Etyka i Społeczna Odpowiedzialność Biznesu

Abstract

16.1. Etyka w procesach zarządzania
16.2. Podstawy koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu
16.3. Narzędzia realizacji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw

Full text

492
ETYKA I SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ
BIZNESU
Anna Adamik, Michał Nowicki
16.1. Etyka w procesach zarządzania
Etyka (od greckich słów: ethos – obyczaj, ethikos- obyczajowy) to nauka filozoficzna
zajmująca się m.in. takimi zagadnieniami moralnymi, jak: normy moralne, wzory,
zachowania, wartości, oceny.1 Często mylona jest z moralnością, choć według badaczy
tematu nie słusznie, gdyż moralność dotyczy czynów oraz decyzji, a etyka – teoretycznych
refleksji nad moralnością.2 Podstawowe cele etyki to ocenianie działań ludzkich w odwołaniu
do standardów moralnych oraz dawanie odpowiedzi na pytanie jak moralnie postępować w
danych sytuacjach.3 Etyka pojawiła się w interesie ludzi, i jak zaznacza L. Zbiegień – Maciąg,
nie istniałaby najprawdopodobniej gdyby człowiek żył samotnie.
Etyka ukazuje postawy i zachowania w stosunku do innych ludzi jako partnerów
współżycia. Mają one dobrze służyć współżyciu społecznemu. Nie można dopuścić, aby ktoś
kto postąpił dobrze miał za to ponieść negatywne konsekwencje. Etyka – ukazuje co jest
słuszne, co robić aby wszyscy wiedzieli co jest słuszne.
Chodzi o to by programować normy regulujące współżycie nie tyle w kontekście, aby żyć
szczęśliwie, ile jak żyć, aby inni nie byli z nami nieszczęśliwi.4
Kryteria etyczne są zjawiskami jednostkowymi i społecznymi. Jednostki oddziałują na
siebie w ramach współżycia i wzajemnych powiązań, ustalają kryteria etyczne tych relacji, a
następnie się im podporządkowują. W ten sposób moralność nabiera charakteru
1 B. Bittner, J. Stępień, Wprowadzenie do etyki zawodowej, Wyd. eMP3, Poznań 2000, s. 5
2 W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Zarządzanie zaufaniem w organizacjach wirtualnych, Difin,
Warszawa 2007, s. 14
3 Więcej patrz: P. Pratley, Etyka w biznesie, Gebethner&Ska, Warszawa, 1998,
4 L. Zbiegień –Maciąg, Etyka w biznesie, Centrum Kreowania Liderów, Kłudzienko, 1996, s. 9
16
Adamik A., Nowicki M., Etyka i Społeczna Odpowiedzialność Biznesu, [w:] Podstawy zarządzania,
Zakrzewska - Bielawska A. (red.), Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 492 - 534

493
ponadindywidualnego stając się zjawiskiem społecznym, w którym człowiek jest
jednocześnie kreatorem etyki, jak i jej wykonawcą.
Etyka tworzona jest w społeczeństwie, stąd jej kryteria, tak jak i społeczeństwo (a
szczególnie jego społeczno-ekonomiczno-kulturowe warunki funkcjonowania), nieustannie
się zmieniają. Różnie generowane są w różnych grupach ludzkich, w różnych
społeczeństwach i kulturach. H. J. Westing twierdzi w związku z tym, że „nie ma jedynej
prawdy, która trwałaby wiecznie, ale jest zawsze prawda w danym momencie czasu”5. Za
etyczne uważa się to, co za etyczne uważają ludzie, dane społeczeństwo, co jest przedmiotem
ich aprobaty. Zachowanie jednostki oceniane jest bowiem ze względu na rezonans we
współżyciu społecznym.
Ponieważ działania ludzi mogą być skierowane:6
 na siebie – na własny rozwój, budowę własnej doskonałości, samorealizację itp.
 na inne osoby – bliskich, rodzinę, przyjaciół, kolegów w pracy, instytucje itp.
 na rzeczy – w toku wytwarzania dóbr i usług itp. (etyka handlu, etyka w biznesie)
różne mogą być obszary zainteresowań etyki. W literaturze tematu odnaleźć można więc
wiele płaszczyzn podejścia do zagadnień etycznych. Za bazową często uznaje się tą, która
odwołuje się do kryterium podmiotowego. Zgodnie z nim daje się wyróżnić etykę
indywidualną, czyli związaną z dostrzeżeniem prywatności człowieka, oraz etykę społeczną,
czyli skupiającą się na opisie zbiorowości. W innych podejściach wyróżnia się etyki ogólne
(czyli normatywne) oraz szczegółowe (tu, jedną z nich jest interesująca nas w szczególny
sposób ze względu na cele niniejszej pracy - etyka gospodarcza).
Etyka gospodarcza zajmuje się badaniem moralności gospodarującego społeczeństwa i
ma charakter wartościujący. W jej ramach wyróżnia się:7
 makroetykę - badającą aspekty etyczne w skali gospodarki narodowej oraz
społeczeństwa,
 mezotykę – badającą etykę poszczególnych podmiotów gospodarczych oraz innych
instytucji rynkowych,
 mikroetykę – analizującą pod względem etyki działania jednostek w sferze rynku,
 etykę zawodową – badającą moralność praktykowaną przez przedstawicieli
konkretnych zawodów lub profesji bezpośrednio lub pośrednio związanych z
5 J.H. Westing, Ethics in the World of Business, red. D. Braybrooke, New York, 1993
6 L. Zbiegień –Maciąg, dz. cyt. s. 11
7 Więcej patrz B. Pogonowska (red.), Elementy etyki gospodarki rynkowej, PWE, Warszawa, 2004

494
gospodarką rynkową np. doradca podatkowy, czy finansowy, makler, agent
ubezpieczeniowy itp.,
 etykę globalną – analizującą aspekty moralne w międzynarodowej działalności
gospodarczej, a zwłaszcza te wynikające z różnic kulturowych,
 etykę zarządzania – badającą zachowania przedsiębiorstw i ich menedżerów, jak
również poziom na jakim realizowane są przez nich różne funkcje zarządzania.
Szczególnym rodzajem etyki gospodarczej jest etyka biznesu, czyli tzw. etyka
gospodarki rynkowej, czy etyka życia gospodarczego - odnosi się ona do etyki stosowanej w
biznesie. Zdaniem Gasparskiego stanowi ona filozoficzną refleksję nad etosem ludzi biznesu
oraz nad sposobami ich postępowania i ma za zadanie pomóc rozwiązywać problemy z tym
związane.8 W związku z tym może być uznawana za dyscyplinę o charakterze praktycznym9.
Choć problemy etyczne w zarządzaniu stanowią dziś czynnik warunkujący nie tylko
istnienie, ale i rozwój wszystkich rodzajów organizacji prowadzonych we wszystkich
zakątkach świata wciąż istnieje w praktyce gospodarczej duża luka w zakresie wiedzy z tego
obszaru. Częściowo za taki stan można winić fakt, iż etyka biznesu jako wyodrębniona nauka
istnieje zaledwie kilkadziesiąt lat, a towarzyszące jej kodeksy etyczne praktykowane są przez
organizacje zaledwie od około dwudziestu lat.10
Wyodrębnienie etyki biznesu jako samodzielnej dyscypliny łączy się z opublikowaniem
książki W. Everetta, The Fundamentals of Business Ethics w 1926r. Za przełom w jej
rozwoju można zaś uznać utworzenie w 1993 r. Transparency International (światowej
organizacji do walki z korupcją), zbudowanie kodeksu etycznego podczas konferencji w
Caux w 1994 r. oraz przyznanie w roku 1998 Nagrody Nobla Amartyi Kumarze Sen za prace
nad ekonomią dobrobytu.
Wcześniej zagadnienia etyki władzy, pracy, organizacji poruszali m.in. Ksenofont, Platon,
św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu.
Ze względu na rozwój nauk o zarządzaniu na popularności w ostatnich latach zyskała
etyka zarządzania. Zawdzięczamy jej analizy i propozycje norm etycznych mających wpływ
8 Więcej patrz: J. Dietl, W. Gasparski (red.), Etyka Biznesu, PWN, Warszawa, 2002
9 Więcej patrz: G. D. Chryssides, J.H. Kaler (red.) Wprowadzenie do etyki biznesu, PWN, Warszawa, 1999
10 W. M. Grudzewski …, Zarządzanie…, dz. cyt. s. 15

495
na kształtowanie różnych zachowań organizacji. Coraz częściej analizuje się m.in. kwestie
etyczne w reklamie i marketingu, pisze się o etyce sprzedaży, etyce konkurowania, etyce w
rekrutacji personelu, czy etyce w pracy menedżera. Rozważania te oparte są zwykle na
badaniach zachowań różnych osób działających w ramach danej organizacji. Garrett i
Klonowski dostrzegli np. w swych badaniach, że oddziaływanie członków organizacji na
etykę jej zachowań może być bardzo zróżnicowane.
Oddziaływanie członków organizacji na etykę jej zachowań może być bardzo zróżnicowane.
Wynika ono najczęściej ze: stosunku organizacji do pracownika, stosunku pracownika
do organizacji oraz stosunku organizacji do innych podmiotów gospodarczych, a
zwłaszcza klientów i organizacji współdziałających.11 Relacje te kształtują etykę firmy
wobec pracowników, współpracowników i kontrahentów.
W perspektywie czasu etyczne zachowania w wymienionych powyżej relacjach
przyczyniają się do kształtowania pozytywnego wizerunku organizacji wśród klientów i
innych jej interesariuszy. Poza tym, zwiększają efektywność działania np. poprzez
uporządkowanie sposobów postępowania przedsiębiorstwa (zmiany w jego kulturze), oraz
zmniejszenie kosztów jego działalności (ograniczenie nadmiernej kontroli). Zwykle także
organizacje działające etycznie stają się bardziej odpowiedzialne społecznie,12 zyskując w ten
sposób pakiet korzyści charakterystycznych dla tego typu zachowań (o czym szerzej będzie w
następnych punktach niniejszego rozdziału).
W związku z powyższym uważa się, iż dziś etyka w biznesie jest warunkiem koniecznym
dla osiągnięcia długookresowej stabilności i sukcesu rynkowego. Co więcej, w
nadchodzących latach kryteria etycznego postępowania w organizacjach i samych
organizacji zyskiwać będą na znaczeniu, a firmy nie przestrzegające zasad etycznych będą
przez społeczeństwo odrzucane jako nieprzyjazne, choćby nawet wytwarzały produkty
dobrej jakości.13
Niestety, działalność etyczna nie kształtuje się samoistnie i zawsze, ale
uwarunkowana jest wieloma czynnikami. Do najistotniejszych należą takie kwestie, jak:
11 T. M. Garrett, R.J. Klonowski, Business Ethics, Englewood Cliffs, New York, Prentice Hall, 1986
12 B. Nogalski, R. Ronkowski, Współczesne przedsiębiorstwo, problemy funkcjonowania i zatrudnienia, TNOiK, Toruń, 2007, s. 131
13 J. Penc, Zarządzanie w warunkach globalizacji, Difin, Warszawa 2003, s. 89

496
świadomość etyczna, konsensus społeczny w kwestii oceny konkretnych działań, rozmiar
konsekwencji (rozumiany jako suma strat lub korzyści podejmowanych decyzji lub zachowań
dla beneficjentów), kultura organizacji, stopień odpowiedzialności, indywidualne wartości.14
Obserwacje prowadzone w amerykańskich przedsiębiorstwach wskazują, iż problemy z
kształtowaniem zachowań etycznych organizacji wynikają generalnie z dwóch grup
problemów organizacyjnych - pierwszy to wykształcenie się w przedsiębiorstwie pewnych
negatywnych cech środowiska pracy, drugi zaś, to uaktywnienie się u pracowników
personalnych błędów i zaniedbań. Najczęściej spotykane kwestie w tych obszarach
przedstawia tabela 16.1.
Tabela 16.1 Źródła problemów z zachowaniami etycznymi organizacji
Źródła problemów z zachowaniami etycznymi organizacji
Elementy negatywnego środowiska
pracy
Błędy i zaniedbania personalne
Zaniedbania przypisywane
działom przedsiębiorstwa
Brak satysfakcji z informacji
uzyskanych od naczelnego
kierownictwa
Przedkładanie własnych interesów nad
interesami organizacji
Naruszenie bezpieczeństwa
Brak zaufania, że naczelne
kierownictwo dotrzyma obietnic i
zobowiązań
Obraźliwe zachowanie
Błędne raporty nadgodzin
Brak satysfakcji z informacji
przekazanych przez kierowników
średniego szczebla
Okłamywanie pracowników
Niska jakość towarów i usług
Brak zaufania, że kierownictwo
średniego szczebla dotrzyma obietnic
i zobowiązań
Nadużycia internetu
Naruszenia w zakresie ochrony
środowiska
Brak zaufania, że współpracownicy
dotrzymają obietnic i zobowiązań
Okłamywanie interesariuszy
Niewłaściwe wykorzystanie
informacji poufnych
Nagrody „dla zasłużonych”
pracowników, którzy w
rzeczywistości nimi nie są
Dyskryminacja
Przekłamania w dokumentach
finansowych
Kradzież
Molestowanie seksualne
Źródło: opracowanie własne na podstawie National Business Ehtics Survey, Ethics Resource Center’s United Statetes
of America, 2007, s. 2 [za:] M. Porada-Rochoń , Etyka w międzynarodowym biznesie [w:] M. Porada-Rochoń (red.)
Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie adaptacji do współczesnego otoczenia, Difin, s. 20- 21
Ponieważ, ze względu na różnice w interesach, w praktyce gospodarczej bardzo trudno
jest wypracować konsensus w kwestii etycznych zachowań praktykowanych i
respektowanych, zarówno przez pracodawców, pracowników, jak i klientów literatura tematu
proponuje np. zestaw dziesięciu zasad ułatwiających ich porozumienie.15 Zestawienie ich
przedstawia tabela 16.2
14 M. Porada-Rochoń , Etyka w międzynarodowym biznesie [w:] M. Porada-Rochoń (red.) Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie
adaptacji do współczesnego otoczenia, Difin, s. 21
15 P. Humbert, Top 10 Principles for Positive Business Ethics [za:] M. Porada-Rochoń…op.cit.s. 19-20

497
Tabela 16.2 Zasady kształtowania etyki w biznesie
Zasada 1
etyka biznesu musi być budowana na kanwie etycznych zachowań człowieka. Należy dążyć do unifikacji i
kompilacji jego zachowań zarówno na gruncie zawodowym, jak osobistym. Oznacza to powszechne
propagowanie etycznych zachowań postępowania na zasadach fair play, mówienia prawdy i bycia uczciwym
Zasada 2
etyka biznesu musi być oparta na uczciwości każdej ze stron biorących udział w transakcji, czy negocjacji
Zasada 3
etyka biznesu wymaga wiarygodności. Przedsiębiorstwa bazujące na etycznych wzorcach zachowań muszą
traktować ludzi z szacunkiem, szczerością i uczciwością, poza tym powinny dotrzymywać obietnic i
zobowiązań.
Zasada 4
etyka biznesu obliguje do mówienia prawdy. Firma nie może sprzedawać wadliwych produktów i ukrywać
ich producenta. Prawda w reklamie nie jest tylko wymogiem obowiązującego prawa, ale przede wszystkim
wymogiem etyki biznesu.
Zasada 5
etyka biznesu wymaga rzetelności. Jeśli firma jest nowa, o nieugruntowanej pozycji, w trakcie procesu
sprzedaży, lub bankrutująca, etyka wymaga, by poinformować o tym klientów i pozostałych interesariuszy.
Poza tym wymaga od firmy, by była dostępna, gotowa do odpowiedzi na pytania i udzielająca wsparcia.
Zasad 6
etyka obliguje do posiadania biznesplanu. Przedsiębiorstwo etyczne budowane jest na jego wizerunku, wizji
przyszłości i jego roli w społeczeństwie. Rzetelnie stworzony biznesplan jasno precyzuje cel
przedsiębiorstwa i sposoby jego osiągnięcia, a tym samym warunkuje stabilny wzrost przedsiębiorstwa.
Umacnia tym samym swoje przywiązanie do etycznych praktyk biznesowych.
Zasada 7
etykę biznesu należy stosować zarówno w relacjach wewnętrznych, jak i zewnętrznych, co oznacza, że jej
przestrzeganie dotyczy wszystkich interesariuszy np. pracowników, wierzycieli, dostawców, klientów itp
Zasada 8
etyka biznesu powiązana jest z generowaniem zysku. Przedsiębiorstwa, które funkcjonują zgodnie z
zasadami etyki są najczęściej efektywnie zarządzane, a poprzez to charakteryzują się skuteczną kontrolą
wewnętrzną sprawnie ukierunkowaną na wzrost i rozwój firmy.
Zasada 9
etyka biznesu oparta jest na zasadach wartości. Zasady etyczne, które powinny być opisane w postaci
obowiązujących norm, winny być jednakowo elastyczne i uniwersalne. Na etykę składają się wartości, ideały
i aspiracje.
Zasada 10
etykę biznesu wyznaczają menedżerowie najwyższych szczebli. To oni powinni stanowić przykład, wzór
zachowań etycznych w każdej dziedzinie działalności gospodarczej. To oni powinni wskazywać które
zachowania są akceptowalne, a które należy zaniechać.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: P.Humbert, Top 10 Principles for Positive Business Ethics
[za:] M. Porada-Rochoń…op.cit.s. 19-20
Uczestnicy organizacji, a zwłaszcza menedżerowie powinni posiadać nie tylko
kompetencje zawodowe, lecz także kompetencje moralne16. Powinni być także świadomi
etyki związanej z wykonywanym zawodem (etyka zawodowa) i towarzyszących im
kodeksów etycznych.
Etyka zawodowa to:
1. normy spisane, odpowiadające na pytanie jak ze względów moralnych powinni
postępować ludzie wykonujący dany zawód, a jak nie,
2. przekonania moralne ludzi wykonujących dany zawód,
3. postępowanie ludzi danego zawodu wg przyjętych kryteriów moralnych
w związku z tym etyka związana z zawodem wymaga, by np. lekarz leczył nawet tych ludzi,
którzy są chorzy na chorobę zakaźną lub śmiertelną, adwokat walczył o uniewinnienie nawet
kogoś winnego, a kapitan statku opuszczał go w razie katastrofy jako ostatni.
16 np. poczucie odpowiedzialności, honor, solidarność, obiektywność, koleżeńskość, rzetelność, terminowość, punktualność

498
Wartościowym przykładem obrazującym istotę kodeksów etycznych wydaje się propozycja
kodeksu etyki menedżera zaproponowana przez L. Zbiegień –Maciag. Wyciąg z niego
przedstawia tabela 16.3.
Tabela 16.3 Wyciąg z przykładowego kodeksu etyki menedżera
Zasady ogólne Menedżer :
1.przestrzega prawa, działa zgodnie z zasadami współżycia społecznego i dobrymi obyczajami
2.respektuje ogólnoludzką etykę w swojej pracy, obowiązujące go normy uczciwości, bezinteresowności we wszystkich
obszarach aktywności zawodowej oraz poza nią
3.uwzględnia w swej działalności słuszny interes społeczny, dba o wspólne dobro , w tym o środowisko naturalne i jego
zasoby
4.nie nadużywa swych wpływów i nie stosuje środków nacisku niezgodnych z etyką
5.przestrzega zasad wolnej i uczciwej konkurencji oraz równego traktowania wszystkich uczestników procesu pracy
6.nie działa w sposób podstępny, nie wyrządza świadomie krzywdy ludziom, nie wykorzystuje niezawinionych przez ludzi
sytuacji przymusowych
Zasady szczegółowe Menedżer:
1.eliminuje w praktyce zawodowej kryteriów pozamerytorycznych np. narodowych, rasowych, światopoglądowych
2.odnosi się do ludzi z szacunkiem, w sposób nie uwłaczający godności , nie naruszający zasad humanitarnych
3.jest lojalny wobec pracodawcy, akcjonariuszy
4.traktuje swych podwładnych sprawiedliwie tzn. okazuje życzliwość, pomoc, nie przeciąża obowiązkami, ocenia
wnikliwie, nagradza stosownie do osiągnięć
5.dąży do podnoszenia kwalifikacji i poziomu wiedzy podwładnych pracowników
6.dba o atmosferę pracy, eliminuje źródła konfliktów w stosunkach pracy
7.nie wykorzystuje niewiedzy lub nieświadomości pracownika, nie nakłania do działań sprzecznych z prawem lub zasadami
współżycia społecznego
8.upowszechnia zasady etyki i dba o ich przestrzeganie
9.unika, by członkowie jego rodziny pracowali w jego macierzystym zespole, dziale, wydziale, firmie
10.nie wykorzystuje rezultatów pracy pracownika bez jego zgody
11.dba o zapewnienie godziwych zarobków
12. nie przyjmuje od swych podwładnych , w kontaktach wewnątrz lub na zewnątrz firmy żadnego wynagrodzenia (nie
bierze łapówek)
13.nie toleruje picia alkoholu w pracy
14.nie wywyższa się nad innych ze względu na swą wysoką pozycję społeczną
15.szanuje prawo podwładnych do samodzielnego wyrażania myśli, opinii, własnego zdania
16.ocenia każdego na podstawie osiągnięć
17.powstrzymuje się od wyrażania poza firmą pejoratywnych opinii o podwładnych
18.traktuje podwładnych jako partnerów, a nie bezwolnych wykonawców poleceń
19.nie przyczynia się swym działaniem do niszczenia środowiska naturalnego
20. na zewnątrz wypowiada się o swojej firmie wyłącznie dobrze, broniąc jej dobrego imienia
Źródło: opracowanie własne na podstawie L. Zbiegień-Maciąg, Etyka w biznesie, Centrum Kreowania Liderów,
Kłudzienko, 1996s. 76-78

499
Organizacje dla koordynacji swych działań winny tworzyć także programy etyczne.
W podstawowych wersjach składać mogą się one z dziesięciu elementów- przedstawiono je
na poniższej piramidzie.
Rys. 16. 1 Przykładowe elementy Programów Etycznych organizacji
Źródło: G. Szulczewski, Etyka w biznesie. O możliwościach i barierach stosowania kategorii etycznych do
zarządzania, [w:] Etyka w Zarządzaniu, http://www.etykabiznesu.com.pl/ez.html
Praktyczne ich ujęcie można odnaleźć w funkcjonowaniu liderów etycznego zarządzania
takich, jak na przykład firma Boeing17 czy Lockheed Martin Company18. Programy etyczne
tych firm są dostępne w Internecie. Wizja, deklaracja wartości firmy i misja traktowane są
przez nie nie jako dobro prywatne firmy lecz wszystkich interesariuszy, stąd programy
etyczne nie są przez nie traktowane jako obwarowane klauzulą poufności narzędzia walki
konkurencyjnej.19 Dla przykładu wizję firmy Boeing wyraża w haśle : ”Ludzie pracują razem
jako globalne przedsiębiorstwo dla osiągnięcia i utrzymania wiodącej roli w przemyśle
lotniczym.”20 Za wartości naczelne zatrudnieni w firmie Boeing uważają nie tylko pewne
wartości moralne, ale również wartości oceniane przez etykę jako pozytywne:
 plasowanie się na czele dzięki wysokiemu poziomowi profesjonalizmu,
 prawość rozumianą jako spełnianie najwyższych standardów moralnych,
 jakość w znaczeniu stałego polepszania obsługi klientów, warunków pracy
zatrudnionych oraz związków ze społecznościami
 zwiększanie satysfakcji klientów dzięki zrozumieniu ich potrzeb,
 współpraca na wszystkich poziomach sprowadzająca się do współdziałania w imię
wzmacnia firmy,
 wszechstronny rozwój kwalifikacji, możliwości i perspektyw działania zespołu,
17 www.wspiz.pl/~.cebi
18 tamże
19 G. Szulczewski, Etyka w biznesie. O możliwościach i barierach stosowania kategorii etycznych do zarządzania, [w:] Etyka w Zarządzaniu,
http://www.etykabiznesu.com.pl/ez.html
20 tamże

500
 stanie na straży dobra korporacji, popieranie wszystkiego co przyczynia się do
satysfakcji zatrudnionych, ich rodzin oraz wspiera wspólnotę,
 powiększanie wartości akcjonariuszy.
Jako narzędzia stosowania zasad etyki biznesu, przedsiębiorstwa wykorzystują przede
wszystkim kodeksy etyczne, a także wdrażanie różnych koncepcji, np CSR (Corporate Social
Responsibility - mowa o niej będzie w następnych częściach rozdziału). Zawsze jednak
decyzje podejmowane na wszystkich stanowiskach odwołują się do tego samego zespołu
wartości podstawowych podzielanych przez wszystkich pracowników od szefa firmy. Zespół
wartości podstawowych i opartych na nich standardów postępowania tworzą swoisty kodeks
firmy. W zależności od tego, czego kodeks dotyczy może to być kodeks etyczny, kodeks
dobrej praktyki, kodeks postępowania itp.
Wśród zagadnień, które powinien regulować KODEKS FIRMY wymienia się: 21
 Bezpieczeństwo wyrobów i usług
 Bezpieczeństwo w miejscu pracy
 Informowanie o nieprzestrzeganiu norm
 Inwestycje negatywne i międzynarodowy bojkot
 Jakość
 Konflikt interesów
 Likwidacja działalności i redukcje
 Molestowanie seksualne
 Nagradzanie i karanie
 Normy prawne jakich należy przestrzegać
 Ochrona środowiska
 Poufność
 Praca a rodzina
 Przechowywanie dokumentów finansowych
 Przechowywanie i udostępnianie informacji
 Prywatność w miejscu pracy i poza nim
21 W. Gasparski, KODEKS ETYCZNY JAKO NARZĘDZIE W PROCESIE BUDOWANIA I UTRWALANIA REPUTACJI FIRMY, Centrum Etyki Biznesu
Instytutu Filozofii i Socjologii PAN oraz Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im L. Koźmińskiego w Warszawie, Centrum
Etyki Biznesu: www.wspiz.pl/~ cebi

501
 Różnorodność i tolerancja
 Stosunki ze światem polityki
 Świadczenia na rzecz społeczności lokalnych
 Upominki i udział w przyjęciach
 Zdrowie pracowników - badania okresowe
 Zwrot poniesionych kosztów
Treść kodeksu firmy w każdym konkretnym przypadku zależy od programu etycznego
firmy oraz sytuacji jakie mogą występować w firmie. Świadczą o tym przykłady dostępne na
stronie Centrum Etyki Biznesu: www.wspiz.pl/~ cebi. Za najlepsze kodeksy etyczne W.
Gasparski uważa kodeksy będące połączeniem kodeksu wartości, kodeksu postępowania oraz
kodeksu norm jakich należy przestrzegać w danej organizacji (np. norm dotyczących
uczciwej konkurencji).
16.2. Podstawy koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu
W ostatnich latach konkurencyjność i osiąganie zysku przez podmioty gospodarcze
obwarowane są przez różnego typu wymagania. Istotną ich grupą są te związane z
rachunkiem społecznych kosztów i zysków.
Zgodnie z powszechnie szerzącym się trendem, pozytywnie postrzegane osiąganie
zysków powinno sprzęgać się dziś z dążeniami do szerszego ich wykorzystania, niż tylko
pomnażanie kapitału przedsiębiorców. W ten sposób przestaje być aktualne obowiązujące
przez lata stwierdzenie Miltona Friedmana, że „the business of business is business”, za
obowiązujące zaś przyjmuje się realizowanie w praktyce gospodarczej koncepcji Społecznej
Odpowiedzialności Biznesu (Corporate Social Responsibility - CSR) i uwzględnienie
charakterystycznej dla niej zasady: „good ethic is good business”. Przedsiębiorstwa
zaczynają coraz bardziej dostrzegać zależność pomiędzy ich właściwym stosunkiem do
klienta, do zatrudnianych pracowników oraz społeczności lokalnej, a mierzalnymi rezultatami
finansowymi oraz rozwojem organizacji,22 stąd systematycznie rośnie zainteresowanie CSR.
Mówi się nawet, że społeczna odpowiedzialność staje się znakiem czasu, elementem
pożądanym w wizerunku przedsiębiorstwa, cechą wyróżniającą świadczącą o
22 L. Karczewski, Zarys etyki biznesu, Skrypt nr 262, Wydawnictwo Politechniki Opolskiej, Opole 2004, s. 39

502
nowoczesności, o zachowaniu standardu działalności zarezerwowanego dla najlepszych firm
przywiązujących dużą wagę do wszechstronnego partnerstwa w swojej działalności.23
Termin CSR wszedł do obiegu na początku lat 50 XX w., choć jego główna kategoria
– interesariuszy (czyli podmiotów objętych skutkami działalności firmy) w pełni
upowszechniła się dopiero 20 lat później. Na przestrzeni lat różnie CSR definiowano. W
pierwszych podejściach dostrzegano konieczność realizowania przesłanek odpowiedzialności
społecznej przedsiębiorstw ogólnie - wobec społeczeństwa (J.W. Mc Guire, K. Davis, R.
Blomstrom, C. C. Walton). Pierwsze koncepcje społecznej odpowiedzialności
przedsiębiorstw zajmowały się bardziej określeniem źródeł odpowiedzialności, czego
przejawem było skoncentrowanie się raczej na badaniu wrażliwości przedsiębiorstw na
problemy społeczne,24a także na określaniu moralnych zasad działalności przedsiębiorstwa,
zamiast na próbie określenia przedmiotu i zakresu ponoszonej odpowiedzialności. W
kolejnych latach doprecyzowano, iż kierownicy przedsiębiorstwa odpowiedzialnego
społecznie powinni starać się równoważyć wielorakie interesy ludzkie, zwłaszcza te
dotyczące pracowników, dostawców, sprzedawców, społeczności lokalnych, akcjonariuszy i
państwa (H. Johnson, manifest z Davos, H. Eilbert, R. Parket). Najnowsze, najpełniejsze
podejścia do definiowania CSR, mocno zaznaczyły zaś konieczność uwzględniania w ramach
działań społecznie odpowiedzialnych, oprócz wcześniej już wymienianych aspektów, także
potrzeby środowiska25 (Green Paper). Przegląd współczesnych sposobów definiowania CSR
przedstawia tabela 16.4.
Tabela 16.4 Współczesne definiowanie CSR
Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (CSR) - definiowanie
J. Adamczyk
to odpowiedzialność za zobowiązania przyjmowana przez przedsiębiorstwo w wyniku jego
społecznego współistnienia. Tego rodzaju odpowiedzialność powstaje w wyniku woli
społecznej, aby przedsiębiorstwa działały w określony sposób. Przedsiębiorstwa powstają w
celu realizacji interesów właścicieli czynników produkcji, dlatego zależą one od oceny
moralnej ich działalności przez zainteresowane podmioty.26
S. Young
to podejście strategiczne i długofalowe, oparte na zasadach dialogu społecznego,
przejrzystych relacjach i poszukiwaniu rozwiązań korzystnych dla wszystkich; osiąganie
23 Z. Pisz, Idea społecznej odpowiedzialności w działalności edukacyjnej, [w:] Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska (red.) Społeczna
odpowiedzialność organizacji. Perspektywa badawcza i wyzwania praktyczne, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, 2010, s. 13
24 E. Grzegorzewska – Ramocka, Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w marketingu strategicznym, Wydawnictwo
Politechniki Świętokrzyskiej, Kielce 2005, s. 17.
25 W związku z powyższym obecnie społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstw interesują się cztery podstawowe ruchy: obrony praw
człowieka, obrony praw zwierząt, obrony praw konsumentów oraz obrony praw środowiska przyrodniczego.
26 J. Adamczyk, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009, s. 43.

503
trwałego zysku przy jednoczesnym mądrym kształtowaniu relacji ze wszystkimi
interesariuszami27: m.in. z pracownikami, z klientami, z dostawcami, z akcjonariuszami, z
konkurencją, ze społecznością lokalną również prowadzenie biznesu w taki sposób, aby
uwzględniać wartości etyczne, prawo, szacunek dla pracowników, społeczeństwa i
środowiska przyrodniczego, wnosić wkład do zrównoważonego rozwoju poprzez
współpracę z nimi tak, aby podnosić jakość życia wszystkich obywateli.28
Komisji Europejskiej
to koncepcja, w której „przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają aspekty społeczne
i ekologiczne w swoich działaniach handlowych oraz w kontaktach ze swoimi
interesariuszami”.29
Program Narodów
Zjednoczonych do spraw
Rozwoju
podejście do zarządzania i odpowiedź na kwestie społeczne, ekonomiczne w szerszym
ujęciu, środowiskowe oraz etyczne, jak również na oczekiwania interesariuszy w tych
kwestiach w takim stopniu, w jakim biznes może na nie reagować.30
K. Przybył
to koncepcja, dzięki której przedsiębiorstwa budując swoją strategię dobrowolnie
uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także relacje z różnymi grupami
interesariuszy. To sposób postępowania, zachowanie firmy wobec klientów,
pracowników i wobec całego otoczenia, w którym ta firma funkcjonuje. Powinna być
częścią strategii działania przedsiębiorstwa na każdym polu jego aktywności: zarówno
globalnym, jak i lokalnym; zewnętrznym i wewnętrznym. 31
A. Paliwoda-Matiolańska
jest procesem, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z
różnorodnymi interesariuszami mogącymi mieć faktyczny wpływ na sukces w działalności
gospodarczej. Należy je zatem traktować jako inwestycję, a nie jako koszt.
M. Panek – Owsiańska, B.
Rok
to swego rodzaju obszar kompleksowego, dobrowolnego i nade wszystko
odpowiedzialnego działania danej struktury (tak o charakterze biznesowym, jak i non
profit) w sensie nie tylko ekonomicznym, ale i prospołecznym oraz środowiskowym.32
BRAK
AUTORA
prowadzenie biznesu w taki sposób, aby uwzględniać wartości etyczne, prawo, szacunek
dla pracowników, społeczeństwa i środowiska przyrodniczego, wnosić wkład do
zrównoważonego rozwoju poprzez współpracę z nimi tak, aby podnosić jakość życia
wszystkich obywateli.
Ministerstwo Pracy i
Polityki Społecznej
efektywna strategia zarządzania, która poprzez prowadzenie dialogu społecznego na
poziomie lokalnym przyczynia się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw na
poziomie globalnym i jednocześnie kształtowania warunków dla zrównoważonego rozwoju
społecznego i ekonomicznego
B. Rok
stosowanie przejrzystych praktyk biznesowych opartych na szacunku dla pracowników,
społeczności i środowiska, to strategia zarządzania w przedsiębiorstwie, która poprzez
prowadzenie dialogu społecznego na poziomie lokalnym przyczynia się do wzrostu
konkurencyjności danego przedsiębiorstwa, budowania reputacji i jednocześnie
kształtowania korzystnych warunków dla rozwoju społecznego i ekonomicznego.33
Forum Odpowiedzialnego
Biznesu
strategia zarządzania, umiejętność prowadzenia przedsiębiorstwa w taki sposób, aby
zwiększyć jego pozytywny wkład w społeczeństwo i jednocześnie minimalizować
negatywne [środowiskowe, społeczne] skutki działalności;
sposób, w jaki firma na co dzień traktuje uczestników procesu rynkowego (czyli swoich
interesariuszy): klientów i partnerów biznesowych, pracowników,
społeczność lokalną.
Źródło: opracowanie własne na podstawie przeglądu literatury zagadnienia
Z dokonanego powyżej przeglądu dość jasno wynika, iż społecznie odpowiedzialna
firma powinna czuć się moralnie odpowiedzialna i zobowiązana do rozliczania swojej
działalności przed prawem i społeczeństwem, a w szczególny sposób odpowiedzialna przed:
27 Interesariusze (stakeholders) – czasem określani jako strony zainteresowane – to grupy lub jednostki, które mogą wpływać lub są pod
wpływem działania przedsiębiorstwa za pośrednictwem jego produktów, strategii i procesów wytwórczych, systemów zarządzania i
procedur. Można przyjąć – przy szerokim rozumieniu tego terminu – że interesariuszami firmy są w zasadzie wszyscy, bo w globalnym
świecie sieć wzajemnych powiązań jest coraz mocniejsza. Z punktu widzenia danej firmy istotne są relacje z tymi interesariuszami, którymi
daje się zarządzać.
28 Young S., Etyczny kapitalizm. Jak na powrót połączyć prywatny interes z dobrem publicznym, Metamorfoza, Wrocław, 2005,s.75
29 B. Rok, Więcej niż zysk, czyli odpowiedzialny biznes. Programy, startego, standardy, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2001,
s. 268.
30 T. Gasiński, G. Piskalski, Zrównoważony biznes. Podręcznik dla małych przedsiębiorstw, Fundacja CSR.PL, Warszawa 2009.
31 K. Przybył Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w czasie kryzysu, „Gazeta finansowa” s.2, 18,09,2009r.
32 M. Panek – Owsiańska, B. Rok (red.):Raport Odpowiedzialny Biznes w Polsce. Dobre Praktyki 2006, Forum Odpowiedzialnego Biznesu,
Warszawa 2006
33 B. Rok: Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Forum Odpowiedzialnego
Biznesu, Warszawa 2004, s.19

504
właścicielami, pracownikami, akcjonariuszami, klientami, wierzycielami, bankami, ruchami
ekologicznymi, dostawcami, kooperantami, administracja państwową. W swych działaniach
społecznych powinna zaś zwracać uwagę na takie elementy jak34:
 osiąganie trwałego zysku przy jednoczesnym mądrym kształtowaniu relacji ze
wszystkimi interesariuszami,
 wykorzystywanie procesu budowania dialogu z interesariuszami w celu doskonalenia
strategii rozwoju firmy,
 budowanie strategii przewagi konkurencyjnej na rynku opartej na zapewnieniu trwałej
wartości zarówno dla udziałowców jak i dla innych interesariuszy,
 dostarczanie usług i produktów w sposób nie degradujący środowiska przyrodniczego
i społecznego,
 uwzględnianie w prowadzeniu biznesu wartości etycznych,
 uczciwe wypełnianie zobowiązań,
 stosowanie przejrzystych praktyk biznesowych opartych na szacunku dla
pracowników i społeczności.
W jakikolwiek sposób by jednak nie definiować CSR (a możliwości w tym zakresie
jest wiele) zawsze sprowadza się ona do szczególnych umiejętności firmy w zakresie
kształtowania relacji z jej otoczeniem społecznym.
Możliwości zasobowe i kultura danej organizacji zwykle warunkują zakres i aktywność
podmiotu w tych działaniach. Spotkać więc można przedsiębiorstwa w różny sposób
podejmujące i włączające cele społeczne w proces swego zarządzania.
W jednym z bardziej popularnych podejść zaznacza się, że CSR można realizować w sposób
np.:35
 bierny - bierna strategia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa jest
realizowana poprzez brak reakcji na problemy społeczne. Przedsiębiorstwo
neutralizuje tylko sytuacje konfliktowe, które mogą mieć negatywny wpływ na
prowadzoną działalność. Organizacja przejawia upór, unika społecznej
odpowiedzialności. Traktuje ją jako narzuconą przez prawo, które interpretuje na
34 B. Rok, Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Akademia Rozwoju Filantropii,
Warszawa, 2004 s. 18.
35 J.Adamczyk, op. cit., s. 114

505
własną korzyść. Głównymi celami przedsiębiorstwa są cele ekonomiczne i ponosi ono
odpowiedzialność jedynie za maksymalizację zysków,
 reaktywny - reaktywna strategia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa
polega na reagowaniu na zmiany zachodzące w prawie i otoczeniu.
Przedsiębiorstwo przyjmuje i przestrzega przepisów prawnych. Organizacja
wywiązuje się z zobowiązań wobec interesariuszy, których interesy są zabezpieczone
prawnie (np. pracownicy, dostawcy, kredytodawcy, odbiorcy). Przedsiębiorstwo
dokonuje zmian pod wpływem nacisków społecznych,
 pro aktywny - proaktywna strategia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa
polega na inicjowaniu zmian i wpływaniu na zmianę otoczenia. Przedsiębiorstwo
reaguje na oczekiwania interesariuszy, zanim pojawią się problemy społeczne. W tym
celu bada ich oczekiwania i siłę próbując zachować równowagę pomiędzy interesami
różnych grup. Organizacja dąży do pozytywnych kontaktów z otoczeniem poprzez
przestrzeganie prawa i etyczne zachowanie. Przedsiębiorstwo wprowadza
innowacyjne rozwiązania, zmuszając konkurentów do wdrażania podobnych zmian,
 interaktywny - interaktywna strategia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa
polega na zharmonizowaniu celów przedsiębiorstwa z celami interesariuszy.
Przedsiębiorstwo i jego partnerzy społeczni szukają sposobów i form tworzenia
wartości. Przedsiębiorstwo realizuje społeczną odpowiedzialność w obszarze:
ekonomicznym, prawnym, ekologicznym, etycznym i filantropijnym.
Zgodnie zaś z bardziej wyrafinowanym ujęciem C.C. Waltona, wyróżnia się modele
CSR o charakterze36:
 surowym (zakładającym jedynie dążenie do maksymalizacji zysku zgodnie z
oczekiwaniami udziałowców/akcjonariuszy oraz realizowanie w stosunku do nich
odpowiedzialności. Na realizację pełnej koncepcji CSR nie ma w nim miejsca);
 rodzinnym (zakładającym, że głównym podmiotem zainteresowania
przedsiębiorstwa są pracownicy i to właśnie w stosunku do nich firma realizuje
jedynie społeczną odpowiedzialność);
 sprzedawcy (zakładającym skupianie uwagi przede wszystkim na klientach – ich
prawach, potrzebach, gustach, zainteresowaniach);
36 M. Rojek-Nowosielska, System i modele społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, [w:] Z. Pisz (red.), Społeczna odpowiedzialność
przedsiębiorstw, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 5 (1205), Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, Wrocław, 2008 s. 72-74

506
 inwestycyjnym (zakładającym, że najważniejsze dla firmy jest przetrwanie na
konkurencyjnym rynku, a działania społeczne mogą być ważnym narzędziem, a
nawet inwestycją niezbędną w realizacji tego celu);
 obywatelskim (zakładającym, że przedsiębiorstwo zdaje sobie sprawę, że
funkcjonując w społeczeństwie generuje zyski, ale również może doprowadzić do
zniszczenia środowiska czy też wywołać negatywne konsekwencje społeczne. Jako
świadomy obywatel i uczestnik życia społecznego bez przymusu podejmuje więc
działania niwelujące negatywne skutki prowadzonej działalności gospodarczej);
 artystycznym (zakładającym, że przedsiębiorstwo zdając sobie sprawę ze swojej siły i
zasięgu oddziaływania, czuje się zobowiązane do tworzenia lepszych warunków
życia społecznego, stąd świadomie wpływa na rozwój kultury i cywilizacji).
Wspomniane powyżej zróżnicowane zachowania społecznie odpowiedzialne, jak
wskazują wyniki wieloletnich badań np. G. Hofstede, F. Trompenaarsa, S.H, Schwartza, T.
Parsons’a, E.T. Hall’a, R.D Lewis’a, R.R. Gesteland’a i wielu innych wynikają zwykle z
konkretnych wymiarów i cech kultury organizacyjnej podmiotów. Przeprowadzone analizy
literaturowe pozwoliły wyodrębnić wymiary kulturowe najistotniejsze dla powodzenia w
kluczowych obszarach CSR. Zestawienie ich prezentuje tabela 16.5.
Tabela 16.5 Zestawienie wymiarów kulturowych warunkujących (niesprzyjających i
sprzyjających) działalność społecznie odpowiedzialną organizacji
Obszary społecznej
odpowiedzialności organizacji
Wymiary niesprzyjające CSR
Wymiary sprzyjające CSR
Relacje z pracownikami
Indywidualizm
Uniwersalizm
Indywidualistyczny wzrost
Męskość
Pro transakcyjność
Powściągliwość
Monochronizm
Samorozwój
Nonkonformizm
Ograniczone kontakty
Reaktywność
Wewnątrzsterowność
Wycinkowość
Kolektywizm
Partykularyzm
Transcendentyzm(opiekuńczość)
Kobiecość
Pro partnerskość
Emocjonalność
Polichronizm(multiaktywność)
Inwestowanie w rozwój
Konformizm
Otwartość na kontakty
Pro aktywność
Zewnątrzsterowność
Całościowość
Relacje z partnerami biznesowymi
(klientami, dostawcami,
konkurentami itp.)
Nonkonformizm
Męskość
Ograniczone kontakty
Podejmowanie ryzyka
Wewnątrzsterowność
Indywidualizm
Pro transakcyjność
Powściągliwość
Monochronizm
Indywidualistyczny wzrost
Konformizm
Kobiecość
Otwartość na kontakty
Unikanie niepewności
Zewnątrzsterowność
Kolektywizm
Pro partnerskość
Emocjonalność
Polichronizm(multiaktywność)
Transcendentyzm(opiekuńczość)
Stosunek do środowiska naturalnego
Ingerowanie w przyrodę
Swobodny rozwój przyrody

507
Wycinkowość
Nonkonformizm
Wewnątrzsterowność
Uniwersalizm
Reaktywność
Monochronizm
Całościowość
Konformizm
Zewnątrzsterowność
Partykularyzm
Pro aktywność
Polichronizm (multiaktywność)
Podejście do filantropii
Reaktywność
Indywidualistyczny wzrost
Nonkonformizm
Męskość
Monochronizm
Powściągliwość
Wewnątrzsterowność
Pro aktywność
Transcendentyzm(opiekuńczość)
Konformizm
Kobiecość
Polichronizm (multiaktywność)
Emocjonalność
Zewnątrzsterowność
Podejście do etyki
Wycinkowość
Reaktywność
Otwartość na zmiany
Orientacja krótkoterminowa
Indywidualistyczny wzrost
Całościowość
Proaktywność
Konserwatyzm
Orientacja długoterminowa
Transcendentyzm(opiekuńczość)
Postrzeganie prawa
Otwartość na zmiany
Podejmowanie ryzyka
Reaktywność
Orientacja krótkookresowa
Monochronizm
Protransakcyjność
Uniwersalizm
Konserwatyzm
Unikanie niepewności
Proaktywność
Orientacja długookresowa
Polichronizm (multiaktywność)
Propartnerskość
Partykularyzm
Podejście do rozwoju firmy
Orientacja krótkookresowa
Analiza
Ograniczone kontakty zew.
Reaktywność
Uniwersalizm
Indywidualizm
Męskość
Podejmowanie ryzyka
Samorozwój
Orientacja długookresowa
Synteza
Otwartość na kontakty zew.
Proaktywność
Partykularyzm
Kolektywizm
Kobiecość
Unikanie niepewności
Inwestowanie w rozwój
Źródło: opracowanie na podstawie przeglądu literatury zagadnienia
Wydaje się, iż zidentyfikowanie w danej organizacji zachowań (bądź też braku
zachowań) i cech z ostatniej kolumny (3) tabeli 16 jest w stanie wiele powiedzieć o jej
kulturowych predyspozycjach do skutecznego praktykowania CSR. Traktując tą kolumnę
jako listę kontrolną CSR firmy, w których daje się zdiagnozować większość z wymienionych
tam pozycji można uznać jako te o kulturze prospołecznej, te zaś, w których wymienionych
cech w większości brakuje (czyli przeważają u nich wskazania z kolumny (2) to organizacje o
kulturze tradycyjnej. Po przedsiębiorstwach z pierwszej grupy można zatem spodziewać się
większego altruizmu, otwartości na współpracę, partnerstwa, etyczności, transparentności,
dbałości o pracowników, środowisko naturalne i potrzeby interesariuszy. Druga grupa firm to
zaś partnerzy skupieni głównie na sobie, samodzielni, zarządzani twardą ręką w celu
realizacji krótkookresowych zysków dla swych właścicieli. Jak widać, nawet to proste
narzędzie daje menedżerom wsparcie w rozeznaniu wielu sytuacji biznesowych
prowadzonych w warunkach różnorodności kulturowych. Pomaga podjąć decyzję z kim
decydować się na współpracę, a z kim lepiej tego nie robić. Pomaga też zrozumieć z kim

508
mamy np. szanse na partnerstwo, etykę, wsparcie, a od kogo takich zachowań spodziewać
raczej się nie należy.
W zakresie działań społecznie odpowiedzialnych firmy mogą funkcjonować na dwóch
płaszczyznach – wewnętrznej i zewnętrznej. Według założeń idei CSR, są one tak samo
ważne, a gwarancją pełnego sukcesu przedsiębiorstwa jest realizacja działań z zakresu obu
powyższych wymiarów (patrz tabela 16.6).
Tabela 16.6. Formy społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa
Sfera wewnętrzna CSR
Sfera zewnętrzna CSR
Dobrobyt pracowników:
opieka medyczna, pomoc w spłaceniu wierzytelności,
urlopy zdrowotne, odprawy dla odchodzących
Warunki pracy
podwyższenie standardów najbliższego otoczenia
stanowiska pracy, świadczenia socjalne powyżej
obowiązujących norm
Projektowanie zadań pracowniczych
zwiększanie raczej satysfakcji pracowników niż
efektywności ekonomicznej
Środowisko naturalne
redukcja zanieczyszczeń powyżej obowiązujących norm
(nawet jeżeli konkurencja tego nie czyni), oszczędność
energii Produkty
uwzględnienie niebezpieczeństw wynikających z
nieostrożnego używania produktów przez konsumentów
Rynek i marketing
nie sprzedawanie na pewnych rynkach, standardy reklamy
Dostawcy
uczciwe zasady handlowe, czarna lista dostawców
Zatrudnienie
pozytywna dyskryminacja faworyzująca mniejszość,
podtrzymywanie zatrudnienia
Aktywność społeczna
sponsorowanie lokalnych przedsięwzięć
Źródło: A. Lewicka – Strzałecka, Etyczne standardy firm i pracowników, IFiS PAN, Warszawa 1999r., s. 57
Model społecznej odpowiedzialności, przedstawiony przez A.B. Carrolla, wyodrębnia
ponadto, wykorzystując specyfikę piramidy potrzeb Maslowa, cztery obszary
odpowiedzialności. Pierwszy obszar – najważniejszy – to obszar odpowiedzialności
ekonomicznej, następny to prawny i etyczny. Odpowiedzialność filantropijna zajmuje
ostatnie miejsce, ale jest najbardziej widoczna. Według autora podstawą społecznej
odpowiedzialności jest zyskowność przedsiębiorstwa. Inne obszary odpowiedzialności
powstają wtedy, kiedy jest osiągana efektywność ekonomiczna37 (patrz tabela 16.7).
Tabela 16.7. Model i obszary społecznej odpowiedzialności według A.B. Carrolla
Rodzaje odpowiedzialności
Społeczne oczekiwania
Przykłady
Ekonomiczna
wymagana
- maksymalizacja zysków
- minimalizacja kosztów
- podejmowanie mądrych decyzji
Prawna
wymagana
przestrzeganie prawa w zakresie:
37 J. Adamczyk, dz. cyt., s. 40– 46.

509
- ochrony środowiska
- prawa pracy
- ochrony praw konsumenta
- zobowiązań biznesowych
Etyczna
oczekiwana
- programy etyczne
- unikanie niewłaściwych zachowań
- etyczne przywództwo
- przestrzeganie norm etycznych
Filantropijna
pożądana
- programy wspierające społeczeństwo (edukację)
- działalność charytatywna
- zaangażowanie w sprawy społeczności lokalnej
- wolontariat pracowniczy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Rybak, Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność
przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 29–30.
Jak każda z koncepcji, tak i społeczna odpowiedzialność biznesu oparta jest na zbiorze
różnych zasad oraz reguł. Prawie każdy uczony i organizacja działająca w tym obszarze
tworzy własne zbiory zasad. Podstawowe, zostały ujęte w standardzie AA1000. Standard ten
wykorzystywany jest przy audycie społecznym i etycznym. Składa się on z trzech części:
założeń ramowych, normy zapewnienia i normy zaangażowania interesariuszy. Wg niego
główne zasady, zgodnie z którymi powinno funkcjonować przedsiębiorstwo uznawane za
społecznie odpowiedzialne to zasady ujęte w tabeli 16.8.
Tabela 16.8. Zasady CSR
zasada reagowania
mówiąca o odpowiedzialności za działania, ale też i za zaniechanie działań, prowadzenie
procesu decyzyjnego a także rozmów z interesariuszami w kwestii realizacji planów
strategicznych oraz spełniania oczekiwań,
zasada transparentności
podkreślająca konieczność upublicznienia i prezentowania w sposób zrozumiały dla
interesariuszy sprawozdań z prowadzonych działań,
zasada zgodności
która polega na prowadzeniu działalności stosując założenia polityki organizacyjnej a także
dobrych praktyk w kwestii raportowania oraz informacji o wynikach.
zasada
odpowiedzialności,
obliczalności
(accountability)
organizacja obliczalna to taka, na którą można liczyć, która odpowiada za siebie, za swoje
działania i ewentualne zaniechanie działań, jest gotowa ponieść konsekwencje. To organizacja,
która spełnia kryteria przeźroczystości i zgodności z deklarowanymi normami,
zasada uczestnictwa
(inclusivity)
oznacza, że na każdym etapie audytu organizacja uwzględnia potrzeby i oczekiwania
poszczególnych grup interesariuszy, czyli tych, którzy wpływają na działalność danej
organizacji, jak również tych, na których ta organizacja oddziałuje,
zasada zupełności
(completeness)
oznacza, że uwzględniane są wszystkie obszary działania organizacji, możliwości jej
różnorodnego wpływu. Wyraźnie też określa się powody, dla których – na jakimś etapie analizy
– nie uwzględnia się określonych sfer działania
zasada wymierności
(materiality)
oznacza gotowość do poddawania wymiernej ocenie wszystkich, ważnych z punktu widzenia
poszczególnych grup interesariuszy, informacji i sfer działania
zasada regularności
(regularity)
określa konieczność przyjęcia harmonogramu czasowego, systematyczności poddawania się
ocenie, adekwatnie do potrzeb i oczekiwań
zasada zapewnienia
jakości (quality
assurance)
w tym celu zazwyczaj organizacja zwraca się do zewnętrznego audytora lub niezależnej grupy
eksperckiej,
zasada dostępności
(assessibility)
zakłada znajdowanie najbardziej skutecznych kanałów komunikacji, tak by niezbędna
informacja mogła zawsze dotrzeć do tych, którzy jej poszukują
zasada porównywalności
(comparability)
oznacza możliwość dokonywania porównań pomiędzy kolejnymi raportami tej samej
organizacji (np. poprzez każdorazowe odnoszenie się do wcześniej stawianych celów), a także
porównań pomiędzy różnymi organizacjami w tej samej lub nawet różnej branży
zasada wiarygodności
(reliability)
zapewnienia, że wszystkie fakty, oceny, pomiary są przedstawione z należytą starannością
i uczciwie,
zasada istotności
(relevance)
podkreśla wagę, jaką przywiązuje się do ocen i informacji udostępnianych przez organizację
wobec sfer opiniotwórczych,

510
zasada zrozumiałości
(understandability)
oznacza, że poszczególne dane są przedstawiane w taki sposób, że mogą służyć do oceny
mocnych i słabych stron organizacji dokonywanej nawet przez tych, którzy nie mają fachowego
przygotowania w tej dziedzinie
zasada kompleksowości
(embeddedness)
oznacza, że proces zbierania danych, dokonywania ocen i przedstawiania wyników jest na stałe
„wmontowany” w system strategicznego zarządzania organizacją,
zasada ciągłej poprawy
(continous improvement)
oznacza gotowość do wdrażania wyników analizy strategicznej w cyklicznym procesie
planowania, wyznaczania nowych celów i podejmowania kolejnych działań doskonalących,
określania procedur, dokumentacji, ponownego wdrażania, kontroli, podejmowania działań
korygujących, monitorowania realizacji itp.
Źródło: opracowanie na podstawie: B. Rok, Audyt etyczny według reguły AA1000 jako narzędzie
edukacji menedżerskiej, w: W. Gasparski, A. Lewicka – Strzałecka (red.), Etyka w biznesie jako przedmiot
nauczania, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa
2001, s. 75; J. Adamczyk, op.cit. s. 166-167
Poza tym Keith Davis zauważył, że istnieje „żelazne prawo odpowiedzialności
stwierdzające, iż ci, którzy w długim okresie nie korzystają ze swojej władzy w sposób
uznany przez społeczeństwo za odpowiedzialny, z czasem prawdopodobnie ją utracą”.
W interesie własnym organizacji leży świadomość jej społecznej odpowiedzialności albo
przynajmniej reagowanie na siły społeczne.38
Inną „złotą regułę” sformułował W. Grunwald. Dotyczy ona etycznego prowadzenia
działalności gospodarczej oraz roli menedżera.
Kierownictwo przedsiębiorstwa w oparciu o tą regułę powinno kierować się:39
 zasadą maksymalnej użyteczności – funkcjonować tak, by uzyskać maksymalny
efekt albo wywołać jak najmniejsze szkody,
 opiniami ekspertów – funkcjonować tak, by w oczach ekspertów to co robimy
zostało uznane za sprawiedliwe oraz prawidłowe,
 testem opinii społecznej – funkcjonować tak, by we własnym sumieniu być
przekonanym, iż reprezentowane przez nas stanowisko przez opinię publiczną będzie
uznane za usprawiedliwione.
Warto także w toku przygotowań do wdrażania działań w przedsiębiorstwie CSR
prześledzić także Globalne Zasady Sulivana, Wytyczne Global Compact oraz Zasady
prowadzenia działalności gospodarczej przyjęte podczas okrągłego stołu z Caux (wytyczne co
do postępowania wobec interesariuszy)40.
38 J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert, Kierowanie, PWE, Warszawa 1999, s. 115
39 W. Gasparski, J. Dietl, (red.) Etyka biznesu w działaniu. Doświadczenia i perspektywy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.
199 – 200
40 Więcej patrz: M. Rojek –Nowosielska, Kształtowanie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, Wyd. Akademii Ekonomicznej we
Wrocławiu, Wrocław, 2006, s. 52-56

511
Odpowiedzialny biznes, to ogromny potencjał dla każdej organizacji, który zapewnia
podstawy skutecznego nią zarządzania, uwzględniając zarówno kwestie finansowe,
środowiskowe i społeczne. Działania te wyróżniają firmę wśród innych, wspierają
opracowywanie produktów i procesów innowacyjnych, otwierają nowe rynki, przyciągają i
pomagają utrzymać najlepszych pracowników, redukują ryzyko wystąpienia problemów
prawnych, zmniejszają koszty ubezpieczeń, przyczyniają się do zmniejszenia zużycia energii i
zredukowania ilości odpadów, wyróżniają firmę wśród konkurencji, poprawiają jej wizerunek
wśród udziałowców i społeczeństwa, wreszcie zapewniają wyższą jakość życia41.
W długofalowej perspektywie CSR według Forum Odpowiedzialnego Biznesu
powoduje:
- wzrost zainteresowania inwestorów – kredytodawcy są bardziej zainteresowani
współpracą z odpowiedzialnymi firmami, które oprócz dobrych wyników finansowych
zarządzane w sposób przejrzysty, odpowiedzialnie budują swój wizerunek i dobre
relacje z otoczeniem. Dla wielu inwestorów wiarygodność finansowa firmy jest wprost
uzależniona od jej wiarygodności społecznej;
- zwiększenie lojalności konsumentów i interesariuszy - wzrost świadomości
społecznej konsumentów powoduje, iż w swoich wyborach kierują się oni coraz
częściej zaufaniem do danej firmy i jej wizerunkiem. Rosnąca grupa konsumentów
zwraca ponadto uwagę na „ekologiczność” produktu lub usługi, przestrzeganie zasad
społecznej odpowiedzialności w procesie jego wytworzenia oraz ogólną reputację
firmy;
- poprawę relacji ze społecznością i władzami lokalnymi - udział firmy w życiu
społeczności lokalnej, podejmowanie długofalowych i wymiernych inwestycji
społecznych, ułatwia jej sprawne i bezkonfliktowe funkcjonowanie. Społeczna
odpowiedzialność umożliwia jej trwałe zakorzenienie się w społeczności i pozyskanie
przychylności jej mieszkańców, a także zdobycie zaufania władz samorządowych;
- wzrost konkurencyjności - wprowadzanie zasad odpowiedzialnego biznesu to
jeden z atutów, dzięki którym firmy zdobywają przewagę konkurencyjną. Dla polskich
firm przejrzysta polityka CSR może być jednym ze sposobów budowania swojej
pozycji na rynkach światowych, gdzie oczekiwania dotyczące spełniania standardów
odpowiedzialnego biznesu są bardziej oczywiste;
41 D. Hitchcock, M. Willard, The Business Guide to Sustainability: Practical Strategiesand Tools for Organizations, 2007, s. 3-5.

512
- podnoszenie poziomu kultury organizacyjnej firmy - poprzez podejmowanie
wyzwań społecznej odpowiedzialności firma podnosi swoje standardy postępowania
wobec interesariuszy (pracowników, kontrahentów, klientów), a przez to unika kosztów
„złego partnerstwa”. Zmiany te wpływają na kształtowanie kultury organizacyjnej
firmy opartej na zaufaniu, odpowiedzialności i przejrzystości dla wszystkich
zainteresowanych.
- kształtowanie pozytywnego wizerunku firmy wśród pracowników - społeczna
odpowiedzialność firmy stanowi jeden z elementów pozafinansowego motywowania
pracowników. Dzięki kodeksom etycznym, programom społecznym, dbałości o
środowisko, wizerunek firmy w oczach pracownika ulega poprawie. Pracownicy z
większym uznaniem odnoszą się do funkcjonowania firmy widząc, iż część jej
aktywności skierowana jest na rozwiązywanie istotnych – również dla nich –
problemów społecznych;
- pozyskanie i utrzymanie najlepszych pracowników - gdy poprawie ulega
wizerunek firmy i rośnie do niej zaufanie wśród pracowników, to zwiększa się również
atrakcyjność firmy na rynku pracy, co pozwala przyciągnąć nowych i zatrzymać
najlepszych pracowników.42
Przy czym włączenie Społecznej Odpowiedzialności Biznesu do strategii i codziennych
działań firmy nie jest dla niej zwykle obciążeniem, przeciwnie – zachęca i ułatwia
zaangażowanie się w procesy innowacyjne, które wyznaczają i będą jeszcze długo wyznaczać
kierunki rozwoju biznesu na świecie. Zasady SOB i zrównoważonego rozwoju powinny więc
stawać się etycznym mottem każdej przedsiębiorczej organizacji, która postrzega ludzi, świat
i zyski jako spójną całość. Odpowiedzialne prowadzenie biznesu jest bowiem dziś coraz
bardziej skutecznym sposobem na budowanie przewagi konkurencyjnej firmy na rynku.
16.3. Narzędzia realizacji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw
Prowadzenie biznesu bez uwzględnienia społecznych skutków podejmowanych
działań należy uznać za inicjatywy nieetyczne, krótkowzroczne i nie gwarantujące szans na
sukces. W krajach rozwiniętych gospodarczo dominuje pogląd, iż „celem firmy jest
przysparzanie korzyści wszystkim grupom społecznym,…, nawet wówczas, gdy mogłoby to
42 Wyniki badań Forum Odpowiedzialnego Biznesu, www.fob.org.pl

513
oznaczać zmniejszenie zysków krótkookresowych”43. Na podstawie przeglądu literatury
opracowano schemat ilustrujący pięć najistotniejszych kierunków44 działań w obszarze
prowadzenia SOB. Sfery te skupiają w swych charakterystycznych domenach różnorodne
narzędzia służące realizacji celów polityki CSR. Dobór adekwatnych instrumentów jest
kwestią skomplikowaną, gdyż istnieją między nimi istotne różnice w możliwości
zastosowania, skuteczności i efektach oddziaływania.
Podstawowymi determinantami doboru narzędzi SOB są:
 wielkość podmiotu gospodarczego (mikro / małe /średnie / duże przedsiębiorstwo);
 zasięg i obszar funkcjonowania firmy, rodzaj branży i typ prowadzonej działalności;
 misja firmy;
 zasoby finansowe i kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa;
 oczekiwania i potrzeby otoczenia przedsiębiorstwa;
 typ i poziom szkodliwości powodowany przez funkcjonowanie przedsiębiorstwa;
 wiedza i umiejętności osób odpowiedzialnych za prowadzenie inicjatyw CSR / SOB;
Za przedsiębiorstwa odpowiedzialne społecznie w obszarze produkcji i ochrony
środowiska naturalnego możemy uznać te, które realizując swą działalność biznesową,
zwracają szczególną uwagę na aspekty wskazane w poniższej ilustracji.
Proces produkcyjny
Zakup
surowców RecyclingTransport
● Regularne płatności
● Przejrzyste zasady przetargów
● Tworzenie produktów wysokiej jakości
● Tworzenie zdrowych produktów
● Redukcja zużycia surowców
naturalnych
● Redukcja emisji gazów cieplarnianych i
odpadów
● Znakowanie społeczne i ekoznakowanie
● Planowanie tras dostaw
● Optymalizacja załadunku
● Utrzymanie dobrego stanu technicznego
pojazdów
● Dbałość warunki pracy kierowców
● Bezpieczna utylizacja odpadów
● Skup zużytych produktów lub opakowań
● Edukacja proekologiczna pracowników
● Segregacja i ponowne użycie zużytych
produktów
● Ponowne użycie odpadów
poprodukcyjnych
NARZĘDZIA CSR - OBSZAR PRODUKCJI I ŚRODOWISKA NATURALNEGO
Domeny
Narzędzia i instrumenty
Rys. 16. 2 Narzędzia realizacji CSR w obszarze produkcji i środowiska naturalnego
Źródło: Opracowanie własne
43 D. Kopycińska, Koncepcja społecznej odpowiedzialności firmy – poezja teorii i prozy życia, [w] W. Gasparski (red.), J. Dietl (red.), Etyka
biznesu w działaniu. Doświadczenia i perspektywy, PWN, Warszawa 2001, s. 187
44 1 - Produkcja i środowisko, 2 - Zatrudnienie (pracownicy), 3 - Korporacja, 4 - Interesariusze, 5 - Partnerstwo biznesowe

514
Bliższa charakterystyka każdego ze wskazanych narzędzi i instrumentów, została
zawarta w tabeli 16.9.
Tabela 16. 9 Narzędzia realizacji polityki odpowiedzialności społecznej w obszarze produkcji
i ochrony środowiska naturalnego
ZAKUP SUROWCÓW
Regularne
dokonywanie
płatności
Podmioty gospodarcze pozostające w związkach współpracy, są zwykle powiązane
skomplikowaną siecią zależności. Brak terminowej płatności jednego z kontrahentów
może spowodować sytuację, w której firma - wierzyciel sama nie będzie mogła
zrealizować własnych płatności (np. wypłacić wynagrodzenia swoim pracownikom).
Stosowanie
przejrzystych
zasad
przetargów i
uczciwe
traktowanie
kontrahentów
Przeprowadzenie w prawidłowy sposób postępowania przetargowego wiąże się z:
 wydłużeniem czasu realizacji danego przedsięwzięcia;
 koniecznością zaangażowania dodatkowych środków i zasobów (np. wyznaczenie
pracowników odpowiedzialnych za obsługę przetargu);
 niemożnością odgórnego ustalenia (wyboru) podmiotu odpowiedzialnego za
realizację danego przedsięwzięcia45.
Przetargi dają możliwość nawiązania współpracy z rzetelnymi kontrahentami, a także
do budowy związków partnerstwa biznesowego opartych na wzajemnym zaufaniu.
PROCES PRODUKCYJNY
Tworzenie
zdrowych
produktów
W wąskim ujęciu, polega na wykorzystywaniu w procesie produkcyjnym surowców i
półproduktów sprawdzonej jakości, nie zawierających zanieczyszczeń i substancji
szkodliwych (np. metale ciężkie, związki ołowiu, rtęć). Unikanie stosowania
nadmiernej ilości sztucznych konserwantów i ulepszaczy (aromaty, barwniki). W
ujęciu szerszym, można tu zaliczyć również właściwe oznakowanie, zamieszczenie
instrukcji użycia oraz wyposażenie w elementy zabezpieczające przed przypadkowym
użyciem przez osoby do tego nieuprawnione (np. specjalny mechanizm utrudniający
małym dzieciom otworzenie pojemnika z lekiem).
Tworzenie
produktów
wysokiej
jakości
Wiąże się z gotowością do poniesienia dodatkowych kosztów i nakładów na
zastosowanie zaawansowanych materiałów i metod produkcyjnych. W efekcie
tworzone są dobra, wytrzymalsze, trwalsze i lepsze, a więc wystarczające
konsumentowi na dłużej. W wyniku wydłużenia cyklu życia produktu mniejsza ilość
zużytych wyrobów trafia na wysypiska śmieci.
Redukcja
zużycia
surowców
naturalnych
Surowce naturalne są dobrem skończonym (o określonej ilości w skali całego świata),
mniej lub bardziej dostępnym, w zależności od geograficznej lokalizacji.
Przykładowo, dostęp do wody pitnej jest o wiele gorszy w krajach Afrykańskich, niż
w państwach Europy. Nieodpowiedzialnością jest zatem nierozważne rozporządzanie
surowcami naturalnymi, nadmierna ich konsumpcja, a także brak długofalowego
myślenia o racjonalnym sposobie ich zużywania i odtwarzania.
Redukcja ilości
wytwarzanych
Odpadów
Redukcja
emisji gazów
cieplarnianych
i odpadów
Powstające w trakcie cyklu produkcyjnego różnorodnych dóbr odpady w znacznym
stopniu pogarszają stan środowiska naturalnego. Firmy świadomie społeczne powinny
podejmować działania optymalizujące ilość generowanych odpadów, a także działania
związane z recyclingiem.46
Wiążąca się z działalnością przemysłową człowieka emisja gazów cieplarnianych (np.
para wodna, dwutlenek węgla, metan, freon,…) oddziałuje na zmiany klimatu.
Powszechnie uważa się, że gazy te przyczyniają się do wzrostu
średniej temperatury na powierzchni Ziemi. Wszelkie inicjatywy zachęcające
koncerny produkcyjne do wdrożenia działań ograniczających emisję szkodliwych
związków są niezwykle cenne.
45 zakładając, że specyfikacja przetargowa nie zostanie spreparowana predestynując danego oferenta np. poprzez daleko idące zaostrzenie
kryteriów dostępu do przetargu lub wyśrubowanie wymagań szczegółowych.
46 O słuszności tych kroków może świadczyć odkrycie dokonane przez Charlesa Moora. Ekolog ten odnalazł w głębinach Oceanu
Spokojnego, samoczynnie uformowane przez prądy morskie, podwodne wysypisko śmieci o szacowanej masie równej sześć milionów ton!!!
czytaj więcej w: A. Budo, Największe wysypisko śmieci na świecie, artykuł w National Geographic Polska, 17 listopad 2009, wersja
elektroniczna dostępna pod adresem http://www.national-geographic.pl/aktualnosci/pokaz/najwieksze-wysypisko-smieci-na-swiecie

515
Znakowanie
społeczne i
ekoznakowanie
produktów
Eko-znaki47 to informacja dla odbiorcy, że towar został wyprodukowany z
dochowaniem wszelkich zasad i przepisów dotyczących ochrony środowiska, i jest dla
niego przyjazny. Produkt powstał bez nadmiernego wykorzystania zasobów
naturalnych i ludzkich oraz innych nadużyć. Eko-znaki umieszcza się na
opakowaniach lub etykietach produktów spełniających specyficzne wymogi, określone
przez fundatora, lub prawnego właściciela znaku.
TRANSPORT
Planowanie
tras dostaw
oraz
optymalizacja
załadunku
To narzędzia łączące korzyści ekonomiczne z mniejszym obciążeniem środowiska
naturalnego dzięki redukcji emisji spalin, hałasu, a także obniżenia ryzyka wypadków
w trakcie transportu. Dzięki nowoczesnym systemom logistycznym, i strategicznemu
rozmieszczeniu centrów przeładunkowych możliwe jest optymalne zaplanowanie tras i
załadunku tak, aby jednorazowo można było obsłużyć wielu klientów skupionych na
danym obszarze. Dodatkową korzyścią jest skrócenie długości tras oraz czasu dostaw.
Pozwala to na możliwość rezygnacji z wykorzystania chłodziarek podczas transportu,
a więc redukcja zużycia freonu i emisji szkodliwych substancji.
Dobry stan
techniczny
pojazdów
dostawczych
Nowoczesne park maszynowy i pojazdy (lub ich używane odpowiedniki, ale z
zachowanym wysokim stanem technicznym) rzadko ulegają awariom mogącym
stanowić zagrożenie dla środowiska. Poza tym silniki nowej generacji zużywają mniej
paliwa (energii) wydzielając przy tym mniej substancji szkodliwych.
Bezpieczeństwo
i sprzyjające
warunki pracy
kierowców
Chodzi o to, aby kierowcy wykonując swoje zadania nie byli zmuszani do łamania
przepisów drogowych (przekraczanie: dozwolonej prędkości, czasu pracy bez
odpoczynku, dopuszczalnej masy załadunkowej, etc.) i przyczyniania się tym samym
do wzrostu niebezpieczeństwa nastąpienia wypadków.
RECYCLING
Skup zużytych
produktów lub
opakowań
Istnieje wiele produktów, które można zmodyfikować, przetworzyć i ponownie użyć
(np. opakowania szklane), lub które wymagają specjalistycznej wiedzy i metod
utylizacji (np. zużyte baterie, azbest).
Bezpieczna
utylizacja
Utylizacja polega na wykorzystaniu odpadów przemysłowych i/lub zużytych
produktów do ponownego przerobu i produkcji z nich czegoś nowego. Proces ten
wymaga zapewnienia bezpiecznych warunków oraz zastosowania zaawansowanych
metod opartych o specjalistyczną wiedzę. Utylizacja ma szczególne znaczenie w
przypadku różnorodnych substancji chemicznych (np. produkcja kosmetyków,
farmaceutyków, paliw, barwników, nawozów, pestycydów,…). Utylizacja znajduje
również zastosowanie w przypadku produkcji drobnych dóbr użytkowych na skalę
masową (np. baterie, termometry rtęciowe, plastikowe opakowania,…).
Edukacja
proekologiczna
Pomysłów na edukowanie proekologiczne jest tak dużo, jak wiele jest firm je
realizujących. Najczęściej stosowane są programy recyclingowe dotyczące artykułów
biurowych, zachęcanie do udziału w lokalnych programach na rzecz ochrony
środowiska (np. dzień sadzenia drzew, dzień bez samochodu), zachęcanie do
ograniczenia zużycia wody i energii elektrycznej, czy wydawanie wewnętrznych
broszurek o tematyce ekologicznej.
Segregacja i
ponowne
użycie
odpadów
produkcyjnych
lub zużytych
produktów
Segregacja odpadów poprodukcyjnych (i/lub zużytych produktów) to ich podział
według rodzaju materiału z jakiego zostały wykonane. Proces ten pozwala na
oddzielenie materiałów nadających się do ponownego użycia, czyli utylizacji i
recyclingu48.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeglądu literatury przedmiotu i bazy wiedzy Forum
Odpowiedzialnego Biznesu m.in. M. Włodarczyk (red.), Ekologia to czysty biznes…, Fundacja Partnerstwo dla
Środowiska, Kraków 2010, J. Kronenberg (red.), T. Bergier (red.), Wyzwania zrównoważonego rozwoju w
Polsce, Fundacja Sendzimira i Centrum Rozwiązań Systemowych, Wrocław 2010
47 Eko-księga, Ekologia w Twoim mieście - http://akcjasegregacja.pl/strona-3145-ekoznaki.html
48 W Polsce wytwarza się ok. 135 milionów ton odpadów rocznie, w tym 124 milionów ton odpadów przemysłowych

516
Kolejną sferą społecznej odpowiedzialności firm jest obszar zatrudnienia. Za
przedsiębiorstwa odpowiedzialne możemy uznać te, które realizując swą działalność
biznesową, zwracają szczególną uwagę na aspekty wskazane na rysunku 16.4. Bliższą ich
charakterystykę przedstawia tabela 16.10.
NARZĘDZIA CSR - OBSZAR ZATRUDNIENIA
Warunki miejsca
pracy
Dobrobyt
pracowników PozostałeRozwój kadr
● Uczciwa i godna płaca
● Przestrzeganie czasu pracy
● Równe szanse i różnorodność w miejscu pracy
● Ergonomiczność stanowisk pracy
● Bezpieczeństwo w miejscu pracy
● Redukcja czynników stresogennych
● Komfortowe warunki pracy (temperatura,
światło, kubatura i metraż)
● Redukcja emisji hałasu i innych szkodliwych
czynników
● Finansowanie kursów i szkoleń
● Rozbudowana ścieżka kariery
● Promocja zachowań prozdrowotnych,
proaktywnych
● Wprowadzenie możliwości indywidualnego
rozwoju
● Program wspierający rodziny
● Umożliwienie zaangażowania pracowników w
rozwój firmy
● Program wsparcia początkujących (coaching,
mentoring)
● Programy motywacyjne i system benefitów
● Dialog z pracownikami, przekazywanie
informacji
● Badanie opinii pracowników
● Stałość i dogodność formy zatrudnienia
Narzędzia i instrumentyDomeny
Rysunek 16. 3 Schemat domen i narzędzi realizacji SOB / CSR w obszarze zatrudnienia
Źródło: Opracowanie własne
Tabela 16. 10 Narzędzia CSR w obszarze zatrudnienia
DOBROBYT PRACOWNIKÓW
Uczciwa, godna
płaca i systemy
motywacyjne
Oferowane wynagrodzenie zasadnicze, nawet na stanowiskach szeregowych,
powinno spełniać przesłanki płacy godziwej, i być na poziomie wyższym od płacy
minimalnej.49
Równe szanse i
różnorodność w
miejscu pracy
(zarządzanie
różnorodnością)50
Wykorzystanie strategii zarządzania personelem opierającej się na przekonaniu, że
różnorodność51 personelu może stać się źródłem korzyści biznesowych.
Stosowanie rozwiązań mających na celu promowanie równości w miejscu pracy
(równość kobiet i mężczyzn, równość osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych)
oraz zachowania równości pomiędzy życiem zawodowym i prywatnym.
Badanie opinii
pracowników oraz
informowanie i
dialog z
pracownikami
Wykorzystując różnorodne kanały informowania i prowadzenia dialogu z
pracownikami (kontakt bezpośredni, intranet, broszury informacyjne) firma buduje
sprawny mechanizm skutecznego zarządzania potencjałem różnorodności
personelu. W efekcie możliwe jest uzyskanie wysokiej efektywności pracy
zespołów, ich zaangażowania i identyfikacji z firmą, a także pobudzenie
innowacyjności i kreatywnego myślenia. Sprawnie funkcjonujący system
komunikacji spełnia także rolę systemu wczesnego ostrzegania i wykrywania
wszelkich potencjalnych problemów.
49 Tematyka ta została szeroko opisana w Rozdziale 12 Metody i narzędzia motywowania personelu.
50 Więcej patrz: M. Rożkowska – Śliż, Różnorodność – źródło efektywności i innowacji (Forum Odpowiedzialnego Biznesu,
http://odpowiedzialnybiznes.pl/pl/baza-wiedzy/publikacje/artykuly.html?id=2676)
51 aspekty tj. wiek, płeć, rasa, narodowość, orientacja seksualna, zdolności fizyczne i psychiczne, religia, doświadczenie zawodowe, styl
pracy, styl komunikacji, wykształcenie, status rodzinny, miejsce zamieszkania, pozycja w organizacji

517
Dogodna forma i
stałość
zatrudnienia
Oferowanie elastycznych form i programów zatrudnienia wypracowanych w
drodze indywidualnych porozumień i negocjacji. Działania te wspomagają politykę
stałości zatrudnienia i redukcji rotacji pracowniczej. Najpopularniejszymi formami
elastycznego zatrudnienia są: zatrudnienie na niepełny etat, telepraca (praca z
domu, praca zdalna), zadaniowy czas pracy, indywidualny rozkład czasu pracy,
obniżenie dziennego wymiaru czasu pracy.
WARUNKI MIEJSCA PRACY
Bezpieczne miejsce
pracy
Redukcja emisji
hałasu i
oddziaływania
innych czynników
szkodliwych dla
zdrowia
Redukcja
czynników
stresogennych i
poziomu stresu
pracowniczego
Firmy odpowiedzialne społecznie realizują działania nadprogramowe52,
dobrowolnie angażując w tym celu dodatkowe środki finansowe. Najczęściej są to
działania tj.:
 organizacja szkoleń i prowadzenie profilaktycznych badań lekarskich;
 wyposażenie pracowników w środki ochrony indywidualnej (okulary
ochronne, słuchawki, ubiór roboczy);
 zakup nowoczesnych maszyn i urządzeń cechujących się mniejszą emisja
hałasu, drgań, spalin i substancji niebezpiecznych;
 dbałość o dobry stan techniczny urządzeń i narzędzi oraz systemów
wpływających na bezpieczeństwo pracy;
 wdrożenie specjalnych procedur (np. symulacje ewakuacji i postępowania w
razie wypadku);
 przeprowadzanie okresowych audytów zewnętrznych.
Podobnie kształtuje się polityka firm w kwestii redukcji oddziaływania czynników
szkodliwych dla zdrowia, w tym czynników stresogennych. W tym celu angażuje
się dodatkowe środki finansowe na:
 prowadzenie szkoleń z zarządzania i organizacji pracy i czasu pracy, technik
relaksacyjnych, technik radzenia sobie ze stresem i w sytuacjach
kryzysowych, etc.;
 tworzenie przestrzeni socjalnej i relaksacyjnej w miejscu pracy;
Ergonomia
stanowisk oraz
dogodne warunki
pracy tj.
oświetlenie,
temperatura,
kubatura i metraż
pomieszczeń
Firmy społecznie odpowiedzialne zapewniają swym pracownikom właściwe i
zdrowe warunki pracy, zwracając uwagę na takie aspekty jak zapewnienie:
 odpowiedniego wyposażenia i umeblowania stanowisk pracowniczych
(wygodne fotele ergonomiczne, właściwa wysokość i odległość ustawienia
monitora od oczu, wózki zapobiegające przenoszeniu zbyt dużych ciężarów);
 właściwego natężenia oświetlenia (moc i barwa światła);
 właściwej temperatury i wilgotności powietrza;
 możliwie przestronnych, klimatyzowanych pomieszczeń z odpowiednia
zorganizowaną przestrzenią (kubatura i metraż).
ROZWÓJ KADR
Finansowanie
kursów i szkoleń
Wprowadzenie
możliwości
indywidualnego
rozwoju
kompetencji i
samorealizacji
Regularnie organizowane szkolenia pozwalają firmie ulepszyć jej potencjał
kadrowy. Sprawiają, iż personel zwiększa swoją pomysłowość, innowacyjność,
zyskuje nowe spojrzenie na wykonywane dotychczas rutynowo zadania, jest
zdolny dostrzegać różnorodne perspektywy. Ponadto, finansowanie szkoleń często
prowadzi do redukcji kosztów na skutek zmniejszenia rotacji kadr i zahamowania
odpływu wartościowych, utalentowanych i doświadczonych pracowników.
Przedsiębiorstwo nie ponosi kosztów związanych z obsługą procesu rekrutacji,
szkoleń wstępnych i wdrożenia nowych, niedoświadczonych pracowników.
Różnorodne
wyzwania
Rozbudowana
ścieżka kariery,
możliwość awansu
pionowego i
poziomego.
Przedsiębiorstwa odpowiedzialne społecznie przygotowują swoich pracowników
do stopniowego przejmowania coraz bardziej wymagających zadań. W tym celu,
oprócz szkoleń, stosują systemy rozbudowanej ścieżki kariery. Pozwalają one
pracownikowi awansować zarówno pionowo, jak i w kierunku poziomym. W ten
sposób otwiera się pracownikom możliwości pozyskania nowych kwalifikacji i
umiejętności, dotychczas dla nich nieosiągalnych. W efekcie przedsiębiorstwo
inwestuje w zaufanych ludzi, którzy zdążyli już zaznajomić się z firmą oraz
zasadami jej działania.
52 Zapewnienie bezpieczeństwa w miejscu pracy poprzez dochowanie wszelkich procedur związanych z realizacją przepisów BHP, PPOŻ,
SANEPID wpisuje się w zakres podstawowych obowiązków pracodawcy.

518
Promocja
zachowań
prozdrowotnych,
proekologicznych i
aktywizujących
fizycznie
To grupa inicjatyw zachęcająca pracowników do postępowania według
określonych wzorców, korzystnie wpływających na kondycję i zdrowie fizyczne
człowieka, lub stan środowiska naturalnego. Działania te zwykle organizowane są
w postaci imprez i ciekawych wydarzeń urozmaicających standardowy dzień
pracy. Przykład często idzie „z góry”, czyli od przełożonych, którzy osobiście
biorą udział w przedsięwzięciach.
POZOSTAŁE
Umożliwienie
zaangażowania
pracowników w
rozwój firmy
Firmy społecznie odpowiedzialne wsłuchują się w głos i opinie swoich
pracowników np. Danone prowadzi program „Program działań naprawczych”.
Dzięki badaniom ankietowym i dialogowi z pracownikami (również niższych
szczebli) możliwe było wprowadzenie wielu usprawnień. Wdrożono rozwiązania
przyjazne rodzicom, poprawiono efektywność pracy w obszarze IT, wprowadzono
inicjatywy pozytywnie wpływające na zrównoważenie życia prywatnego z
obowiązkami zawodowymi. Ponadto projekt przyczynił się do opracowania
kompleksowej strategii biznesowego działania firmy uwzględniającej informacje
uzyskane od szeregowych pracowników, którzy często dostrzegali to, co umykało
doradcom zewnętrznym.
Program rodzinny
Działania na rzecz ułatwiania godzenia życia zawodowego z prywatnym
przyczyniają się do zwiększenia zatrudnienia kobiet w firmie, zwiększenia udziału
kobiet na stanowiskach kierowniczych oraz podniesienia średniej wieku osób
pracujących w firmie, a tym samym zwiększenia różnorodności, innowacyjności i
efektywności pracy zespołów. Innym bardzo istotnym aspektem społecznym jest
to, że program taki rozwiązuje dylemat „kariera czy dziecko” i przyczynia się w
pewnym stopniu do zmniejszenia wpływu problemu niżu demograficznego.
Wspieranie
początkujących
(mentoring i
coaching)
Mentoring polega na kreowaniu sytuacji, w których starszy, bardziej doświadczony
pracownik udziela rad. Demonstrowane przez niego zachowania stanowią wzorzec
do naśladowania, wspomagając w ten sposób rozwój kompetencji osoby uczącej
się. W przypadku coachingu mamy do czynienia z bardziej partnerską relacją.
Podczas doskonalenia kwalifikacji uczeń i trener pozostają w relacjach typu
partner-partner, a nie uczeń – mistrz. Oba procesy wydatnie przyczyniają się do
redukcji stresu pracowniczego.
Wolontariat
pracowniczy53
Jest to korporacyjna (biznesowa) odmiana wolontariatu, czyli bezpłatnego,
dobrowolnego i świadomego działania na rzecz innych osób, wykraczająca poza
więzi rodzinne i przyjacielskie. Pracownicy w czasie pracy pełnią rolę
wolontariuszy korporacyjnych reprezentujących pracodawcę, pozostając z firmą w
stosunku służbowym. Odpowiedzialność za działania i postawy wolontariuszy
bierze na siebie firma, licząc w zamian na poprawę wizerunku. Zasady realizacji
wolontariatu pracowniczego zwykle są skodyfikowane i ujęte w ramy
organizacyjne.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeglądu literatury przedmiotu i bazy wiedzy Forum
Odpowiedzialnego Biznesu, m. in. I. Kuraszko, Sz. Augustyniak, 15 polskich przykładów społecznej
odpowiedzialności biznesu, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009, B. Rok, Odpowiedzialny biznes
w nieodpowiedzialnym świecie, wyd. Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce, Forum Odpowiedzialnego
Biznesu, Warszawa 2004, Publikacja PKPP Lewiatan Flexicurity Nowe Podejście do Pracy – Dobre Praktyki,
Warszawa 2011
Trzecia, sfera społecznej odpowiedzialności biznesu wiąże się z wymiarem
korporacyjnym. Za podmioty odpowiedzialne możemy uznać te, które realizując swą
działalność gospodarczą, zwracają szczególną uwagę na aspekty wskazane na rysunku 16. 5.
53 Więcej patrz : K. Lorecka, Wolontariat pracowniczy w praktyce, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploracji – PIB,
Warszawa 2011

519
Etyka
Prawo Filantropia
NARZĘDZIA CSR - OBSZAR KORPORACYJNY
● Przeciwdziałanie korupcji
● Kodeksy i standardy postępowania
● Przeciwdziałanie mobbingowi
● Sponsoring, granty i wsparcie
finansowe
● Działalność charytatywna
Inicjatywy w uzupełnianiu i
poprawianiu obowiązującego stanu
prawnego
● Przeciwdziałanie lobbingowi
● Przeciwdziałanie pracy nieletnich
● Etyczne praktyki badawcze
● Działalność zgodna z moralnością i
obyczajami
● Mecenat i zaangażowanie w
wolontariat
● Tworzenie fundacji
Narzędzia i instrumentyDomeny
Zarządzanie
● Kodeks dobrych praktyk
● Nadzór korporacyjny
● Stosowanie zasady
transparentności działań
● Zarządzanie ryzykiem
● Realizacja polityki
zrównoważonego rozwoju
Rysunek 16. 4 Schemat domen i narzędzi realizacji SOB / CSR w obszarze korporacyjnym
Źródło: Opracowanie własne
Uproszczoną, charakterystykę każdego instrumentów przedstawia tabela 16.11.
Tabela 16.11 Narzędzia realizacji polityki CSR w obszarze korporacyjnym
PRAWO
Inicjatywy w
poprawianiu i
uzupełnianiu
obowiązującego
prawa
To działania mające na celu poprawę różnorodnych regulacji, a także praw i
obowiązków. Należy je uznać za przejaw troski o wspólne dobro, czyli za oznakę
zrozumienia i realizacji celów CSR. Mogą to być inicjatywy ustawodawcze, ale
również apele do administracji o zajęcie stanowiska w danej kwestii.
ETYKA
Kodeksy etyczne
i standardy
postępowania
Posiadanie i stosowanie kodeksów świadczy o systemowym podejściu do
zarządzania organizacją, oraz jest potwierdzeniem, że firma przestrzega wysokich
standardów etycznych. Dokumentacja ta zwykle ma formę pisemną, określającą
zbiór przekonań, norm etycznego zachowania i wartości cenionych w firmie. Dzięki
kodeksom i standardom postępowania:
1) menadżerowie i pracownicy znają stawiane im oczekiwania w stosunku do etyki
zachowania (jak mają postępować);
2) nowi pracownicy mogą łatwiej i szybciej poznać organizację i zacząć się z nią
utożsamiać;
3) dostawcy i klienci otrzymują sygnał, że mogą oczekiwać od firmy właściwego
postępowania.
Etyczne
praktyki
badawcze
Firmy społecznie odpowiedzialne respektują regulacje określające czym są i jak w
praktyce wykonuje się praktyki badawcze. Pojęcie to należy rozumieć możliwie
szeroko, zaliczając tu kwestie:
 etyki zawodowej (m. in. nie stosowanie zbyt zawiłych metod analitycznych
mogących wprowadzić w błąd, uczciwe prezentowanie wyników i danych);
 ochrony respondentów (m. in. ochrona danych osobowych);
 ochrony klientów (m. in. poszanowanie tajemnicy handlowej);
 ochrony praw zwierząt (m. in. nie testowanie produktów na zwierzętach).
Przeciwdziałanie
korupcji
Organizacje i firmy odpowiedzialne społecznie, oprócz unikania w trakcie swej
działalności sytuacji korupcjogennych, powinny zgłaszać stosownym organom
wszelkie uzasadnione podejrzenia możliwości popełnienia przestępstwa korupcji.
Innym obszarem aktywności anty korupcyjnej jest prowadzenie akcji edukacyjnych,
kampanii społecznych i happeningów naświetlających tą problematykę.

520
Przeciwdziałanie
mobbingowi54
Pojęcie to zostało określone w Kodeksie Pracy w artykule 943 §2. W firmach
społecznie odpowiedzialnych funkcjonują specjalne kodeksy i procedury skutecznie
redukujące możliwość zaistnienia praktyk prześladowania w miejscu pracy.
Przeciwdziałanie
pracy
nieletnich55
Odpowiedzialne społecznie podmioty gospodarcze z całą stanowczością powinny
sprzeciwiać się procederowi zatrudniania nieletnich. Niestety częstokroć korzyści
ekonomiczne przeważają nad poczuciem moralności i etyczności.
Działalność
zgodna z
moralnością i
obyczajami56
W firmach społecznie odpowiedzialnych przywiązuje się dużą wagę do eliminacji
możliwości wystąpienia sytuacji, w której pracownik wykonując obowiązki
służbowe byłby zmuszony postąpić wbrew normom. W tym celu ustanawia się
kodeksy etyczne, regulaminy, instrukcje, bądź inne formy precyzujące prawa i
obowiązki, zarówno pracownika, jak i pracodawcy.
ZARZĄDZANIE
Nadzór
korporacyjny
Jest to zespół mechanizmów wykorzystywanych do kontrolowania i koordynowania
zachowań różnych udziałowców, mających własne (bywa że rozbieżne) interesy,
którzy współdziałają z kadrą zarządzającą w celu efektywnej realizacji stawianych
przed spółką zadań. System nadzoru korporacyjnego służy zapewnieniu właściwej
równowagi pomiędzy interesami wszystkich podmiotów zaangażowanych w
funkcjonowanie korporacji: inwestorów, menedżerów, pracowników, dostawców,
klientów, społeczności lokalnych itp. Zasady nadzoru korporacyjnego formułują
szereg tzw. dobrych praktyk, do ochrony praw akcjonariuszy mniejszościowych i
poszanowanie praw interesariuszy, po transparentność informacyjną. Działania te
służą przejrzystości zasad stabilizacji funkcjonowania korporacji.
Kodeks dobrych
praktyk57
Jest to narzędzie niemalże tożsame z kodeksem etycznym i standardami
postępowania. Różnica polega na dużo większym stopniu indywidualizacji
obowiązujących w organizacji zasad, reguł, przepisów, praw i obowiązków. Może
zdarzyć się, iż aspekty opisane w kodeksie dobrych praktyk będą wykraczać poza te
aspekty, które możemy zakwalifikować jako etyczne.
Transparentność
Stanowi formę gwarancji dla jej klientów, że przedsiębiorstwo działa w sposób
odpowiedzialny. Wysoka przejrzystość i szerokie informowanie konsumentów o
podejmowanych działaniach wspomaga proces budowy pozytywnego wizerunku
firmy, przyczynia się do nawiązania bardziej partnerskich związków z klientami, a
także zwiększa rozpoznawalność firmy i jej oferty. Jednym z najbardziej
efektywnych narzędzi służących promocji działalności firmy, jako organizacji
transparentnej jest współcześnie Internet (portale internetowe, fora, blogi, konta
społecznościowe).
Zarządzanie
ryzykiem
Są to instrukcje wskazujące jak kreować optymalne warunki, w których firma osiąga
ponadprzeciętne zyski przy coraz niższym poziomie niepewności podejmowanych
działań i decyzji. Skuteczne zarządzanie ryzykiem polega na dążeniu do
ograniczenia największych i najczęściej występujących zagrożeń, przy jednoczesnej
maksymalizacji zachowań zmierzających do wykorzystania dostępnych szans.
54 Mobbing oznacza prześladowanie podwładnego lub współpracownika w miejscu pracy. Są to wszelkie działania, polegające na
uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną samoocenę przydatności zawodowej,
powodujące poniżenie lub ośmieszenie, odizolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników. Osobą dopuszczającą się
mobbingu nie musi być pracodawca, lecz może to być przełożony lub współpracownik.
55 Zapisy regulujące pracę osób młodocianych (między 16 a 18 rokiem życia) są ujęte w Kodeksie Pracy w artykułach 190 ÷ 200. Zgodnie z
tymi regulacjami osoby takie mogą wykonywać pracę zarobkową, pod warunkiem, że jest to praca o charakterze ”pracy lekkiej”. Artykuł
190 §2 wyraźnie wskazuje natomiast, iż zabronione jest zatrudnianie osób, które nie ukończyły 16 roku życia. Celem tego zapisu jest
ochrona nieletnich, i umożliwienie im uzyskanie wykształcenia. W krajach gdzie podobne przepisy nie obowiązują bardzo często zdarza się,
iż dzieci są zmuszane do pracy, bywa że nawet niewolniczej. Przykładem mogą być kraje Afryki lub Indie, gdzie widok pracującego 6 czy 8
latka nie jest niczym niezwykłym.
56 W najprostszym ujęciu moralność rozgranicza to co jest dobre, od tego co złe. Jest to zbiór norm moralnych, czyli zasad mogących
przyjąć postać nakazów lub zakazów związanych z funkcjonującym w danym społeczeństwie systemem filozoficznym (światopogląd) i
religijnym (np. chrześcijanizm, islam, buddyzm). Normy obyczajowe (obyczajowość) odpowiadają natomiast na dwa zasadnicze pytania -
„co wypada robić” i „czego nie wypada robić”. U osoby łamiącej normy moralne powinno pojawić się uczucie winy (wewnętrzny konflikt
psychiczny), zaś łamaniu norm obyczajowych powinno towarzyszyć poczucie wstydu.
57 Przykładowy wpis z kodeksu dobrych praktyk CFA Institute (organizacja non-profit zrzeszająca prywatnych inwestorów -
www.cfainstitute.org) brzmi: „Członkowie i Kandydaci zobowiązani są do lojalności wobec swoich klientów oraz muszą działać z
zachowaniem należytej staranności, jak również dokonywać rozważnych osądów. Członkowie i Kandydaci muszą działać na korzyść swoich
klientów oraz stawiać interes swoich klientów przed interesem pracodawcy i swoim własnym.”

521
Zrównoważony
rozwój
Idea ta bazuje na stwierdzeniu że „na obecnym poziomie cywilizacyjnym możliwy
jest rozwój zrównoważony, to jest taki rozwój, w którym potrzeby obecnego
pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich
zaspokojenie”58. Model ten zakłada budowanie świadomie ukształtowanych relacji
pomiędzy wzrostem gospodarczym, dbałością o środowisko naturalne (ograniczanie
szkodliwego wpływu produkcji i konsumpcji), dbałością o spójność społeczną oraz
zdrowiem człowieka.
FILANTROPIA
Sponsoring,
granty i
wsparcie
finansowe
Działalność
charytatywna
Mecenat i
zaangażowanie
w wolontariat
Prowadzenie (wspieranie) działalności charytatywnej opiera się na przekazywaniu
darowizn lub innych form pomocy (np. prowadzenie zbiórek żywności) w
odpowiedzi na prośby organizacji społecznych, bądź osób indywidualnych. W
przypadku działań charytatywnych przedsiębiorstw:59
 dominują działania w interesie wspierania określonych dziedzin życia;
 dominują cele ogólnospołeczne;
 brak jest świadczeń wzajemnych (wspierany nie jest zobowiązany w żaden
sposób zadośćuczynić wspierającemu);
 istnieje dyskretne, ciche wspieranie;
 nazwa firmy nie jest eksponowana;
 działanie jest spowodowane motywami altruistycznymi.
Sponsoring różni się od typowych działań charytatywnych, gdyż w zamian za fakt
wspierania różnych dziedzin życia sponsorujący oczekuje zaprezentowania w
korzystnym świetle swojego wizerunku (upowszechnienie nazwy, firmy, znaku
towarowego, etc.), co ma być pomocne w osiągnięciu celów marketingowych.
Działalność sponsoringowa zwykle umocowana jest umową zawartą w formie
pisemnej. Uwzględnia ona wzajemne zobowiązania sponsora i sponsorowanego.
Sponsoring najczęściej dotyczy takich dziedzin jak: finansowanie aktywności
sportowca lub kształcenia stypendysty oraz organizacji wydarzenia kulturalnego, np.
koncertu lub zawodów sportowych.
Mecenat polega na świadczeniach wzajemnych między przedsiębiorstwem
(mecenasem), a wspieraną instytucją lub utalentowaną osobą. Główną sferą działań
mecenatu pozostaje niezmiennie kultura i sztuka, dawniej wspierane przez
arystokrację (średniowiecze), państwo (XIX i XX wiek), a obecnie również przez
różnorodne instytucje prywatne i podmioty gospodarcze. Mecenatu nie należy
mylić ze sponsoringiem, gdyż są nie są to pojęcia tożsame, które można stosować
zamiennie. Trzy główne różnice polegają na:60
 istotą mecenatu jest bezinteresowność i altruistyczne motywy działania
mecenasa, prowadzone w celu przysporzenia korzyści beneficjentom;
 mecenas zwykle wspiera partnera pozostając nieujawnionym, lub nie eksponuje
tego faktu dążąc do zdobycia rozgłosu, popularności i rozpowszechnienia znaku
firmowego lub nazwy;
 mecenat nie jest działaniem prowadzonym w sposób zorganizowany i
systematyczny, przeważnie nie spisuje się żadnych umów pomiędzy
mecenasem, a sponsorowanym.
Tworzenie
własnych
fundacji
Stworzenie własnych fundacji lub wydzielenia w strukturze organizacyjnej
specjalistycznej komórki zadaniowej skupiającej swoją uwagę na podejmowaniu i
prowadzeniu działań o charakterze charytatywnym. Ten sposób realizacji CSR
wymaga większego zaangażowania i zwykle jest kosztowniejszy dla organizacji, ale
przekłada się w znacznie większym stopniu na poprawę wizerunku. Dodatkowo
firma ma pełną kontrolę nad tym jak przeznaczone środki finansowe (lub pomoc w
innej postaci) jest wykorzystywana, do jakich beneficjentów jest adresowana oraz na
jakie zapotrzebowanie i prośby potrzebujących odpowiada.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeglądu literatury przedmiotu i bazy wiedzy Forum
Odpowiedzialnego Biznesu m.in. T. Gasiński, S. Pijanowski, Zarządzanie ryzykiem w procesie zrównoważonego
rozwoju biznesu, Publikacja elektroniczna przygotowana na zlecenie Ministerstwa Gospodarki
58 Cyt. za raportem Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju
59 J. Adamczyk, Społeczna odpowiedzialność biznesu, PWE, Warszawa 2009, s. 146
60 Tamże, s. 157

522
Za przedsiębiorstwa odpowiedzialne społecznie w obszarze grup interesariuszy
organizacji możemy uznać te, które realizując swą działalność biznesową, zwracają
szczególną uwagę na aspekty wskazane na rysunku 16. 6 i opisane w tabeli 16.12.
NARZĘDZIA CSR - OBSZAR GRUP INTERESARIUSZY
Społeczeństwo i
społeczności lokalne InstytucjeAkcjonariusze
● Zaangażowanie w lokalną działalność
społeczną
● Wsparcie lokalnej przedsiębiorczości
● Analiza ryzyka inwestycyjnego
● Rzetelne informacje i raporty finansowe
● Prowadzenie działalności wg
zrównoważonego modelu biznesowego
● Inwestycje społecznie odpowiedzialne
● Finansowanie, przygotowanie i
realizacja różnorodnych kampanii
społecznych
● Współpraca z ośrodkami badawczymi i
instytucjami naukowymi
● Współpraca z rządem i organami
państwowymi
● Współpraca z organizacjami
pozarządowymi
● Transfer technologii
Narzędzia i instrumentyDomeny
● Raportowanie społeczne
● Edukacja społeczeństwa
Rysunek 16. 5 Schemat domen i narzędzi realizacji SOB / CSR w obszarze interesariuszy
Źródło: Opracowanie własne
Tabela 16.12 Narzędzia realizacji CSR w obszarze grup interesariuszy organizacji
SPOŁECZEŃSTWO I SPOŁECZNOŚCI LOKALNE
Raportowanie
społeczne
Raportowanie polega na okresowej publikacji dokumentacji integrujące informacje
ekonomiczne, społeczne, środowiskowe i etyczne na temat firmy i jej
działalności. Jest to wyraz dążenia firmy do przejrzystości działań
i odpowiedzialności rozumianej jako wywiązanie się z obowiązku informacyjnego
wobec interesariuszy organizacji, wyjaśnienia im podjętych działań i decyzji, za
które firma ponosi odpowiedzialność. W przeciwieństwie do broszury reklamowej
firmy, raport nie jest reklamą instytucjonalną organizacji, gdyż pokazuje on
zarówno osiągnięcia jak i potknięcia firmy w danym okresie. Dzięki zbalansowanej
informacji możliwe jest polepszenie wizerunku, a także zaufania i
wiarygodności wśród interesariuszy.
Finansowanie,
przygotowanie i
realizacja
różnorodnych
kampanii
społecznych
Są to inicjatywy wykorzystujące media jako środek przekazu i skierowane na
zmianę postaw lub zachowań określonej grupy ludzi. Zwykle realizacja kampanii
społecznej angażuje wiele podmiotów jednocześnie, umożliwiając im różnorodne
formy uczestnictwa: pomoc finansową, rzeczową, lub świadczenie usług. Z
kampanią społeczną nie wiąże się sprzedaż produktów czy usług
uczestniczących w niej podmiotów gospodarczych. Jedynym celem akcji jest
zwrócenie uwagi na dany problem społeczny wykorzystując doświadczenie
marketingowe firm i udzielane przez nie wsparcie finansowe, bądź materialne.
Edukacja
społeczeństwa
Podmioty społecznie odpowiedzialne dążą do podejmowania inicjatyw korzystnie
wpływających na poziom świadomości i zrozumienia istoty i fundamentów polityki
CSR oraz jej praktycznych aspektów, a także kwestii bardziej ogólnych, np.
promujących znaczenie edukacji w życiu człowieka . W tym celu organizowane są
konferencje, szkolenia, debaty, konkursy, warsztaty, kampanie społeczne i inne
inicjatywy.

523
Zaangażowanie w
lokalną działalność
społeczną
Wsparcie rozwoju
lokalnej
przedsiębiorczości
Przyczynianie się do inicjowania i długoterminowego wspierania wartościowych
działań podejmowanych przez społeczność lokalną. Wywierają tym samym
pozytywny wpływ na budzenie świadomości społecznej wokół istotnego problemu
lub grupy problemów. Do obszarów zainteresowania najczęściej należą: edukacja,
bezrobocie, ochrona zdrowia, ochrona środowiska. Angażując się w tego typu
działalność firmy dążą do wzrostu akceptacji swojej działalności i poprawy
wizerunku.
AKCJONARIUSZE
Inwestycje
społecznie
odpowiedzialne
Odpowiedzialne inwestowanie (ang. Socially Responsible Investing, SRI) to
strategia inwestowania finansowych środków indywidualnych lub należących do
instytucji, która w równym stopniu dąży do maksymalizacji zysku, co do
osiągnięcia dobra społecznego. Inwestorzy społecznie odpowiedzialni w swoich
decyzjach inwestycyjnych uwzględniają aspekty związane ze środowiskiem,
społeczeństwem i ładem korporacyjnym.
Rzetelne
informacje
ekonomiczne i
raporty finansowe
Firmy społecznie odpowiedzialne hołdują zasadzie rzetelnego informowania i
raportowania finansowego, nawet w sytuacji gdy dane podlegające upublicznieniu
nie są optymistyczne. Wychodzą bowiem z założenia, że w długiej perspektywie
czasowej nawet niekorzystna, ale prawdziwa informacja, jest informacją lepszą od
informacji korzystnej, ale mającej niewiele wspólnego z rzeczywistością. Tą złotą
zasadę potwierdza maksyma „na zaufanie trzeba pracować bardzo długo, za to
utracić je można momentalnie”.
Prowadzenie
działalności wg
zrównoważonego
modelu
biznesowego
Analiza ryzyka
inwestycyjnego
Firma posiadająca zrównoważony model biznesowy buduje swój portfel
inwestycyjny z zachowaniem rozsądku i równowagi. Jej aktywa to proporcjonalna
mieszanka inwestycji o wysokim stopniu ryzyka dających szansę na generację
dużych, ale niepewnych zysków, opcji zrównoważonych oraz inwestycji
bezpiecznych, czyli dających w długim horyzoncie czasowym gwarantowany, ale
niski zysk (bardzo mała stopa zwrotu).
Naturalnie w celu prowadzenia skutecznego i efektywnego zrównoważonego
modelu biznesu konieczna jest biegłość w stosowaniu technik analizy ryzyka
inwestycyjnego. Analiza ta powinna uwzględniać nie tylko czynniki (wskaźniki)
ekonomiczne, ale również kwestie społeczne, etyczne i środowiskowe.
POZOSTAŁE
Transfer
technologii
Współpraca z
instytucjami
badawczymi i
ośrodkami nauki
Współcześnie firmy osiągają przewagę konkurencyjną dzięki innowacyjnym
rozwiązaniom w sferze produktów, usług, procesów czy zarządzania. Łącząc te
sfery z coraz bardziej powszechnymi działaniami w obszarze CSR – zagadnieniom
zrównoważonego rozwoju i społecznej odpowiedzialności, w zasięgu pojawiają się
jeszcze bardziej innowacyjne i pożyteczne rozwiązania61.
Współpraca z
państwem, rządem
i organizacjami
rządowymi
Współpraca z
organizacjami
pozarządowymi i
lokalnymi
partnerami
Wiele działań społecznie odpowiedzialnych nie mogłoby zostać prawidłowo
zrealizowanych, gdyby nie były one prowadzone z wykorzystaniem współpracy i
współdziałania z partnerami społecznymi z otoczenia lokalnego (fundacje i
stowarzyszenia) i/lub z instytucjami państwowymi (np. Regionalne Centra Pomocy
Społecznej, Domy Dziecka, …). Współpraca może odbywać się na różnorodnych
płaszczyznach i z wykorzystaniem wielu narzędzi, przykładowo jeden z partnerów
posiada wiedzę na temat jakiegoś problemu społecznego i sposobach na jego
rozwiązanie, drugi środki materialne niezbędne do wdrożenia właściwych działań,
trzeci zaś doświadczenie w organizacji i koordynacji wspólnych działań wielu
podmiotów jednocześnie.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeglądu literatury przedmiotu i bazy wiedzy Forum
Odpowiedzialnego Biznesu m.in. I. Kuraszko, Do raportu!, N. Ćwik, Kilka słów o CSR i innowacjach, J.
Reichel, Współpraca z organizacjami pozarządowymi elementem działań społecznie odpowiedzialnych. Wnioski
z badań,
61 Przykładem może być inicjatywa współpracy Telekomunikacji Polskiej S.A. i Instytutu Elektroniki Politechniki Łódzkiej.
Przyczyniła się ona do powstania innowacyjnego oprogramowania umożliwiającego sterowanie komputerem za pomocą mrugnięć
powiekami. Program „bLink” skierowany jest do osób, które ze względu na swoją niepełnosprawność nie miały lub miały w znacznym
stopniu ograniczoną możliwość korzystania z komputera i Internetu.

524
Za przedsiębiorstwa odpowiedzialne społecznie w ostatniej z omawianych sfer, tj.
obszarze partnerstwa biznesowego możemy uznać te, które realizując swą działalność
biznesową, zwracają szczególną uwagę na aspekty wskazane na rysunku 16.7.
NARZĘDZIA CSR - OBSZAR PARTNERSTWA BIZNESOWEGO
Klienci / KonsumenciDostawcy Konkurenci
● Regularna, rzetelna i przewidywalna
współpraca
● Audyt i kontrole u dostawców
● Udzielanie wsparcia, wspólne
rozwiązywanie problemów
● Dialog z konsumentem,
informowanie klienta, serwis
konsumencki lub infolinia
Promowanie partnerów
respektujących i stosujących polityki
CSR
● Edukowanie konsumenta
● Etyczna reklama i prawda
przekazu, odpowiedzialna reklama
kierowana do nieletnich
● Marketing zaangażowany
społeczny
● Uczciwa reklama bez czarnego PR
● Uczciwa konkurencja
● Poszanowanie praw własności,
praw patentowych i własności
intelektualnej
● Poszanowanie zasad rynkowych
Narzędzia i instrumentyDomeny
● Przestrzeganie zasad
Sprawiedliwego Handlu
Rysunek 16. 6 Schemat domen i narzędzi realizacji SOB / CSR w obszarze partnerstwa
biznesowego
Źródło: Opracowanie własne
Bliższą, charakterystykę każdego ze wskazanych narzędzi zawiera tabela 16.13.
Tabela 16.13 Narzędzia realizacji polityki odpowiedzialności społecznej w obszarze
partnerstwa biznesowego
DOSTAWCY, SPRZEDAWCY I POŚREDNICY
Regularna i
przewidywalna
współpraca
Rzetelna współpraca
Prowadzenie współpracy ze swymi dostawcami oraz odbiorcami w sposób
przewidywalny, regularny, transparentny, z wykorzystaniem jednolitych i
stałych zasad postępowania, co pozwala na nawiązanie długotrwałych,
partnerskich relacji.
Audyt i kontrole u
dostawców
Choć partnerzy biznesowi pozostający w dobrych relacjach powinni ufać sobie
nawzajem firmy społecznie odpowiedzialne nie są jednak zwolnione z
obowiązku kontrolowania swych partnerów, i bycia kontrolowanymi. Zabiegi
te zwiększają prawdopodobieństwo wykrycia wszelkich potencjalnych
zagrożeń i nieprawidłowości, zanim efekt ich oddziaływania stanie się
problematyczny. W efekcie polepszeniu ulega jakość produktu finalnego, jak
również doza zaufania klientów i odbiorców końcowych.
Udzielanie wsparcia
na realizację
programów rozwoju
oraz wspólne
rozwiązywanie
obszarów
problemowych
Partnerzy społecznie odpowiedzialni, pozostający w dobrych stosunkach są
gotowi na przygotowanie oraz wdrożenie wspólnych projektów naprawczych
i/lub rozwojowych. Wiąże się z tym gotowość do udzielenia wsparcia
różnorodnej postaci (zasoby kadrowe, finansowe, know-how i wiedza
techniczna, etc.).

525
Premiowanie
partnerów
respektujących i
stosujących polityki
CSR
Firma premiuje partnerów mających wdrożone systemy CSR. Działanie takie w
znacznym stopniu przyczynia się do popularyzacji koncepcji społecznej
odpowiedzialności, zrównoważonego rozwoju, i generalnie poprawie jakości
związków biznesowych.
KLIENCI I KONSUMENCI
Edukacja
konsumenta:
 zdrowe nawyki
 postawa
proekologiczna
 postawa
prospołeczna
Najczęściej stosowanym mechanizmem jest wkomponowanie w etykietę, bądź
opakowanie dodatkowych informacji kierowanych do odbiorcy produktu. Może
to być wspomniane wcześniej eko-znakowanie, ale równie często spotykane są
znacznie bardziej zaawansowane formy. Mogą to być np. :
 umożliwienie konsumentom dokonania świadomego wyboru dzięki
dostarczeniu w zrozumiały i czytelny sposób informacji (etykiety, spoty
TV, portale www) o:wartości energetycznej oraz zawartości składników
odżywczych produktu; szkodliwym wpływie produktu np. w przypadku
wyrobów tytoniowych, alkoholu, leków,
 współorganizowanie eventów i różnorodnych wydarzeń: sportowych,
kulturalnych, aktywizujących społecznie, propagujących wolontariat,
troskę o środowisko naturalne i segregację odpadów, promujących
różnorodne wartości tj. równouprawnienie, tolerancję rasową,…
Przestrzeganie zasad
Sprawiedliwego
Handlu
Edukowanie konsumentów o fakcie, że podejmując codzienne decyzje
zakupowe mają oni wpływ na losy osób oddalonych o tysiące kilometrów. Do
najpowszechniej promowanych założeń Sprawiedliwego Handlu należą:
 gwarancja ceny minimalnej dla rolników i producentów, która pozwala
planować i rozwijać działalność;
 zachęcanie importerów do podpisywania długoterminowych
kontraktów z dostawcami w celu zapewnienia stabilności dochodów
rolników i producentów;
 zmniejszanie roli pośredników w łańcuchu dostaw;
 nacisk na produkcję zrównoważoną, np. zakaz stosowania niektórych
pestycydów;
 nacisk na wysokie standardy pracy, np. zakaz pracy dzieci, możliwość
organizowania się z związki zawodowe.
Wyniki badań62 wskazują, że w Polsce niestety większość konsumentów nie
jest świadoma (lub nie zwraca uwagi) na kwestie związane z problematyką
Sprawiedliwego Handlu, jak również nie orientuje się jaki logotyp zawierają
produkty spełniające zasady tej polityki. W Polsce jest to ekoznak „Fairtrade”,
a w innych krajach równolegle funkcjonują odrębne grafiki.
Dialog z
konsumentem
Informowanie klienta
Serwis konsumencki
lub infolinia
Przekazywanie informacji o etycznym działaniu firmy i jej społecznym
zaangażowaniu jest nieocenione. Wizerunek wielu firm ucierpiał na skutek
niedostatecznego dialogu z konsumentami, bądź źle formowanych
komunikatów. W procesie porozumiewania się z klientami najczęściej
wykorzystuje się serwisy konsumenckie (Internet), telefoniczną infolinię lub
stanowiska bezpośredniej obsługi. Za przykład ilustrujący siłę oddziaływania
grup konsumentów można uznać bojkot63 produktów koncernu Coca-Cola i
Adidas w wyniku sponsorowania przez te firmy igrzysk olimpijskich w
Pekinie. W świadomości klientów działania te pośrednio stanowiły
przyzwolenie na dalsze łamanie praw człowieka w Chinach, czemu firmy
społecznie odpowiedzialne powinny się naturalnie ostro sprzeciwiać.
62 Więcej patrz: Raport Sprawiedliwy handel w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, Stowarzyszenie Konsumentów Polskich,
Warszawa 2010, (wersja elektroniczna dostępna na Forum Odpowiedzialnego Biznesu)
63 M. Karwacka, CSR-owa komunikacja z klientem…, artykuł dostępny na Forum Odpowiedzialnego Biznesu

526
Marketing
zaangażowany
społecznie
To działalność komercyjna firmy, uwzględniająca zarówno jej cele
marketingowe jak i potrzeby społeczne. Wykorzystywanie marketingu
zaangażowanego społecznie obliczone jest na jednoczesne wykreowanie
produktu, usługi lub wizerunku firmy i przyczynienie się do wygenerowania
korzyści dla wspieranej sprawy lub organizacji społecznej. Nie jest to więc
przejaw „czystej” filantropii, gdyż firma dąży równocześnie do realizacji swo-
ich celów marketingowych tj: wzrostu lojalności konsumentów, wzrostu
wrażliwości społecznej i motywacji pracowników, poprawy reputacji i
wizerunku społecznego, oraz wzrostu sprzedaży.
Prawda przekazu
Etyczna reklama i
stosowna forma
Reklamy kierowane
do dzieci i osób
nieletnich
Istotą reklamy uczciwej jest zachowanie równowagi i proporcji między tym co
prezentuje spot reklamowy, a stanem faktycznym. Reklama nie może
wprowadzać konsumenta w błąd, co znajduje potwierdzenie w prawodawstwie.
Formy przekazu reklamy oraz prezentowane w niej treści nie powinny naruszać
norm etycznych i obyczajowych. Zdarza się, że firmy celowo zlecają
opracowanie kampanii skandalizującej, uderzającej w jakiś temat tabu. Celem
takiego postępowania jest zwiększenie rozpoznawalności i „siły rażenia”
przekazu medialnego. Często koszty ewentualnych procesów sądowych są
wkalkulowane w budżet tego typu kampanii. Firmy społecznie odpowiedzialne,
świadome znaczenia wartości społecznych zdecydowanie powstrzymują się od
uczestnictwa w tego typu praktykach.
Specjalnym regulacjom podlega reklama kierowana do dzieci i osób nieletnich.
Odbiorcy ci nie dysponują w pełni rozwiniętymi mechanizmami interpretacji i
racjonalnego odbioru sterowanego przekazu jakim jest reklama. Oznacza to, że
w łatwiejszy sposób mogą ulec manipulacji i pojawieniu się chęci posiadania
czegoś co tak naprawdę nie jest im potrzebne. Ze względu na te aspekty firmy
społecznie odpowiedzialne dokładają starań, aby ich reklamy były możliwie
rzetelne i dostosowane poziomem do adresata.
KONKRENCI
Uczciwa reklama
Unikanie stosowania
praktyk Czarnego
PR
Firmy społecznie odpowiedzialne unikają wykorzystywania metod, działań
bądź posunięć propagandowych, o charakterze manipulacyjnym, prowadzących
do zdyskredytowania przeciwnika w oczach opinii publicznej. Czarny PR
zawiera niezwykle bogaty wachlarz możliwości, od przecieków prasowych (na
bazie prawdziwych lub sfabrykowanych faktów) stawiających konkurentów w
negatywnym świetle, aż po wykorzystywanie fałszywych raportów i analiz,
opracowywanych przez organizację na pozór niezależne.
Poszanowanie praw
własności, praw
patentowych i
własności
intelektualnej
Podmioty społecznie odpowiedzialne respektują i przestrzegają:64 prawo
własności, własność intelektualną oraz patenty.
Poszanowanie zasad
rynkowych i uczciwa
konkurencja
(przeciwdziałanie
stosowaniu cen
dumpingowych i
zmów kartelowych)
Istotne jest uwzględnienie w modelu biznesowym ryzyka złamania prawa
antymonopolowego, oraz wypracowanie stosownych mechanizmów
zabezpieczających firmę przed takimi działaniami. Kwestie te są niezwykle
istotne, gdyż podmioty którym udowodniono uczestnictwo w zmowach
cenowych (kartelowych) lub stosowanie cen dumpingowych (cen sprzedaży
poniżej kosztów wytworzenia) stają w następstwie przed poważnym kryzysem
biznesowym tracąc wizerunek i reputację oraz dodatkowo narażając się na
surowe sankcje i kary finansowe wymierzane przez instytucje regulujące lub
organy administracji państwowej.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeglądu literatury przedmiotu i bazy wiedzy Forum
Odpowiedzialnego Biznesu m.in. R. Sroka, Lekceważone zmowy cenowe, Stowarzyszenie Konsumentów
Polskich, Sprawiedliwy handel w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, Warszawa 2010
64 Prawo własności to jedno z najszerszych podstawowych praw rzeczowych, które upoważnia właściciela rzeczy do korzystania i
rozporządzania nią z wyłączeniem innych osób. Własność intelektualna to grupa monopoli prawnych, w skład której wchodzą wybrane
dobra niematerialne (prawo autorskie) oraz wybrane własności przemysłowe (znaki towarowe, wzory użytkowepatenty). Patent jest to prawo
do wyłącznego korzystania z wynalazku przez określony czas, w sposób zarobkowy (przemysłowy, handlowy, zawodowy) na terytorium
danego państwa lub państw, przyznane przez kompetentny organ państwowy, regionalny lub międzynarodowy.

527
Respektowanie i realizacja polityki społecznej odpowiedzialności biznesu na
zachodzie Europy oraz w USA to praktyki powszechne. W Polsce oraz innych krajach
rozwijających się zaobserwować można dopiero budzenie się świadomości konsumentów na
aspekty związane z CSR. Można przypuszczać, iż nastały czasy, w których narzędziom
realizacji polityki społecznej odpowiedzialności i zrównoważonego rozwoju należy poświęcić
więcej uwagi niż dotychczas. Pionierski wkład oraz duża aktywność w zakresie krzewienia
wiedzy o CSR w Polsce są szczególnie widoczne na Forum Odpowiedzialnego Biznesu
(www.odpowiedzialnybiznes.pl). Artykuły zawarte w bazie danych oraz elektroniczne
publikacje stanowią nieoceniony wkład w powstanie podrozdziału 16.3.
16.4. Bibliografia, literatura uzupełniająca i pytania sprawdzające
Literatura podstawowa
1. Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2009
2. Chryssides G. D., Kaler J.H. (red.) Wprowadzenie do etyki biznesu, PWN, Warszawa,
1999
3. Dietl J., Gasparski W. (red.), Etyka Biznesu, PWN, Warszawa, 2002
4. Paliwoda-Matiolańska A. Odpowiedzialność Społeczna w Procesie Zarządzania
Przedsiębiorstwem, C. H. Beck. Warszawa, 2009
5. Smith N. C., Lenssen G., Odpowiedzialność biznesu. Teoria i praktyka, Studio EMKA, 2009
6. Rojek –Nowosielska M., Kształtowanie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw,
Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław, 2006,
7. Zbiegień –Maciąg L., Etyka w biznesie, Centrum Kreowania Liderów, Kłudzienko, 1996
Literatura uzupełniająca
1. Bittner B. ,Stępień J. , Wprowadzenie do etyki zawodowej, Wyd. eMP3, Poznań 2000,
2. Grzegorzewska – Ramocka E., Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w
marketingu strategicznym, Wydawnictwo Politechniki Świętokrzyskiej, Kielce 2005,
3. Nogalski B., Ronkowski R., Współczesne przedsiębiorstwo, problemy funkcjonowania i
zatrudnienia, TNOiK, Toruń, 2007,
4. Pisz Z., Rojek-Nowosielska M. (red.) Społeczna odpowiedzialność organizacji. Perspektywa
badawcza i wyzwania praktyczne, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, 2010,
5. Pisz Z. (red.), Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Prace Naukowe Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, 5 (1205), Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Wrocław, 2008
6. Rok B. , Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Forum Odpowiedzialnego Biznesu,
2004,
7. Rok B. (red.),Więcej niż zysk czyli odpowiedzialny biznes. Programy strategie, standardy,
Odpowiedzialnego Biznesu, 2009
Pytania sprawdzające
1. Wyjaśnij rolę etyki i kodeksów etycznych w życiu człowieka i w zarządzaniu
organizacjami.

528
2. Jakich działań dotyczy kodeks etyczny menedżera, jakimi cechami moralnymi
powinien charakteryzować się współczesny menedżer?
3. Po czym poznać, że mamy do czynienia z firmą społecznie odpowiedzialną?
4. Omów podstawowe płaszczyzny działań społecznie odpowiedzialnych
przedsiębiorstw
5. Omów podstawowe korzyści wynikające z realizacji przez organizację koncepcji
społecznej odpowiedzialności biznesu.
6. Które z narzędzi CSR są Twoim zdaniem dziś najbardziej przydatne
przedsiębiorstwom? Uzasadnij odpowiedź.
7. Które z narzędzi CSR przynoszą Twoim zdaniem najwięcej korzyści pracownikom i
dlaczego?
8. Omów podstawowe narzędzia CSR oddziałujące na społeczeństwo i społeczności
lokalne.
16.5. Ćwiczenie: Świadomość i rozpoznawalność kampanii Społecznej
Odpowiedzialności Biznesu
Cel
Ćwiczenie ma za zadanie ustalić poziom świadomości i rozpoznawalności
obecnie prowadzonych lub niedawno zakończonych kampanii społecznych.
Grupy ćwiczeniowe będę rywalizować między sobą, starając się jak
najdokładniej scharakteryzować prezentowane kampanie społeczne,
uzupełniając tabelę 16.14.
Czas trwania
Czas trwania ćwiczenia jest zależny od liczby kampanii społecznych
prezentowanych na slajdach przez osobę prowadzącą zajęcia. Zaleca się
przeznaczyć między 5 a 10 minut na możliwość dokonania opisu
pojedynczego slajdu ilustrującego daną kampanię społeczną. Do czasu
trwania ćwiczenia należy również doliczyć etap sprawdzania poprawności
rozpoznania kampanii przez zespoły projektowe. Sugeruje się w tym celu
zarezerwować podobny przedział czasowy, jak ten który przysługiwał na
wykonanie opisów. Przykładowo na ćwiczenie składające się z prezentacji
4 kampanii (4 slajdów) warto zarezerwować 4 x 8 + 20 = 52 minuty.
Sposób
realizacji
1. Należy utworzyć 4-5 osobowe zespoły.
2. Każdy z zespołów otrzymuje kartę ćwiczeniową zawierającą tabelę
16.14
3. Prowadzący zajęcia wyświetla kolejno wcześniej przygotowane slajdy
powiązane tematycznie z aktualnie trwającymi lub niedawno
zakończonymi kampaniami społecznymi. Slajdy te powinny zostać
odpowiednio opracowane poprzez usunięcie lub zamazanie
charakterystycznych elementów (np. logotypów firm wspierających daną
kampanię).
4. Zespoły projektowe po projekcji każdego ze slajdów mają 5-10 minut w
trakcie którego starają się dokładnie scharakteryzować daną kampanię

529
społeczną uzupełniając odpowiednie pola w otrzymanej tabeli.
5. Gdy prowadzący ćwiczenia wyświetli wszystkie slajdy następuje etap
podsumowania prac. Zespoły projektowe wspólnie odczytują zapisy z tabel.
6. W trakcie prezentacji wyników rolą prowadzącego zajęcia jest
zachęcenie do dyskusji na temat wybranych aspektów omawianych
kampanii społecznych.
Materiały
1. Prezentacja multimedialna przygotowana przez osobę prowadzącą
zajęcia.
2. Arkusze A4 z wydrukowanymi tabelami 16.14 w ilości równej liczbie
zespołów projektowych
Uwagi
Rzutnik multimedialny. W przypadku braku możliwości skorzystania ze
sprzętu multimedialnego każdy z zespołów powinien otrzymać wydruki
ilustrujące daną kampanię społeczną (np. pomniejszona wersja plakatu lub
tekst hasła przewodniego).
PRZYKŁAD ĆWICZENIA I ROZWIĄZANIE (kampania 1)
1. PREZENTACJA SLAJDU (SLAJD SPREPAROWANY)
2. IDENTYFIKACJA KAMPANII (WYPEŁNIANIE TABELI)
3. PORÓWNANIE WYNIKÓW I DYSKUSJA (SLAJD PRAWIDŁOWY, PREZENTACJA ZAPISÓW W
TABELACH)
SLAJD SPREPAROWANY
SLAJD PRAWIDŁOWY

530
Tabela 16.14 Wzornik i przykładowe rozwiązanie tabeli do ćwiczenia
Kategoria
Kampania Społeczna 1
Kampania
Społeczna 2
Organizator i/lub
podmioty
wspierające
1. Organizator:
a. Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji
2. Współorganizatorzy:
a. Rzecznik Praw Dziecka
3. Partnerzy:
a. Mondial Assistance
b. Biedronka
c. PTC Plus
d. WOPR, Straż Miejska, Policja
e. Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze
f. PKP
4. Patroni medialni:
a. AMS S.A.
b. Polskie Radio Zachód
c. www.niepelnosprawni.pl
…
Beneficjenci i/lub
adresaci (grupa
docelowa)
 Młode, zdrowe osoby nierozważnie podejmujące ryzyko
oddawania niebezpiecznych skoków do wody, często
tragicznych w skutkach (trwałe kalectwo)
 Osoby, które uległy podobnym wypadkom (program
„Pierwszy krok”).
…
Cel
Kampania ma na celu
 ostrzeżenie młodych ludzi przed młodzieńczą brawurą oraz
tragicznymi i często nieodwracalnymi skutkami
nieprzemyślanych skoków do wody;
 promowanie osiągnięć osób niepełnosprawnych, które uległy
podobnym wypadkom;
 utworzenie specjalnego funduszu pomagającego
przynajmniej niektórym ofiarom podobnych wypadków na
rozpoczęcie nowego życia.
…
Efekty
Podniesienie poziomu świadomości o:
 ryzyku związanym z młodzieńczą brawurą
 konsekwencjach zdrowotnych nieudanych skoków
(kalectwo)
 problemach związanych z kalectwem (utrudniony dostęp do
edukacji, pracy zawodowej, konieczność stałej opieki osób
trzecich)
 zmniejszenie liczby wypadków nad wodą
…
Działania
podejmowane i
narzędzia
wykorzystywane
w ramach
kampanii
 Przekazywanie materiałów edukacyjnych nauczycielom,
opiekunom, wychowawcom kolonijnym.
 Organizowanie spotkań i warsztatów z młodzieżą.
 Szeroko zakrojona działalność promocyjna i informacyjna
we wszelkich dostępnych mediach.
…
Wykorzystane
środki przekazu
 Spotkania i warsztaty z młodzieżą organizowane w szkołach
 Strona www.plytkawyobraznia.pl
 Plakaty, postery i broszury informacyjne
 Spot reklamowy w telewizji
 Spot reklamowy w radio
…
Dodatkowa
kategoria ustalona
przez
prowadzącego
…
…
Źródło: Opracowanie własne

! Podstawy zarządzania.indd 3 2012-09-05 18:06:40

Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1. Istota procesu zarządzania
Agnieszka Zakrzewska-Bielawska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1. Tożsamość nauk o zarządzaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2. Pojęcie i cechy procesu zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.3. Funkcje i płaszczyzny zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
1.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.5. Ćwiczenie w formie dyskusji: Kodeks dobrych zasad zarządzania . . . . . . 39
2. Organizacja i jej miejsce w otoczeniu
Anna Adamik, Marek Matejun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.1. Istota i cechy organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.2. Typy organizacji w teorii i praktyce gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . 52
2.3. Otoczenie organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.5. Ćwiczenie w formie studium przypadku: Analiza form organizacji . . . . . 70
3. Ewolucja nauk o zarządzaniu
Stefan Lachiewicz, Marek Matejun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.1. Klasyczne teorie zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.2. Podejścia integrujące dorobek klasyczny – kierunek systemowy
i sytuacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
3.3. Wybrane współczesne koncepcje zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
3.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
3.5. Ćwiczenie w formie testu wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
4. Role i kompetencje menedżerskie
Stefan Lachiewicz, Anna Walecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
4.1. Cechy i formy pracy kierowników we współczesnych organizacjach . . . . 142
4.2. Role i zadania kierownicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
! Podstawy zarządzania.indd 5 2012-09-05 18:06:41

6Spis treści
4.3. Kompetencje kadry kierowniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
4.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
4.5. Ćwiczenie w formie gry i testu samooceny: Odgrywanie ról i ocena
predyspozycji kierowniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
5. Planowanie w organizacji
Katarzyna Szymańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
5.1. Istota i funkcje planowania w organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
5.2. Etapy i zasady planowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
5.3. Rodzaje planów w organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
5.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
5.5. Ćwiczenie w formie studium przypadku: Błędy w procesie
planowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
6. Strategia przedsiębiorstwa
Agnieszka Zakrzewska-Bielawska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
6.1. Pojęcie, poziomy i rodzaje strategii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
6.2. Podstawy analizy strategicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
6.3. Opracowywanie i realizacja strategii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
6.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
6.5. Ćwiczenie w formie studium przypadku: Analiza SWOT . . . . . . . . . . 218
7. Podejmowanie decyzji
Anna Adamik, Michał Nowicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
7.1. Istota procesu decyzyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
7.2. Rodzaje decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
7.3. Techniki podejmowania decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
7.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
7.5. Ćwiczenie w formie mapy myśli: Podejmij właściwą decyzję . . . . . . . . . 249
8. Organizowanie działalności przedsiębiorstwa
Agnieszka Zakrzewska-Bielawska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
8.1. Pojęcie, elementy i funkcje struktury organizacyjnej . . . . . . . . . . . . . 253
8.2. Zasady budowy i cechy struktur organizacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . 261
8.3. Czynniki strukturotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
8.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
8.5. Ćwiczenie w formie projektu: Budowanie struktury organizacyjnej . . . . . 282
9. Typy struktur organizacyjnych
Agnieszka Zakrzewska-Bielawska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
9.1. Kryteria różnicowania struktur organizacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . 288
9.2. Klasyczne struktury organizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
9.3. Podstawowe i nowoczesne struktury organizacyjne . . . . . . . . . . . . . . 303
9.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
9.5. Ćwiczenie w formie studium przypadku: Ocena struktury organizacyjnej
firmy Morning Star Company . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
! Podstawy zarządzania.indd 6 2012-09-05 18:06:41

7
Spis treści
10. Podstawy motywowania pracowników
Anna Walecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
10.1. Istota motywacji i motywowania pracowników . . . . . . . . . . . . . . . 324
10.2. Teorie motywacji i motywowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
10.3. Proces motywowania pracowników i jego elementy . . . . . . . . . . . . . 346
10.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
10.5. Ćwiczenie w formie testu samooceny: Ocena motywacji do osiągnięć . . 353
11. Metody i narzędzia motywowania personelu
Anna Adamik, Michał Nowicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
11.1. Metody motywowania pracowników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
11.2. Materialne narzędzia motywowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
11.3. Niematerialne narzędzia motywowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
11.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
11.5. Ćwiczenie w formie projektu: Projektowanie systemu kafeteryjnego . . . 388
12. Przywództwo i style kierowania
Stefan Lachiewicz, Agnieszka Zakrzewska-Bielawska . . . . . . . . . . . . . . . . 393
12.1. Źródła władzy i zasady jej sprawowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
12.2. Przywództwo i cechy przywódców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
12.3. Style kierowania i sytuacyjne modele przywództwa . . . . . . . . . . . . . 408
12.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
12.5. Ćwiczenie w formie gry: Przywództwo i praca w zespole . . . . . . . . . . 419
13. Kontrola w organizacji
Sylwia Flaszewska, Katarzyna Szymańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
13.1. Istota i funkcje kontroli w organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
13.2. Rodzaje i fazy kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
13.3. Efektywność i skuteczność kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436
13.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
13.5. Ćwiczenie w formie posteru: Zasady i metody kontroli . . . . . . . . . . 442
14. Komunikacja w zarządzaniu
Anna Walecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
14.1. Istota i modele procesu komunikowania się . . . . . . . . . . . . . . . . 444
14.2. Komunikacja werbalna i niewerbalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
14.3. Komunikacja wewnętrzna organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
14.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
14.5. Ćwiczenie w formie scenki: Percepcja i bariery w procesie
komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
15. Kulturowy kontekst zarządzania
Katarzyna Szymańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
15.1. Pojęcie, składniki i funkcje kultury organizacyjnej . . . . . . . . . . . . . 470
15.2. Rodzaje kultury organizacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
! Podstawy zarządzania.indd 7 2012-09-05 18:06:41

8Spis treści
15.3. Czynniki kształtujące kulturę organizacyjną . . . . . . . . . . . . . . . . . 487
15.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
15.5. Ćwiczenie w formie dyskusji: Analiza kultury organizacyjnej różnych
typów organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
16. Etyka i społeczna odpowiedzialność biznesu
Anna Adamik, Michał Nowicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
16.1. Etyka w procesach zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
16.2. Podstawy koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu . . . . . . . . . 501
16.3. Narzędzia realizacji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw . . . . 513
16.4. Pytania i polecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530
16.5. Ćwiczenie w formie dyskusji: Świadomość i rozpoznawalność kampanii
z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu . . . . . . . . . . . . . . 530
Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
O redaktorze naukowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571
! Podstawy zarządzania.indd 8 2012-09-05 18:06:41