Definiowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd

Abstract

Abstrakt

How to define and identify sexual orientations for the purpose of constructing representative samples of homosexuals, bisexuals, and heterosexuals is unclear and confusing to researchers. Different definitions and measures have been proposed and used to develop samples since the 1860s when sexual orientations first gained widespread research interest. Unfortunately, the definitions and measurement tools used since men result in the selection of divergent and incomparable samples. If advances in the understanding of sexual orientations are to be made, it is critical that definitions and measures of sexual orientation be standardized. This paper reviews and critiques definitions and measures of sexual orientation mat have been proposed and used by researchers over the past century. This review is intended to further our understanding of mis subject and to encourage researchers to be critical of how they classify subjects based upon sexual orientation.

Full text

175
Przegląd Badań Edukacyjnych
Educational Studies Review
ISSN 1895-4308
nr 21 (2/2015), s. 175–194
METODY ZBIERANIA
I ANALIZY DANYCH
W BADANIACH
EDUKACYJNYCH
a)
b)
c)
Randall L. Sell
Columbia University School of Public Health, New York, e-mail: rls82@drexel.edu
Małgorzata Kowalska (tłumaczenie artykułu)
Uniwersytet Mikołaja Kopernika wToruniu, e-mail: mkowalska@abs.umk.pl
Deniowanie ipomiar orientacji seksualnej –
przegląd*
http://dx.doi.org/10.12775/PBE.2015.054
Dening and Measuring Sexual Orientation: AReview
Abstract
How to dene and identify sexual orientations for the purpose of constructing representative
samples of homosexuals, bisexuals, and heterosexuals is unclear and confusing to research-
ers. Different denitions and measures have been proposed and used to develop samples
since the 1860s when sexual orientations rst gained widespread research interest. Unfortu-
nately, the denitions and measurement tools used since men result in the selection of diver-
gent and incomparable samples. If advances in the understanding of sexual orientations are to
be made, it is critical that denitions and measures of sexual orientation be standardized. This
paper reviews and critiques denitions and measures of sexual orientation mat have been
proposed and used by researchers over the past century. This review is intended to further our
understanding of mis subject and to encourage researchers to be critical of how they classify
subjects based upon sexual orientation.
Key words: homosexuality; sexual orientation; denition; measurement
∗ Tekst oryginalny znajduje się w: „Archives of Sexual Behavior” 1997, Vol. 26, No. 6.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
176
Wprowadzenie
Właściwe zdeniowanie niektórych populacji, takich jak np. metodyści czy La-
tynosi, jak również opracowanie skutecznych metod identykacji ich członków,
stanowi nieustannie wyzwanie dla naukowców.
Ponieważ współcześnie zaczyna się traktować orientację seksualną jako
zmienną demograczną (podobnie jak religię czy pochodzenie etniczne), waż-
ne jest, aby dokładnie poznać jej koncepcje, jak również krytycznie podchodzić
do dotychczasowych sposobów jej identykacji.
Zauważyć można, iż naukowcy, dokonujący w swoich badaniach pomia-
ru orientacji seksualnej, są zdezorientowani wobec tego, co dokładnie mierzą.
Z przeglądu literatury wynika, iż autorzy rzadko umieszczają w swoich raportach
z badań denicje populacji osób homo-, bi- i heteroseksualnych. Jeśli jednak za-
mieszczają, znacznie różnią się one od siebie. Ponadto metody stosowane do mie-
rzenia orientacji seksualnej nie zawsze odpowiadają jej najbardziej powszech-
nym denicjom (Shively, 1984; Sell i Petrulio, 1995)1. Sell i Petrulio postulują
dokonanie ujednoliceń w tym zakresie. Sądzą oni, iż naukowcy badający popu-
lację LGB powinni wychodzić od wyjaśnień, czym dokładnie jest to, co badają,
jak również dostrzegać wpływ ich metod badawczych na uzyskiwane wyniki2.
Niniejszy artykuł ma na celu dokonanie przeglądu sposobów deniowa-
nia i mierzenia orientacji seksualnej. Przedstawione zostaną metody pomiaru,
które stosowane były zarówno przez naukowców, jak i laików w Europie oraz
Stanach Zjednoczonych od 1860 r. Na lata te przypada początek prowadzenia
przez Ulrichsa3 ocjalnych badań nad orientacją seksualną. Mam nadzieję, iż
niniejszy przegląd zachęci badaczy do krytycznego stosowania narzędzi klasy-
kujących ludzi pod kątem zmiennej orientacji seksualnej.
Sposoby deniowania orientacji seksualnej
W ostatnich 130 latach zaproponowano wiele terminów na oznaczenie orien-
tacji seksualnej, jak również wiele sposobów jej deniowania. Jeden z pierw-
1 Wnioski te ograniczają się do przeglądu literatury anglojęzycznej.
2 Henry, który przeprowadził jedne z najbardziej szczegółowych badań nad homoseksualno-
ścią (Henry, 1941), stwierdził w swojej późniejszej pracy, że „jeśli termin »osoba homoseksualna«
jest bezwzględnie określony, obiektywna dyskusja na ten temat jest daremna, błędy i nieporozu-
mienia w tym zakresie są nieuniknione” (Henry, 1955).
3 Karl Ulrichs zapoczątkował w 1860 r. współczesne badania nad homoseksualnością. Na
ich podstawie zaczęto tworzyć klasykacje orientacji seksualnej (Ulrichs, 1994).

177
Randall L. Sell Deniowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd
szych i najważniejszych systemów klasykacji orientacji seksualnej został
zaproponowany przez Ulrichsa i prywatnie przez niego opublikowany w serii
broszur w 1860 r. (rys. 1; Carpenter, 1908; Ulrichs, 1994). Schemat Ulrich-
sa, przeznaczony tylko do opisu mężczyzn, zawiera trzy kategorie klasykacji:
Diona, Uranosa, Uranodioninga4. Odpowiadają one stosowanym współcześnie
terminom: osoba heteroseksualna, homoseksualna i biseksualna (Cory, 1951).
Kobiety homoseksualne, pomijane często przez pierwszych badaczy tej pro-
blematyki, nosiły miano „Urninginek”, natomiast kobiety heteroseksualne
„Dioninginek”5 (Bullough, 1990). Pierwsza poważna praca na temat homosek-
sualności została napisana przez Amerykanina, zwolennika Ulrichsa – Mayne’a –
który wykorzystał w niej pojęcie „Urninga”. Według niego obejmuje ono „ludzi
mniej lub bardziej doskonałych, nawet wyróżniających się, o męskiej budowie
ciała, wykazujących męski typ wrażliwości intelektualnej, czułych na mowę
i sztukę. Są to jednak tylko ci, którzy poprzez swoją wrodzoną lub później roz-
winiętą preferencję czują pożądanie do męskiego gatunku ludzkiego. Preferen-
cje seksualne takich osób całkowicie wykluczają pragnienie płci żeńskiej albo
istnieją z nim równolegle” (Mayne, 1908). Denicja Mayne’a obejmuje także
męskich Uranodioingów poprzez uwzględnienie, iż pożądanie płci żeńskiej
i męskiej może istnieć jednocześnie.
Mężczyźni6:
A. Dioning7
B. Urning8
1. Mannling9
2. Weibling10
3. Zwischen11
4 Terminy te pochodzą z tzw. mowy Pauzaniasza z UcztyPlatona, w którym Pauzaniasz
odnosi się do Uranosa (boga niebios) (Ulrichs, 1994; Platon, 1993).
5 Takie tłumaczenie obu terminów proponuje także Magdalena Mijas (Mijas, 2012) (przyp.
tłumacza).
6 Adaptacja za: Carpenter E., 1908.
7 Porównywalnie do współczesnego terminu „heteroseksualny”.
8 Porównywalnie do współczesnego terminu „homoseksualny”.
9 Męski Urning.
10 Zniewieściały Urning.
11 Nieco męski i nieco zniewieściały Urning.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
178
4. Virilised12
C. Urano-dioning13
Rys. 1. Schemat orientacji seksualnej dla mężczyzn wg Karla Ulrichsa
Poza Mayne’em, Ulrichs wpłynął na wielu innych naukowców, tj. West-
phala (1869), Symondsa (1883, 1891), Kraffta-Ebinga (1886), Molla (1891),
Carpentera (1894, 1908), Ellisa i Symondsa (1896) i Hirschfelda (1914). Po-
nadto poprzez dzieła tych autorów przypisuje się także Ulrichsowi pośredni
wpływ na Freuda i Junga (Bullough, 1994). Dzisiejsze koncepcje orientacji sek-
sualnej znacznie odbiegają od teorii Ulrichsa, jednak swoje źródło mają właśnie
w jego pracach.
Nawet określenia „homoseksualność” i „heteroseksualność”, których
nie preferował Ulrichs, mają z nim bezpośredni związek. Terminy te po raz
pierwszy pojawiły się w jego listach od Benkerta, psychiatry pochodzenia
niemiecko-węgierskiego (Ulrichs, 1994)14. Później Benkert przedstawił zarys
swej denicji homoseksualności w broszurze wydanej w 1869 r. Pisze on, iż:
„poza normalnym popędem seksualnym kobiet i mężczyzn, Natura obdarzyła
od urodzenia niektóre osoby w pragnienie homoseksualne. Umieściła je zatem
w seksualnej niewoli, która czyni je zycznie i psychicznie niezdolnymi, pomi-
mo najlepszych intencji, do normalnej erekcji. Pragnienie to powoduje z góry
horror przeciwności seksualnej [sic!], a oary jego sądzą, iż nie mogą go w so-
bie stłumić” (cyt. za: Robinson, 1936).
Współcześnie do określenia orientacji seksualnej używa się terminów „he-
teroseksualny”, „homoseksualny” i „biseksualny” (Shively, 1984; Sell, Petru-
lio, 1995). Ciekawe, że podczas gdy niewiele terminów stosowano na ozna-
czenie heteroseksualności czy biseksualności, do określenia homoseksualności
powstała ich cała gama. Należą do nich: uranianizm, miłość homogeniczna,
kontraseksualność, homoerotyzm, similseksualizm, trybadyzm, a także inwer-
12 Urning przejawiający zachowania seksualne podobne do Dioninga(Dioninga przejawia-
jącego zachowania seksualne podobne do Uringa określa się Uraniaster).
13 Porównywalnie do współczesnego terminu „biseksualny”.
14 Termin „homoseksualny” stanowi niezręczne połączenie terminu greckiego i łacińskiego,
co nie odpowiadało wielu naukowcom chcącym je zastąpić. Uznano jednak, iż jest ono zbyt głę-
boko zakorzenione w kulturze, aby z niego zrezygnować (Robinson, 1936; Kinsey i wsp., 1948).
Pojęcie to zostało prawdopodobnie wprowadzone do języka angielskiego przez Symonda w jego
pierwszej edycji AProblemofModernEthics w 1891 (Boswell, 1980).

179
Randall L. Sell Deniowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd
sja seksualna, interseksualność, transseksualność, trzecia płeć, psychoseksu-
alny hermafrodytyzm (Carpenter, 1894, 1908; Ellis i Symonds, 1896; Kinsey
i in., 1948, 1953; Mayne, 1908; Moll, 1891; Ulrichs, 1994)15.
Współcześnie w literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele koncepcji
orientacji seksualnej. Zazwyczaj składają się one z co najmniej jednego z kom-
ponentów – psychologicznego i/lub behawioralnego. Dalej zostaną omówione
szczegółowo te denicje orientacji seksualnej, które zawierają oba składniki
bądź stosują koniunkcję „i” lub „albo”, aby je połączyć.
Deniowanie ipomiar orientacji seksualnej
Denicja Mayne’a (1908) terminu „Urning” i Benkerta terminu „homosek-
sualny” (Robinson, 1936) zawierają w sobie opis stanu psychicznego. Mayne
zastanawiał się, jak czyjeś indywidualne pożądanie określa jego orientację sek-
sualną, podczas gdy Benkert używał terminu „żądza” (ang. urge – przyp. tłu-
macza). Ellis natomiast rozumiał homoseksualność jako „odwrócony instynkt
seksualny o konstytucyjnej nieprawidłowości skierowany do osób tej samej
płci” (Ellis i Symonds, 1896)16. Te i wcześniejsze denicje nie uwzględniały
behawioralnego wymiaru orientacji seksualnej. Zaznaczano jedynie, iż u osób
homoseksualnych myśl o zachowaniu seksualnym z osobą przeciwnej płci jest
odpychająca lub przerażająca17. Krafft-Ebing, podobnie jak jemu współcześni,
15 Nawet dziś terminy określające orientację seksualną nabierają nowego sensu i znaczenia.
Np. pojęcie queer zostało zdeniowane przez Legmana w 1941 r. Rozumiane było jako „homosek-
sualny, częściej stosowane do opisu mężczyzn niż kobiet. Jako przymiotnik najczęściej używany
jest w Ameryce”. W czasach Legmana używany był jako żargon i miał zabarwienie pejoratywne.
W latach 90. nadal oznaczał osobę homoseksualną, ale przestał mieć negatywne konotacje. Zaczął
być także stosowany w pracach naukowych (zob. np. Signorile, 1993; Brett i wsp., 1994; Feinberg,
1994; Goldberg, 1994).
16 Ellis zastosował termin „inwersja seksualna” w czasach, kiedy pojęcie to było stosowane.
Jednak w nowszych wersjach swojej pracy zastąpił je pojęciem „homoseksualność” (Ellis i Sy-
monds, 1896). Dwa z pierwszych artykułów poświęconej tej tmatyce, które pojawiły się w języku
angielskim w czasopiśmie medycznym, podają również taką denicję homoseksualności, która
nie uwzględniała aspektu zachowania seksualnego. Według tej denicji (która w obu przypad-
kach stanowi przekład niemieckiej denicji Westphala) osobami homoseksualnymi są te, które
„w związku z ich wrodzoną naturą czują pożądanie seksualne wyłącznie do osób płci męskiej”
(Blumer, 1882; Shaw i Ferris, 1883).
17 Inną denicję orientacji seksualnej podaje Forel (1924) w swojej popularnej książce pt.
TheSexualQuestion. Pisze on: „jakkolwiek mogą być szokujące bądź absurdalne aberracje sek-
sualnego apetytu i jego ukierunkowanie, o czym dotychczas mówiliśmy, pochodzą one w każdym
razie z pierwotnie normalnego współżycia z osobą dorosłą przeciwnej płci. Ci, z którymi mamy

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
180
próbował nawet wykluczyć aspekt behawioralny z kryteriów diagnozy homo-
seksualności. Stwierdził, że „decydującym tu czynnikiem jest wykazanie per-
wersyjnych uczuć do osób tej samej płci, a nie udowodnienie zaistnienia aktu
seksualnego z osobą tej samej płci. Te dwa zjawiska nie powinny być ze sobą
mylone” (Kraft-Ebing, 1886).
Bardziej współczesne denicje zawierają oba komponenty. Na przykład
LeVay (1993) deniuje orientację seksualną jako „kierunek uczuć bądź zacho-
wań seksualnych skierowanych do osób płci przeciwnej (heteroseksualność),
tej samej (homoseksualność) oraz kombinację obu (biseksualność)”. Weinrich
(1994) natomiast rozumie homoseksualność jako „albo (1) akt płciowy, albo
(2) długotrwały stan seksualno-erotyczny”. Stany psychiczne (emocjonalne) są
tu określane jako „uczucia seksualne” lub „stan seksualno-erotyczny”, których
konsekwencjami behawioralnymi jest „zachowanie seksualne” (LeVay) lub
„akt płciowy (genitalny)” (Weinrich). W obu denicjach psychologiczne i be-
hawioralne składniki łączone są alternatywą „lub”, co oznacza, iż jeden z nich
może być stosowany do identykacji orientacji seksualnej.
W pracy ADescriptiveDictionaryandAtlasofSexology (Francoeur i wsp.,
1991) homoseksualność jest deniowana szeroko, jako „wystąpienie lub ist-
nienie pociągu seksualnego, zainteresowania i intymnej aktywności genitalnej
między jednostką a innymi osobami tej samej płci”. Komponentem psycholo-
gicznym jest tutaj „pociąg seksualny” i „zainteresowanie”, behawioralnym na-
tomiast „intymna aktywność genitalna”. W przeciwieństwie do denicji LeVaya
(1993) i Weinricha (1994) powyższa łączy oba składniki poprzez koniunkcję
„i”. Użycie spójnika „i” czyni oczywistym, iż oba elementy są niezbędne do
określenia czyjejś orientacji seksualnej.
Na drugim biegunie wczesnych denicji, zaproponowanych m.in. przez
Mayne’a i Benkerta, są te, które zawierają jedynie komponent behawioralny.
Np. SłownikMedycznyStedmana (Stedman’sMedicalDictionary) (1982) de-
niuje homoseksualność jako „zachowanie seksualne, w tym seksualne połącze-
nie, pomiędzy osobami tej samej płci, szczególnie występujące w okresie doj-
rzewania”. W tym przypadku komponent psychologiczny nie ma znaczenia dla
określenia orientacji seksualnej. Beach (1950), dokonując krytyki pierwszego
angielskiego tłumaczenia pracy Gide’a pt. Corydon (będącą obroną homosek-
dziś do czynienia, wyróżniają się tym, iż nie mają tylko apetytu, a raczej psychiczne pragnienie
skierowane bezpośrednio do zdemoralizowanej osoby tej samej płci. Osoby takie są przerażone
myślą o kontakcie z narządami płciowymi płci przeciwnej, podobnie jak normalny człowiek prze-
rażony jest na myśl o złączeniu homoseksualnym”.

181
Randall L. Sell Deniowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd
sualizmu), stanowczo stwierdza, iż jedynie zachowanie seksualne świadczyć
może o orientacji seksualnej. Pisze on, iż „homoseksualność dla różnych ludzi
oznacza coś innego… lepsze jest używanie znaczenia, które wystąpiło w dys-
kusji. Homoseksualność dotyczy wyłącznie jawnego zachowania pomiędzy
dwoma osobami tej samej płci. Zachowanie to musi mieć charakter seksual-
ny, prowadzić do osiągnięcia podniecenia seksualnego i, na koniec, zaspokajać
popęd seksualny” (Beach, 1930). Diamond (1993) uważa, iż jest to rodzaj de-
nicji preferowanej przez badaczy zajmujących się szacowaniem „homoseksu-
alnej” populacji w różnych krajach. W swoim przeglądzie badań wskazuje on,
iż w każdym przeanalizowanym przez niego badaniu stosowano jakiś sposób
pomiaru orientacji seksualnej. Każdy z nich opierano na wymiarze behawio-
ralnym. W żadnym badaniu nie wykorzystano koncepcji orientacji seksualnej
opierającej się na wymiarze psychologicznym, nawet na pociągu seksualnym.
Powyżej omówiono dwa rodzaje komponentów orientacji seksualnej. Może
to sugerować, iż są one jednakowo rozumiane we wszystkich denicjach. Tak
jednak nie jest. Istnieją istotne różnice w pojmowaniu każdego z nich. Kompo-
nent psychologiczny może zawierać w sobie różne składniki, tj. „namiętność
seksualną”, „pragnienia seksualne”, „uczucia seksualne”, „pociąg seksualny”,
„zainteresowania seksualne”, „podniecenie seksualne”, „pożądanie seksualne”,
„preferencje emocjonalne”, „instynkt seksualny”, „identykację orientacji sek-
sualnej” lub „preferencje seksualne”18. Dodatkowo każdy z tych składników
może mieć inne znaczenia i wskazywać na odmienne fenomeny. Oznacza to, że
poszczególne składniki denicji mogą opisywać nieco inne zjawiska pomimo
swej podobnej etykiety.
Podobnie komponent behawioralny może być różnie rozumiany w po-
szczególnych denicjach. Zachowanie (w sensie seksualnym) można określić
po prostu jako „zachowanie seksualne” lub też „aktywność genitalna”, „kon-
takt seksualny” lub „kontakt seksualny służący do osiągnięcia orgazmu”. Każde
z tych ujęć stanowi kolejne wyzwanie dla naukowców. Powyższe rozważania
skłaniają do postawienia pytań: 1) W jaki sposób rozumiemy poszczególne
składniki orientacji seksualnej w obrębie jednej denicji? 2) W jaki sposób po-
winniśmy je zoperacjonalizować w celu dokonania ich pomiaru?
18 Termin „preferencje seksualne” jest niekiedy używany jako zamiennik pojęcia „orien-
tacja seksualna”. Jednak Gonsiorek i Weinrich (1991) sądzą, że „jest to mylące, gdyż zakłada to
swobodę stosowania tych terminów, a jednocześnie bagatelizuje ich psychologiczny wymiar”.
W związku z tym proponują oni „stosowanie terminu orientacji seksualnej, ponieważ większość
wyników badań wskazuje, że uczucia homoseksualne są podstawową, dużo wcześniej kształtującą
się częścią psychiki jednostki, a nie kwestią wyboru”.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
182
Oczywiście, preferowane przez naukowców terminy i denicje zmieniają
się w czasie. Sądzę, iż należy zwracać uwagę na to, czy jednakowe terminy sto-
sowane są do opisu tych samych zjawisk. Podobnie jest w przypadku pomiaru
orientacji seksualnej – należy zadawać pytanie, czy jej pomiar, dokonywany
w różnych badaniach, oparty jest na tożsamych denicjach. Poniżej zostanie
dokonany przegląd sposobów mierzenia tej zmiennej.
Operacjonalizacja pomiaru orientacji seksualnej
Jak już wspomniano, sposoby konceptualizacji orientacji seksualnej różniły się
między naukowcami. Poniżej postaram się zaprezentować różnorodne sposoby
pomiaru tej zmiennej. Zarówno bogactwo metod, jak i denicji orientacji sek-
sualnej dostarczają ważnych informacji dla współczesnych badaczy.
Niektóre wzmianki na temat metod identykacji orientacji seksualnej znaj-
dują się w dokumentach Kościoła Zachodniego, który zachęcał ludzi do wyzna-
wania swoich grzechów. W szczególności dokumenty religijne pokazują troskę,
jaką wykazywał Kościół, pytając swoich wiernych o dość wrażliwe kwestie np.
sodomię. Wynika z nich, iż w XVI w. pouczano księży, aby podczas spowie-
dzi „nie pokazywali zdumienia, wykrzywionej twarzy, czy obrzydzenia (bez
względu na ogrom grzechów), a także nie upominali penitenta, ani nie wołali
»Och, co za podłe grzechy«” (Lee, 1993; Tentler, 1977).
De Pareja, który w 1595 r. udał się na Florydę do Indian Timucua jako
misjonarz, przedstawił w swojej książce Confessionario pytania, które za-
dał w celu identykacji Sodomitów (Katz, 1992). Brzmiały one nastę-
pująco:
1. Czy miałeś stosunek z innym mężczyzną?
2. Czy nosiłeś się z takim zamiarem lub żartowałeś, że to zrobisz? (Katz,
1992).
Ponadto Pareja pytał chłopców, których podejrzewał, iż mogli popełnić
sodomię:
1. Czy ktoś badał cię od tyłu?
2. Czy dokonałeś aktu z mężczyzną? (Katz, 1992).
Kilka wieków później Ulrichs w serii broszur wydanych w 1860 r. przed-
stawił zestaw pytań służących do określenia, czy dany mężczyzna jest Urnin-
giem (Ulrichs, 1994). Brzmiały one:
1. Czy odczuwasz do mężczyzn i tylko do mężczyzn namiętne pragnie-
nie miłości? Czy pragnienie to jest tryskające i delikatne, czy ogniste
i zmysłowe?

183
Randall L. Sell Deniowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd
2. Czy czujesz przerażenie na myśl o kontaktach seksualnych z kobieta-
mi? Uczucia tego nie zawsze łatwo w sobie odnaleźć, lecz gdy się to
uda jest ono dominujące.
3. Czy odczułeś podniecenie podczas pierwszego cielesnego kontaktu
z mężczyzną?
4. Czy podniecenie osiąga swój szczyt w kontakcie z męskimi narządami
płciowymi?
Mayne (1908) z kolei opracował kilkaset pytań w celu diagnozy Urningów
i Urninginek. Oto kilka z nich:
1. W jakim wieku twoje pragnienia seksualne wyraźnie się ujawniły?
2. Czy pragnienie seksualne kierowało cię bardziej do kobiet, czy do męż-
czyzn? Czy może przez chwilę do obu?
3. Czy aktualnie twój instynkt pcha cię nieodmiennie w kierunku kobiet,
czy mężczyzn?
4. Czy poddajesz się mu bardziej psychicznie, czy zycznie? Bądź jedno
i drugie?
5. Czy czujesz pociąg do osób tej samej płci stale, czy nieregularnie?
6. Czy w snach posiadasz wizje stosunków seksualnych z kobietami, czy
mężczyznami? Z kim są one częstsze i bardziej namiętne?
Respondenci w badaniach Pareja, Ulrichsa i Mayne’a spodziewali się,
iż będą w stanie udzielić odpowiedzi „tak” lub „nie”. Wynik oznaczałby, iż
dana osoba zostałaby określona jako „Sodomita”, „Urning” lub „Urninginka”.
Ten prosty dychotomiczny schemat klasykacji dominuje wśród badaczy do
dnia dzisiejszego. Oznacza to, iż ludzie charakteryzowani są – na podstawie
autoidentykacji bądź zachowania seksualnego – jako homoseksualni lub
heteroseksualni (Sell i Petrulio, 1995). Na skutek coraz większej świadomo-
ści ograniczeń takiego pomiaru w ciągu ostatnich 50 lat naukowcy zapro-
ponowali wiele innych, bardziej zaawansowanych sposobów mierzenia tej
zmiennej.
Jedną z ważniejszych z nich jest dwubiegunowa Skala Kinseya. Kinsey
(rys. 2) w latach 1948 i 1953 stworzył narzędzie pozwalające umieścić orienta-
cję seksualną na seksualnym kontinuum pomiędzy „wyłączną heteroseksualno-
ścią” a „wyłączną homoseksualnością”.
0 Wyłącznie heteroseksualny – osoby, które nie miały żadnych kontaktów sek-
sualnych z osobami tej samej płci, w których wystąpiłoby erotyczne podniecenie
bądź orgazm. Osoby te nie angażują się psychicznie ani zycznie w relacje seksu-
alne z osobami tej samej płci.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
184
1 Przeważająco heteroseksualny/tylko incydentalnie homoseksualny – osoby,
które jedynie incydentalnie angażują się psychicznie i zycznie w kontakty homo-
seksualne.
2 Przeważająco heteroseksualny, ale bardziej niż incydentalnie homoseksu-
alny – osoby, które częściej niż incydentalnie angażują się psychicznie i zycznie
w kontakty homoseksualne i/lub gdy odpowiadają raczej zdecydowanie na homo-
seksualne bodźce.
3 W równym stopniu heteroseksualny i homoseksualny – osoby, które w rów-
nym stopniu angażują się zycznie i psychicznie w kontakty homoseksualne i he-
teroseksualne.
4 Przeważająco homoseksualny, ale bardziej niż incydentalne heteroseksual-
ny – osoby, które są bardziej aktywne homoseksualnie, ale jednocześnie utrzymują
sporo kontaktów heteroseksualnych.
5 Przeważająco homoseksualny, tylko incydentalnie heteroseksualny – osoby,
które angażują się zycznie i psychicznie głównie w relacje homoseksualne.
6 Wyłącznie homoseksualny – osoby, które są wyłącznie homoseksualne w od-
niesieniu do sfery psychicznej i zycznej.
Rys. 2. Skala Kinseya orientacji seksualnej (za: Kinsey, 1948).
Skala ta została przedstawiona w raportach dotyczących zachowań sek-
sualnych kobiet i mężczyzn. Kinsey w następujący sposób argumentował za-
sadność odejścia od dychotomicznych skal swoich poprzedników: „Świata nie
da się podzielić na owce i kozy. Nie wszystkie rzeczy są czarne albo białe.
Podstawą taksonomii jest to, że natura rzadko tworzy szczegółowe kategorie.
Tylko ludzki umysł je wymyśla i szuadkuje w ten sposób fakty. Świat życia
jest kontinuum, w każdym swym aspekcie. Im wcześniej opanujemy tę naukę
dotyczącą ludzkiego zachowania seksualnego, tym szybciej zrozumiemy na
czym polega istota seksu” (Kinsey i wsp., 1948). Zauważał, iż „jest charakte-
rystyczne dla ludzkiego umysłu, że stara się klasykować zjawiska na zasadzie
dychotomii. Zachowanie seksualne jest albo prawidłowe, albo nieprawidłowe,
społecznie akceptowane lub nieakceptowane, heteroseksualne lub homoseksu-
alne. Wiele osób chce wierzyć, że istnieje w tej sprawie gradacja, następowanie
od jednego do drugiego ekstremum” (Kinsey i wsp., 1953).
Jednym z bardziej zaskakujących faktów na temat tych raportów jest to, iż
napisane zostały przez osobę, która została przeszkolona z taksonomii (Wein-
rich, 1990). Wiele prac Kinseya przyczyniło się do rozwoju dychotomicznych
klasykacji, które później z taką łatwością odrzucił. Jednak dzięki tej negacji
i stworzeniu dwubiegunowego modelu orientacji seksualnej (seksualnego kon-

185
Randall L. Sell Deniowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd
tinuum) możliwe było nowe spojrzenie na ludzką seksualność i tym samym,
powstanie nowego sposobu pomiaru tej zmiennej. Należy jednak zaznaczyć, iż
Skala Kinseya zmusza badanych do określenia siebie poprzez jedną z siedmiu
kategorii. Nie jest to zatem rzeczywiste kontinuum. Jest to jednak pewne szczę-
ście, ponieważ kłopot sprawia już określenie badanego za pomocą siedmiostop-
niowej skali. Jeszcze większe trudności przysporzyłaby skala o nieskończonej
liczbie punktów.
W swym kluczowym badaniu nad homoseksualnością Masters i Johnson
(1979) w następujący sposób odnoszą się do problemu przypisania ocen na Ska-
li Kinseya: „Był też problem z przyporządkowaniem ocen na Skali Kinseya
w punktach od 2 do 4 osobom, które miały porównywalnie wiele kontaktów
zarówno homoseksualnych, jak i heteroseksualnych. Oceny zostały przydzie-
lone przez zespół badawczy po szczegółowej analizie historii seksualnych do-
świadczeń. Jest to jednak trudne, aby w sposób obiektywny oszacować liczbę
kontaktów homoseksualnych i heteroseksualnych. Na przykład niektóre z ocen
preferencji seksualnej mogłyby zostać odmiennie zinterpretowane przez innych
pracowników służby zdrowia”. Autorzy ci zauważają także, iż: „trzeci punkt
Skali Kinseya był najtrudniejszy do przyporządkowania. Ilościowa równość
w jakiejkolwiek formie aktywności seksualnej jest bardzo trudna do ustalenia.
Miało to miejsce szczególnie, gdy badany posiadał wielu partnerów obojga płci
i ankieter, któremu to opowiadał, dokonywał próby oddzielenia dojrzałego do-
świadczenia seksualnego badanego od jego homoseksualnych i heteroseksual-
nych komponentów. Problem ten pogłębiał się poprzez dokonywanie uśrednień
w liczbie kontaktów seksualnych z poszczególnymi partnerami badanych”.
Oczywiste jest, że na podstawie Skali Kinseya trudno jest określić znacze-
nie doświadczeń heteroseksualnych i homoseksualnych w życiu danej osoby.
Jest to jednak jeden z wielu problemów sygnalizowanych przez badaczy tej
problematyki. Drugim jest to, że do jednej kategorii mogą zostać przyporządko-
wane osoby, które będą w znaczny sposób różniły się od siebie pod względem
różnych aspektów życia seksualnego (Weinich i wsp., 1993; Weinrich i wsp.,
1994). W rzeczywistości sam Kinsey przy tworzeniu skali brał pod uwagę dwa
aspekty życia seksualnego – „jawne doświadczenie seksualne” i „reakcję psy-
choseksualną”. W następujący sposób wyjaśniał, na czym one polegają, jak
również to, w jaki sposób zostały wykorzystane do pomiaru orientacji seksu-
alnej: „Można zauważyć, iż ocena, jaką dana osoba otrzymuje, ma podwójną
podstawę. Uwzględnia ona jego jawne doświadczenia seksualne i/lub jego psy-
choseksualne reakcje. W większości przypadków te dwa aspekty historii danej
osoby są równoległe, lecz czasami nie są ze sobą zgodne. W tym ostatnim przy-

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
186
padku wynik danej osoby musi opierać się na ocenie względnego znaczenia
jawnego zachowania seksualnego i psychoseksualnej reakcji” (Kinsey i wsp.,
1948).
Warto zauważyć, iż inne cenne dane schodzą na dalszy plan z powodu uza-
leżniania końcowego wyniku od dwóch komponentów orientacji seksualnej.
Gdy przyjmuje się takie podejście, dwoma najczęściej uwzględnianymi aspek-
tami mierzącymi orientację seksualną są zachowanie seksualne i seksualne fan-
tazje19. Rozwiązaniem zapobiegającym utracie takich danych jest pomiar róż-
norodnych komponentów orientacji seksualnej i podanie oddzielnych wyników.
Zachowanie seksualne i seksualne fantazje nie są jednak jedynymi moż-
liwymi do uwzględniania wymiarami orientacji seksualnej. Na przykład Klein
i wsp. (1985) opracowali Tabelę Orientacji Seksualnej Kleina (KSOG) mierzą-
cą siedem wymiarów tej zmiennej, tj. pociąg seksualny, zachowanie seksualne,
fantazje seksualne, preferencje uczuciowe, preferencje społeczne, autoidenty-
kację, heteroseksualny lub homoseksualny styl życia (rys. 3).
1A
Czynnik Przeszłość Teraźniejszość Stan idealny
A. Pociąg seksualny
B. Zachowanie seksualne
C. Fantazje seksualne
D. Preferencje emocjonalne
E. Preferencje społeczne
F. Autoidentykacja
G. Homoseksualny/heteroseksualny styl życia
1B
Skala do pomiaru wymiarów A, B, C, D iE wTabeli Orientacji Seksualnej Kleina
0123456
Tylko płeć
przeciwna
Głównie płeć
przeciwna
Płeć prze-
ciwna nieco
bardziej od
własnej
Obie płcie
Własna
płeć nieco
bardziej od
przeciwnej
Głównie
własna płeć Tylko własna
płeć
19 Te dwa aspekty są najczęściej wybierane, ponieważ odpowiadają zaproponowanym przez
Kinseya obszarom, tj. „jawnemu doświadczeniu seksualnemu” i „reakcji psychoseksualnej” (Kin-
sey 1948; Sell, Petrulio, 1995). Odzwierciedlają one także behawioralny i psychologiczny kom-
ponent orientacji seksualnej.

187
Randall L. Sell Deniowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd
1C
Skala do pomiaru wymiarów E iF wTabeli Orientacji Seksualnej Kleina
0123456
Tylko hetero-
seksualny
Głównie
heteroseksu-
alny
Nieco
bardziej he-
teroseksualny
niż homosek-
sualny
Tak samo
homosek-
sualny jak
heteroseksu-
alny
Nieco
bardziej
homoseksu-
alny
Głównie
homoseksu-
alny
Tylko homo-
seksualny
Rys. 3. Tabela Orientacji Seksualnej Kleina (za: Klein iwsp., 1985)
Wielowymiarowe skale orientacji seksualnej są jednak dość uciążliwe
i niepraktyczne w sensie badawczym. Badacze tej problematyki ograniczają
zwykle liczbę mierzonych wymiarów orientacji seksualnej.
Diamond (1993) dokonał przeglądu kilku badań, w których orientacja sek-
sualna mierzona była za pomocą Skali Kinseya. Zauważa on, iż stosowanie
tego narzędzia jest dość powszechne w badaniach populacji osób homo- i bi-
seksualnych. W analizowanych przez niego badaniach wykazywano wysoką,
ale nie pełną korelację między deklarowanym zachowaniem seksualnym i sek-
sualnymi fantazjami. Nie udało się jednak ustalić znaczenia tych dwóch, jak
i innych, wymiarów orientacji seksualnej w kontekście możliwości pomiaru tej
zmiennej.
Z kolei Weinrich (1993), dokonując analizy czynnikowej, stwierdził, że
wszystkie wymiary orientacji seksualnej zaproponowanej przez Kleina w KSOG
zdają się mierzyć to samo. Oznacza to, iż wszystkie wymiary zawierają się w jej
pierwszym składniku (pociągu seksualnym), który odpowiada za większość
wariancji. Ponadto w dwóch badanych próbach wykazał, iż drugi wymiar (za-
chowanie seksualne) obejmował jednocześnie preferencje emocjonalne i prefe-
rencje społeczne. Oznaczać to może, że wymiary te – preferencje emocjonalne
i społeczne – mogą mierzyć nie tylko zmienną orientacji seksualnej.
Trzeci problem dotyczący Skali Kinseya polega na tym, iż homoseksual-
ność i heteroseksualność mierzona jest na tej samej skali. Odnosić można zatem
wrażenie, iż jedna rzecz może przejść w drugą. Problem ten pojawił się również
w 1970 r. w badaniach nad męskością i kobiecością. Zauważono wówczas, iż
bardziej odpowiednie jest traktowanie tych pojęć jako odrębnych konceptów
i w konsekwencji mierzenie ich na osobnych skalach, a nie na kontinuum (Bem,
1981). Wynik poziomu męskości i kobiecości na tej samej skali określany był
za pomocą przeciwieństwa – wysoki poziom kobiecości oznaczał niski poziom
męskości i odwrotnie. Jednak traktowanie kobiecości i męskości jako odręb-

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
188
nych wymiarów (i mierzenie ich na oddzielnych skalach) mogło umożliwić
uzyskanie wysokiego poziomu męskości i wysokiego poziomu kobiecości (an-
drogyniczność) lub ich niskich poziomów (nieokreśloność). Podobnie można
rozumieć orientację seksualną. Identykowanie homoseksualności i heterosek-
sualności na oddzielnych skalach pozwala uzyskać na nich wynik wysoki (bi-
seksualność) lub niski (aseksualność)20.
Kiedy homoseksualność i heteroseksualność mierzone są oddzielnie, ich
poziom można ustalić niezależnie. Natomiast pomiar orientacji seksualnej na
Skali Kinseya, stanowiącej seksualne kontinuum, określa raczej równowagę
pomiędzy homoseksualności a heteroseksualnością. Pierwszymi, którzy zapro-
ponowali niezależny pomiar homoseksualności i heteroseksualności byli Shi-
vely i DeCecco (1977). Stworzyli oni pięciostopniową skalę homoseksualności
i heteroseksualności mierzącą dwa wymiary orientacji seksualnej – preferencje
zyczne i emocjonalne (psychologiczne) (rys. 4).
12345
Wcale nie hetero-
seksualny Nieco heterosek-
sualny Bardzo heterosek-
sualny
HETEROSEKSUALNOŚĆ HETEROSEKSUALNOŚĆ HETEROSEKSUALNOŚĆ
12345
Wcale nie homo-
sualny Nieco homosek-
sualny Bardzo homosek-
sualny
HOMOSEKSUALNOŚĆ HOMOSEKSUALNOŚĆ HOMOSEKSUALNOŚĆ
Rys. 4. Skala Shively orientacji seksualnej (za: Shivley, DeCecco, 1977).
Niestety, w dostępnej literaturze naukowej nie zaleziono badań, w których
zastosowano proponowaną przez Shivelya i DeCecca (1977) metodę pomiaru
orientacji seksualnej. Podobny sposób zastosował także Storms (1980). Mie-
rzył on poziom fantazji seksualnych (jako wskaźnik orientacji seksualnej) na
dwóch oddzielnych skalach – homoseksualności i heteroseksualności. Zauwa-
20 Bullough (1990) wyraził swoje zaniepokojenie Skalą Kinseya następującym stwierdze-
niem: „Na tym etapie badań jestem przekonany, iż Skala Kinseya przeżyła swoją użyteczność po-
lityczną, w związku z czym potrzebujemy bardziej efektywnego, naukowego narzędzia pomiaru.
W istocie Skala Kinseya oferuje ten sam rodzaj trudności co tradycyjna skala kobiecości i męsko-
ści, gdzie nie zdawano sobie sprawy, że kobieta może mieć cechy męskie i vice versa”.

189
Randall L. Sell Deniowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd
żył, iż w badanej próbie osoby biseksualne miały silniejsze homoerotyczne fan-
tazje niż osoby homoseksualne, jak również silniejsze fantazje heteroerotyczne
w porównaniu do osób heteroseksualnych. Doszedł do wniosku, iż kierując się
zasadami logiki, osoby biseksualne powinny mieć słabsze homoerotyczne fan-
tazje niż osoby homoseksualne, jak również słabsze fantazje heteroerotyczne
w porównaniu do osób heteroseksualnych. Dlatego też, jego zdaniem, homo-
seksualność i heteroseksualność należy mierzyć na oddzielnych skalach (przy-
najmniej w stosunku do fantazji seksualnych).
Dyskusja
Współcześnie naukowcy, którzy chcą mierzyć zmienną orientacji seksualnej
mają do wyboru cztery narzędzia. Są to: narzędzia dychotomiczne, Skala Kin-
seya, Skala Kleina lub Skala Shivleya i DeCecca21. Jednak żadne z nich nie
jest do końca zadowalające. Nie są takie m.in. z powodów opisanych przez
Kinseya. Jak pamiętamy podkreśla on: „Nie wszystkie rzeczy są czarne albo
białe. Podstawową taksonomii jest to, że natura rzadko tworzy szczegółowe
kategorie”. Skala Kinseya budzi zastrzeżenia, ponieważ sztucznie łączy kom-
ponent psychologiczny i behawioralny i możliwe, iż w sposób nieuzasadniony
wymaga od jednostek pójścia na kompromis w określaniu siebie jako osoby
homoseksualnej lub heteroseksualnej. Im silniejszy bowiem uzyskają poziom
homoseksualności, tym słabszy heteroseksualności. Z kolei słabą stroną Skali
Kleina jest to, że znaczenie poszczególnych wymiarów orientacji seksualnej
nie zostało dokładnie zbadane ani także zakorzenione w teorii. W skali tej, po-
dobnie jak u Kinseya, badani muszą pójść na kompromis w dokonaniu wyboru
pomiędzy homoseksualnością a heteroseksualnością. Natomiast narzędzie Shi-
veleya i DeCecca budzi wątpliwości, ponieważ jej właściwości nie zostały do-
statecznie zbadane, a proponowane przez tych autorów dwa wymiary orientacji
seksualnej (preferencje zyczne i emocjonalne) wydają się nieodpowiednie lub
co najmniej uproszczone.
Artykuł ten rozpoczął się od dyskusji na temat rosnącego zainteresowa-
nia naukowców w związku z włączeniem do swoich badań orientacji seksual-
nej jako zmiennej demogracznej. Choć problem pomiaru innych zmiennych
demogracznych, takich jak religia czy pochodzenie etniczne, został już dość
21 Inne skale, które nie wzbogacają w sposób teoretyczny problematyki pomiaru orienta-
cji seksualnej, ale są interesujące, zostały zaproponowane przez takich autorów jak: Sambrooks
i MacCulloch (1973), Berkey i wsp. (1990) i Coleman (1990).

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
190
dobrze rozpoznany i był opisywany w literaturze, w odniesieniu do orientacji
seksualnej proces ten dopiero się rozpoczął. Powyższy przegląd miał przede
wszystkim na celu zasygnalizowanie tego problemu. Autor ma nadzieję, iż ni-
niejsza praca przyczyni się do postępów w procesie profesjonalizacji w tworze-
niu narzędzi do pomiaru orientacji seksualnej.
Bibliograa
Anomaly [pseud.] (1948), TheInvertandHisSocialAdjustment:TowhichisAddedaSequel,
Bailliere, Tindall and Cox, London.
Beach F. (1950), Comments on TheSecond Dialogue inCorydon, w: Gide A., Corydon,
Farrar,Straus, New York.
Bem S. L. (1981), BemSex-RoleInventory’ProfessionalManual, Consulting Psychologists
Press, Palo Alto, CA.
Berkey B. R., Perelman-Hall T., Kurdek L. A. (1990), TheMultidimensionalScaleofSexu-
ality, Journal of Homosexuality. Vol. 19, No. 4, s. 67–87. http://dx.doi.org/10.1300/
J082v19n04_05.
Blumer G. A. (1882), A Case of Perverted Sexual Instinct (conträre Sexualempndung),
American Journal of Insanity, s. 22–35.
Boswell J. (1980), Christianity,SocialTolerance,andHomosexuality, University of Chicago
Press, Chicago, EL.
Brett P., Wood E., Thomas G. C. (1994), Queering the Pitch: The New Gay andLesbian
Musicology, Routledge, New York.
Bullough V. (1990), TheKinseyScaleinHistoricalPerspective, w: McWhirter, D. P., San-
ders S. A., Reinisch J. M. (red.), Homosexuality/Heterosexuality:Concepts ofSexual
Orientation, Oxford University Press, New York.
Bullough V. (1994), Introduction, w: TheRiddleofMan-ManlyLove, Prometheus Books,
Buffalo, NY.
Carpenter E. (1894), HomogenicLoveandItsPlaceinaFreeSociety, Labour Press, Man-
chester, England.
Carpenter E. (1908), TheIntermediateSex, Allen and Unwin, London.
Chauncey G. (1994), GayNewYorkGenderUrbanCulture,andtheMakingoftheGayMale
World,1890–1940, HarperCollins, New York.

191
Randall L. Sell Deniowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd
Coleman E. (1990), TowardaSyntheticUnderstandingofSexualOrientation, w: McWhirter
D. P., Sanders S. A., Reinisch J. M. (red.), Homosexuality/Heterosexuality:Conceptsof
SexualOrientation, Oxford University Press, New York.
Cory D. W. (1951), TheHomosexualinAmerica, Greenberg, New York.
Diamond M. (1993), Homosexuality and Bisexuality in Different Populations, Archi-
ves of Sexual Behavior, Vol. 22, No. 4, s. 291–310. DOI: http://dx.doi.org/10.1007/
BF01542119.
Ellis H., Pforzheimer C. H. (1942), StudiesinthePsychologyofSex, Random House, New
York.
Ellis H., Symonds J. A. (1896), SexualInversion, Wilson and Macmillan, London.
Feinberg D. B. (1994), Queer and Loathing: Rants and Raves of a Raging AIDS Clone,
Viking, New York.
Forel A. (1924), TheSexualQuestion:AScientic,Psychological,HygienicandSociological
Study, Physicians and Surgeons Book Company, New York.
Francoeur R. T., Perper T., Scherzer N. A. (red.) (1991), ADescriptiveDictionaryandAtlas
ofSexology, Greenwood Press, New York.
Goldberg J. (red.) (1994), QueeringtheRenaissance, Duke University Press, Durham, NC.
http://dx.doi.org/10.1215/9780822382607.
Gonsiorek J. C., Weinrich J. D. (1991), The Denitionand Scope ofSexual Orientation,
w:Homosexuality:ResearchImplicationsforPublicPolicy, Sage, Newbury Park, CA.
http://dx.doi.org/10.4135/9781483325422.n1.
Henry G. W. (1948), SexVariants:AStudyofHomosexual Patterns, Paul B. Hoeber, New
York.
Henry G. W. (1955), All theSexes:AStudyof MasculinityandFemininity, Rinehart, New
York.
Hirschfeld M. (1914), DieHomosexualitätdesMannesunddesWeibes, Louis Marcus, Ber-
lin.
Katz N. (1992), GayAmericanHistory:LesbiansandGayMenintheUnitedStates, Meri-
dian, New York.
Kinsey A. C., Pomeroy W. B., Martin C. B. (1948), Sexual Behavior intheHumanMale,
W. B. Saunders, Philadelphia, PA.
Kinsey A. C., Pomeroy W. B., Martin C. E., Gebhard P. H. (1953), SexualBehaviorinthe
HumanFemale, W. B. Saunders, Philadelphia, PA.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
192
Klein F., Sepekoff B., Wolf T. I. (1985), SexualOrientation:Amulti-variabledynamicpro-
cess, Journal of Homosexuality, Vol. 11, No. 1–2, s. 35–49. http://dx.doi.org/10.1300/
J082v11n01_04.
Kraft-Ebing R. V. (1886), PsychopathiaSexualis.EineKlinisch-ForensischeStudie, Enke,
Stuttgart.
Lee R. M. (1993), DoingResearchonSensitiveTopics, Sage, London.
Legman G. (1941), TheLanguageofHomosexuality:AnAmericanGlossary, w: Henry G. W.,
SexVariants:AStudyofHomosexualPatterns, Paul B. Hoeber, New York.
LeVay S. (1993), TheSexualBrain, MIT Press, Cambridge, MA.
Marmor J. (1980), Overview: The multiple roots of homosexual behavior, w: Marmor J.
(red.), HomosexualSexualBehavior:AModernReappraisal, Basic Books, New York.
Masters W. H., Johnson V. E. (1979), HomosexualityinPerspective, Little, Brown, Boston, MA.
Masters W. H., Johnson V. E., Kolodny R. C. (1988), HumanSexuality:ThirdEdition, Scott,
Foresman, Glenview, IL.
Mayne X. (1908), TheIntersexes:AHistoryofSimilsexualismasaProbleminSocialLife,
Privately printed, Paris.
Mercer J. D. (1959), TheyWalkinShadow:AStudyofSexualVariationswithEmphasison
theAmbisexualandHomosexualComponentsandOurContemporarySexLaws, Co-
met Press, New York.
Mijas M. (2012), Sodomici,inwerci,urninowie.Homoseksualnośćwdziewiętnastowiecznym
dyskursiemedycznym (rozdz. 2), w: Iniewicz G., Mijas M., Grabski B. (red.), Wprowa-
dzeniedopsychologiiLGB, Wydawnictwo Continui, Wrocław.
Moll A. (1891), DieKonträreGeschlechtEmpndung, Fischers Medicin, Berlin.
Plato (1993), TheSymposiumandThePhaedrus, State of New York Press, Albany, NY.
Potter L. A. F. (1933), StrangeLoves:AStudyinSexualAbnormalities, Robert Dodsely, New
York.
Robinson V. (red.) (1936), EncyclopediaSexualis, Dingwall-Rock, New York.
Sambrooks J. E., MacCulloch M. J. (1973), Amodication of theSexualOrientationMe-
thodandAutomatedTechniqueforPresentationandScoring, British Journal of Clini-
cal Psychology, Vol. 12, No. 2, s. 163–174. http://dx.doi.org/10.1111/j.2044-8260.1973.
tb00863.x.
Sell R. L. (submitted for publication), The Validity and Reliability of the Sell Assessment of
Sexual Orientation.

193
Randall L. Sell Deniowanie i pomiar orientacji seksualnej – przegląd
Sell R. L., Petrulio C. (1995), Sampling Homosexuals, Bisexuals,Gays and Lesbians for
PublicHealthResearch:AReviewoftheLiteraturefrom1990–1992, Journal of Homo-
sexuality, Vol. 30, s. 31–47.
Shaw J. C, Ferris G. N. (1883), PervertedSexualInstinct, The Journal of Nervous and Mental
Disease, Vol. 10, No. 2, s. 185–204.
Shively M. G., Jones C, DeCecco J. P. (1985), ResearchonSexualOrientation:Denitions
andMethods, w: DeCecco J. P., Shively M. G. (red.), OriginsofSexualityandHomo-
sexuality, Harrington Park Press, New York.
Shively M. G., DeCecco J. P. (1977), Componentsofsexualidentity, Journal of Homosexu-
ality, Vol. 3, No. 1, s. 41–48. http://dx.doi.org/10.1300/J082v03n01_04.
Signorle M. (1993), QueerinAmerica, Random House, New York.
Stedman’s Medical Dictionary (1982), WilliamsandWilkins, Baltimore, MD.
Storms M. D. (1980), TheoriesofSexualOrientation. Journal of Personality and Social Psy-
chology, Vol. 38, No. 5, s. 783–792. http://dx.doi.org/10.1037/0022-3514.38.5.783.
Streiner D. L., Norman G. R. (1989), HealthMeasurementScales:APracticalGuidetoTheir
DevelopmentandUse, Oxford University Press, New York.
Sudman S. (1976), AppliedSampling, Academic Press, New York.
Symonds J. A. (1883), AProbleminGreekEthics, Privately Printed, London.
Symonds J. A. (1891), AProbleminModemEthics, Privately Printed, London.
Tender T. N. (1977), SinandConfessionontheEveoftheReformation, Princeton University
Press, Princeton.
Ulrichs K. H. (1994), TheRiddleofMan-ManlyLove, Prometheus Books, Buffalo, NY.
Weinberg M. S., Williams C. J., Pryor D. W. (1994), Dual Attraction, Oxford University
Press, New York.
Weinrich J. D. (1994), Homosexuality, w: Bullough V. L., Bullough B. (red.), HumanSexu-
ality:AnEncyclopedia, Garland, New York.
Weinrich I. D. (1990), TheKinseyScaleinBiology,Witha NoteonKinsey asaBiologist,
w: McWhirter D. P., Sanders S. A., Reinisch J. M. (red.), Homosexuality/Heterosexuali-
ty:ConceptsofSexualOrientation, Oxford University Press, New York.
Weinrich J. D., Snyder P. J., Pillard R. C, Grant I., Jacobson D. L., Robinson S. R., McCut-
chan J. A. (1993), AfactoranalysisoftheKleinSexualOrientationGridinTwoDispa-
rateSamples, Archives of Sexual Behavior, Vol. 22, No. 2, s. 157–168. http://dx.doi.
org/10.1007/BF01542364.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH
West D. J. (1977), HomosexualityRe-examined, Gerald Duckworth, London.
Westphal K. (1869), DieKonträreSexualempndung:Symptomeinesneuropathologischen
(psychopathischen)Zustandes, Archiv für Psychiatrie und Nervenkrankheiten. Berlin,
Vol. 2, s. 73–108.