SUKCES CZY PORAŻKA? O POLAKACH POWRACAJĄCYCH Z " ŻYCIA NA ULICY " W WIELKIEJ BRYTANII 1 IZABELA CZERNIEJEWSKA

Abstract

Artykuł powstał w oparciu o pilotażowe badania polskich migrantów powrotnych do kraju dzięki działalności Fundacji " Barka ". Badania przeprowadzone zostały w 2010 roku, wkrót-ce po tym, jak mężczyźni wrócili do Polski, podczas ich readaptacji połączonej z procesem planowania przyszłości – czy zostać w kraju, wrócić do Anglii czy też migrować gdzieś indziej. Rozmowy koncentrowały się na subiektywnej ocenie wyjazdów, dokonywanej przez samych migrantów, wpływie pracowników " Barki " na podejmowane przez nich decyzje o powrocie, próbie określenia najistotniejszych potrzeb w sytuacji, w której się znaleźli, oraz ocenie usług świadczonych przez organizację po ich powrocie do Polski, jak również ich planów na przyszłość. Prowadzone równolegle wywiady z przedstawicielami organizacji pomocowej odzwierciedlają, jak odmiennie postrzegane mogą być te same wyjazdy zagraniczne z perspektywy migrantów (emic) oraz przez personel zatrudniony przy projekcie (etic). Słowa kluczowe: migracje powrotne, Polacy żyjący na ulicach, Fundacja " Barka " 1 Artykuł jest polską wersją językową tekstu I. Czerniejewska, E. M. Goździak, Aiding defeated migrants: Institutional strategies to assist Polish returned migrants, opublikowanego w " International Migration " , 2014, 52(1).

Full text

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, z. 2 (160)/2016, ss. 97–118
PL ISSN 2081-4488
© 2016 Polska Akademia Nauk, Komitet Badań nad Migracjami
SUKCES CZY PORAŻKA? O POLAKACH
POWRACAJĄCYCH Z „ŻYCIA NA ULICY”
W WIELKIEJ BRYTANII1
IZABELA CZERNIEJEWSKA
Centrum Badań Migracyjnych, UAM Poznań
ELŻBIETA M. GOŹDZIAK
ISIM, Georgetown University
Artykuł powstał w oparciu o pilotażowe badania polskich migrantów powrotnych do kraju
dzięki działalności Fundacji „Barka”. Badania przeprowadzone zostały w 2010 roku, wkrót-
ce po tym, jak mężczyźni wrócili do Polski, podczas ich readaptacji połączonej z procesem
planowania przyszłości – czy zostać w kraju, wrócić do Anglii czy też migrować gdzieś
indziej. Rozmowy koncentrowały się na subiektywnej ocenie wyjazdów, dokonywanej
przez samych migrantów, wpływie pracowników „Barki” na podejmowane przez nich
decyzje o powrocie, próbie określenia najistotniejszych potrzeb w sytuacji, w której się
znaleźli, oraz ocenie usług świadczonych przez organizację po ich powrocie do Polski, jak
również ich planów na przyszłość. Prowadzone równolegle wywiady z przedstawicielami
organizacji pomocowej odzwierciedlają, jak odmiennie postrzegane mogą być te same
wyjazdy zagraniczne z perspektywy migrantów (emic) oraz przez personel zatrudniony
przy projekcie (etic).
Słowa kluczowe: migracje powrotne, Polacy żyjący na ulicach, Fundacja „Barka”
1 Artykuł jest polską wersją językową tekstu I. Czerniejewska, E. M. Goździak, Aiding defeated
migrants: Institutional strategies to assist Polish returned migrants, opublikowanego w “Inter-
national Migration”, 2014, 52(1).

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
98
SUCCESS OR FAILURE? POLISH MIGRANT ROUGH SLEEPERS RETURNING
FROM UK
This article is based on an exploratory study of Polish ‘return’ migrants aided by the Barka
Foundation carried out in 2010, shortly after the men were returned to Poland, during the
liminal stage of readjustment and decision-making whether to remain in Poland, return to
the UK or migrate elsewhere. The interviews centered on the migrants’ assessment of their
migration projects, engagement with Barka outreach workers, decision-making processes
to return to Poland, assessment of most pressing needs, evaluation of provided services
once they returned to Poland, and plans for the future. Discussions with service providers
mirrored these themes to compare the emic or insiders’ (migrants’) and etic or outsiders’
(program staff’s) assessment of strategies employed to aid Polish ‘return’ migrants.
Keywords: return migration, Polish rough sleepers, Barka Foundation
WPROWADZENIE
W ciągu ostatniego stulecia Polska była największym w Europie Środkowo-
-Wschodniej źródłem emigrantów do Europy Zachodniej i Ameryki Północnej,
zapewniającym w tych krajach niekończący się napływ siły roboczej. Przyjęcie
Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku, połączone z otwarciem rynku
pracy w Wielkiej Brytanii i Irlandii, dodatkowo wzmocniło tę największą od
czasów II wojny światowej falę migracji. Polscy stolarze, hydraulicy i inni
pracownicy fizyczni, którzy od 2004 roku zaczęli napływać do Wielkiej Bry-
tanii (Hall i in. 2011), od maja 2011 roku mogli również legalnie podejmować
pracę w Niemczech, gdzie został otwarty rynek pracy dla Polaków. Również
Norwegia i Belgia stały się krajami docelowymi dla polskich migrantów poak-
cesyjnych (Mostowska 2012 i 2013). Narodowy Spis Powszechny z 2011 roku
oszacował, że 2 miliony 60 tysięcy Polaków wyjechało z kraju na co najmniej
3 miesiące, w tym 1 milion 600 tysięcy mieszkało poza granicami dłużej niż
12 miesięcy (GUS 2012).
Na skutek tak ogromnego exodusu Polska stała się jednym z największych
eksporterów pracowników w obrębie powiększonej Unii Europejskiej. Wyłoniły
się nowe sposoby migrowania, które zaczęły przybierać formę już nie tylko ruchu
jednokierunkowego z kraju pochodzenia do kraju przeznaczenia. Poakcesyjne
ruchy migracyjne stały się o wiele bardziej zróżnicowane i doprowadziły do
powstania „społeczeństwa mobilnego”, silnie zdywersyfikowanego, w którym
ruchliwość jest naczelną cechą. Zauważono również, iż posiadanie potomstwa
nie ma wpływu na ograniczenie migracji – dzieci zostały włączone w system

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
99
migracyjny i wraz z rodzinami tworzą różne modele migrowania – migrują
z rodzicami bądź pozostają w Polsce (Danilewicz 2010; Urbańska 2009), rodzą
się w kraju lub za granicą. Parafrazując koncepcje Baumana o „płynnej nowocze-
sności” (1999, 2005), można powiedzieć, że dzisiejsza polska migracja stała się
„płynna”. Dość stabilne tradycyjne wzorce migracyjne, które wyraźnie widoczne
były w okresie powojennym, przybrały formy bardziej skomplikowane i ulotne
(Engbersen, Van der Leun i de Boom 2007). Polscy migranci, którzy przez
dekady traktowali Stany Zjednoczone jako „kraj obiecany”, zaczęli masowo
wyjeżdżać do bliższej geograficznie Europy Zachodniej. Tutaj mieli możliwość
wykształcenia nowych, dotąd nieznanych form migracji – „wahadłowej” lub
transnarodowej. Obecne formy migracji Polaków uzależnione są w znacznym
stopniu od stanu gospodarki ekonomicznej i koniunktury na rynkach pracy (Favell
2008; Mostowska 2013).
Polacy, którzy w czasach socjalizmu mieli ograniczoną możliwość wyjeżdża-
nia z kraju, dziś mają nieograniczoną swobodę migrowania oraz podejmowania
decyzji o swoich powrotach z zagranicy. W swoisty sposób nauczyli się korzy-
stać z „podarowanej” im wolności i możliwości przemieszczania się między
krajami, adaptując się w ten sposób do nowych warunków postsocjalistycznego
kraju, który stał się częścią Unii Europejskiej. Jednak obok Polaków osiedlają-
cych się w nowych krajach jest wielu rodaków, którzy wciąż skłaniają się do
powtarzających się i nigdy niekończących podróży między krajami. Pozostają
mobilni tak długo, jak długo coś zyskują – są w stanie zapewnić sobie i swo-
jej rodzinie odpowiedni poziom życia, podnoszą swoje kwalifikacje zawodowe
lub rozwijają aspiracje edukacyjne. Ich doświadczenie migracji stało się stylem
życia, ich ciągłe wyjazdy, paradoksalnie, stały się strategią pozostania w domu,
a tym samym alternatywą do tradycyjnie rozumianego podziału na emigrację
lub imigrację. Takie innowacyjne podejście do mobilności praktykowane przez
wielu Polaków nie jest sprzeczne z faktem, iż część z nich postanowiła na stałe
osiąść poza Polską (McGhee i in. 2013; Ryan i in. 2009; Ryan i Sales 2013).
Wzmożona mobilność jako sposób na życie może być doświadczeniem
wzmacniającym, zwieńczonym „sukcesem”. Może stać się również narzędziem
do innowacji społecznych oraz ważnym elementem kapitału społecznego, pod
warunkiem, że migranci będą mieli możliwość sprawowania kontroli nad wła-
snymi projektami migracyjnymi. Jednakże mobilność może również wpływać
na wzrost zależności, łatwy dostęp do ryzykownych, niepewnych i niebezpiecz-
nych prac, wyzysk w pracy, co w konsekwencji może zakończyć się „porażką”
takiego wyjazdu.
W literaturze przedmiotu dostępne są opracowania, zawierające sprzeczne
wyniki związane z oceną wyjazdów zagranicznych Polaków. Z jednej strony

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
100
badacze chętnie publikują opracowania, jeśli dotyczą one sukcesów polskich
wysoko wykwalifikowanych migrantów (por. Klagge i Klein-Hitpass 2007;
Duvell 2004). W pracach tych podkreślany jest termin „globalnej konkurencji
talentów” oraz idea migracji osób wysoko wykwalifikowanych jako „wkład
w kapitał ludzki i międzynarodowy rozwój” (Kuvik 2012). Z drugiej strony
badacze ujawniają informacje na temat bezrobotnych i bezdomnych Polaków
w Londynie i innych europejskich stolicach (Goryńska-Bittner 2010; Garapich
2013; Mostowska 2012, 2013). Taki pejoratywny obraz polskiego migranta
wzmacnia prasa publikująca artykuły o Polakach żyjących za granicą, uzależ-
nionych od alkoholu i narkotyków (Ramesh 2010). Polskie organizacje donoszą
o dużej liczbie samobójstw, o depresji i biedzie migrantów (Shields 2008; Laka-
sing i Mirza 2009). Intensywne spożywanie alkoholu jest uważane za czynnik
degradujący społeczności imigranckie (Ranzetta 2007).
W odpowiedzi na wzrost liczby bezdomnych Polaków żyjących na ulicach
w Wielkiej Brytanii i płynących zewsząd obaw, że wkrótce osoby te staną się
marginesem społecznym, wejdą na ścieżkę prowadzącą do prostytucji, naduży-
wania narkotyków i przestępczości, przedstawiciele polskich organizacji chary-
tatywnych rozpoczęli działania mające na celu przekonanie swoich rodaków do
powrotu do kraju. W ten sposób kroki podejmowane przez organizacje pomo-
cowe były dla niektórych środowisk potwierdzeniem, iż migracje są jedynie
„złem koniecznym”. Ten nagminnie prezentowany obraz negatywnych skutków
migracji widoczny jest chociażby w medialnych debatach na temat „eurosie-
rot” (Urbańska 2010) oraz w pracach pedagogów badających psychologiczne
i edukacyjne konsekwencje migracji tych dzieci, których rodzice wyjechali za
granicę (Walczak 2009). W niniejszym tekście próbujemy dyskutować z tak
jednoznacznym definiowaniem wyjazdów zagranicznych, z określaniem ich
wyłącznie jako „sukcesy” lub „porażki”.
Artykuł powstał w oparciu o wstępne badania etnograficzne, prowadzone na
grupie polskich migrantów, którzy powrócili do kraju na skutek pomocy udzie-
lonej im przez przedstawicieli Fundacji „Barka” – organizacji charytatywnej,
zajmującej się w kraju niesieniem pomocy osobom wykluczonym społecznie
i poszerzającej swoje działania o pomoc polskim migrantom za granicą.
Badania przeprowadzone zostały jesienią 2010 roku we wsi Chodobczyce
w województwie wielkopolskim, gdzie działa jedna ze wspólnot „Barki”. Rozmo-
wy prowadzone były krótko po tym, jak respondenci (sami mężczyźni) wrócili
do Polski, podczas ich readaptacji połączonej z procesem planowania przyszło-
ści – czy zostać w kraju, wrócić do Anglii czy też migrować gdzieś indziej.
Dodatkowo, obok przeprowadzania wywiadów z migrantami, rozmawiałyśmy
także z pracownikami socjalnymi i koordynatorami programów realizowanych

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
101
w organizacji. Wywiady prowadzone były na terenie społeczności, w której te
osoby mieszkają na co dzień, co umożliwiło badaczkom poczynienie obserwacji
dotyczących wspólnoty. Kilka miesięcy później ponownie skontaktowałyśmy
się z organizacją, by usłyszeć zakończenie niektórych historii oraz przyjrzeć się
zmianom, które w tym czasie zaszły. Analiza materiałów empirycznych zosta-
ła przeprowadzona na tle literatury przedmiotu. Nasze wywiady z migrantami
korespondują z bogatym materiałem etnograficznym zebranym przez Michała
Garapicha (2013) w trakcie jego badań z polskimi bezdomnymi mężczyzna-
mi w Londynie oraz z badaniami Magdaleny Mostowskiej, która obserwowała
Polaków żyjących na ulicach w Brukseli (2012) i Oslo (2013). Prezentowane
badania prowadzone były z podobną grupą osób, lecz w innym momencie ich
trajektorii migracyjnej – po powrocie do kraju. Rozmowy koncentrowały się na
subiektywnej ocenie wyjazdów, dokonywanej przez samych migrantów, wpływie
pracowników „Ba rki” na podejmowane przez nich decyzje o powrocie, próbie
określenia najistotniejszych potrzeb w sytuacji, w której się znaleźli, oraz ocenie
usług świadczonych przez organizację po ich powrocie do Polski. Pytałyśmy
również o ich plany na przyszłość. Podobne tematy poruszane były w dyskusjach
z przedstawicielami organizacji i instytucji pomocowych. Pozwoliło nam to na
porównanie opinii powracających migrantów (perspektywa emic) z opiniami
pracowników programów społecznych (perspektywa etic).
MIGRANCI
Wywiady zostały przeprowadzone z 12 mężczyznami w wieku od 23 do 61 lat.
Większość respondentów (9 osób) pochodziła ze środowisk robotniczych, byli to
mieszkańcy małych lub średnich miejscowości z różnych stron kraju. Wszyscy
mieli wykształcenie co najmniej zawodowe lub średnie i pracowali wcześniej
w Polsce jako stolarze, elektrycy, ogrodnicy, kierowcy autobusów, mechanicy
lub ochraniarze. Jeden z mężczyzn był wcześniej nauczycielem w technicznej
szkole zawodowej, inny, mając dyplom technologa uprawy pieczarek, był wła-
ścicielem całkiem sporej farmy pieczarek.
Wszyscy oni byli za granicą od co najmniej 6 miesięcy do 10 lat, z prze-
rwami na powroty do domu na krótszy bądź dłuższy okres. Pięciu mężczyzn
wyjechało przed 2004 rokiem – jeden z nich migrował po raz pierwszy w poło-
wie lat 80. XX wieku, kolejny w połowie lat 90., jeszcze inny pod koniec
lat 90., pozostali dwaj w 2001 i 2002 roku. Spośród tych, którzy opuścili kraj
po wejściu do Unii, część wyjechała już w 2005 roku, inni dopiero w 2010. Ich
podróże obejmowały Wielką Brytanię (Londyn, Reading, Slough, Southampton,

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
102
Manchester oraz West Sussex). Przed przybyciem do Wielkiej Brytanii niektó-
rzy przebywali w innych krajach, włączając w to Grecję, Norwegię, Szwecję,
Holandię, Hiszpanię, Portugalię i Włochy. Jeden z mężczyzn, 46-letni Tomek2,
przedstawił się jako „człowiek wiecznie migrujący”, który wędruje od 20 lat.
Jak sam powiedział „nie chcę osiąść, prowadzę takie «cygańskie życie», może
taka moja natura. Nie mogę usiedzieć, muszę być w ruchu”.
Mężczyźni w badaniach Garapicha „byli ofiarami bezrobocia w ich krajach
pochodzenia, nieudanymi biznesmenami, którzy nie są w stanie spłacać swoich
długów, zwolnionymi lub długotrwale bezrobotnymi pracownikami przedsię-
biorstw państwowych, (…) osobami, którym transformacja gospodarcza przynio-
sła znaczne pogorszenie sytuacji, w tym obniżenie statusu, zwiększenie biedy,
niestabilność i bezrobocie” (Garapich 2013). Tymczasem większość Polaków
w naszej próbie była zatrudniona tuż przed podjęciem decyzji o wyjeździe za
granicę, zwykle pracowali na stanowiskach odpowiadających ich kwalifikacjom.
Tylko dwie osoby zostały zwolnione na krótko przed wyjazdem. Jedna z nich nie
zdała egzaminu na żołnierza zawodowego i postanowiła wyjechać w poszukiwa-
niu przygód. Prawdą jest, że nikt z nich nie był usatysfakcjonowany ówczesną
sytuacją finansową, choć ich motywy migracyjne nie ograniczały się jedynie
do chęci poprawy sytuacji ekonomicznej. W kilku przypadkach „czynnikami
wypychającymi” były rozwody, rozstania z wieloletnimi partnerkami i nie naj-
lepsze relacje z rodzicami lub dorosłymi dziećmi bądź też pragnienie przeżycia
romantycznej historii miłosnej, możliwość zamieszkania z bliskimi lub przyja-
ciółmi zapraszającymi do przyjazdu. Rzeczywiście, czasem miałyśmy wrażenie,
że badani znacznie lepiej radziliby sobie z niezadowalającym zatrudnieniem
i biedą, gdyby mieli silniejsze wsparcie ze strony rodziny. Mostowska, która
badała Polaków żyjących na ulicach w Oslo, również podkreślała, że brak więzi
rodzinnych z małżonkami i dziećmi może być czynnikiem przyczyniającym się
do dalszej mobilności wśród mężczyzn (Mostowska 2013).
SUKCES CZY PORAŻKA?
Zaskakującym odkryciem już na samym początku badań było, iż określenia
„sukces” oraz „porażka” mogą odnosić się do tego samego wyjazdu za granicę.
Sugestywne sformułowania padały w zależności od tego, kto oceniał wyjazd
migranta – organizacja pomocowa czy sam zainteresowany. Uczestnicy badań
2 Wszystkie imiona użyte w tekście są pseudonimami mającymi na celu ochronę danych
osobowych respondentów.

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
103
przedstawiani byli przez organizację jako ludzie, którym się nie powiodło na
Zachodzie, bezdomni mężczyźni, którym się nie udało, alkoholicy mieszkający
na ulicach Londynu, osoby zbyt zawstydzone swoją porażką, by zwrócić się
o pomoc do rodziny, ofiary oczekujące na wyciągnięcie pomocnej dłoni. Pra-
cownicy socjalni zwracali uwagę, iż o ile migranci byli wartościowym zasobem
dla swoich rodzin, przebywając za granicą i przesyłając przelewy z Zachodu,
o tyle po powrocie stali się „kolejną gębą do wyżywienia”.
Dychotomia sukces – porażka jest gorąco debatowana w literaturze migra-
cyjnej, szczególnie w kontekście migracji powrotnych (Haas i in. 2009; Wang
i Fan 2006). W ramach neoklasycznej teorii migracji powroty są interpretowane
głównie jako rezultat niepowodzenia związanego z nieumiejętnością integracji
w społeczeństwie przyjmującym: „zwycięzcy zostaną, przegrani powrócą”, jak
mówi popularne powiedzenie. Teorie migracyjne dotyczące kapitału ludzkiego
także postrzegają migracje powrotne jako rezultat porażki w kraju imigracji
(Caldwell 1969). Jednakże wyniki badań naukowych na temat sieci migracyjnych
i transnacjonalizmu (Glick Schiller i in. 1992; Portes 2003) podważają hipotezę,
że utrzymywanie więzi ekonomicznych i społecznych z krajem pochodzenia
i migracje powrotne są dowodem braku integracji migranta (Haas i in. 2009).
Badania empiryczne wskazują, że migrantom nie przyświecają wyłącznie cele
ekonomiczne. W związku z tym brak intratnej pracy nie jest jedynym powodem
powrotu. Często decyzja o powrocie uwarunkowana jest brakiem osiągniecia
celów nieekonomicznych (Wang i Fan 2006).
Wzrost mobilności Polaków w okresie poakcesyjnym, który zaowocował
nie tylko zwiększeniem liczby wyjazdów, lecz także kilkakrotnie większą licz-
bą powrotów (Isański 2013), miał jednakże niewielki wpływ na utrzymujące
się w potocznym dyskursie dychotomiczne oceny powrotów z migracji. O ile
migracje i opowieści o nich stały się nieodzowną częścią współczesnego życia
w Polsce i nawet niemigranci traktują je jako normalne zjawisko, o tyle nie
można tego samego powiedzieć o powrotach. Z wywiadów z pracownikami
socjalnymi wynika, że powroty mają źródło w nieudanych wejściach na rynek
pracy, braku pracy i rozczarowaniach osobistych. Co więcej, imigranci, którzy
nie odnieśli sukcesu za granicą, powinni sami wrócić do domu lub zostać skło-
nieni do powrotu. Nie ma innej alternatywy w sytuacji, w której się znaleźli.
Z naszych obserwacji wynika, że tego typu opinie nie są odosobnione wśród
społeczeństwa polskiego.
Oceniając skutki migracji z zewnątrz (perspektywa etic), należy przyznać,
iż wielu spośród naszych respondentów miało liczne trudności podczas swojej
migracji. Koniec końców były to osoby, które skorzystały z pomocy oferowa-
nej przez „Barkę” – opieki i bezpłatnego transportu do kraju, z możliwością

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
104
pozostania we wspólnocie. Osoby te spotykały zwykle pracowników socjalnych
i liderów „Barki” na ulicach, w parkach lub „na projektach”3. Ludzie z tego
kręgu, nie tylko Polacy, spędzali czas nieproduktywnie, nie pracowali, często
nadużywali alkoholu, żebrali. Zwykły obserwator raczej nie określiłby ich poby-
tu za granicą jako życiowego sukcesu. Jednakże narracje prowadzone przez
powracających migrantów (perspektywa emic) uwypuklają te momenty, kiedy
będąc w kryzysowych warunkach, w których, jak sami twierdzili, znaleźli się
przez przypadek, przez długi czas dawali sobie radę, odznaczali się swoistym
bohaterstwem i zaradnością.
W pięciu przypadkach źródłem problemów, których konsekwencją było zna-
lezienie się przez nich na ulicy, były alkohol i naruszenia prawa. Podczas gdy
niektórzy mężczyźni nadużywali alkoholu jeszcze w Polsce, większość naszych
rozmówców zaczęła nadmiernie pić w Anglii. Jak sami mówili, ich sytuacja
finansowa im na to pozwalała, a wyjście do pubu było w zasięgu ich możliwości
lub – w momencie, gdy nie wszystko szło po ich myśli – było sposobem ukoje-
nia. Franek powiedział o swoim piciu: „Moja przygoda z alkoholem zaczęła się
37 lat temu. Piłem cały czas, z krótką przerwą, kiedy byłem przez sześć tygodni
w areszcie”. Przez jakiś czas nie pił również w Londynie, lecz kiedy poróżnił się
z dorosłym synem, z którym wspólnie wynajmował mieszkanie i nagle musiał
się wyprowadzić, ponownie wpadł w pułapkę niestabilności i nadużywania
alkoholu. O ile dla Franka znalezienie zatrudnienia nie było problemem – od
momentu przyjazdu pracował jako ogrodnik, pracownik fizyczny na budowie,
a nawet w kopalni, to znalezienie mieszkania po rozstaniu z synem stało się nie
lada trudnością. Próbując poradzić sobie z przeciwnościami losu, pomieszkując
w różnych miejscach z przypadkowymi osobami, trafił do opuszczonej fabryki,
gdzie spotkał dwóch innych Polaków. „We trzech się trzymaliśmy, piliśmy zgod-
nie, zgodnie mieliśmy kaca i do pracy zgodnie szliśmy. Zacząłem uczęszczać
«na projekty»”. Przez pewien czas, mieszkając na „skłotach”4, nadal pracował.
Ryszard również za swoje problemy winił alkohol. Powiedział: „zarabiałem
dobre pieniądze [pracując jako stolarz] i miałem mocną głowę, ale nie mia-
łem umiaru”. Tomek, choć mieszkał w wynajmowanym mieszkaniu w Reading,
3 „Projekty” to miejsca stworzone przez organizacje charytatywne, w których w określonych
dniach i godzinach można się najeść, wyspać i wykąpać. „Na projekty” chodziła większość
z naszych rozmówców. Mieli oni opracowaną mapę, gdzie i kiedy można skorzystać z określo-
nych dóbr.
4 „Skłoty” to miejsca zamieszkiwane nielegalnie, bez zgody właściciela nieruchomości, zwy-
kle pustostany lub opuszczone mieszkania. Bywało, że w takim mieszkaniu pozostawione były
urządzenia typu telewizor, radio czy lodówka. W ocenie naszych respondentów był to po prostu
„tańszy sposób” mieszkania w mieście.

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
105
został zatrzymany wraz z innymi osobami na parkingu, na którym mieszkało
kilku bezdomnych Polaków. „Popiliśmy tej nocy i usnąłem w fotelu. Rano
przyjechała policja. Policja często przyjeżdżała, żeby skontrolować nielegalne
miejsca, sprawdzali czy wszystko jest ok”. Choć policja go znała i wiedziała,
że ma gdzie mieszkać, został spisany, a później dostał wezwanie na rozmowę
do oficera migracyjnego. Tomek miał pracę, a nawet przez pewien okres własną
firmę, w czasie zatrzymania akurat był bez pracy. Gdy w urzędzie migracyjnym
usłyszał, że jeśli nie ma pracy, lepiej by było, żeby sam wyjechał, bo dostanie
zakaz wjazdu na teren Wielkiej Brytanii na 5 lat, postanowił, że dobrowolnie
wróci do Polski na okres zimy. Piotr – młody człowiek wyróżniający się dobrą
znajomością języka angielskiego, absolwent szkoły kulinarnej w Anglii, praco-
wał jako szef kuchni w dobrym hotelu – również wszedł w konflikt z prawem.
Polscy przyjaciele namówili go na wspólny wyjazd wakacyjny. Jak powiedział:
„Pojechałem z nimi wbrew mojej woli. Wiedziałem, że będą pić przez cały czas”.
Rzeczywiście, pewnego dnia udali się do baru, w którym grupa Pakistańczyków
niekorzystnie wypowiadała się na temat polskich kobiet. Piotr stanął w obronie
obrażanych Polek, co wywołało bójkę. Właściciel baru wezwał policję, a Piotr
został aresztowany.
Choć wielu naszych respondentów mówiło o swoich konfliktach z prawem
lub incydentach związanych z nadmiernym piciem, traktowali te epizody jako
sytuacje wyjątkowe w ich dotychczasowym życiu na migracji. Przypadkowe
wydarzenia, które doprowadziły ich do konieczności powrotu do kraju pocho-
dzenia, wiązali wyłącznie z pechem, niefortunnym zbiegiem okoliczności, a nie
wadą charakteru bądź brakiem jakiś umiejętności. Siedmiu mężczyzn, z który-
mi rozmawiałyśmy, nie miało gdzie mieszkać, lecz trzech z nich powiedziało,
że nawet nie szukali niczego do wynajęcia, gdyż woleli mieszkać w „skło-
towanych” opuszczonych budynkach lub na nieskończonych budowach. Gdy
mówili o tym, można było usłyszeć w ich głosie dumę – że mieszkali w tak
atrakcyjnym miejscu za darmo. Z pewnością nie uważali się za bezdomnych.
Etykietę bezdomnych przyczepili im pracownicy socjalni związani z programem
umożliwiającym powroty do Polski.
Ogólnie rzecz biorąc, większość uczestników badania była bardzo zaradna
i wiedziała, jak skorzystać z różnych działań pomocowych. Szczególnie jeden
spośród naszych rozmówców usiłował nas przekonać, jak łatwo jest przetrwać
w Londynie „na projektach”: „W kościele rozdają ciepłe ubrania, na innym pro-
jekcie dają gorącą kawę i kanapki, a po drugiej stronie miasta można załapać się
na gorący prysznic”. Pozostali czterej mieli przez długi okres czasu przyzwoite
zakwaterowanie i stali się bezdomni dopiero w wyniku utraty pracy, kradzieży
lub jakiegoś innego nieszczęśliwego zbiegu okoliczności. Jeden z respondentów

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
106
powiedział nam, że udawało mu się dobrze funkcjonować w Londynie, gdy
mieszkał z przyjacielem, który znał angielski, ale gdy ten wrócił do Polski, aby
dbać o swoich starszych rodziców, sytuacja uległa nagłemu pogorszeniu: „nie
mogłem samodzielnie wynegocjować umowy o pracę ani porozumieć się z wła-
ścicielem mieszkania bez niego. Choć mieszkam w Wielkiej Brytanii od 10 lat,
nie nauczyłem się mówić po angielsku. Mój szef zaczął mnie wykorzystywać
w pracy, a właściciel mieszkania wyrzucił mnie”. Mężczyźni nie poddawali się
łatwo przeciwnościom losu i starali się pokonać wszelkie trudności, czasem idąc
pod prąd, będąc w niezgodzie z normami społecznymi i prawem. Pracownicy
socjalni te zachowania nazywali niezdolnością do integracji ze społeczeństwem
przyjmującym.
Podobnie jak mężczyźni biorący udział w badaniu Garapicha, wszyscy
respondenci pracowali w Wielkiej Brytanii już od jakiegoś czasu. Kilku z nich
rozpoczęło pracę w Wielkiej Brytanii jeszcze przed przystąpieniem Polski do
Unii Europejskiej, nie mając zezwolenia na pracę. Osiem osób kontynuowa-
ło pracę „na czarno” po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, pomimo
faktu, iż od tego czasu mieli dostęp do legalnego zatrudnienia. Osoby, z któ-
rymi rozmawiałyśmy, nie chciały opuścić swoich wieloletnich pracodawców,
były zadowolone z warunków pracy, trudno im było zrezygnować z pewnych
przyzwyczajeń. Mostowska potwierdza podobne wzorce nielegalnego zatrudnie-
nia w Oslo, szczególnie wśród mężczyzn, którzy przybyli do Norwegii kilka
lat wcześniej i zdobywali kolejne dorywcze prace dzięki kontaktom z przyja-
ciółmi i krewnymi i którzy po 2004 roku nadal funkcjonują w tych sieciach
i są od nich uzależnieni (Mostowska 2013). Wypowiedzi mężczyzn wskazują,
że szczególnie osoby z ograniczoną znajomością języka angielskiego bory-
kały się ze zjawiskiem segmentacji rynku pracy, na którym pewne sektory
zarezerwowane były dla określonej siły roboczej charakteryzującej się kon-
kretną płcią, wiekiem, zdolnością porozumiewania się w języku angielskim
i statusem rezydenta.
Pięciu spośród badanych przez nas mężczyzn było legalnie zarejestrowanych
i płaciło podatki. Niektórzy zarejestrowani byli przez agencje zatrudnienia i uczy-
nili to jeszcze w Polsce, inni tuż po przyjeździe do Wielkiej Brytanii, jednak
spora część osób znalazła pracę „pocztą pantoflową”. Większość doświadczyła
swego rodzaju awansu zawodowego, w tym znacznego wzrostu płac, jednakże
to finansowe powodzenie nie trwało zbyt długo. Tomek otworzył własną dzia-
łalność gospodarczą, zatrudniał pięć osób i radził sobie całkiem dobrze. Jego
firma zbankrutowała, gdy klient oszukał go na 2500 funtów i Tomek nie miał
z czego zapłacić podlegającym mu pracownikom. Marek, który w sumie spędził
pięć lat w Wielkiej Brytanii, pracował u różnych pracodawców – w Manchesterze

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
107
i w Londynie. Początkowo dostawał kontrakty na 6–7 miesięcy, ale kiedy nastąpił
kryzys gospodarczy, ledwo udawało mu się zdobywać kontrakty tygodniowe.
Wyjaśniał, że tak długo, jak miał do czynienia z angielskimi pracodawcami,
nie było problemów. Trudności pojawiły się, gdy zaczął pracować nielegalnie
dla Polaków. Polski pracodawca Marka zalegał mu z wynagrodzeniem za dwa
miesiące i Marek nie miał za co zapłacić czynszu, zaczął pić, co w efekcie
spowodowało, że trafił na ulicę. Nie posiadając pieniędzy, nie mógł sobie nawet
kupić biletu powrotnego do Polski. Usłyszał o „Barce” i postanowił poprosić
ich o pomoc. Franek, Piotr, Tomek i Marek są przykładami bardzo zaradnych,
wytrwałych i ciężko pracujących osób, które wpadły w kłopoty z powodu nad-
używania alkoholu, działalności przestępczej lub zostały wykorzystane przez
nieuczciwych pracodawców bądź klientów. Pomimo ograniczonej znajomości
języka angielskiego udało im się utrzymać pracę zarobkową przez dłuższy czas.
Ich opowieści można przeciwstawić doniesieniom mediów, przedstawiającym
Polaków jako bezdomnych alkoholików, będących ciężarem dla społeczeństwa
przyjmującego. Nie zgadzają się również na określanie ich przez organizacje
pomocowe jako osób, które poniosły „porażkę” i są nieszczęsnymi ofiarami,
które muszą zostać uratowane. Raz po raz słyszałyśmy, jak nasi respondenci
mówią: „Nie nazwałbym tego «porażką». Podwinęła mi się noga, ale mam zamiar
tam wrócić...”. Wielu przyznało, że sporo się nauczyło z tego doświadczenia
i następnym razem będzie bardziej uważać. Będą już wiedzieć, co i jak zrobić,
jeśli ponownie wyjadą za granicę.
„BARKA”: POMOC POWRACAJĄCYM MIGRANTOM
Od 2008 roku migracja powrotna była priorytetem dla polskiego rządu, który
chciał przyciągnąć polskich imigrantów z powrotem do kraju. Rząd miał nadzie-
ję, że powracający migranci z nowym kapitałem będą dokonywać inwestycji,
które wpłyną na rozwój polskiej gospodarki. W listopadzie 2008 r. premier
Donald Tusk rozpoczął kampanię pt. „Masz PLan na powrót?”, która miała na
celu ułatwienie powrotu i możliwość łatwego znalezienia zatrudnienia. Rząd
wydał 4 miliony złotych na kampanię, która skierowana była wyłącznie do
wykształconych profesjonalistów. A co z mniej wykwalifikowanymi pracowni-
kami? Garapich (2013) wskazuje, że większość agencji pracujących z polski-
mi migrantami za istotny punkt strukturalnego wykluczenia migrantów uważa
system ubezpieczeń społecznych. Iglicka (2009) pisze o „podwójnej marginali-
zacji ekonomicznej” migrantów powrotnych, którzy zostali złowieni w „pułap-
kę migracyjną” – nie są zatrudniani na skutek braku ciągłego zatrudnienia na

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
108
lokalnym rynku pracy. Tu nasuwa się pytanie: jakiego rodzaju pomoc w powro-
cie na rynek pracy i do społeczeństwa mogą otrzymać migranci powracający
do Wielkopolski?
Podczas gdy osoby wysoko wykwalifikowane są silnie zachęcane i wspie-
rane przez rząd do powrotów, posiadającym niższe kwalifikacje zawodowe
oferuje się wyłącznie programy pomocowe wspierane przez rejonowe urzędy
pracy, ośrodki pomocy rodzinie lub organizacje charytatywne. Powracający
migranci mają zatem prawo do usług świadczonych przez instytucje publicz-
ne w ramach programów dla bezrobotnych, jednak nawet tam instytucje nie
dostrzegają odmiennych potrzeb, jakie mają powracający migranci i mieszka-
jący w kraju rodacy. Może dlatego, że urzędnikom brakuje specjalistycznej
wiedzy i umiejętności, aby sprostać potrzebom powracających z zagranicy
Polaków, ci ograniczają się co najwyżej do składania wniosków o dofinanso-
wanie do czynszu lub rachunków za ogrzewanie. W 2011 r. do Powiatowego
Urzędu Pracy w Poznaniu trafiły zaledwie trzy osoby, o których wiadomo było,
że wróciły z zagranicy.
W tym artykule skupiamy się na pomocy powracającym migrantom udzielanej
przez jedną organizację pozarządową – Fundację Pomocy Wzajemnej „Barka”.
Organizacja ta powstała pod koniec 1980 roku, jako odpowiedź na rosnące
problemy społeczne w latach transformacji. Dwoje psychologów z Poznania,
Barbara i Tomasz Sadowscy, chcieli stworzyć warunki, w których „zapomniani
oraz niechciani” mogą mieć szansę rozwoju osobistego i społecznego.
Przed założeniem „Barki” Tomasz Sadowski pracował w zakładzie popraw-
czym, w więzieniu i w klinice psychiatrycznej. Swoją pracę w tych instytucjach
opisał jako „syzyfową”, wskazując, że osoby, które opuszczają zakłady karne lub
poprawcze, „potrzebują normalnego środowiska i rodzinnego ciepła, życiowej
edukacji i przedsiębiorczości” (Sadowska 2009: 26). Pierwsza wspólnota „Barki”
miała być miejscem przeznaczonym dla osób chorych psychicznie, które opuściły
szpitale, jednak na skutek zmian ustrojowych wywołanych upadkiem socjalizmu
do wspólnoty zaczęły napływać ofiary transformacji ustrojowej: osoby eksmito-
wane na bruk, uzależnione i inne, nieprzygotowane do radzenia sobie w nowej
rzeczywistości społeczno-gospodarczej. Demokratyczny sposób podejmowania
decyzji, egalitaryzm, samowystarczalność, wzajemna pomoc i trzeźwość były
głównymi zasadami wspólnoty. Choć zasady i osoby, z którymi pracuje „Barka”,
pozostały przez lata takie same, wiele się zmieniło od momentu powstania
pierwszej wspólnoty – organizacja rozrosła się, dziś zatrudnia wielu pracowni-
ków finansowanych z projektów unijnych, zmieniła się również rzeczywistość
i być może także potrzeby osób, które są klientami fundacji. Niestety pozostała
etykieta, że osoby mieszkające w „Barce” to bezdomni i alkoholicy, a etykieta ta

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
109
raczej nie wspiera procesu reintegracji społecznej. Organizowane przez „Barkę”
spotkania świąteczne dla biednych są corocznie emitowane w telewizji, a twórcy
fundacji otrzymują wiele wyróżnień, co poprawia charyzmatyczną aurę wokół
organizacji. Trzeba przyznać, że jest to organizacja otwarta dla osób zainte-
resowanych – zarówno fundatorów czy wolontariuszy, jak i naukowców. Nie
miałyśmy problemu, by uzyskać dostęp do osób, które wróciły przez „Barkę”
do Polski. Rozmawiając z pracowniczką fundacji, zauważyłyśmy, że jest bardzo
zainteresowana naszym projektem badawczym, choć czasami była bardziej skora
do dyskusji na temat amerykańskich strategii radzenia sobie z bezdomnością
niż do rozmowy na temat migrantów będących pod jej opieką.
Mimo że coraz więcej polskich organizacji pozarządowych zaczyna działać na
rzecz uchodźców i migrantów międzynarodowych w Polsce, migracje nie były
w kręgu zainteresowań „Barki” aż do 2006 roku. Wówczas londyńskie dzielnice
Hammersmith i Fulham oraz Housing Justice UNLEASH and The Simon Com-
munity zaproponowały „Barce” współpracę na rzecz rosnącej bezdomności wśród
Polaków. W czerwcu 2007 roku powstała „Barka UK”. W latach 2007–2010
„Barka” ułatwiła powrót 600 bezdomnym Polakom z Wielkiej Brytanii do Polski.
Pod koniec 2010 roku organizacja wysyłała z Wysp Brytyjskich średnio pięciu
emigrantów na tydzień, ale zmieniło się to, gdy rząd londyński przestał finan-
sowo wspierać program. Na przełomie 2010 i 2011 roku „Barka” rozpoczęła
współpracę z niemieckimi organizacjami działającymi pod hasłem „Powroty”,
a w 2012 roku rozpoczęto podobny program w Holandii. Zebrane informacje
wskazują, że te nowe inicjatywy są oparte na modelu opracowanym w Londynie,
bez szczególnego dostosowania ich do nowego kontekstu, polityki społecznej
i migracji czy potrzeb samych migrantów w Niemczech i w Holandii. Według
pracowniczki biura programu w ciągu pierwszych sześciu miesięcy 2012 roku
do Chodobczyc przybyło 12 migrantów powracających głównie z Holandii, bo
stamtąd pochodziło największe dofinansowanie.
O ile można zrekonstruować liczbę powracających przez „Barkę” Polaków,
to bardzo niewiele wiadomo o wpływie programów „Barki” na reemigrantów
i na ich losy po powrocie. Istnieje wiele doniesień mediów na temat fundacji
oraz publikacje pisane przez założycieli fundacji (Sadowska 2009; Sadowski
2008), brak natomiast krytycznych ocen i obiektywnych ewaluacji działań.
Monika Oliwa-Ciesielska (2000) jest jedyną badaczką, która analizowała skut-
ki i zauważała również negatywne konsekwencje programów oddziałujących
na bezdomnych pozostających pod opieką „Barki”. Nasze badanie jest pierw-
szą niezależną próbą oceny programu dla powracających migrantów. Barbara
Goryńska-Bittner (2007, 2010, 2011) opublikowała kilka raportów o bezdomności
wśród polskich imigrantów i zaangażowaniu „Barki” w ich powroty do Polski.

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
110
Jednak raporty te nie są dość obiektywne, przez sam fakt, że zostały zamówione
przez fundację.
Nasze wyniki odzwierciedlają w pewnym stopniu ocenę dokonaną przez
Oliwę-Ciesielską. Zdaniem tej autorki praktycznie wszystkie działania propo-
nowane mieszkańcom koncentrują się na wspólnocie „Barki”. To samo dotyczy
naszym zdaniem migrantów, którym „Barka” nie oferuje kreatywnych progra-
mów dostosowanych do potrzeb tej grupy. Są to prace ogrodnicze i gospo-
darcze, związane z utrzymaniem tego miejsca, stanowiące rodzaj zapłaty „za
wikt i opierunek” oferowany „bezpłatnie” migrantom. Pracę na rzecz wspólnoty
autorka ocenia jako tę, którą „wykonuje się na pokaz, raczej dla uspokojenia
niezadowolenia kierownictwa placówek” (Oliwa-Ciesielska 2002: 52). Osoba
z sekretariatu fundacji, pomimo dobrych chęci, nie była w stanie podać nam
żadnych danych związanych z uzyskaniem przez migrantów samowystarczal-
ności społeczno-gospodarczej i rzeczywistych efektów reintegracji w szerszym
społeczeństwie polskim. Jedynymi danymi, którymi dysponowała pracownica
biura, była informacja o liczbie osób, które wyjechały z „Barki”, wraz z datą,
kiedy to nastąpiło. Według niej osoby, które trafiają do „Barki”, nie informu-
ją biura o swoich przyszłych planach. Pracownicy mówili ze współczuciem
o „budowaniu solidarnej wspólnoty”, która zapewnia wytchnienie migrantom
i bezdomnym i/lub uzależnionym Polakom. Używają terminu „integracja spo-
łeczna”, ale pojęcie to jest stosowane do społeczności rozumianej jako wspól-
nota „Barka”, a niekoniecznie reintegracja z szerszym społeczeństwem. Miejsce
„Barki” – Chudobczyce – w sensie geograficznym także nie sprzyja rozwijaniu
relacji społecznych. Siedziba społeczności, którą odwiedziłyśmy, położona jest
na uboczu wsi, oddalona od transportu publicznego, co poważnie ogranicza
możliwości kontaktów z kimś spoza wspólnoty czy nawet dojazdów do pracy.
Oliwa-Ciesielska zwraca uwagę, że żyjąc w takim miejscu, bezdomni nie mają
możliwości uczestniczenia w życiu społecznym, a nawet zakup żywności staje
się dla nich problemem, ponieważ nie mają pojęcia, jaki jest koszt wielu z tych
rzeczy (Oliwa-Ciesielska 2000: 62).
Marcin, jeden z pracowników socjalnych, który regularnie jeździ do Lon-
dynu i zachęca ludzi do powrotu do Polski, powiedział, że niektóre osoby,
z którymi pracował, wróciły do organizacji aż trzy razy w ciągu roku. Marcin
jest dobrym przykładem nadmiernego uzależnienia od „Barki”. Na pytanie, czy
chciałby opuścić wspólnotę i żyć na własną rękę, powiedział z naciskiem, że nie
jest gotowy. W żaden sposób nie próbuje funkcjonować niezależnie i znaleźć
pracę na etat. To, co dostaje za pracę z Polakami w Londynie, wystarcza mu
na życie. Nie ponosi też żadnych kosztów, gdyż „Barka” zapewnia mu pokój
i wyżywienie. Chociaż Marcin może być dobrym wzorem dla migrantów, którzy

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
111
mają problemy z uzależnieniem od alkoholu, on sam na pewno nie jest wzorem
do naśladowania, jeśli chodzi o ekonomiczną samowystarczalność. Potrafi nato-
miast całkiem kreatywnie wykorzystać swój status alkoholika do uzyskiwania
przychodów. Jak sam przyznaje, w Polsce nie byłby w stanie tak łatwo zarobić
tylu pieniędzy, ile zarabia w Londynie.
Prawie wszyscy respondenci wspominali, że pracownicy „Barki” obieca-
li im pomoc w znalezieniu pracy w Polsce. Niektórzy mężczyźni są zatrud-
nieni przez zaprzyjaźnione przedsiębiorstwa lub pracują w gospodarstwie na
terenie wspólnoty „Barki” i jest to praca „dla dobra społeczności”, lub też
dostają prace dorywcze, pozwalające im zarobić po parę złotych. Marek
pracuje w pobliskim tartaku. Franek jest jednym z pracowników socjalnych
„Barki”, kiedy wraca z Wielkiej Brytanii, pracuje jako stróż na terenie ośrod-
ka wypoczynkowego, który jest przedsiębiorstwem społecznym Fundacji
„Barka”. Janusz utrzymuje się drobnych napraw i oczekuje na pracę w tym
samym tartaku, w którym pracuje Marek. On, podobnie jak inni z badanej
przez nas grupy, planuje wrócić do Londynu. Janusz powiedział: „Pierwszy
wyjazd jest po rozum, drugi po pieniądze”. Jest jedną z osób, które wyraziły
rozczarowanie „Barką”.
„Wolontariusze z Barki niech nie kłamią, niech nie mówią bzdur! Żeby nie
opowiadali, że znajdę pracę, że będzie tabaka... Prawda jest tylko taka, że są
pokoje 2-osobowe i telewizor! Żeby mówili, że będą wywiady środowiskowe.
Niektórzy ludzie nie chcą być gdzieś odnotowani. Niech powiedzą: tak, płacą
nam za tą pracę tyle i tyle (…). Nazywamy ich ‘łowcy dusz’. Niech nie będą
nieuprzejmi. Oni mówią na przykład: ‘co już się napiłeś? Zasikałeś śpiwór?’.
Kozaczą do tych, co są na samym dnie, a sami niedawno sikali w śpiwór. Detoksu
mi nie załatwili, jak prosiłem. Dopóki się nasze interesy nie zbiegły (ja chcia-
łem wyjechać, oni chcieli wysłać), to nie było pomocy. Jak się interesy zbie-
gły, to wyjazd był w 1 dzień. Jeśli tylko wyjazd oferują, to niech to powiedzą
od razu!”.
Od kilku osób słyszałyśmy, że streetworkerzy koloryzują rzeczywistość, w ich
opowieściach organizacja robi znacznie więcej niż w rzeczywistości. I podobnie
jak media przyczyniają się do mitologizacji tej instytucji. Andrzej wspomina, że
przed opuszczeniem Slough wolontariusze „Barki” dużo mówili mu o pomocy
w znalezieniu pracy, ale na miejscu wyglądało to inaczej – teraz pracownicy
ponaglają go, by złożył wniosek o świadczenia socjalne. Ryszard również czuje
się oszukany przez „Barkę”. Choć utrzymywał się z żebrania w Londynie, żałuje,
że dał się pracownikom „Barki” namówić do powrotu do Polski. Jednym z klu-
czowych celów fundacji jest „dać tym «nieszczęsnym duszom» szansę uwierzyć

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
112
w siebie i szansę na normalne życie” (Kunach 2007: 52). Jednak w działaniach
organizacji trudno jest dostrzec namacalne dowody na deklarowane strategie
wzmacniania pozycji tych ludzi. Ryszard czuje się bardzo ograniczony przez
działania „Barki”. Powiedział: „Czuję się zbyt zależny od narzuconego rytmu
dnia. Nie mogę nawet iść do lekarza sam, ponieważ stąd nie ma transportu”.
Nie lubi być traktowany jak alkoholik: „Nie jestem alkoholikiem tylko dlatego,
że wróciłem z Anglii. Tutaj każdy ma etykietę. I nie podoba mi się to”. Wydaje
się, że Ryszard sam zaprzecza swojemu nałogowi. Przyznał, że nadmiernie pił
i alkohol wpędzał go wielokrotnie w kłopoty oraz spowodował jego problemy
zdrowotne. Jednakże nadal chce być traktowany z godnością, a nie tylko „zre-
dukowany” do bycia alkoholikiem.
Zastanawiające jest, że nawet ci ludzie, którzy uważają, że „Barka” jest
pomocna, nie chcą się tam zatrzymać na dłużej. Z jednym wyjątkiem, wszyscy
badani mężczyźni planowali ponowną migrację, a swój pobyt we wspólnocie
traktowali jako tymczasową przerwę w podróży, dobrą sposobność, by przeczekać
zimę i ponownie wyjechać na wiosnę. Kiedy skontaktowaliśmy się z organizacją
18 miesięcy później, oprócz liderów pozostał tylko jeden respondent, z którym
rozmawiałyśmy na początku badań – niepełnosprawny mężczyzna, będący na
rencie socjalnej, który dodatkowo zajmuje się stolarstwem na terenie „Barki”.
Pozostałe osoby były tam od kilku tygodni, od kilku miesięcy, jedna osoba
była nieco ponad rok.
Uczestnicy badania byli najbardziej rozczarowani brakiem oczekiwanej pomo-
cy w znalezieniu pracy, co postrzegali jako swój największy problem. Zatem
pomoc w znalezieniu zatrudnienia była ich najbardziej palącą potrzebą. Trzeba
przyznać, że mieli dość wysokie oczekiwania co do warunków pracy i płac,
bowiem porównywali je z tymi, które mieli w Wielkiej Brytanii. Być może
dlatego właśnie większość mówiła o ponownym wyjeździe. Będąc tutaj, czują
się więźniami systemu opieki, który chce im ofiarować pomoc, ale nie potrafi
zapewnić im tego, czego najbardziej by pragnęli.
Mężczyźni, którzy powrócili do kraju z organizacją „Barka”, nie są odosob-
nieni w swoich pragnieniach ponownej migracji. Krystyna Iglicka (2009) zwraca
uwagę w badaniach prowadzonych na znacznie szerszą skalę, że większość
powracających z migracji Polaków traktuje ten powrót tymczasowo, a ich plany
są związane z kolejnym wyjazdem za granicę. Co istotne, o ile przed wyjazdem
z Polski 90% spośród jej respondentów była zatrudniona, po powrocie już tylko
60% znalazło pracę. Według badań Iglickiej niemożność znalezienia pracy w Pol-
sce po powrocie jest głównym czynnikiem ponownie wypychającym Polaków
z kraju w celu poszukiwania lepszych możliwości zarobkowania za granicą.
Tylko 3% osób zbadanych przez Iglicką po powrocie zarejestrowało się jako

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
113
bezrobotni w urzędzie pracy. Trudno jest ocenić, dlaczego więcej powracających
migrantów nie korzystało z tej formy pomocy: być może wynikało to z prze-
konania o niskiej skuteczności tej formy pomocy. Najczęściej słyszaną opinią,
z którą się spotykałyśmy, było stwierdzenie, że ofiarowana pomoc finansowa
jest tak niewielka, że nie warto się o nią nawet ubiegać. Wspominana była
również duma – ludzie nie chcą być postrzegani jako słabe jednostki, które
potrafią tylko czerpać korzyści z pomocy publicznej.
Mężczyźni w naszym badaniu nie mieli zaufania do „Barki” w zakresie
pomagania im w znalezieniu pracy. Również oferowana im pomoc psycholo-
giczna i terapia dla osób uzależnionych nie była satysfakcjonująca. Osoby te
nie utożsamiają swojego powrotu do Polski z powrotem na łono społeczeń-
stwa polskiego. Program pomocowy, który został im zaproponowany – powrót
do kraju oraz możliwość zamieszkania we wspólnocie „Barka” – nie sprzyja
reintegracji, czują się oni odizolowani zarówno od wspólnoty, jak i od szer-
szego społeczeństwa. Co niezmiernie ważne, respondenci czują, że program
ten traktuje ich jako ludzi, którym się „nie udało”, a tą etykietą nie chcą
być stygmatyzowani.
NIEZAMIERZONE SKUTKI WSPÓŁCZUCIA
Coraz częściej nagłaśniane w mediach oraz w raportach badawczych tra-
gedie różnych grup migrantów – nielegalnych chińskich imigrantów, których
ciała zostały znalezione w holenderskiej ciężarówce, kolejnych nieszczęśników
podróżujących łódką z Afryki Północnej w poszukiwaniu azylu czy bezdomnych
Polaków żyjących na ulicach Londynu – spowodowały podjęcie „wielu pozor-
nie nieszkodliwych, wyjątkowych środków humanitarnych” w celu „ochrony
podstawowego prawa, jakim jest godność ludzka w obliczu ogromnego cier-
pienia”. Znane są podobne reakcje na trudną sytuację, w której znaleźli się
uchodźcy oraz uciekinierzy humanitarni (van Ewijk i Grifhorst 1997; Watters
2001; Goździak 2009). Programy te „są oparte na (...) imperatywie moralnym
niesienia ulgi w cierpieniu” (Ticktin 2011: 2). Często przyjmują one formę
interwencji psychospołecznych, z większym naciskiem na elementy psycho-
logiczne, a znacznie mniejszym na czynniki społeczne. Potrzeby ekonomicz-
ne oraz kontekst polityczny rzadko są brane pod uwagę w przygotowaniu
strategii pomocy.
„Wyobrażone ciało, które cierpi, jest ofiarą bez sprawcy – udręczone, czyste
i proste, uchwycone w chwili palącej potrzeby. Nikt nie jest odpowiedzialny
za jego cierpienie; ci, którzy działają, by go uratować, czynią to z dobrego

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
114
serca, z moralnego obowiązku” (Ticktin 2011: 11). Ofiara jest często postrze-
gana jako osoba bezbronna, która jest zbyt delikatna wobez przeciwności
losu i pozbawiona mocy sprawczej (agency). Pokrzywdzony jest biernym
odbiorcą działań od współczujących i życzliwych osób pomagających, które
niestety nie posiadają odpowiednich narzędzi do pomocy. Badani mężczyźni
chcieli być aktywni zawodowo, nie było ich zamierzeniem zatrzymywanie się
w wyizolowanej od całego świata społeczności fundacji „Barka”. Czuli, że
mieli wiele siły wewnętrznej, a z ograniczonej pomocy, którą „Barka” nie-
sie potrzebującym, skorzystali na tyle, by osiągnąć własne cele: odpocząć
od londyńskiego życia (na ulicy), przeczekać zimę, opracować kolejny plan
wyjazdu za granicę.
Niektórzy badacze sugerują, że „Barka” wyróżnia się tym, że „szczególny
akcent kładzie na wsparcie powracających do kraju Polaków, gdzie stwarza im
warunki do społecznej reintegracji (pośrednictwo pracy, szkolenie i poradnictwo
w zakresie zakładania i prowadzenia małych przedsiębiorstw, spółdzielnie socjal-
ne, terapie, pomoc prawna, psychologiczna i medyczna, mieszkania treningowe,
budownictwo socjalne)” (Goryńska-Bittner 2010: 162). Nasze badania wskazują
jednak, że są to tylko deklaracje, które się nie zmaterializowały. Obietnice skła-
dane migrantom nie spełniają ich oczekiwań. Irek opisał sytuację w społeczności
barkowej w sposób następujący: „Nie jestem przetrzymywany tutaj wbrew mojej
woli. Ale... atmosfera tutaj nie jest miła. Wydaje się, że wszyscy tutaj pracują,
są zajęci pracą, która musi być wykonywana w zamian za trzy posiłki dziennie
i miejsce do spania. Nie dostajemy nic więcej”. On także narzekał, że nie ma tu
swojej prywatności: „Każdy wie wszystko o wszystkich, czy ktoś cię odwiedził,
czy otrzymałeś pieniądze oraz co jadłeś. Mój współlokator nawet mnie nie pyta,
czy może wziąć sobie trochę mojej kawy albo płynu do mycia naczyń, on po
prostu bierze, czego potrzebuje”. Takie zachowania są dopuszczalne i powszech-
nie uznawane przez większość mieszkańców wspólnoty.
Odnowa moralna oraz budowanie wspólnoty są zasadami podkreślanymi
przez założycieli „Barki”. Liderzy „Barki” mówią o potrzebie wpajania człon-
kom społeczności poczucia przynależności do niej. Jednak pomimo, a może
ze względu na zbytni nacisk na terapeutyczne aspekty życia we wspólnocie,
wielu badanych migrantów nie chciało tam pozostać, zwłaszcza jeśli miałoby to
oznaczać pozostanie tam długie lata. I nie zostają, argumentując, że reintegracja
w „Barce” równa się akceptacji życia wspólnotowego. Nie chcą związać swojej
przyszłości ze społecznością. Konsekwencją strategii „Barki” jest „zresocjali-
zowany” człowiek, który jest zależny ekonomicznie i społecznie od wspólnoty
i nie potrafi funkcjonować samodzielnie. Osoby, które nie chcą się silnie wiązać
z „Barką”, muszą opuścić społeczność. Autorka jednego z nielicznych krytycz-

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
115
nych artykułów na temat metod terapeutycznych stosowanych przez fundację
wskazuje, iż „Kompleksowa pomoc wspólnoty ogranicza się zatem do osób,
które gotowe są przyjąć postawę konformistyczną” (Oliwa-Ciesielska 1999: 174).
Nonkonformiści, którzy chcą żyć „po swojemu”, nie mają alternatywy i w tej
sytuacji robią wszystko, żeby uciec ze wspólnoty.
PODSUMOWANIE
Przyglądając się działaniom jednej z organizacji pomocowych, warto posta-
wić pytanie w szerszym kontekście – co należy zrobić w celu ułatwienia rein-
tegracji powracających migrantów? Niektórzy autorzy (np. Goryńska-Bittner
2010) zwracają się po odpowiedź ku rozwiązaniom na szczeblu UE, w tym
koordynacji polityki migracyjnej i polityki społecznej, z naciskiem na tworze-
nie transnarodowych programów pomocowych oraz upowszechnianie działań
realizowanych przez społeczności lokalne, zwłaszcza projektów „ekonomii spo-
łecznej”. Wiele z tych propozycji nie bierze pod uwagę autonomii migrantów,
ich przekonania o sobie, że pomimo trudnej sytuacji, w której się znaleźli, są
silnymi, prężnymi i dającymi sobie radę osobami. Nie sugerujemy, że narracje
migrantów powinny być przedstawiane jako najistotniejsze – wiemy przecież,
że każda narracja jest wyłącznie konstruktem społecznym – ale ich unikanie czy
patologizowanie doświadczeń migrantów również nie jest kreatywnym i sprzy-
jającym rozwiązaniem.
Skoro problemem dla państw goszczących stali się Polacy żyjący na uli-
cach wielkich metropolii, należałoby podjąć również dyskusję na temat działań
prewencyjnych oraz ustalenia, kto powinien być odpowiedzialny za takowe.
Nie jest naszym celem sugerowanie, że powinny być podjęte działania, aby
zapobiegać migracji (w końcu prawo do swobodnego przemieszczania się jest
podstawowym prawem człowieka), ale że emigranci powinni znać swoje prawa,
mieć realistyczne oczekiwania dotyczące ich integracji w krajach docelowych.
Zatem postulowane byłyby działania mające na celu jak najlepsze przygotowanie
ich do wyjazdów w celu uniknięcia niezamierzonych patologicznych skutków
migracji, być może także wspieranie w trakcie pobytu za granicą oraz otrzymanie
właściwej pomocy po przyjeździe do kraju, nawet jeśli przyjazd ten oznaczałby
tylko chwilowy przystanek.
Oczywiście bierzemy pod uwagę, że nawet przy najlepszym przygotowaniu
zawsze będą jakieś wyjątki i niektórzy powracający migranci będą potrzebować
pomocy. Polska jest w bardzo dogodnym momencie, jeśli chodzi o krytyczne
ustosunkowanie się do istniejących działań pomocowych: społeczeństwo oby-

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
116
watelskie odgrywa coraz większą rolę, jednakże nadal część metod jest przyj-
mowana bezkrytycznie. Szafenberg (2010: 6) zauważa, że organizacje non-profit
powinny ponownie rozważyć niektóre ze swoich usług i form wsparcia, a także
rozszerzyć ofertę alternatywną w celu uniknięcia uzależnienia od konkretnego
programu (i organizacji). Co najważniejsze, instytucje publiczne i prywatne
powinny zdawać sobie sprawę, że nie jest wstydem powrót do domu, a migra-
cja powrotna nie powinna być napiętnowana mianem „niepowodzenia”. Istnieje
również potrzeba większego nacisku na samostanowienie migrantów i elastyczne
odpowiadanie na potrzeby wobec zmieniających się form migracji, w tym na
powroty Polaków do kraju.
BIBLIOGRAFIA
Bauman Z. (1999), In Search of Politics, Cambridge: Polity Press.
Bauman Z. (2005), Liquid Life, Cambridge: Polity Press.
Caldwell J. C. (1969), African Rural Urban Migration. The Movement to Ghana’s Towns, New
York: Columbia University Press.
Danilewicz W. (2010), Rodzina ponad granicami. Transnarodowe doświadczenia wspólnoty
rodzinnej, Białystok: Trans Humana.
Duvell F. (2004), Highly Skilled, Self-Employed and Illegal Immigrants from Poland in United
Kingdom, Working Paper 4, Warsaw: Centre for Migration Studies.
Engbersen G., Van der Leun J., De Boom J. (2006), The Fragmentation of Migration and
Crime in the Netherlands, “Crime and Justice, A Review of Research Special issue on Crime
and Justice in the Netherlands”, M. Tonry, C.J. Bijleveld, eds., vol. 35, Chicago: Chicago
University Press C, Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1140125 [data dostępu:
8.11.2013].
Ewijk van M., Grifhorst P. (1998), Controlling and disciplining the foreign body: A case
study of TB among asylum seekers in the Netherlands, w: K. Koser, H. Lutz (red.), The new
migration in Europe: Social construction and social realities, London; Macmillian Press,
s. 242–259.
Favell A. (2008), The new face of East-West migration in Europe, “Journal of Ethnic and
Migration Studies”, nr 34(5): 701–716.
Garapich M. (2008), The migration industry and civil society: Polish immigrants in the United
Kingdom before and after EU enlargement, “Journal of Ethnic and Migration Studies”, vol. 34,
Issue 5, s. 735–752.
Garapich M. (2013), Homo sovieticus revisited: Anti-institutionalism, alcohol and resistance
among Polish homeless men in London, “International Migration”, vol. 52, Issue 1.
Glick-Schiller N. i in. (1992), Transnationalism: a new analytic framework for understanding
migration, w: N. Glick-Schiller, L .Basch, C. Szanton Blanc (red.), Toward a Transnational
Perspective on Migration, New York: New York Academy of Sciences, s. 1–24.
Goryńska-Bittner B. (2010), Diagnoza skali i charakteru zjawiska bezdomności Polaków
poza granicami Polski w Europie, w: M. Dębski (red.), Problem bezdomności w Polsce.
Wybrane aspekty. Diagnoza zespołu badawczego działającego w ramach projektu „Gminny

Sukces czy porażka? O Polakach powracających z „życia na ulicy” w Wielkiej Brytanii
117
standard wychodzenia z bezdomności”, s. 128–167, Gdańsk, http://www.monar.org/content/
zdjecia/Diagnoza_Zespol_Badawczy.pdf [data dostępu: 08.11.2013].
Goździak E. M. (2009), Culturally Competent Responses to the Effects of Armed Conflict on
the Well-Being of Refugee Women, w: J. Tirman, S. Martin (red), Women, Migration, and
Conflict: Breaking a Deadly Circle, Springer.
GUS (2012), Wybrane tablice dotyczące emigracji na pobyt czasowy powyżej 3 miesięcy wyni-
ki spisu ludności i mieszkań 2011 r., Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl/
gus/5840_14242_PLK_HTML.htm [data dostępu: 08.11.2012].
Haas H. i in. (2009), Return migration as failure or success? The determinants of return migration
intentions among Moroccan migrants in Europe, Paper presented at the XXVI International
Population Conference.
Hall A. i in. (2011), Germany braces itself for invasion of Polish workers as it follows EU
immigration rules, “The Telegraph”, May 1.
Iglicka K. (2009), Migracje zarobkowe i powrotne w Polsce oraz w województwie warmiń-
sko-mazurskim, http://www.up.gov.pl/uploads/media/2._Migracje_zarobkowe_ i_powrotne_-_
raport_ekspercki.pdf [data dostępu: 8.11.2013].
Isański J. i in. (2013), Polish contemporary migration: From co-migrants to project ME, “Inter-
national Migration”, vol. 52, Issue 1.
Klagge B., Klein-Hitpass K. (2007), High-skilled return migration and knowledge-based
economic development in regional perspective. Conceptual considerations and the example
of Poland, CMR Working Papers, nr 19/77.
Kuvik A. (2012), Skilled Migration in Europe and Beyond: Recent Developments and Theoretical
Considerations, w: M. Martiniello, J. Rath (red.), An Introduction to International Migration
Studies. European Perspective, Amsterdam: Amsterdam University Press, s. 211–235.
McGhee D. i in. (2013), Post-accession Polish migrants – their experiences of living in ‘low-
demand’ social housing areas in Glasgow, “Environment and Planning A”, nr 45(2), s. 329–343.
Lakasing E., Mirza Z. A. (2009), The health of Britain’s Polish migrants: A suitable case
for history taking and examination, “British Journal of General Practice”, Issue: February,
s. 138–139.
Mostowska M. (2013), Migration and Homelessness: The Social Networks of Homeless Poles
in Oslo, „Journal of Ethnic and Migration Studies”, 39(7), s. 1125–1140.
Mostowska M. (2012), Homelessness abroad: „Place utility” in the narratives of the Polish
homeless in Brussels, “International Migration”, DOI: 10.1111/j.1468-2435.2012.00782.x
Oliwa-Ciesielska M. (2002), Marginalizujący charakter instytucji pomocy społecznej a pomoc
bezdomnym, „Praca Socjalna”, nr 3, s. 49–63.
Oliwa-Ciesielska M. (1999), Sposoby rozwiązywania problemu bezdomności na przykładzie
wspólnoty „Barka”, w: A. Kotlarska-Michalska (red.), Diagnozowanie i projektowanie w pracy
socjalnej, Poznań: Wydawnictwo UAM, s. 151–178.
Portes A. (2003), Theoretical Convergences and Empirical Evidence in the Study of Immigrant
Transnationalism, “International Migration Review”, vol. 37 (Fall), s. 814–892.
Ranzetta L. (2007), The Barka Project in Hammersmith and Fulham: a model for working with
Polish street drinkers. Alcohol Policy UK, http://www.alcoholpolicy.net/2007/08/the-barka-pilot.
html [data dostępu: 08.11.2013]
Ramesh R. (2010), ‘Migrants from new EU states increases London homeless tally’, Guardian.
co.uk [data dostępu: 15.07.2010]
Ryan i in. (2009), Family strategies and transnational migration: recent Polish migrants in London,
„Journal of Ethnic and Migration Studies”, vol. 35, Issue 1, s. 61–77.

Izabela Czerniejewska, Elżbieta M. Goździak
118
Ryan L., Sales R. (2013), Family Migration: The Role of Children and Education in Family
Decision-Making Strategies of Polish Migrants in London,”International Migration”, vol. 51,
s. 90–103, DOI: 10.1111/j.1468-2435.2010.00652.x
Sadowska B. (red.) (2009), Nowy początek. Społeczna gospodarka rynkowa, Poznań: Fundacja
Wzajemnej Pomocy „Barka”.
Sadowski T. (red.) (2008), System wsparcia inicjatyw ekonomii społecznej na przykładzie Part-
nerstwa Ekonomia Społeczna w Praktyce, Poznań: Fundacja Wzajemnej Pomocy „Barka”.
Szarfenberg R. (2010), Kryteria ewaluacji pomocy społecznej, http://www.academia.edu/
1945106/Kryteria_ewaluacji_pomocy_spolecznej [data dostępu: 8.11.2013].
Shields R. (2008), Homesick for Poland: Migrants’ dreams in tatters, “The Independent”,
24.08.2008.
Ticktin M. I. (2011), Casualties of Care. Immigration and the Politics of Humanitarianism in
France, Berkley: University of California Press.
Urbańska S. (2010), „Cała Polska liczy eurosieroty”. Panika moralna i płeć w wykluczeniu
oraz stygmatyzacji rodzin migrantów, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 3, s. 61–88.
Urbańska S. (2009), Matka migrantka. Perspektywa transnarodowości w badaniu przemian ról
rodzicielskich, „Studia Migracyjne”, nr 1, s. 61–84.
Walczak B. (2009), Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej, w: M. Duszczyk, M. Lesińska
(red.) Współczesne migracje: Dylematy Europy i Polski. Publikacja z okazji 15-lecia Ośrodka
Badań nad Migracjami UW, Warszawa: Wydawnictwo Petit, s. 149–173.
Wang W., Fan C. C. (2006), Success or failure: selectivity and reasons of return migration in
Sichuan and Anhui, China, “Environment and Planning”, vol. 38, s. 939–958.
Watters C. (2001), Emerging paradigms in the refugee mental health care, “Social science and
Medicine”, vol. 52, Issue 11, s. 1709–1718.