Content uploaded by Iwona Markuszewska
Author content
All content in this area was uploaded by Iwona Markuszewska on Mar 11, 2016
Content may be subject to copyright.
© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu
Journal of Agribusiness and Rural Development
www.jard.edu.pl
pISSN 1899-5241
eISSN 1899-5772
TŁUMACZENIE
dr Iwona Markuszewska, Zakład Ekologii Krajobrazu, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680
Poznań, Poland, e-mail: iwmark@amu.edu.pl
Abstrakt. W niniejszym artykule zaprezentowano wyniki
badań dotyczące oceny rolnictwa w zakresie jego intensyfi ka-
cji lub ekstensyfi kacji. Badania przeprowadzono na poziomie
gmin w regionie północno-zachodnim. Wykorzystano w nich
wskaźniki i cechy diagnostyczne dotyczące: nakładów in-
westycyjnych, towarowości rolnictwa, zarządzania gruntami
rolnymi, struktury agrarnej, uwarunkowań naturalnych i po-
tencjału społeczno-demografi cznego. W efekcie wyróżniono
cztery różne typy rolnictwa.
Słowa kluczowe: intensywność produkcji, struktura krajob-
razu,
intensyfi kacja, ekstensyfi kacja, wskaźniki, region pół-
nocno-zachodni
WPROWADZENIE
We współczesnym rolnictwie europejskim obserwuje
się dwie główne tendencje zmian: z jednej strony inten-
syfi kację produkcji, zwłaszcza na gęsto zaludnionych
obszarach, a z drugiej ekstensyfi kację działalności rol-
niczej – szczególnie tam, gdzie warunki rozwoju rolnic-
twa są niesprzyjające (Pinto-Correia i Breman, 2008).
Każdy z wymienionych kierunków stymulują okreś-
lone przyczyny zewnętrzne, jak na przykład globalna
i regionalna sytuacja gospodarcza, polityka rządu czy
zapotrzebowanie na określone produkty rolne. Zagad-
nienia te były kluczowym zagadnieniem w dyskusji nad
ideą wielofunkcyjnego europejskiego modelu rolnic-
twa, gdzie jego konwencjonalna rola jest ograniczana
na rzecz rozwoju funkcji pozaprodukcyjnych (OECD,
2001; The European Model of Agriculture, 2006; Koło-
dziejczak, 2010; Kowalczyk i Sobiecki, 2011).
W odniesieniu do polskiego rolnictwa jego istotna
funkcja przestrzenna i społeczna znajduje odzwiercied-
lenie w dominującym udziale gruntów rolnych jako
formy użytkowania terenu (stanowią one około 60%
powierzchni kraju), a także w wysokim poziomie za-
trudnienia w rolnictwie (średnia krajowa waha się na po-
ziomie 15%) (GUS, 2013). Ze względu na duże zasoby
gruntów ornych oraz potencjał siły roboczej w Polsce na-
leżałoby spodziewać się wysokiej wydajności produkcji,
tymczasem ten sektor gospodarki dostarcza zaledwie 4%
PKB (GUS, 2013).
Co do produ
kcji rolnej przewiduje się, że przy-
szłe zmiany w tym zakresie zasadniczo będą przebie-
gać w dwóch przeciwstawnych kierunkach: progresji
i związanej z nią intensyfi kacji produkcji lub regresji
prowadzącej do ekstensyfi kacji działalności rolniczej.
Intensywna produkcja będzie skoncentrowana niewąt-
pliwie w najbardziej zurbanizowanych oraz wyspecja-
lizowanych regionach rolniczych. Natomiast malejące
znaczenie rolnictwa będzie obserwowane w regionach
peryferyjnych oraz na obszarach o niekorzystnych dla
rolnictwa uwarunkowaniach, podatnych na marginali-
zację. Niemniej jednak pozostaje jeszcze odpowiedzieć
INTENSYFIKACJA CZY EKSTENSYFIKACJA POLSKIEGO
ROLNICTWA? – WPOSZUKIWANIU KIERUNKÓW ZMIAN.
STUDIUM PRZYPADKU: REGION PÓŁNOCNO-ZACHODNI
Iwona Markuszewska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu
Markuszewska I., Intensyfi kacja czy ekstensyfi kacja polskiego rolnictwa? – wposzukiwaniu kierunków zmian. Studium przypadku:
region północno-zachodni .
2 www.jard.edu.pl
na pytanie: w jakim stopniu struktura krajobrazu rolni-
czego wpłynie na intensywność produkcji? Struktura
krajobrazu rolniczego (struktura agrarna) jest rozumia-
na jako rozdrobnienie gruntów rolnych, a opisywana za
pomocą takich cech, jak: wielkość gospodarstw rolnych
oraz powierzchnia, kształt i liczba działek uprawnych
w danym gospodarstwie (Woch i in., 2013). Problem ten
poruszono dlatego, że rozdrobniona struktura krajobrazu
obniża efektywność działalności rolniczej, ale z drugiej
strony sprzyja kreowaniu różnorodności krajobrazowej
i wzmacnianiu wartości ekologicznych środowiska na
obszarach wiejskich.
CEL, METODY IOBSZAR BADAŃ
Celem badań było wyznaczenie obszarów o różnym
stopniu intensywności działalności rolniczej. Jako
studium przypadku został wybrany region północno-
-zachodni. W badaniach wzięto pod uwagę wskaźniki
odnoszące się do uwarunkowań naturalnych, społecz-
no-demografi cznych, organizacyjnych i technicznych.
Doboru tych wskaźników dokonano na podstawie ich
istotności, z uwagi na podjęty problem badawczy oraz
dostępność danych statystycznych.
W odniesieniu do etapów badań w pierwszej kolej-
ności wyznaczono grupy cech diagnostycznych wraz
z charakteryzującymi je wskaźnikami, których pełny
spis zawiera tabela 1. W każdej grupie wskaźniki zo-
stały znormalizowane i podzielone na pięć przedziałów,
zgodnie z rozkładem normalnym, przy użyciu programu
Statistica. Następnie każdemu ze wskaźników przypisa-
no jeden z pięciu poziomów intensywności rolnictwa:
od najbardziej intensywnego do skrajnie ekstensyw-
nego. W dalszej kolejności wskaźniki prezentujące te
same wartości zostały poddane klasteryzacji. W wyniku
grupowania wyróżniono cztery typy rolnictwa:
A) wysoko intensywne rolnictwo o nieznacznym
rozdrobnieniu struktury agrarnej,
B) średnio intensywne rolnictwo o znaczącym roz-
drobnieniu struktury agrarnej,
C) średnio ekstensywne rolnictwo o nieznacznym
rozdrobnieniu struktury agrarnej,
D) bardzo ekstensywne rolnictwo o znaczącym roz-
drobnieniu struktury agrarnej (rys. 1).
Należy zaznaczyć, że podczas grupowania najwięk-
sze znaczenie miały relacje pomiędzy strukturą krajobra-
zu a nakładami inwestycyjnymi, sposobem użytkowania
gruntów rolnych i towarowością produkcji. W dalszej
Tabela 1. Wskaźniki oraz cechy diagnostyczne rozwoju rolnictwa
Uwarunkowania Wskaźniki wraz z jednostkami miary
Nakłady kapitałowe wskaźnik mechanizacji [liczba ciągników na 100 ha użytków rolnych]
obsada zwierząt [DJP na 100 ha użytków rolnych]
zużycie nawozów sztucznych [kg nawozów na 1 ha użytków rolnych]
gęstość zabudowy gospodarczej [m2 zabudowy na 100 ha użytków rolnych]
Towarowość produkcji wielkość produkcji przeznaczanej na sprzedaż [procentowy udział ogólnej produkcji]
Zarządzanie użytkami
rolnymi
struktura użytkowania gruntów [procentowy udział poszczególnych typów użytkowania terenów]
struktura użytków rolnych [procentowy udział poszczególnych typów użytków rolnych]
struktura upraw [procentowy udział roślin uprawnych]
Struktura agrarna powierzchnia gospodarstw rolnych [ha]
liczba działek uprawnych w gospodarstwie indywidualnym [sztuki]
powierzchnia indywidualnej działki uprawnej [ha]
Uwarunkowania naturalne wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej [punkty]
wskaźnik udziału obszarów chronionych [%]
syntetyczny wskaźnik produkcji ekologicznej [punkty]
Uwarunkowania
socjodemografi czne
zatrudnienie w rolnictwie [procentowy udział zatrudnionych w rolnictwie oraz liczba zatrudnionych
na 100 ha użytków rolnych]
udział rolników z wyższym wykształceniem [procentowy udział do ogółu zatrudnionych]
Źródło: opracowanie własne.
3
Markuszewska I., Intensyfi kacja czy ekstensyfi kacja polskiego rolnictwa? – wposzukiwaniu kierunków zmian. Studium przypadku:
region północno-zachodni .
www.jard.edu.pl
kolejności uwzględniono uwarunkowania społeczno-de-
mografi czne oraz naturalne rozwoju rolnictwa.
Dane statystyczne pozyskano z Banku Danych Lo-
kalnych (http://www.stat.gov.pl/bdl). Głównym źródłem
informacji były Powszechne Spisy Rolne, przy czym
dla przeprowadzenia typologii rolnictwa wykorzystano
dane z 2010 roku, natomiast w celu określenia tenden-
cji zmian wzięto pod uwagę zarówno dane z 1996, jak
i 2010 roku. Ponadto wykorzystano dane Narodowego
Spisu Powszechnego.
Obszarem badań był region północno-zachodni
(NUTS1 2). Szczegółowe studia przeprowadzono na
poziomie gmin (NUTS 5), choć w analizie porównaw-
czej często pojawiało się odwołanie do poziomu regio-
nalnego – wojewódzkiego (NUTS 3), obejmującego
województwa: lubuskie, wielkopolskie i zachodniopo-
morskie. Badaniem objęto gminy wiejskie (208) oraz
miejsko-wiejskie (176), przy czym w tym drugim przy-
padku miasta zostały wyłączone z analizy.
O wyborze Regionu Północno-Zachodniego jako ob-
szaru badań zadecydowały dwa aspekty. Z jednej strony
były to dynamiczne zmiany w zakresie działalności rol-
niczej w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci, zwłasz-
cza na obszarach dawnych państwowych gospodarstw
rolnych (województwo zachodniopomorskie). Z drugiej
strony stosunkowo stabilne rolnictwo na obszarach,
1 NUTS – Klasyfi kacja Jednostek Terytorialnych do Celów
Statystycznych ustalona przez Eurostat w celu zapewnienia jed-
nolitego podziału jednostek terytorialnych w Unii Europejskiej.
gdzie dominują gospodarstwa rodzinne o długich trady-
cjach rolniczych (województwo wielkopolskie).
Obszar badań obejmuje zatem dwa regiony rolnicze:
wielkopolsko-pomorski (województwo wielkopolskie)
oraz zachodniopomorskie (województwa: zachodnio-
pomorskie i lubuskie) (Stola i Szczęsny, 2004). Region
wielkopolsko-pomorski charakteryzuje się bardzo do-
brymi warunkami agroekologicznymi, gdzie dominują
samozaopatrzeniowe gospodarstwa rodzinne. Nato-
miast w regionie zachodniopomorskim dominują ob-
szary pojezierne i leśne, a w zakresie struktury agrarnej
– gospodarstwa wielkopowierzchniowe.
WYNIKI BADAŃ
W wyniku badań analitycznych wyróżniono czte-
ry typy rolnictwa o różnym poziomie produkcji rolnej
i stopniu fragmentacji krajobrazu:
A) wysoko intensywne rolnictwo o nieznacznym
rozdrobnieniu struktury agrarnej,
B) średnio intensywne rolnictwo o znacznym roz-
drobnieniu struktury agrarnej,
C) średnio ekstensywne rolnictwo o małym rozdrob-
nieniu struktury agrarnej,
D) bardzo ekstensywne rolnictwo o znacznym roz-
drobnieniu struktury agrarnej. Rozkład przestrzenny
gmin reprezentujących wyżej wymienione typy rolnic-
twa zawiera rysunek 2.
Wysoko intensywne rolnictwo (typ A) pojawia się
na terenach, gdzie produkcja rolna odgrywa dominującą
rolę w gospodarce lokalnej. Obserwowane tu najwięk-
sze nakłady kapitałowe korespondują z wysoką towaro-
wością. Ponadto ten typ rolnictwa wyróżnia: znaczący
udział gruntów ornych w ogólnej powierzchni gminy,
brak odłogów oraz intensywna produkcja zwierzęca,
a uprawa roślin koncentruje się na roślinach przemy-
słowych oraz wysokoplennych zbożach intensywnych.
Można tu znaleźć zarówno specjalistyczne towarowe
gospodarstwa rolne, jak i wielofunkcyjne gospodarstwa
rodzinne, gdzie spory udział mają gospodarstwa duże,
powyżej 15 ha. Jednocześnie obserwuje się tu nieznacz-
ną fragmentację krajobrazu, gdyż średnia liczba dzia-
łek w jednym gospodarstwie to około 6, a powierzch-
nia działki przekracza 5 ha. Ta homogeniczna struktura
krajobrazu z ekonomicznego punktu widzenia stwarza
korzystne przesłanki do rozwoju intensywnej produkcji.
Obszary te mają odpowiednie uwarunkowania do kon-
tynuowania tradycyjnej roli rolnictwa, dlatego zakłada
homogenous landscape pattern
jednolita struktura krajobrazu
heterogenous landscape pattern
]UyĪQLFRZDQDVWUXNWXUDNUDMREUD]X
farming
intensification
intensyfikacja
UROQLFWZD
farming
extensification
ekstensyfikacja
UROQLFWZD
type A
typ A
type B
typ B
type D
typ D
type C
typ C
Rys. 1. Typologia rolnictwa w nawiązaniu do intensywności
produkcji oraz struktury krajobrazu
Źródło: opracowanie własne.
Markuszewska I., Intensyfi kacja czy ekstensyfi kacja polskiego rolnictwa? – wposzukiwaniu kierunków zmian. Studium przypadku:
region północno-zachodni .
4 www.jard.edu.pl
się, że w przyszłości intensywność produkcji pozosta-
nie na poziomie porównywalnym do obecnego. Jakość
środowiska wystawiona jest jednak na potencjalne
zagrożenia z uwagi na intensywne wykorzystywanie
nawozów sztucznych i z tego powodu należy zwrócić
szczególną uwagę na stosowanie przyjaznych środo-
wisku technik rolniczych, takich jak chociażby dosto-
sowanie dawek nawozowych do faktycznych potrzeb
nawozowych roślin.
Ten typ rolnictwa reprezentuje 90 gmin (24% wszyst-
kich jednostek administracyjnych w badanym regionie),
a zdecydowana większość przypada na województwo
wielkopolskie (rys. 3). Co do rozkładu przestrzennego,
największe skupienie gmin znajduje się w północnej
i centralnej części Wielkopolski (rys. 2), co pokrywa się
z występowaniem gospodarstw o wysokiej towarowości
produkcji rolnej.
Drugi typ, rolnictwo średnio intensywne ze znacz-
nym rozdrobnieniem struktury agrarnej (typ B), ma wie-
le cech wspólnych z poprzednim, jednak warto zwró-
cić uwagę na dzielące je różnice. Na przykład w wielu
gminach obserwuje się większe nakłady kapitałowe
i wyższy stopień towarowości. Z drugiej strony, struk-
tura krajobrazu jest bardziej rozdrobniona, co wskazuje
na obecność małych gospodarstw rodzinnych. Ponadto
warunki naturalne są tutaj mniej sprzyjające. W tej kate-
gorii pojawiają się jednak obszary korzystne dla rolnic-
twa ekologicznego. Mając na względzie te sprzyjające
Rys. 2. Rozmieszczenie przestrzenne różnych typów rolnictwa w Regionie Pół-
nocno-Zachodnim (objaśnienia w tekście)
Źródło: opracowanie własne.
5
Markuszewska I., Intensyfi kacja czy ekstensyfi kacja polskiego rolnictwa? – wposzukiwaniu kierunków zmian. Studium przypadku:
region północno-zachodni .
www.jard.edu.pl
uwarunkowania przyrodnicze, w celu zniwelowania ne-
gatywnego oddziaływania rolnictwa należy upowszech-
nić stosowanie dobrych praktyk rolniczych, zapew-
niających zrównoważony rozwój w sferze produkcji
rolniczej. Dodatkowo w wielu gminach obszary cenne
przyrodniczo zajmują znaczny areał, co w połączeniu
z rozdrobnioną strukturą krajobrazu stwarza możliwość
wielokierunkowego wykorzystania krajobrazu.
Omawiany typ rolnictwa występuje w 117 gminach
(30% ogółu jednostek badanego regionu) i tak jak poprzed-
nio, jego dominujący udział przypada na Wielkopolskę.
Ten typ rolnictwa jest charakterystyczny dla gospodarstw
rodzinnych z długą tradycją posiadania prywatnych grun-
tów rolnych. Z tego powodu największa koncentracja
przestrzenna przypada na południowo-wschodnią oraz
południowo-zachodnią część tego województwa.
Średnio ekstensywne rolnictwo o nieznacznym roz-
drobnieniu agrarnym (typ C) dominuje w województwie
zachodniopomorskim, ale ogólna liczba gmin repre-
zentujących ten typ rolnictwa wynosi 102 (27% ogółu
jednostek w badanym regionie). Mimo że produkcja
w gospodarstwach rodzinnych utrzymuje się na średnim
poziomie, stopień towarowości nie przekracza 40%,
co wskazuje na obecność gospodarstw samozaopatrze-
niowych. Ponadto w tej kategorii znalazły się obszary
o znacznym udziale odłogów, gdzie w niektórych przy-
padkach ich udział dochodzi nawet do 20% ogólnej
powierzchni gruntów ornych w danej gminie. Jest to
konsekwencja zmian w zakresie gospodarowania grun-
tami rolnymi od czasu transformacji gospodarczej zapo-
czątkowanej w lat 90. Do momentu przemian większość
gruntów rolnych była własnością państwowych gospo-
darstw rolnych, a po zaprzestaniu ich działalności nie-
użytkowane pola przekształciły się w odłogi. Sytuację
tę zmieniła akcesja Polski do UE. Dzięki subwencjom
ponownie zagospodarowywano te grunty, co znacząco
ograniczyło powierzchnię odłogów. Poza tym w ciągu
ostatniego dwudziestolecia analizowany typ rolnictwa
wyróżniała dynamiczna zmienność struktury upraw, co
było reakcją rolników na zmienne zapotrzebowanie na
określone produkty rolne.
Jeśli chodzi o bardzo ekstensywne rolnictwo ze zna-
czącym rozdrobnieniem struktury agrarnej (typ D), wy-
różnia je duży udział powierzchni leśnej, gdzie warunki
naturalne dla rozwoju rolnictwa są ograniczone. Naj-
większa liczba gmin reprezentująca ten typ rolnictwa
znajduje się w województwie lubuskim. Do tej katego-
rii zaliczają się ogółem 74 gminy (19% ogólnej liczby
badanych jednostek) o najmniej korzystnych warun-
kach do produkcji rolnej. Trzeba jednak zaznaczyć, że
nieznaczna degradacja środowiska, duża powierzchnia
terenów zielonych, zróżnicowanie topografi czne oraz
sposób użytkowania terenu tworzą rozmyty charakter
krajobrazu. Z jednej strony wpływa to na wzrost różno-
rodności krajobrazowej, a z drugiej stwarza podstawy
do rozwoju funkcji pozaprodukcyjnych, na przykład re-
kreacyjnych, tworzenia tzw. drugich domów.
WNIOSKI
Celem badań było wyznaczenie obszarów o różnym
stopniu intensywności działalności rolniczej w Regionie
Północno-Zachodnim. Wyniki badań wykazały zróżni-
cowanie przestrzenne poziomu intensywności produkcji
rolnej, co oznacza, że w skali regionu nie można mówić
o jednej dominującej tendencji.
Badania potwierdziły zależność między długimi
tradycjami rolniczymi, wysoką kulturą rolną, ugrunto-
waną od lat strukturą własności gruntów rolnych a in-
tensywnym wysoko produktywnym rolnictwem, czego
przykładem są obszary rolnicze województwa wielko-
polskiego. Trzeba jednak pamiętać, że obszary te za-
grożone są nadmiernym obciążeniem gleb i wód związ-
kami chemicznymi, dlatego też należy przedsięwziąć
kroki zmierzające do zminimalizowania negatywnego
wpływu rolnictwa. W takich przypadkach zaleca się
wdrażanie rolnictwa zrównoważonego, a przynajmniej
stosowanie kodeksu dobrych praktyk rolniczych (Flo-
riańczyk i Buks, 2013).
Rys. 3. Liczba gmin reprezentująca poszczególne typy rol-
nictwa w badanych województwach
Źródło: opracowanie własne.
Markuszewska I., Intensyfi kacja czy ekstensyfi kacja polskiego rolnictwa? – wposzukiwaniu kierunków zmian. Studium przypadku:
region północno-zachodni .
6 www.jard.edu.pl
Natomiast w odniesieniu do obszarów ekstensywnego
rolnictwa oraz terenów wykazujących pewne przejawy
marginalizacji rolnictwa powodem tego stanu są mniej
korzystne warunki naturalne, oddalenie od centrów urba-
nizacji oraz niewielki potencjał demografi czny. Sytuacja
ta dotyczy znacznych obszarów wiejskich województwa
lubuskiego, a częściowo również zachodniopomorskiego.
Jednak w odniesieniu do tego drugiego można wyróżnić
dwa typy obszarów. W pierwszym przypadku lokalnie
obserwuje się osłabienie działalności rolniczej, zaś w in-
nych częściach – wzmocnienie funkcji produkcyjnej. Po-
wodem tych rozbieżności są po części naturalne uwarun-
kowania stojące na przeszkodzie rozwojowi rolnictwa.
Jednak bardzo ważną rolę odegrały również czynniki
stymulujące działalność rolniczą, zwłaszcza po wstąpie-
niu kraju w struktury unijne. Mowa tu w szczególności
o subwencjach dla rolników (Markuszewska, 2013).
Co do obszarów wiejskich, gdzie dominuje rolnic-
two bardzo ekstensywne, warto zauważyć, że spełniają
one warunki odpowiednie do realizacji funkcji pozarol-
niczych, takich jak: ekoturystyka, ochrona bioróżno-
rodności obszarów rolniczych, zachowanie dziedzictwa
naturalnego i kulturowego danego regionu. Nie wyklu-
cza się też kontynuowania działalności rolniczej, zale-
cając jednak bardziej zrównoważoną formę, zwłaszcza
w kontekście relacji między rolnictwem a środowi-
skiem naturalnym, jak również niewykorzystanego po-
tencjału demografi cznego i rozdrobnienia agrarnego
(Woś i Zegar, 2002; Skubiak, 2013). Z drugiej strony
zrównoważony rozwój obszarów wiejskich jest bardzo
bliski wielofunkcyjnemu charakterowi rolnictwa, gdzie
– jak podkreśla Wilkin (2008) – oprócz zapewnienia
bezpieczeństwa żywieniowego podejmuje się działania
na rzecz bioróżnorodności, ochrony zasobów przyrody
i walorów kulturowych krajobrazu wiejskiego.
Interesujących wyników dostarcza również analiza re-
lacji między rozdrobnieniem gruntów rolnych a intensyw-
nością produkcji. Przyjmuje się, że fragmentacja gruntów
rolnych nie sprzyja prowadzeniu działalności rolniczej,
a działalność na takich gruntach przynosi niższe docho-
dy. Badania wykazały jednak, że spora grupa gospodarstw
rolnych o dużym rozdrobnieniu struktury agrarnej odzna-
cza się większą intensywnością produkcji niż niektóre
gospodarstwa wielkoobszarowe. Świadczy to o tym, że
fragmentacja krajobrazu wcale nie musi obniżać efektyw-
ności produkcji, ale pod warunkiem utrzymania wysokich
nakładów kapitałowych. Sytuacja ta dowodzi, że możliwe
jest prowadzenie działalności rolniczej z jednoczesnym
zachowaniem mozaiki krajobrazowej, tak ważnej z uwagi
na ochronę dziedzictwa kulturowego danego regionu.
LITERATURA
Bank Danych Lokalnych. Pobrane 11 kwietnia 2014 z: http://
www.stat.gov.pl/bdl.
European Model of Agriculture – Challenges Ahead, 2006.
A Background Paper for the Meeting of Ministers of Agricul-
ture in Oulu. Pobrane 11 kwietnia 2014 z: http://www.agrire-
gionieuropa.univpm.it/materiale/background_paper.pdf.
Floriańczyk, Z, Buks, J. (2013). Wyniki ekonomiczne gospo-
darstw rolnych a optymalny płodozmian. J. Agribus. Rural
Dev., 4(30), 37-46.
GUS (2013). Rocznik Demografi czny 2013. Warszawa: GUS.
Pobrane 11 kwietnia 2014 z: www.stat.gov.pl/cps/rde/
xbcr/gus/rs_rocznik_demografi czny_2013.pdf.
Kołodziejczak, A. (2010). Modele rolnictwa, a zróżnicowanie
przestrzenne sposobów gospodarowania w rolnictwie pol-
skim. Poznań: Wyd. Nauk. UAM.
Kowalczyk, S., Sobiecki, R. (2011). Europejski model rolnictwa
– uwarunkowania ewolucji. Rocz. Nauk Roln., 98(3), 9-20.
Markuszewska, I. (2013). Changes of agricultural landsca-
pe pattern – non-natural driving forces analyzing based
on the North-Western Region of Poland. Quaest. Geogr.,
32(1), 5-14.
OECD (2001). Multifunctionality: towards an analytical fra-
mework. Report. Pobrane z: http://www.oecd.org/tad/
agricultural-policies/40782727.pdf.
Pinto-Correia, T., Breman, B. (2008). Understanding margi-
nalisation in the periphery of Europe: a multidimensional
process. W: F. Brouwer, T. Rheenen, A.M. Elgersma, S.
Dhillion (red.), Sustainable Land Management: Strategies
to Cope with the Marginalization of Agriculture (s. 11-40).
Edward Elgar Publ.
Skubiak, B. (2013). Ekonomiczno-społeczne aspekty roz-
woju obszarów wiejskich. J. Agribus. Rural Dev., 2(28),
215-224.
Stola, W., Szczęsny, R. (2004). Struktura przestrzenna rolnic-
twa i leśnictwa. W: I. Fierla (red.), Geografi a gospodarcza
Polski. Warszawa: PWE.
Wilkin, J. (2008). Ewolucja paradygmatów rozwoju obszarów
wiejskich. Wieś i Roln. 3, 18-28.
Woch, F., Wierzbicki, K., Eymontt, A., Dzikowska-Ilkowska,
A., Syp, A., Kopiński, J., Pietrucha, C., Nierubcka, M.,
Miklewski, A., Masloch, P. (2011). Efektywność gospo-
darcza i ekonomiczna scalania gruntów w Polsce. Mono-
grafi e i Rozprawy Naukowe 32. Puławy: IUNiG-PIB.
Woś, A., Zegar, J.S. (2002). Rolnictwo społecznie zrównowa-
żone. Warszawa: IERiGŻ.
