Evropska poreska perspektiva - Harmonizacija versus konkurencija poreskih sistema

Full text

Evropska poreska perspektiva - Harmonizacija versus konkurencija poreskih
sistema
Apstrakt
Većina briselskih birokrata zastupa stanovište o nužnosti međunarodne harmonizacije poreza.
Uspostavljanje jedinstvenog tržišta, kroz eleminisanje diskriminacije, poreske evazije i
dvostrukog oporezivanja, definiše se kao cilj, a poreska harmonizacija je promovisana kao
sredstvo. Najglasniji su predstavnici iz "okoštalih" država blagostanja koje boluju od
kenzijanskih fiskalnih recepata. Prije svih Francuska i Njemačka. Teškoće iznalaženja
zajedničkih (harmonizovanih) rješenja i praktični problemi koji prate njihovu implementaciju
ozbiljna su prepreka i za najveće entuzijaste. Istovremeno, sve su učestaliji pozivi na poresku
konkurenciju kao instrument ekonomskog rasta i razvoja.
Da li je proces poreske harmonizacije nezaustavljiv ili su ga posljedice poreske konkurencije već
osudile na pripadnost istoriji nerealizovanih ideja? Da li će pod institucionalnim autoritetom i
pritiskom Evropske unije zemlje članice odustati od poreske konkurencije? Koje su posljedice
harmonizovanog, odnosno konkurentskog poreskog sistema? Ovo su najvažnija pitanja koja
obrađuje tekst u nastavku.
Ključne riječi
Porezi, harmonizacija, konkurencija.
Abstrakt
The majority of Brussels bureaucracy presents the position in respect of necessity of international
tax harmonization. Constitution of integral market through elimination of discrimination, tax
evasion and double taxation, is defined as the goal, while the tax harmonization has been
promoted as a tool. The representatives, being the loudest ones, of "ossified" welfare states,
suffering from Keynesian fiscal formulas. Among all the others, France and Germany are being
ahead. The constraints in the process of identifying of common (harmonized) solution and
practical problems following their implementation are serious drawback even for the biggest
enthusiasts. Likewise, at the same time, calls for tax competition being the instrument of
economical growth and development are more and more frequent.
Does this reflect that the process of harmonization has become unstoppable, or the consequences
of tax competitiveness already made a judgment on its adherence to historical unfulfilled ideas?
Will the institutional authority and the pressure of European Union make member states give up
from tax competition? What are the consequences of harmonized, or on the other side
competitive tax system? Stated questions are the most important ones that the following essay
elaborates.
Key Words

Taxes, Harmonization, Competition.
Inicijative i dostignuća poreske harmonizacije
Cjelovita harmonizacija poreza podrazumijeva jednake poreske oblike, poreske osnovice i
poreske stope. Praktično to znači ambijent koji sve poreske obveznike suočava sa identičnim ili
sličnim poreskim oblicima i stopama bez obzira gdje oni živjeli, štedjeli, kupovali ili ulagali.
Ovakva situacija se može ostvariti na dva načina – ekslplicitnom i iplicitnom harmonizacijom.
Eksplicitna poreska harmonizacija se postiže dogovorom država da odrede minimalne ili iste
poreske stope i iste poreske oblike. Implicitna poreska harmonizacija nastaje u situaciji kada
države oporezuju dohodak koji njihovi građani zarade u drugim državama.
Danas postoji više značajnih inicijativa i „organizacija“ koje se zalažu za poresku harmonizaciju.
Danijel Mičel1 navodi da je Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) započela
inicijativu protiv “štetne poreske konkurencije” 1990-tih, ukazijući na preko 40 takozvanih
“poreskih utočišta”. OECD prijeti ovim jurisdikcijama finansijskim sankcijama ako ne usaglase
svoje poreske sisteme sa sugerisanim pravilima koji omogućavaju državama sa visokim
porezima da lakše prate i oporezuju "bježeći kapital".
Ujedinjene Nacije imaju predlog o “Finansiranju za razvoj” koji zahtijeva formiranje
Međunarodne poreske organizacije. Ova nova birokratija bi trebala imati moć da nadjača
poresku politiku nezavisnih država i bila bi posebno nadležna za sprječavanje poreske
konkurencije. Pitanje oporezivanja je temelj nezavisnosti država pa se čini da će teško biti
ubijediti donosioce odluka da delegiraju ovu funkciju.
Pored OECD-a i UN-a veliki zastupnik poreske harmonizacije je Evropska Unija (EU), koja na
ovom planu jedina ima i konkretne rezultate. Zvanično obrazloženje potrebe za poreskom
harmonizacijom u okviru Evropske unije je jačanje zajedničkog tržišta i uspostavljanje pravila
koja bi garantovala neiskrivljeno djelovanje konkurencije. Osim ovog cilja harmonizacija poreza
je promovisana i zbog težnje za postupnim međunarodnim približavanjem budžetskih politika
zemalja članica, kao i težnje da se EU finansira sredstvima iz sopstvenih izvora. Proces poreske
harmonizacije obuhvata harmonizaciju u domenu posrednih poreza, u domenu neposrednih
poreza, u domenu eliminisanja dvostrukog oporezivanja i harmonizaciju u domenu saradnje
poreskih službi zemalja članica.
Poreska harmonizacija u okviru Evropske Unije započeta je usvajanjem Rimskog ugovora, 1957.
godine. Član 90 ovog ugovora zabranjuje diskriminaciju koja bi dala prednost domaćem
proizvodu nad proizvodima država članica. Član 93 direkno poziva na harmonizaciju poreza na
promet, akciza i drugih vrsta posrednih poreza, dok član 94 načelno nalaže harmonizaciju gdje
god je ona neophodna da bi unutrašnje tržište nesmetano funkcionisalo. Kao operativni organ
zadužen za harmonizaciju formiran je Fiskalni i finansijski komitet, 1960. godine.
Inicijalni
dokument za realizaciju procesa poreske saradnje predstavlja čuveni izvještaj Fiskalnog i
finansijskog komiteta, na čijem čelu je bio Fric Nojmark, a koji je uključivao vodeće ličnosti u
1 Danijel Mičel, „Ekonomija poreske konkurencije: Harmonizacija ili liberalizacija“.

domenu teorije i prakse javnih finansija Evrope i svijeta, koji je objavljen početkom 1962.
godine.
Najprije je otpočeto sa harmonizacijom indirektnih poreza - poreza na promet i akciza. Proces
harmonizacije odvija se u tri faze: utvrdjivanje oblika, utvrdjivanje obuhvata i strukture i
utvrdjivanje poreskih stopa. Kao oblik oporezivanja u Evropskoj uniji odabran je porez na
dodatu vrijednost, a kroz niz smjernica pokušalo se garantovati što je moguće sličnija struktura
ovog poreza, a posebno jedinstvena poreska osnovica. U ovoj oblasti harmonizacije se do danas
u praksi najviše odmaklo. Proces je realizovan setom direktiva počev od 1967. godine, kojima su
"kumulativni svefazni porezi na promet u Njemačkoj, Italiji, Belgiji, Holandiji i Luksemburgu,
kao i jednofazni porez na promet u maloprodaji u Danskoj i jednofazni porez na promet u
trgovini na veliko koji se primjenjivao u Velikoj Britaniji i Irskoj, zamijenjeni jedinstvenim
poreskih oblikom - svefaznim neto porezom na promet, odnosno porezom na dodatu vrijednost
koji je već na neki način postojao u Francuskoj. Ovaj veliki posao je u prvoj fazi okončan
donošenjem i implementacijom Šeste direktive iz maja 1977. godine. Ova direktiva kasnije je
više puta mijenjana i dorađivana ali ona je obezbijedila da se usklade svi najvažniji elementi.
Šesta direktiva sa svojim kasnijim izmjenama i dopunama, ustanovila je skoro u potpunosti
harmonizovani sistem poreza na dodatu vrijednost koji je poznat pod nazivom EU model PDV-a,
koji kao takav postaje uslov za pristupanje Evropskoj uniji. Pri kraju 1992. godine usvojena je
posebna direktiva (koja je integrisana u tekst Šeste direktive) kojom je predviđeno usklađivanje
(približavanje) stopa poreza na dodatu vrijednost. Propisano je da u prelaznom periodu opšta
stopa ne smije da bude niža od 15%, povišene stope su ukinute, a dopuštena je primjena jedne ili
najviše dvije snižene stope koje ne smiju da budu niže od 5% i koje mogu da se primjenjuju
samo na isporuke dobara i pružanje usluga posebno navedenih u aneksu. Tako su u aneksu
navedeni proizvodi i usluge na koje se mogu primjenjivati snižene stope: prehrambeni proizvodi,
voda, ljekovi i medicinska oprema, prevoz putnika, knjige i druge publikacije, usluge u kulturi i
sportu i sl. U takozvanom prelaznom periodu su dopuštene i stope ispod 5% pa čak i »nulta
stopa«. Nadležne komisije EU su sredinom 2003. godine pokrenule novu inicijativu, posebno na
planu racionalizacije i pojednostavljenja sniženih stopa poreza na dodatu vrijednost, kako bi se
obezbijedila njihova što racionalnija primjena između zemalja članica EU.
Sa harmonizacijom akciza se otpočelo kasnije, a zajednički sistem stupio je na snagu 1993.
godine. Ovaj sistem se odnosi na naftne derivate, duvanske prerađevine i alkoholna pića.
Državama je dozvoljeno da uvedu akcize i na druge proizvode pod uslovom da to ne remeti
prekogranični promet tih proizvoda i da ne povaćava administrativne procedure i troškove.
Počev od 2003. godine preduzimaju se aktivnosti kako bi se akcizama oporezovali i ostali
energenti kao što su ugalj, prirodni gas i struja, tako što bi se i na njih proširio sistem minimalnih
stopa akciza koji važi za nafte derivate. Ipak, do danas, osim minimalnih poreskih stopa za
alkohol, duvan i benzin, zajednička rješenja nijesu dogovorena.
Harmonizacija neposrednih (direktnih) poreza bila je takođe predmet pažnje odmah nakon
usvajanja Rimskog ugovora. Međutim, sa ovim procesom se malo odmaklo. Od harmonizacije u
domenu poreza na dohodak fizičkih lica se odmah odustalo, jer su, prema zvaničnom
obrazloženju, osnovni razlozi za odluku da se fizička osoba preseli iz jedne u drugu zemlju lične

prirode, a ne uslovljeni visinom poreza.2 Tako su napori prvenstveno usmjereni na harmonizaciju
poreza na pravna lica. Nojmarkov izvještaj iz 1962, a kasnije i Tempelov izvještaj iz 1970.
godine zagovarali su poresku harmonizaciju, kroz implementaciju sistema dvojnih stopa (50% na
zadržanu dobit i 15 do 25% na distribuiranu dividendu). Ovaj predlog bio je sličan tadašnjem
Njemačkom sistemu. Evropska komisija je 1975. godine u nacrtu Direktive predložila uvođenje
jedinstvenih minimalnish stopa na dobit pravnih lica u rasponu od 45% do 55%. Ovaj predlog je
odbačen od strane Evropskog Parlamenta. Cjelovita harmonizacija poreza na dobit pravnih lica
ponovo je predložena 1992. godine kroz tzv. Rudingov izvještaj (Ruding, holandski ministar
finansija)3, koji se bazirao na nacrtu iz 1975. godine. Ovaj predlog, između ostalog, sadrži i
propisanje minimalne i maksimalne stope, pri čemu je kao minimalna stopa predložena stopa od
30%4, a kao maksimalna je predložena stopa od 40%. Istovremeno je kroz izvještaj predložena
minimalna poreska stopa od 15% na prihode od kamata i dividendi. Kako se ni nakon ovog
predloga nije otišlo korak naprijed u harmonizovanju sačinjen je i drugi Rudingov izvještaj 2001.
godine u kojem je konstantovano da je potreba za reformom poreza na dobit još veća. Ipak, ni
ovo nije dalo značajnije rezultate. Nakon toga zauzet je stav da u harmonizaciju neposrednih
poreza treba primijeniti politiku manjih koraka i koncept postepene harmonizacije.
Ni jedna od prethodno pomenutih inicijativa harmonizacije poreskih stopa ne zagovara
harmonizaciju sa najnižim već najčešće sa najvećim stopama. Time po pravilu, poreska
harmonizacija vodi višim poreskim stopama, odnosno zadržavanju visokih poreskih stopa.5 Da
su prihvaćeni predlozi Evropske komisije o harmonizaciji poreza na dobit iz 1975. danas bi
minimalna stopa poreza na dobit u zemljama Evropske Unije iznosila 45%. Početkom 1990-tih
zagovarana je minimalna stopa poreza na dobit u visini od 30%. Danas smo svjedoci da je
prosječna stopa poreza na dobit u EU ispod 30%, a mnoge zemlje Evropske unije imaju značajno
niže poreske stope od 20%.
I pored očigledine sporosti u usaglašavanju jedinstvene poreske politike, štaviše i očigledne
nedjelotvornosti ovakve politike, čini se da će pitanje poreske harmonizacije, u okviru i izvan
2 Slučajno ili namjerno ovo je prenebregavanje istorijskih činjenica. U djelu "Za dobro i zlo - Uticaj poreza na
kretanje civilizacije", Adams navodi bogatu istorijsku građu koja dokazuje da porezi itekako imaju uticaja na mjesto
življenja fizičkih lica. Pod pritiskom poreskog tereta, bez obzira na vladara i državno uređenje, vršene su velike
seobe naroda. Građani su "bježali" u sisteme u kojima su bili manje kažnjavani za svoj rad i bogatstvo. O seljenju
građana iz Rimskog Carstva usljed pretjeranog oporezivanja svjedoči istoričar Lactantius: "Sredstva vlasnika malih
poljoprivrednih dobara bila su iscrpljena pretjeranim teretom svih poreza; polja su napuštena i plodna je obradiva
zemlja ostala neobrađena". Adams dodaje da su mnogi građani Rimskog Carstva bježali u zemlje varvara
izbjegavajući surovi teret pretjeranog oporezivanja. Slična dešavanja obilježila su moćnu Špansku imperiju
početakom XVII vijeka. „Godinama i decenijama hiljade i hiljade španskih seljaka i radnika odlazili su u mjesta i na
poslove koji su bili izuzeti od oporezivanja. Taj je stalni odliv bio najvažniji uzrok smanjivanja broja stanovnika u
Kastiliji.“ Sa povećanjem bezbjednosti i slobode putovanja seljenje u jeftinije poreske juridikscije danas je
rasprostranjeno više nego ikada. Statistika zemalja EU, a posebno SAD ovo potvrđuje. “Visoki porezi
preraspodjeljuju ljude a ne prihod” je naslov članka profesora Marka J. Perry sa Univerziteta Mičigen. Analizirajući
podatke o migracijama stanovništva među državama SAD-a, za posljednjih par godina, profesor Perry je uočio da
najobrazovaniji i najtalentovaniji stanovnici migriraju ka državama koje nemaju poreze na dohodak, a najveće
migracije su upravo iz zemalja koje imaju najveće poresko opterećenje.
3 Rudingov komitet nezavisnih eksperata osnovan je 1991. godine.
4 Kao zvanično objašnjenje za uvođenje minimalne stope saopštena je namjera da se spriječi smanjenje poreskih
stopa koje je vođeno prekomjernom poreskom konkurencijom.
5 Moguće je da harmonizacija može da se upotrebi za ograničenje poreskih stopa. U Evropskoj Uniji, na primer,
porezi na dodatu vrednost ne mogu da pređu 25 procenata.

EU, predstavljati važnu fiskalnu temu za duži period. Ovo potvrđuju i aktuelni procesi između
Evropske komisije, država EU i drugih ne EU država.
Ovih mjeseci posebno je interesantna optužba Evropske komisije da Švajcarska niskim porezima
vrši nelojalnu konkurenciju. Iako Švajcarska nije članica EU, Evropska komisija niske poreske
stope koje ova zemlja nudi inostranim investitorima posmatra kao subvencije preduzećima, koje
su zabranjene u EU. Istovremeno države EU, poput Njemačke i Francuske, udružile su napore u
kontorli svojih poreskih obveznika koji preko destinacija kao što su Lihtenštajn pokušavaju
izbjeći visoke poreze. Njemačka kancelarka Angela Merker je zaprijetila Lihtenštajnu izolacijom
ukoliko ne ublaži striktna pravila o tajnosti bankarskih računa. Na ovu prijetnju prestonasljednik
Lihenštajna princ Alojz je, uz komentar da "veće države misle da žive u doba kada moć znači
pravo", savjetovao kancelarku da uz više demokratije i bolje poreske sisteme građani Njemačke
ne bi pribjegavali utaji.
Poreska konkurencija
Nasuprot poreskoj harmonizaciji koja teži da unificira poreska opterećenja u različitim
državama, poreska konkurencija vodi kreiranju poreskog ambijenta koji odgovara individualnim
politikama svake države, odnosno individualnim potrebama građana i investitora. Ovaj proces za
posljedicu ima različite poreske sisteme i mogućnost izbora za poreske obveznike. Izbor
podrazumijeva mogućnost seljenja (kapitala) i prijetnju za države sa nekonkurentnim poreskim
sistemom.
Konkurencija poreskih sistema nije novog datuma. Priča o propasti Rodosa posebno je
interesantna. Nakon pada Atine u 4. vijeku prije Hrista većina trgovine na istoku prešla je na
Rodos koji je bio udaljen od ratnih područja Grčke. Rodos je postao Švajcarska starog svijeta.
Imao je dobar geografski položaj koji mu je omogućavao da naplaćuje 2% vrijednosti tereta
lučke takse za sve brodove koji su pristajali kako bi pribavili namirnice ili pretovarili teret.
Rimljani su nakon pobjede nad Makedoncima izgradili konkurentnu slobodnu luku na ostrvu
Del. Izgrađeni su novi lučki uređaji i organizovano je pružanje lučkih usluga sličnih na Rodosu.
Za razliku od Rodosa na Delu se nije naplaćivala lučka taksa. Roba je mogla slobodno ulaziti i
izlaziti i pretovarati se na Delu bez plaćanja takse. Već u prvoj godini uspostavljanja
konkurentske luke trgovina na Rodosu je opala za 85%, a prihodi su sa milion srebrnih drahmi
pali na 150.000. Tako je trgovački div starog Istoka nestao zbog konkurentnijeg poreskog
sistema. Švajcarska starog doba uništena je kada su Rimljani uspostavili prvu poresku oazu u
istoriji.
Istraživajući uzroke bogatstva i siromaštva nacija Dejvid Lendis6 saopštava da je konkurencija
među državama bila impuls razvoja Evrope, u srednjem vijeku. Borba za vlast u evropskim
društvima podstakla je fenomen, specifičan za Evropu, stvaranja poluautonomnih gradova,
organizovanih kao komune. Gradovi su postali utočišta potlačenih i preduzetnika, centri
razmjene dobara sa ruralnim mjestima. Migracije u gradove podstakle su povećanje prihoda i
poboljšanje životnog standarda ne samo pridošlih već i okolnog stanovništva. Kako bi uvećali
svoje prihode evropski vladari i preduzimljivi vlastodršci su morali da privuku građane i farmere
6 Dejvid Lendis "Bogatstvo i siromaštvo nacija - zašto su jedni bogati, a drugi siromašni", Stubovi kulture, Beograd,
2004. Za detaljnije pogledati str. 54. i 55.

pravima, slobodama i povlasticama, pogađajući se sa njima. Konkurencija, ili kako to Lender
definiše "političko rivalstvo i pravo slobodnog kretanja, bili su veliki pokretači napretka."7
U današnjem globalnom svijetu kapital ne (pre)poznaje granice nacionalnih država. Kapital se
može transferisati jednim telefonskim pozivom ili pritiskom kompijuterskog miša. Tako, sa
uspostavljanjem političke stabilnosti i vladavine prava, poreska konkurencija postaje sve važniji
faktor ukupne konkurentnosti. Vlasnici kapitala motivisani željom za njegovom oplodnjom
biraju (kupuju) sisteme koji ih najmanje kažnjavaju, koji imaju najmanju cijenu. Kao što
pojedinci pri jednakom kvalitetu usluge i asortimana biraju supermarkete u kojima su proizvodi
jeftiniji tako i vlasnici kapitala biraju (kupuju) poreske sisteme koji su jeftiniji. Ono što je Adam
Smit8 prije par vjekova uočio kao mogućnost u punoj mjeri je zaživjelo kao pravilo, u današnjem
modernom svijetu. Države koje su prepoznale poreze kao važan instrument ekonomskog razvoja,
i implementirale konkurentne sisteme, u kratkom roku su iskusile benefite takve politike.
Poresko iskustvo zemalja tzv. Azijski tigrovi (Hong Kong, Tajvan, Južna Koreja i Singapur) je
dragocjeno za sve zemlje koje preferiraju brz ekonomski rast i dostizanje najviših nivoa dohotka.
Finansijski lideri iz ovih zemlja ističu da je nakon uspostavljanja osnovnih preduslova9 poreski
sistem posebno važan. Zajedničko za ove države je da su one promovisale supply side poresku
politiku nekoliko decenija prije Tačer - Reganove revolucije.
Hong Kong je 1947. godine usvojio jedinstvenu stopu poreza na dobit kompanija i poreza na
zarade u visini od 10%, uz istovremeno ukidanje poreza na kapitalnu dobit. Poreska filozofija se
zasnivala na jednakom tretmanu stranaca i promovisanju slobodnog tržišta. Slobodna trgovina je
ohrabrena kroz sistem slobodne zone, dozvoljavajući ulaz i izlaz robe bez carina, uz plaćanje
samo registracione nadoknade. Poreski sistem je bio jednostavan - nijesu postojala posebna
oslobođenja, izuzeci i stimulansi za pojedinačne privredne grane ili kompanije. Ukupna fikslna
politika bila je konzervativna – niske poreske stope, pratila je niska državna potrošnja i
izbalansiran budžet, odnosno budžet u suficitu10. U ovakvom fiskalnom ambijentu dohodak je
porastao sa 180$ iz 1950. na 7.800 u 1988. godini. Tajvan, Južna Koreja i Singapur su usvojili
7 U isto vrijeme, zatvoreno kinesko društvo koje je obeshrabrivalo inovacije i konkurenicju je stagniralo, odnosno
propadalo. "U Kini koja nije imala zvaničnu religiju, postojala je izuzetna vjerska tolerancija, mandarini i carski
dvor bili su zaštitnici više, savršene, svjetovne moralnosti i u skladu s tim definisali vlast, prosuđivali ideje i
ponašanje, gušili pobune i promjene, čak i tehnološke novine. Bilo je zatvoreno društvo, kulturno i intelektualno:
podnosilo je samo male promjene (samo zato što nije moglo sve da ih uguši), ali kada bi one zaprijetile da ugroze taj
status quo, država bi reagovala i povratila red." (Lender, str. 56.) Da li se danas događaju slični procesi, obrnutih
smjerova? Da li se Evropa (EU) zatvara dok se Kina otvara?
8 „Vlasnik kapitala (stock) je svakako građanin svijeta, i ne može se trajno vezati za neku zemlju. On bi težio da
napušti zemlju u kojoj je izložen uznemiravajućem ispitivanju u cilju da mu se nametne preveliki porez, i sklonio bi
svoj kapital u neku drugu zemlju gde bi ili mogao nastaviti sa svojim poslom, ili mirno uživati u svom bogatstvu.
Uklanjajući svoj kapital, okončao bi svu djelatnost koju je obavljao u zemlji koju je napustio. Kapital kultiviše
zemlju, kapital zapošljava rad. Porez koji bi imao za posljedicu bježanje kapitala iz neke zemlje bi tako isušivao
svaki izvor prihoda i suverenu i društvu. Ne samo profiti od kapitala, već i zemljišna renta i radničke nadnice bi
nužno bile umanjene njegovim uklanjanjem.“ - Adam Smit, Bogatstvo naroda, 1776.
9 U osnovne preduslove ubrajaju se: politička stabilnost; vladavina prava; nekorumpirana uprava; efikasna
administracija; odgovorni sindikalni lideri; mudra kontrola javnih rashoda i kontrola visine javnih rashoda;
fokusiranje državne potrošnje na investicije, a ne na redistribuciju, minimalne subvencije i učešće države u privredi;
produktivno korišćenje strane pomoće za određeni limitirani period.
10 Niske poreske stope koje su podstakle brz ekonomski rast vodile su budžetskom suficitu u 32 dvije godine od
ukupno 35 godina u periodu od 1947-1982.

niske poreske stope za neposredno oporezivanje, uz istovremeno politiku podsticanja strateških
grana i industrija putem izuzimanja i oslobađanja od oporezivanja11. Poput Hong Konga,
ekonomski uspjeh je bio brz i silovit.12
Nekoliko decenija kasnije slični procesi su započeti i u najmnogoljudnijoj zemlji svijeta,
komunističkoj Kini. Rezultati u privlačenju investicija i stopama ekonomskog rasta izazivaju
pažnju i poštovanje čitavog svijeta. Ohmae, navodi da “prosperitet Kine najviše leži u njenoj
sposobnosti da zaboravi na svoju pređašnju praksu i da dopusti svojim regijama – državama da
oru vlastitu njivu. U stvarnosti su ove regije žestoki konkurenti za ulaganjima i to ne iz centra
države, kako je to bio prije slučaj, već iz ostatka svijeta.”13
Azijski kontinent nije izolovan primjer. Evropska priča doživljava svoju kulminaciju. Započeta
je u Velikoj Britaniji14, a danas su glavni akteri bivše države komunističkog bloka.
Odliv mozgova, visoko obučenih i iskusnih bio je značajan 1970-tih godina u Velikoj Britaniji,
usljed demotivišućih ili štaviše kaznenih poreskih stopa. Najveća stopa je iznosila 98%, a
osnovna 35%. Poražavajući podaci bili su najbolja lekcija za donosioce odluka u poreskoj oblasti
koji su 1980-tih relaksirali nesnošljivog tereta građane i privredu. Nakon drastičnog smanjenja
poreza britanska ekonomija se oporavila, ohrabren je preduzetnički duh, talentovani naučnici
ostajali su kući, a investitori su pohrlili da oplode svoj kapital.15 Danas se Britanski analitičari
„plaše“ vraćanja u mračne dane 1970-tih ukoliko Britanija usvoji Evropski socijalni model
oporezivanja i pitaju se zašto ispustiti očigledne prednosti koje donosi konkurentan Britanski
poreski sistem.16
Na putu privlačenja kapitala značajan broj zemalja u Evropi, mahom tranzicionih, posljednjih
godina reformisao je svoje poreske sisteme u pravcu zamjene visokih poreskih stopa nižim. Ovaj
proces je najčešće podrazumijevao uvođenje jedinstvene, tzv. flat poreske stope. Predvodnik
poreske konkurencije, odnosno snižavanja poreskih opterećenja u Evropi je Estonija. Nakon
11 Nakon višedecenijskog iskustva ove države preferiraju promjene ka jednostavnije sistemu zasnovanom na niskim i
proporcionalnim poreskim stopama bez posebnih izuzeća i olakšica.
12 Detaljnije pogledati: Alvin Rabushka, “Tax Policy and Economic Growth in the Four Asian Tigers“.
13 Kenichi Ohmae, “Nova Globalna pozornica - Izazovi i prilike u svijetu bez granica”, Zagrebačka škola ekonomije
i menadžmenta, Zagreb, 2007.
14 Ovo nije prvi put da je Velika Britanija fiskalnu, a posebno poresku politiku koristila kao instrument ekonomskog
napretka. Kako Kenedi (2003.) navodi, ekonomski progres Velike Britanije u XVII, XVIII i XIX vijeku izgrađen je,
između ostalog, na konkurentnom poreskom sistemu. "...Engleski poreski sistem omogućavao je godišnje značajno
zaduživanje. Poreski sistem je bio postavljen tako da su većina dadžbina nevidljive, nije bilo izuzimanja
povlašćenih, budžet je odobravala skupština... Iako su se promjene činile prije postepene nego dramatične, rezultati
su bili impresivni. Između 1760 i 1830. Ujedinjeno Kraljevstvo bilo je odgovorno za dvije trećine rasta u Evropi, a
njen udio u svjetskoj indurstrijskoj proizvodnji skočio je sa 1,9 na 9,5%, a u narednih 30 godina britanci su udio
izgurali na 19,9%.... Merkantilističke mjere stalno su bile ukidane. Zaštitne carine su ukinute, zabrana izvoza
napredne tehnologije je ukinuta... A tada je Britanija bila u punom zamahu."
15 Godine 1996. tadašnji ministar finansija Njemačke opisao je London kao poreski raj koji ohrabruje njemačke
finansijere da se presele tamo, a velike kompanije kakva je Erikson 1988. godine objavila je da želi da preseli svoj
biznis u London zbog visokih poreza u Švedskoj (Analizirajući Švedsku ekonomiju u Journal of Political Economy,
procijenjeno je da su visoke marginalne poreske stope odgovorne za 75% pada u ekonomskom rastu - Charles E.
Stuart, “Swedish Tax Rates, Labor Supply, and Tax Revenues,” Journal of Political Economy, Vol. 89, No. 5
(1981), pp. 1020-1038.)
16 Pogledati: Jonathan Collett , Time for the Truth: EMU and Tax Harmonisation, www.brugesgroup.com.

Kanalskih ostrva17 Estonija je prva država koja je 1994. godine uvela proporcionalnu poresku
stopu od 26%. Objedinjenim zakonom uvedena je jedinstvena poreska stopa na dohodak, za
pravna i fizička lica, koja je zamijenila tri progresivne stope poreza na lični dohodak i jednu
različitu stopu poreza na dobit pravnih lica. 18 Latvija i Litvanija pratile su primjer Estonije. Tako
je u Latviji 1995. godine uvedena jedna stopa poreza na dohodak fizičkih lica od 25%. Litvanija
je implementirala, polovično rješenje, na putu ka jedinstvenoj poreskoj stopi. Veći dio dohotka
fizičkih lica oporezovan je po stopi od 30%, dok povlašćena stopa iznosi 15%. Vremenski
kasnije, ali i značajno obuhvatnija i radikalnija bila je Slovačka poreska reforma. Tokom 2003.
godine, jedinstvena poreska stopa utvrđena je za direkne (dohodak fizičkih i pravnih lica) i
indirektne poreze (PDV) u iznosu od 19%.19 Slovački model poreske reforme implementirala je
Rumunija. Rumuni su ponosni što je jedinstvena poreska stopa na dohodak fizičkih i pravnih lica
na značajno nižem nivou (16%). U Ukrajini, Rusiji i Gruziji jedinstvena poreska stopa uvedena
je kao očajnički pokušaj da se spriječi galopirajuća utaja. Rusija je 2001. godine uvela
jedinstvenu stopu poreza na dohodak fizičkih lica od 13%, čime je zamijenjen progresivni sistem
sa tri stope (12%, 20%, 30%). Ukrajina od 2004. godine slijedi primjer Rusije. Jedinstvena
poreska stopa na dohodak građana od 13% je zamijenila progresivni sistem sa 5 stopa (10, 15,
20, 30, i 40%).20
Najdramatičnije promjene napravila je Irska, smanjujući porez na dobit preduzeća sa 40%
(koliko je iznosila najveća stopa 1995. godine) na 12,5% u 2004. Interesantno je da ministri
finansija EU nijesu blagonaklono gledali na smanjenje poreza u Irskoj iako je ovu politiku pratio
visok budžetski deficit, nizak nivo zaduženosti i po evropskim mjerilima nizak nivo državne
potrošnje. I dok je Irskoj bilo "suđeno" za niske poreske stope ni jednoj državi EU nije
prigovoreno za visoku državnu potrošnju i visoke poreze.
Zajedničko za sve ove zemlje je to što su lijek za svoje siromaštvo i težnju za brzim ekonomskih
rastom pronašle u radikalnim ekonomskim reformama čiji je temeljac predstavljala reforma
poreskog sistema. Uspjeh njihove reforme je iznenađujući čak i za najveće optimiste.
Umjesto zaključka
Prihvatanje koncepta fiskalne harmonizacije nasuprot konceptu fiskalne konkurencije nije
tehničko već suštinsko pitanje, koje određuje dinamiku ekonomskog rasta i razvoja.
17 Kanalska ostrva su smještena u engleskom kanalu sjeverozapadno od obale Francuske. Populacija ostrva Gersni je
59.000 hiljada, a populacija ostrva Džersi je 75.000 hiljada stanovnika. Nijedno od njih nije član EU i oba ostrva
imaju specijalni status. Od šezdesetih godina, oba koriste standardnu stopu od 20% na porez na dohodak fizičkih lica
i kompanija. Porez na dohodak ima izdašne lične odbitke i olakšice. Nijedno ostrvo nije uvelo porez na kapitalne
dobitke, transfere kapitala, porez po odbitku ili na kamatu na depozite bankama. Kao "čisti sistem u kome nema
dvojnog oporezivanja prihoda (Imputation System)" ni jedan dohodak se ne oporezuje dva puta. Nijedno ostrvo ne
naplaćuje porez na dodatu vrijednost. S obzirom na veličinu ovih ekonomija pri analizama investicionog i konkretno
poreskog ambijenta ove države se često ne uzimaju kao primjeri.
18 Prethodno je marginalna poreska stopa na dobit iznosila 40%, a na dohodak 42%. Jedinstvena stopa poreza na
dohodak fizičkih lica uključila je "neoporezivi prag", tj. iznos dohotka na koji se nije plaćao porez, odnosno
obračunavala stopa "0".
19 Lični dohoci do visine 1,6 puta linije siromaštva izuzeti su od oporezivanja. Ukidanjem oporezivanja dividende
izbjegnuto je dvostruko oporezivanje dohotka, ostvarenog po osnovu vlasništva u kompaniji. Istovremeno su ukinuta
sva izuzeća, oslobođenja i olakšice.
20 1994.godine marginalna poreska stopa u Ukrajini iznosila je 90%.

Harmonizovanjem se ujednačavaju dobri i loši sistemi, dobra i loša rješenja. U situaciji
harmonizovanih poreza političari i donosioci ekonomskih odluka imaju manje podsticaja da se
ponašaju odgovorno, a građani i privreda manje mogućnosti za izbor, tj. manje lične i
ekonomske slobode. U svijetu jedinstvenih poreza i poreskih stopa glasanje nogama i kapitalom
bi bilo skučeno na manji broj raspoloživih opcija, a jedna od najviše (demo)motivišućih bi
nestala.
Konkurencija je mehanizam koji kažnjava loše a nagrađuje dobre i efikasne. Ovo generalno
pravilo važi i na primjeru konkurencije poreskih sistema. U zemljama gdje je poreski sistem
koncipiran na način da je teško izbjeći plaćanje visokih poreskih stopa od ovakve politike na
gubitku su najčešće upravo te države i njihove ekonomije. Visoko kvalifikovani, kreativni i
produktivni kadar ove destinacije ne prepoznaje kao pogodan ambijent za naporan rad i sticanje
dohotka. Ljudi su demotivisani da rade naporno i da preduzimaju rizike pa manje ambiciozni
biraju dokolicu, a kreativniji i skloniji riziku izigravaju sistem ili "glasaju nogama".
I dok je u prošlosti svijet osvajan veličinom i snagom vojske, danas se "osvaja" veličinom i
konkurentnošću poreskog sistema. Zato i male države danas mogu biti "moćne" i bogate. Mogu
biti utočište za nabogatije, najefikasnije, najvrjednije. Mogu biti utočište za veliki kapital i odatle
crpiti svoju i ekonomsku i političku moć. Primjeri Švajcarske, Lihtenštajna, Luksemburga, Hong
Konga, Singapura i drugih država koje su na platformi konkurentnog poreskog sistema trasirali
put ka bogatstvu ovo potvrđuju.
Danas nije uspjeh biti isti već je put ka uspjehu popločan različitostima. Iskustvo pokazuje da
najbrže napreduju ne oni koji kopiraju već oni koji su konkurentni i zato put razvoja treba
bazirati na konkuretnosti, a ne harmonizaciji.
Literatura:
- Alvin Rabushka, “Tax Policy and Economic Growth in the Four Asian Tigers,” Journal
of Economic Growth, Vol. 3, No. 1, www.stanford.edu;
- Robert Nef, Liberales Institut, Zurich: »24 Propositions to the Topic: Can Micro State be
Economically Sustainable?«;
- Tibor R. Machan, „Zašto su porezi stvarno loša stvar“, The Laissez Faire Electronic
Times, Vol 2, No 37, 22. septembar, 2003; www.katalaksija.com;
- Danijel Mičel, „Ekonomija poreske konkurencije: Harmonizacija ili liberalizacija“,
www.katalaksija.com;
-Kenichi Ohmae, “Nova Globalna pozornica - Izazovi i prilike u svijetu bez granica”,
Zagrebačka škola ekonomije i menadžmenta, Zagreb, 2007.
- European Parliament Fact Sheets, www.europarl.europa.eu/factsheets;
- Jonathan Collett , Time for the Truth: EMU and Tax Harmonisation,
www.brugesgroup.com;
- Charles Adams, Za dobro i zlo - Utjecaj poreza na kretanje civilizacije, Institut za javne
financije, Zagreb 2006;
- Dejvid Lendis "Bogatstvo i siromaštvo nacija - zašto su jedni bogati, a drugi siromašni",
Stubovi kulture, Beograd, 2004;

- Pol Kenedi, "Uspon i pad velikih sila - Ekonomska promena i ratovanje od 1500. do
2000. godine", CID, Podgorica, 2003