Content uploaded by Müfit Zeki Karagülle
Author content
All content in this area was uploaded by Müfit Zeki Karagülle on Sep 19, 2016
Content may be subject to copyright.
Turkiye Klinikleri J Med Sci 2009;29(4)
922
800’lü yıllarda Avrupa ve Amerika kıtasında önemli tedavi şekillerin-
den biri olan kaplıca tedavisi, kaybettiği popülaritesini son 20 yılda
tekrar kazanmaya başlamıştır.1Son yıllarda osteoartrit, romatoid artrit,
Kaplıca Tedavisi Sırasında
Meydana Gelen ve Kaplıca Tedavisine
Bağlı Olmayan Ölümler: Bir Kaplıca
Hastanesine Ait Olgu Serisi
ÖÖZZEETT AAmmaaçç:: Kap lı ca te da vi si ro ma tiz mal has ta lık la rın do ğal te da vi le ri nin en es ki form la rın dan bi -
ri dir. Ame ri ka Ro ma tiz ma Der ne ği kap lı ca te da vi si ni ro ma tiz mal has ta lık la rın ta mam la yı cı bir te -
da vi si ola rak ka bul et miş tir. Son yıl lar da ar tan bil gi bi ri ki mi ne rağ men, kap lı ca te da vi si bü tün
yön le ri ile ele alın ma mış tır. Bu alan lar dan bi ri de, kap lı ca te da vi si sı ra sın da ki mor ta li te oran la rı dır.
Bu ça lış ma nın ama cı, kap lı ca te da vi si sı ra sın da mey da na gel miş ölüm sa yı sı nı or ta ya koy mak tır.
GGee rreeçç vvee YYöönn tteemm lleerr:: Ocak 2000 ile Mart 2007 ta rih le ri ara sın da Bur sa As ke ri Kap lı ca Has ta ne si’n -
de kap lı ca te da vi si için baş vu ran 9224 has ta ya ait ve ri ler ret ros pek tif ola rak in ce len di. Has ta lar kap -
lı ca da 21 gün kal dı lar. Kap lı ca te da vi si uy gu la nan has ta la rın te da vi le ri, ter mal mi ne ral su
ban yo la rı na ila ve ten ter mal ça mur pa ket te da vi si, elek tro te ra pi, ma saj ve eg zer siz den iba ret ti. BBuull --
gguu llaarr:: Top lam 9.224 has ta nın sa de ce 4 (%0.04)’ün de ölüm sap tan dı. Bu 4 ölüm den bi ri (%0.01) kap -
lı ca ban yo su alır ken mey da na gel miş ti. Has ta ne de ölen bü tün has ta lar os te o ar trit li idi. Has ta ne de ki
bü tün ölüm le rin kar di yo vas kü ler ar rest so nu cu ol du ğu tes pit edil di. SSoo nnuuçç:: Ça lış ma gru bu muz da
kap lı ca te da vi si alan has ta lar ara sın da az sa yı da ölüm göz len miş tir.
AAnnaahh ttaarr KKee llii mmee lleerr::Bal ne o te ra pi; mor ta li te; ölüm ora nı
AABBSS TTRRAACCTT OObb jjeecc ttii vvee:: Spa the rapy is one of the ol dest forms of na tu ral the ra pi es for rhe u ma tic di s-
e a ses. The sta te ment of the Ame ri can Col le ge of Rhe u ma to logy po si ti o ned spa the rapy as an es sen-
ti al comp le men tary the rapy for rhe u ma tic di se a ses. Des pi te ac cu mu la ting da ta in re cent ye ars, spa
the rapy has not be en con si de red in all its as pects. One such are a is mor ta lity of spa the rapy. The aim
of this study was the re fo re to de ter mi ne the num ber of de aths du ring spa the rapy. MMaa ttee rrii aall aanndd
MMeett hhooddss:: Da ta from 9224 pa ti ents ad mit ted for spa the rapy at the Bur sa Mi li tary Spa Hos pi tal be-
t we en Ja nu ary 2000, and March 2007, we re analy zed ret ros pec ti vely. Pa ti ents sta yed 21 days in the
hos pi tal. Pa ti ents we re un der went a spa the rapy tre at ment pac ka ge con sis ted of ther mal mud pack
tre at ment, elec trot he rapy, mas sa ge and exer ci se the rapy in ad di ti on to ther mal mi ne ral wa ter baths.
RRee ssuullttss::De ath had oc cur red in only 4 of the se 9224 pa ti ents (0.04%), one du ring bat hing (0.01%).
All pa ti ents who di ed in the hos pi tal had os te o art hri tis. All de aths in the spa hos pi tal we re re sult
of car di o vas cu lar ar rest. CCoonncc lluu ssii oonn:: Low mor ta lity ra te was ob ser ved among our study po pu la ti on
who re ce i ved spa the rapy.
KKeeyy WWoorrddss:: Bal ne o logy; hos pi tal mor ta lity; mor ta lity
TTuurrkkiiyyee KKlliinniikklleerrii JJ MMeedd SSccii 22000099;;2299((44))::992222--66
Dr. Muharrem UÇAR,a
Dr. Ali Hikmet KAYAR,b
Dr. Ersin ODABAŞI,c
Dr. Müfit Zeki KARAGÜLLE,d
Dr. Adnan ATAÇa
aTıp Tarihi ve Deontoloji AD,
cTıbbi Ekoloji ve Hidroklimatoloji AD,
Gülhane Askeri Tıp Akademisi, Ankara
bBursa Asker Hastanesi, Bursa
dTıbbi Ekoloji ve Hidroklimatoloji AD,
İstanbul Üniversitesi
İstanbul Tıp Fakültesi, İstanbul
Ge liş Ta ri hi/Re ce i ved: 11.06.2008
Ka bul Ta ri hi/Ac cep ted: 22.12.2008
Ya zış ma Ad re si/Cor res pon den ce:
Dr. Muharrem UÇAR
Gülhane Askeri Tıp Akademisi,
Tıp Tarihi ve Deontoloji AD, Ankara,
TÜRKİYE/TURKEY
muharremucar@yahoo.com
Cop yright © 2009 by Tür ki ye Kli nik le ri
ORİJİNAL ARAŞTIRMA
Turkiye Klinikleri J Int Med Sci 2008, 4 923
Turkiye Klinikleri J Med Sci 2009;29(4) 923
Medical Ecology and Hydroclimatology Uçar et al
an ki lo zan spon di lit, fib ro mi yal ji ve bel ağ rı sen-
drom la rın da et kin li ği ni or ta ya ko yan ka nıt lar da
be lir gin oranda ar tış lar ol muş tur.2-8
Gü nü müz de do ğal ter mal mi ne ral li su ban yo -
la rı ile bir lik te pe lo id (ter mal ça mur), ma saj ve eg-
zer siz gi bi uy gu la ma la rın kom bi ne ya pıl dı ğı bir
te da vi şek li ola rak bir çok Av ru pa ül ke si, Ja pon ya,
İsra il ve Tür ki ye’ de yay gın ola rak kul la nıl mak ta -
dır.9,10 Ar tan et kin lik ça lış ma la rı ve bil gi bi ri kim -
le ri ne rağ men bu te da vi bü tün yön le ri ile tam
ola rak ay dın la tı la ma mış tır. Kap lı ca te da vi si sı ra -
sın da ki ölüm oran la rı da bu ko nu lar dan bi ri dir.
Pra tik te dik kat çe ken bir du rum söz ko nu su ol ma -
sa da mor ta li te ora nı hak kın da da net bir bil gi mev-
cut de ğil dir. Da ha çok kap lı ca otel le rin de ya pı lan
bir te da vi ol ma sı ve ül ke le re gö re de ği şen ge le nek -
sel uy gu la ma lar ne de niy le bu tür ve ri le re ulaş mak
zor ol muş tur. Li te ra tür de kap lı ca te da vi si sı ra sın da
göz le nen ölüm sa yı sı ve mor ta li te ora nı üze ri ne ya-
pıl mış tek bir epi de mi yo lo jik ça lış ma mev cut de-
ğil dir. Bu ne den le epi de mi yo lo jik ça lış ma
un sur la rın dan uzak ol sa da 8 yıl lık ve ri ler te me lin -
de kap lı ca kür te da vi si sı ra sın da gö rü len ölüm le rin
bir olgu bil di ri mi ola rak or ta ya ko nul ma sı bu ça lış -
ma da amaç lan dı.
GE REÇ VE YÖN TEM LER
Bu ça lış ma Ocak 2000 ile Mart 2007 yıl la rı ara sın -
da Bur sa As ker Has ta ne si’n de kap lı ca te da vi si alan
9224 has ta ya ait ve ri le rin ret ros pek tif ola rak de ğer-
len di ril me si ile ger çek leş ti ril di.
Ça lış ma gru bu, uz man he kim ler ta ra fın dan bu
has ta ne ye os te o ar trit, fib ro mi yal ji, ser vi kal ve lom-
ber disk has ta lık la rı, an ki lo zan spon di lit ve ro ma -
to id ar trit ta nı la rı ile sevk edi len ve ya tı rı la rak
kap lı ca te da vi si alan has ta lar dan oluş muş tur. Kap-
lı ca te da vi si kap sa mın da has ta la ra ter mo mi ne ral li
su ban yo su ile lo kal pe lo id, elek tro te ra pi, ma saj ve
eg zer siz uy gu la ma la rın dan bir ve ya bir ka çı uy gu -
lan mış tır. Bu uy gu la ma lar ulus la ra ra sı stan dart la ra
uy gun ola rak haf ta son la rı ha riç 21 gün den olu şan
kür ler şek lin de ger çek leş ti ril miş tir. Has ta la rın tü -
mü stan dart kür sü re le ri ne uy gun te da vi al mış tır.
Ter mo mi ne ral su ban yo la rı 39°C sı cak lı ğa sa hip ha-
vuz lar da yak la şık 20 da ki ka lık uy gu la ma lar şek lin -
de ger çek leş ti ril miş tir. Kap lı ca da kul la nı lan su, 623
mg/L kon san tras yo na sa hip dü şük mi ne ral yo ğun -
luk lu, her han gi bir mi ne ra lin ka bul edi len eşik de-
ğer le rin üs tün de bu lun ma dı ğı bir su dur. Pe lo id
uy gu la ma la rı, 40-42°C sı cak lı ğa sa hip pe lo id le rin
lo kal ola rak ağ rı lı böl ge le re uy gu lan ma sı şek lin de
ger çek leş miş ti.5Elek tro te ra pi uy gu la ma la rı, yü zey -
el ısı tı cı lar, kı sa dal ga di a ter mi, ul tra son ve trans kü-
tan elek trik sel si nir sti mü las yo nu (TENS)
uy gu la ma la rın dan bir ve ya bir ka çı nın uy gu lan ma -
sı şek lin de ger çek leş miş ti.11 Eg zer siz uy gu la ma la rı,
izo met rik, izo to nik ve ek lem ha re ket açık lı ğı nı sağ-
la yı cı eg zer siz le ri içer mek tey di.12 Ma saj uy gu la ma -
la rı pres yon, vib ras yon ve per küs yon yön tem le ri ni
içe ren ma nu el ve ya me ka nik uy gu la ma lar dan oluş-
muş tur.13
BUL GU LAR
Ça lış ma gru bun da ki has ta la rın %62.9’u ka dın dı.
Has ta la rın bü yük ço ğun lu ğu 50-70 (%87) yaş ara lı -
ğın day dı. Kırk dokuz yaş al tın da ki has ta lar %3.4
ora nın da iken, 71 yaş üs tü has ta ora nı %9.6 idi.
Has ta la rın %92’si os te o ar trit ta nı sı ile %8’i ise fib-
romi yal ji, ser vi kal ve lom ber disk has ta lık la rı, an-
ki lo zan spon di lit ve ya ro ma to id ar trit ta nı sı ile
kap lı ca te da vi si al mış tı (Tab lo 1).
Kap lı ca te da vi si uy gu lan mış olan 9224 has ta -
nın 4 (%0.04)’ün de kür dö ne mi için de ger çek le şen
Özellikler n%
Yaş grupları (yıl)
< 49 320 3.4
50-60 3482 37.8
61-70 4539 49.2
> 71 883 9.6
Cinsiyet
Erkek 3423 37.1
Kadın 5801 62.9
Tanı
Osteoartrit 8486 92
Diğer* 738 8
TABLO 1: Hastaların demografik özellikleri (n= 9224).
* Fib ro mi yal ji, ser vi kal ve lom ber disk has ta lık la rı, an ki lo zan spon di lit ve ro ma to id ar trit.
Turkiye Klinikleri J Med Sci 2009;29(4)
924
Uçar ve ark. Tıbbi Ekoloji ve Hidroklimatoloji
ölüm sap tan dı. Bu ölüm ler den sa de ce 1 (%0.01)’i
ban yo te da vi si sı ra sın da ger çek leş miş ti. Kap lı ca da
ölen has ta la rın hep si os te o ar trit ta nı sı ile te da vi
edi len has ta lar dı. İki has ta da di a be tes mel li tus ve
hi per tan si yon eş lik eden has ta lık lar dı. Otop si ile
or ta ya kon ma yan ölün ne den le ri, kar di yo vas kü ler
ar rest ola rak ka yıt al tı na alın mış tı (Tab lo 2).
TAR TIŞ MA
Bu ça lış ma da ya ta rak kap lı ca te da vi si alan has ta -
lar da ölüm ora nı nı %0.04 ola rak tes pit et tik. Bu dü -
şük oran, kap lı ca te da vi si ve ölüm ara sın da ki
ne den sel iliş ki yi de ğil, sa de ce bu te da vi sı ra sın da
göz le nen ölüm sa yı sı nı ifa de et mek te dir. Kap lı ca
te da vi si ola rak has ta la ra, ter mo mi ne ral li su ban yo -
su ile bir lik te lo kal pe lo id, elek tro te ra pi, ma saj ve
eg zer siz te da vi le rin den bi ri ve ya bir ka çı uy gu lan -
mış tı. Li te ra tür de bu uy gu la ma lar ile ölüm ara sın -
da iliş ki yi or ta ya ko yan her han gi bir bil gi mev cut
de ğil dir. Ter mo mi ne ral su ban yo su (bal ne o te ra pi)
kap lı ca te da vi si nin te mel uy gu la ma şek li dir ve ba -
zı is ten me yen du rum la rın oluş ma sı na ne den ola bi -
lir. Ter mo mi ne ral su ban yo su uy gu la ma la rın da
ki şi nin ma ruz ka la ca ğı du rum lar; su yun sı cak lı ğı,
içer di ği kim ya sal mad de ler, kal dır ma kuv ve ti, hid-
ros ta tik ba sınç ve viz ko si te dir.9
Su yun kim ya sal ya pı sı nın vü cut üze rin de cid -
di is ten me yen et ki le re ne den ol du ğu nu bil di ren bir
ça lış ma söz ko nu su de ğil dir. Ban yo uy gu la ma la rın -
da ola sı is ten me yen et ki le rin olu şu mu nu ar tı ra bi -
le cek esas ne den ler hid ros ta tik ba sınç ve sı cak lı ğa
bağ lı et ki ler dir. Ban yo sı ra sın da pe ri fe rik da mar -
lar dan to ra sik ka vi te ye doğ ru kan akı mın da ar tış
mey da na ge lir. Su se vi ye si nin bo yun hi za sı na ulaş-
tı ğı ban yo uy gu la ma la rın da in tra kar di yak kan hac -
mi yak la şık 250 mL, to ra sik ka vi te de ki kan hac mi
ise yak la şık 700 mL ar tar.14 İmmer si yon da hid ros -
ta tik ba sınç et ki si ile art mış ve nöz dö nüş, kar diy ak
iş yü kü nü ar tı ra rak ko ro ner kan des te ğin de ye ter -
siz lik le re ve mi yo kard ok si jen tü ke ti min de ar tı şa
ne den ola bi lir. Bu du rum ko ro ner ar ter ler de is ke -
mik de ği şik le ri ve arit mik olay la rı te tik le ye bi lir.15
Eks trem hi per ter mal ban yo uy gu la ma la rın da (43°C
ve üze rin de) sem pa tik si nir sis te mi et kin li ğin de art -
ma, fib ri no li tik ak ti vi te de azal ma, pla te let ag re gas -
yo nun da art ma ve kan viz ko si te sin de art ma gi bi bir
ta kım de ği şik lik ler mey da na ge lir.14-17 Yu ka rı da ifa -
de edi len is ten me yen et ki le rin oluş ma ola sı lı ğı, bu
uy gu la ma nın eks trem dü zey le rin de ol mak ta dır.
Uy gun te da vi yak la şım la rı ile is ten me yen et ki ler
azal tı la bi lir. Mi yo kar diy al en fark tüs lü has ta la rın
yük sek sı cak lık lar da bo yun se vi ye sin de im mer si -
yon al ma la rı kon tren di ke ol du ğu hal de, dü şük sı-
cak lık ve gö ğüs se vi ye sin de ban yo ala bi le cek le ri
bir di ril miş tir.15
Ça lış ma mı zın ger çek leş ti ril di ği kap lı ca has ta -
ne sin de ban yo uy gu la ma la rı nın 39°C sı cak lık ta, 20
da ki ka sü rey le gün de bir ve ya iki kez uy gu lan mış
ol ma sı, kap lı ca te da vi si uy gu la na cak has ta lar da
kon tren di kas yon la rı nın dik ka te alın ma sı, has ta la -
rın kan ba sın cı, na bız, ge nel du rum gi bi pa ra met -
re le ri nin gün lük ola rak ta kip edil miş ol ma sı
is te me yen et ki le rin olu şu mu nu azalt ma açı sın dan
et ki li ol muş ola bi lir.
Di ğer ta raf tan li te ra tür de ben zer ça lış ma ol-
ma ma sı ne de niy le so nuç la rı mı zın kar şı laş tı rıl ma -
Hasta Yaş Cinsiyet Ölüm nedeni Ölüm zamanı (gün)* Hastalık Banyo sırasında ölüm
1 63 E KVA 14 OA -
2 69 E KVA 4 OA +
3 72 K KVA 24** OA -
4 66 K KVA 15 OA -
TABLO 2: Kaplıcada ölen hastaların özellikleri.
KVA: Kardiyovasküler arrest; OA: Osteoartrit.
* 21 günlük kür periyodu esas alınmıştır.
** Hasta genel durum bozukluğu nedeni ile kaplıcada 21 günden fazla kalmıştır.
Turkiye Klinikleri J Int Med Sci 2008, 4 925
Turkiye Klinikleri J Med Sci 2009;29(4) 925
Medical Ecology and Hydroclimatology Uçar et al
sı nı yap mak müm kün ola ma mış tır. An cak li te ra -
tür de sı cak ban yo ile ani ölüm ara sın da iliş ki nin
faz la ol du ğu nu ifa de eden Ja ponya kay nak lı ya yın -
lar mev cut tur. Hat ta sı cak ban yo uy gu la ma la rı- na
bağ lı ölüm ora nı nın tüm ölüm le re ora nı nın %10 ol-
du ğu bil di ril miş tir.18 Bu oran ol duk ça eks trem bir
oran dır. Ölüm le rin sı cak ban yo ile na sıl iliş ki len -
di ril di ği de açık de ğil dir. Ban yo kü vet le ri nin de rin
ol ma sı, ban yo ön ce si ile ban yo sı cak lık far kı nın ol-
duk ça faz la ol ma sı gi bi Ja pon ban yo kültürüne ait
özel lik le rin et ki li ola bi le ce ği ifa de edil miş tir. Özel-
lik le kış şart la rın da so ğuk ha va da ol duk ça sı cak su
ban yo su şek lin de ger çek leş ti ri len uy gu la ma la rın
et ki si ola bi le ce ği ifa de edil mek te dir. Mo dern kap-
lı ca te da vi sin den çok fark lı yak la şım la rı içe ren bu
ban yo uy gu la ma la rı nı kap lı ca te da vi si ile iliş ki len -
dir mek doğ ru ol ma ya cak tır.
Ça lış ma mız da tes pit edi len ölüm le rin sa de ce
bir ta ne si ban yo uy gu la ma la rı es na sın da ol muş tur.
Bu du rum ter mal su ban yo su ile bu olgu ara sın da -
ki iliş ki yi net ola rak or ta ya koy mak la bir lik te, di ğer
ölüm olgu la rı nın ban yo uy gu la ma la rın dan yak la -
şık 9-12 sa at son ra mey da na gel me si, ölüm le rin
kap lı ca te da vi si ile doğ ru dan iliş ki li ol du ğu an la -
mı nı ta şı ma mak ta dır.
Ça lış ma mı zın en önem li ek sik le rin den bi ri
ölüm ne den le ri nin otop si ile net ola rak or ta ya ko-
nu la ma mış ol ma sı dır.Bu du rum tek nik ola nak lar
ne de niyle ger çek leş ti ri le me miş tir. Di ğer ta raf tan
has ta ve ri le ri te me lin de ger çek leş ti ri len ça lış ma nın
kon trol gru bu ile des tek le ne me miş ol ma sı bir di ğer
ek sik li ği miz dir. Bu nun la bir lik te kap lı ca te da vi si
son ra sı ta bur cu olan has ta lar dan er ken dö nem
ölüm le rin olup ol ma dı ğı na ait ve ri le rin ol ma yı şı da
bir di ğer ek sik lik ola rak ifa de edi le bi lir.
So nuç ola rak, ça lış ma gru bu muz da kap lı ca te-
da vi si alan has ta lar ara sın da göz le nen ölüm ora nı
dü şük dü zey ler de dir. Mor ta li te nin dü şük ol ma sın -
da bu te da vi yi kim le rin ala bi le ce ği, na sıl bir te da vi
yak la şı mı nın ya pı la ca ğı gi bi ko nu la ra il gi li uz man
he kim ler ta ra fın dan ka rar ve ril me si ile bir lik te mo-
dern kap lı ca yak la şım la rı nın uy gu lan ma sı nın et ki -
si ola bi lir.
1. Matz H, Orion E, Wolf R. Balneotherapy in
dermatology. Dermatol Ther 2003;16(2):132-
40.
2. Karagülle M, Karagülle MZ, Karagülle O,
Dönmez A, Turan M. A 10-day course of SPA
therapy is beneficial for people with severe
knee osteoarthritis. A 24-week randomised,
controlled pilot study. Clin Rheumatol 2007;
26(12):2063-71.
3. Elkayam O, Wigler I, Tishler M, Rosenblum I,
Caspi D, Segal R, et al. Effect of spa therapy
in Tiberias on patients with rheumatoid arthri-
tis and osteoarthritis. J Rheumatol 1991;
18(12):1799-803.
4. Odabaşı E, Karagülle MZ, Karagülle M, Turan
M, Karagülle O. Comparison of two traditional
spa therapy regimens in patients with knee
osteoarthritis. Phys Med Rehab Kur Med
2002;12 337-41.
5. Odabasi E, Turan M, Erdem H, Tekbas F.
Does mud pack treatment have any chemical
effect? A randomized controlled clinical study.
J Altern Complement Med 2008;14(5):559-
65.
6. Karagülle MZ, Karagülle M. [Balneotherapy
and spa therapy of rheumatic diseases in
Turkey: a systematic review]. Forsch Kom-
plementarmed Klass Naturheilkd
2004;11(1):33-41.
7. Dönmez A, Karagülle MZ, Tercan N,
Dinler M, Işsever H, Karagülle M, et al. SPA
therapy in fibromyalgia: a randomised con-
trolled clinic study. Rheumatol Int 2005;26(2):
168-72.
8. Şen U, Karagülle MZ, Karagülle M,
Erkorkmaz Ü. [The efficacy of peloidotherapy
on the patients with chronic low back pain].
Turkiye Klinikleri J Med Sci 2008;
28(1):5-11.
9. Bender T, Karagülle Z, Bálint GP, Guten-
brunner C, Bálint PV, Sukenik S. Hydrother-
apy, balneotherapy, and spa treatment in pain
management. Rheumatol Int 2005;25(3):220-
4.
10. Odabasi E, Gul H, Macit E, Turan M, Yildiz O.
Lipophilic components of different therapeutic
mud species. J Altern Complement Med
2007;13(10):1115-8.
11. Cimbiz A, Bayazit V, Hallaceli H, Cavlak U.
The effect of combined therapy (spa and
physical therapy) on pain in various chronic
diseases. Complement Ther Med
2005;13(4): 244-50.
12. Reilly KA, Bird HA. Prophylactic hydrother-
apy. Rheumatology (Oxford) 2001;
40(1):4-6.
13. Karagülle MZ, editör. Balneoloji ve kaplıca
tıbbı. Cilt 1. Kaplıca Tıbbı ve Kaplıca Te-
davisi. 1. Baskı. İstanbul: Nobel Tıp Kitabev-
leri; 2002. p.15-36.
14. Agishi Y, Ohtsuka Y, Watanabe N, Yabunaka
N, Noro H. Effects of therapeutic elements on
physiological functions in man in balneother-
apy. In: Agishi Y, Ohtsuka Y, eds. Recent
Progress in Medical Balneology and Clima-
tology. 1st ed. Sapporo: Kokoku, 1995. p.11-
23.
15. Sorimachi M, Ozawa M, Ueda H, Ebato S,
Kawamura K, Ando H, et al. Comparisons
between hemodynamics, during and after
bathing, and prognosis in patients with my-
ocardial infarction. Jpn Circ J
1999;63(7):527-32.
KAYNAKLAR
Turkiye Klinikleri J Med Sci 2009;29(4)
926
Uçar ve ark. Tıbbi Ekoloji ve Hidroklimatoloji
16. Kurabayashi H, Kubota K, Take H, Tamura K,
Shirakura T. Effects of hyperthermal stress on
the ultrastructure of platelets with reference
to the localization of platelet peroxidase and
fibrinogen in vivo. Am J Hematol 1997;56(4):
244-7.
17. Nagasawa Y, Komori S, Sato M, Tsuboi Y,
Umetani K, Watanabe Y, et al. Effects of hot
bath immersion on autonomic activity and he-
modynamics: comparison of the elderly pa-
tient and the healthy young. Jpn Circ J
2001;65(7): 587-92.
18. Chiba T, Yamauchi M, Nishida N, Kaneko T,
Yoshizaki K, Yoshioka N. Risk factors of sud-
den death in the Japanese hot bath in the
senior population. Forensic Sci Int 2005;
149(2-3):151-8.
