of cognitive-behavioral interventions on HIV-positive persons’ mental health and
immune functioning. Health Psychology, 27(1), 4–14.
Hansen N.B., Vaughan E.L., Cavanaugh C.E., Connell C.M., Sikkema K.J (2009).
Health-related quality of life in bereaved HIV-positive adults: Relationships
between HIV symptoms, grief, social support, and Axis II indication. Health
Psychology, 28(2), 249–257.
Heckman T.G., Anderson E.S., Sikkema K.J., Kochman A., Kalichman S.C., An-
derson T. (2004). Emotional distress in nonmetropolitan persons living with HIV
disease enrolled in a telephone-delivered, coping improvement group interven-
tion. Health Psychology, 23(1), 94–100.
Heszen-Niejodek I. (2004). Styl radzenia sobie ze stresem jako indywidualna zmien-
na wpływająca na funkcjonowanie w sytuacji stresowej (w:) J. Strelau (red.),
Osobowość a ekstremalny stres (s. 238–263). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Kagee A. (2008). Application of the DSM–IV criteria to the experience of living
with AIDS: Some concerns. Journal of Health Psychology, 13(8), 1008–1011.
Kangas M., Henry J.L., Bryant R.A. (2002). Posttraumatic Stress Disorder follo-
wing cancer. A conceptual and empirical review. Clinical Psychology Review,
22(4), 499–524.
King M.B. (1994). AIDS, HIV and mental health. Cambridge: Cambridge Univer-
sity Press.
Lauterbach D., Vrana S. (2001). The relationship among personality variables,
exposure to traumatic events, and severity of posttraumatic stress symptoms.
Journal of Traumatic Stress, 14(1), 29–45.
Łuszczyńska A. (2004). Wsparcie społeczne a stres traumatyczny (w:) H. Sęk,
R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 190–205). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Łuszczyńska A., Kowalska M., Mazurkiewicz M., Schwarzer R. (2006). Berlińskie
Skale Wsparcia Społecznego (BSSS). Wyniki wstępnych badań nad akcepta-
cją skal i ich własnościami psychometrycznymi. Studia Psychologiczne, 44(3),
17–27.
McFarlane A. (2004). Związek między osobowością a zespołem stresu pourazo-
wego (w:) J. Strelau (red.), Osobowość a ekstremalny stres (s. 5–18). Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

osoboWościoWe i sPołeczne uWarunkoWania obJaWóW traumy u kobiet i mężczyzn…
Nawrocki A. (2000). Pacjent HIV/AIDS pozytywny w procesie psychoterapeutycz-
nym. Warszawa: Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzew-
skiej.
O’Cleirigh C., Ironson G., Weiss A., Costa P.T. Jr (2007). Conscientiousness pre-
dicts disease progression (CD4 number and viral load) in people living with HIV.
Health Psychology, 26(4), 473–480.
Oniszczenko W., Szcześnik M. (2006). Temperament i style radzenia sobie jako
czynniki ryzyka w stresie pourazowym. Annales UMCS. Sectio D: Medicina,
60, 269–272.
Ozer E.J., Best S.R., Lipsey T.L., Weiss D.S. (2003). Predictors of Posttraumatic
Stress Disorder and symptoms in adults: A meta-analysis. Psychological Bul-
letin, 129(1), 52–73.
Saxe G., Wolfe J. (1999). Gender and posttraumatic stress disorder (w:) P. Sa-
igh, J.D. Bremer (red.), Posttraumatic Stress Disorder: A comprehensive text
(s. 160–179). Boston, MA: Allyn & Bacon.
Scott-Sheldon L.A., Kalichman S.C., Carey M.P., Fielder R.L. (2008). Stress mana-
gement interventions for HIV+ adults: A meta-analysis of randomized controlled
trials, 1989 to 2006. Health Psychology, 27(2), 129–139.
Sobolewski A., Strelau J., Zawadzki B. (2001). The temperamental determinants
of stressors as life changes. European Psychologist, 6(4), 287–295.
Strelau J. (2001). Psychologia temperamentu (wyd. 2). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Strelau J. (2006). Temperament jako regulator zachowania. Z perspektywy półwie-
cza badań. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Strelau J., Zawadzki B. (2005). Trauma and temperament as predictors of intensity
of Posttraumatic Stress Disorder symptoms after disaster. European Psycholo-
gist, 10(2), 124–135.
Strelau J., Zawadzki B., Oniszczenko W., Sobolewski A. (2002). Kwestionariusz
PTSD – wersja czynnikowa (PTSD-C): konstrukcja narzędzia do diagnozy głów-
nych wymiarów zespołu stresu pourazowego. Przegląd Psychologiczny, 45(2),
149–176.
Szczepaniak P., Strelau J., Wrześniewski K. (1996). Diagnoza stylów radzenia sobie
ze stresem za pomocą polskiej wersji kwestionariusza CISS Endlera i Parkera.
Przegląd Psychologiczny, 39(1/2), 187–210.
Tedstone J., Tarrier N. (2003). Posttraumatic Stress Disorder following medical
illness and treatment. Clinical Psychology Review, 23(3), 409–448.
Warburton L.A., Fishman B., Perry S.W. (1997). Coping with the possibility of
testing HIV-positive. Personality and Individual Differences, 22(4), 459–464.
Wojciechowski J. (2004). Stygmat i dyskryminacja jako trzecia faza epidemii HIV/
AIDS. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Zawadzki B., Strelau J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestio-
nariusz Temperamentu (FCZ–KT). Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych PTP.
Zawadzki B., Strelau J. (2009). Płeć a nasilenie objawów PTSD – reanaliza danych
z badań powodzian (w:) J. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.), Konse-
kwencje psychiczne traumy. Uwarunkowania i terapia. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe Scholar.