Skala Poziomów Świadomości Emocji. Adaptacja Skali Levels of Emotional Awareness Scale Lane’a i Schwartza [ADAPTATION OF LANE’S AND SCHWARTZ’S LEVELS OF EMOTIONAL AWARENESS SCALE]

Full text













The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service


SkalaPoziomówŚwiadomościEmocji.AdaptacjaSkaliLevelsof
EmotionalAwarenessScaleLane’aiSchwartza
«AdaptationofLane’sandSchwartz’sLevelsofEmotionalAwarenessScale»
byDorotaSzczygieł;AlinaKolańczyk
Source:
AnnalsofPsychology(RocznikiPsychologiczne),issue:Vol.03/2000,pages:155179,on
www.ceeol.com.

ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
Tom 3 − 2000
DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
ADAPTACJA SKALI LEVELS OF EMOTIONAL AWARENESS SCALE
LANE’A I SCHWARTZA*
I. ZNACZENIE S
´WIADOMOS
´CI WŁASNYCH EMOCJI
Dos´wiadczany stres i złe samopoczucie sprawiaj ˛a, z˙e ludzie szukaj ˛a po-
mocy u psychoterapeuty. Jez˙eli nawet zgłaszanymi przez pacjentów problema-
mi nie s ˛a trudnos´ci emocjonalne, lecz „obiektywnie trudne sytuacje z˙yciowe”
czy dolegliwos´ci somatyczne, to i tak pre˛dzej czy póz´niej terapeuta zapyta:
„Co czujesz?”, „Jakie uczucia wzbudza w tobie ta sytuacja?” albo „Jak tego
dos´wiadczasz?” Wie˛kszos´c´ programów psychoterapeutycznych stara sie˛ po-
móc pacjentowi w lepszym tolerowaniu intensywnych stanów emocjonalnych
i zmniejszaniu tendencji do wył ˛aczania tych stanów ze s´wiadomos´ci. Pytania
psychoterapeuty maj ˛a pomagac´ pacjentowi w lepszym okres´laniu tego, co
czuje.
Znaczenie s´wiadomos´ci własnych emocji i umieje˛tnos´ci wyraz˙enia ich
słowami podkres´lane jest nie tylko przez klinicystów. Twórcy koncepcji inte-
ligencji emocjonalnej, Mayer i Salovey (1999), za jeden z głównych wymia-
rów inteligencji emocjonalnej uwaz˙aj˛a „zdolnos´c´ do nazywania emocji i roz-
poznawania zwi ˛azków mie˛dzy etykietkami słownymi a tres´ciami, jakie ozna-
czaj ˛a”. Mówi˛ac o kompetencji emocjonalnej, Saarni (1999) wymienia m.in.
„zdolnos´c´douz˙ywania okres´len´ werbalnych do opisu emocji”. Brak umieje˛t-
MGR DOROTA SZCZYGIEŁ, Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdan´skiego, ul. Pomorska 68,
80-343 Gdan´sk.
PROF.DR HAB.ALINA KOLAN
´CZYK, Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdan´skiego, ul. Po-
morska 68, 80-343 Gdan´sk.
*Monika Pawłowska-Fusiara pomogła nam w opracowaniu statystycznym wyników badan´.
Dzie˛kujemy takz˙e za wsparcie w dyskusjach metodologicznych.

156 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
nos´ci werbalizowania swoich dos´wiadczen´ emocjonalnych uwaz˙any jest za
istote˛ aleksytymii („brak słów dla emocji”, „analfabetyzm emocjonalny”),
uznawanej za czynnik sprzyjaj ˛acy powstawaniu chorób psychosomatycznych.
II. TRADYCYJNE METODY BADANIA
DOS
´WIADCZENIA EMOCJONALNEGO
Badanie s´wiadomos´ci emocji moz˙e sie˛ wydawac´ niedoste˛pne obiektywne-
mu pomiarowi. Klasyczny sposób badania dos´wiadczenia emocjonalnego to
np. odwołanie sie˛ do wymuszonego wyboru reakcji z repertuaru zapropono-
wanego przez badacza. Zadaniem badanego jest okres´lenie, jak cze˛sto i/lub
intensywnie opisana reakcja wyste˛puje u niego. Badacz zakłada wie˛c, z˙e dana
emocja moz˙e wyst ˛apic´ w okres´lonej przez niego sytuacji i sugeruje badanemu
to, co moz˙e odczuwac´. W ten sposób nie moz˙emy poznac´ struktury dos´wiad-
czenia emocjonalnego, tj. stopnia jego zróz˙nicowania czy integracji. Poznawa-
ne s ˛a tylko róz˙nice w tres´ci przez˙ywanych emocji. Nie wiadomo tez˙, czy
wybory nie narzucone, a spontanicznie wyraz˙ane przez badanych, byłyby
takie same.
Inn ˛a, równie popularn˛a metod ˛a pomiaru dos´wiadczenia emocjonalnego, jest
odwołanie sie˛ do samoopisu i refleksji badanego nad własn ˛a emocjonalnos´ci ˛a.
W tym przypadku odwołujemy sie˛ do wiedzy badanych o swoich emocjach
i zakładamy, z˙e oddaje ona trafnie zachodz ˛ace zmiany. Wiadomo jednak, jak
róz˙nie mog ˛a przebiegac´ procesy spostrzegania własnych stanów. Na twierdze-
nie kwestionariusza: „Trudno mi znalez´c´ włas´ciwe okres´lenie dla swoich
uczuc´” moz˙na z łatwos´ci ˛a udzielic´ nietrafnej odpowiedzi. Osoby maj ˛ace duz˙˛a
łatwos´c´ w okres´laniu swoich uczuc´, mog ˛a – np. na skutek porównania –
uwaz˙ac´, z˙e maj ˛a w tym zakresie trudnos´ci.
Metody pomiaru odwołuj ˛ace sie˛ do samoopisu s ˛auz˙yteczne, ale nalez˙y
pamie˛tac´ o ich ograniczeniach. Stosowane do sprawdzania róz˙nic mie˛dzy
badanymi w zakresie ich subiektywnych przekonan´ na temat swoich emocji,
a takz˙e do badania zgodnos´ci zachowan
´ z przekonaniami na swój temat,
stanowi ˛awaz˙ne narze˛dzie badawcze. Samoopis nie pozwala natomiast wnios-
kowac´oróz˙nicach indywidualnych w zakresie formalnych włas´ciwos´ci do-
s´wiadczenia emocjonalnego (np. poziomu werbalizacji własnych uczuc´).
Mayer i Salovey (1999) proponuj ˛a tak ˛a metode˛ pomiaru, która polega na
przedstawieniu badanemu zadania i na ocenie poziomu s´wiadomos´ci emocji
na podstawie poziomu jego wykonania. Unikamy dzie˛ki temu kłopotów z su-
Access via CEEOL NL Germany

157
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
biektywnymi kryteriami stosowanymi przez badanych przy ocenie swoich
kompetencji czy moz˙liwos´ci – nie mierzymy przekonan´ osoby badanej, ale
stan faktyczny.
Artykuł prezentuje Skale˛ Poziomów S
´wiadomos´ci Emocji – Levels of
Emotional Awareness Scale (LEAS), która pozwala na pomiar poziomu s´wia-
domos´ci emocji z ominie˛ciem ograniczen´ typowych dla tradycyjnie stosowa-
nych metod. Podstaw ˛a konstrukcji LEAS jest poznawczo-rozwojowa teoria
s´wiadomos´ci emocji, sformułowana przez Lane’a i Schwartza.
III. POZNAWCZO-ROZWOJOWA
TEORIA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
LANE’A I SCHWARTZA
Lane i Schwartz (1987) analizuj ˛as´wiadomos´c´ emocji z perspektywy roz-
woju poznawczego. Przyjmuj ˛a, z˙e ludzie róz˙ni˛asie˛ od siebie struktur ˛a do-
s´wiadczenia emocjonalnego na skutek róz˙nic w opracowaniu poznawczym
doznawanego pobudzenia. Autorzy ci nawi ˛azuj ˛a do koncepcji Wernera i Kap-
lana, zgodnie z któr ˛a to procesy symboliczne determinuj ˛a nature˛dos´wiadcze-
nia (Werner, 1948; Werner, Kaplan, 1963 – za: Lane, Schwartz, 1987). Wer-
ner i Kaplan wskazuj ˛a, z˙e symbolizacja (w tym je˛zyk) nadaje dos´wiadczeniu
strukture˛, dzie˛ki której jednostka moz˙e formułowac´ wyraz´ne jego cechy.
Symbolizacja umoz˙liwia przechodzenie dos´wiadczania od stanu wzgle˛dnej
globalnos´ci i braku zróz˙nicowania do stanu wzrastaj ˛acej artykulacji, zróz˙nico-
wania i integracji. Reprezentacje symboliczne słuz˙˛a odzwierciedlaniu złoz˙one-
go s´wiata zewne˛trznego, a – zdaniem Lane’a i Schwartza – takz˙e s´wiata
wewne˛trznego.
S
´wiatem wewne˛trznym jednostki jest przede wszystkim dos´wiadczane
przez ni ˛a pobudzenie emocjonalne, które moz˙e byc´ potencjalnie postrzegane
na nieskon´czenie wiele sposobów – w zalez˙nos´ci od konstelacji pobudzen´
poszczególnych narz ˛adów wewne˛trznych. Moz˙na załoz˙yc´, z˙e ludzie róz˙ni˛asie˛
od siebie struktur ˛a tego, co dos´wiadczaj ˛a jako pobudzenie. Lane i Schwartz
twierdz ˛a, z˙e struktura ta ma swoje odbicie w werbalnych reprezentacjach
uz˙ytych do opisania dos´wiadczanych stanów wewne˛trznych.
Waz˙nym z´ródłem teorii Lane’a i Schwartza stała sie˛ teoria rozwoju po-
znawczego Piageta. Autorzy zastanawiali sie˛, czy rozwój struktury wiedzy
danej osoby na temat s´wiata wewne˛trznego pod ˛az˙a t ˛a sam ˛
a sekwencj ˛a, jak ˛a
dla rozwoju poznawczego opisał Piaget. Teoria rozwoju poznawczego Piageta

158 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
jest prób ˛a opisania zmian strukturalnych zachodz ˛acych w czasie organizacji
wiedzy dziecka o s´wiecie zewne˛trznym. Piaget opisał cztery główne okresy
rozwoju poznawczego: sensoryczno-motoryczny, przedoperacyjny, okres ope-
racji konkretnych i okres operacji formalnych. Okresy rozwoju wyróz˙nione
przez Piageta charakteryzuj ˛asie˛ poste˛puj ˛ac ˛a tendencj ˛a w kierunku wyz˙szego
poznawczego funkcjonowania jednostki i wzrastaj ˛ac ˛a koordynacj ˛a schematów
poznawczych jednostki. Lane i Schwartz zastosowali opisane przez Piageta
charakterystyki transformacji wiedzy na temat s´wiata zewne˛trznego do opisu
transformacji wiedzy o wewne˛trznym s´wiecie emocji.
Podstawowym załoz˙eniem teorii Lane’a i Schwartza jest twierdzenie, z˙e
s´wiadomos´c´ emocji powstaje w wyniku poznawczego przetwarzania pobudze-
nia emocjonalnego i przechodzi przez pie˛c´ poziomów transformacji struktural-
nych, co u człowieka dorosłego znajduje odbicie w strukturze je˛zyka opisuj ˛a-
cego dos´wiadczane stany emocjonalne. Poziomami tymi, uporz ˛adkowanymi
zgodnie ze wzrastaj ˛ac ˛a złoz˙onos´ci ˛a, s ˛a: 1) s´wiadomos´c´ wraz˙en´ płyn ˛acych
z ciała, 2) s´wiadomos´c´ tendencji do działania, 3) s´wiadomos´c´ pojedynczych
emocji, 4) s´wiadomos´c´ kilku róz˙nych uczuc´(blends of emotions), 5) s´wiado-
mos´c´ złoz˙onych kombinacji wielu róz˙nych uczuc´(blends of blends of emo-
tions).
Człowiek dorosły moz˙e sobie us´wiadamiac´ emocje na kaz˙dym z pie˛ciu
poziomów pod warunkiem, z˙e rozwin ˛ał w pełni swoje moz˙liwos´ci, przecho-
dz ˛ac przez wszystkie stadia.
Pierwszy poziom s´wiadomos´ci emocji dotyczy tylko wraz˙en´ cielesnych –
pochodz ˛acych z narz ˛adów wewne
˛trznych i z mimowolnej motoryki towarzy-
sz ˛acej pobudzeniu. Emocje na tym poziomie komunikowane s ˛a wyraz´n˛a eks-
presj ˛a mimiczn ˛a, na podstawie której obserwator moz˙e z łatwos´ci ˛a identyfiko-
wac´ jakos´c´ emocji. Niemowle˛ca s´wiadomos´c´ niezalez˙nego istnienia jest na
tym etapie minimalna albo nie istnieje w ogóle, a dos´wiadczanie innych osób
jest ograniczone do odzwierciedlania. Człowiek dorosły na tym poziomie
s´wiadomos´ci emocji opisuje tylko doznania cielesne.
Drugi poziom s´wiadomos´ci emocji obejmuje ciało w działaniu. Emocja jest
wówczas dos´wiadczana zarówno jako wraz˙enie cielesne, jak i tendencja do
działania. Zdolnos´c´dodos´wiadczania emocji jako odre˛bnej jakos´ci nie jest
jeszcze wykształcona. Tendencje do działania oparte s ˛a na globalnych
i wszechogarniaj ˛acych stanach przyjemnos´ci czy przykros´ci. Zewne˛trzny
obserwator moz˙e identyfikowac´ nature˛dos´wiadczenia emocjonalnego na pod-
stawie zachowania (motoryki). S
´wiadomos´c´ innych ludzi jest na tym poziomie
minimalna. Dos´wiadczanie innych reprezentowane jest przez modelowanie –

159
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
tendencje˛ do robienia rzeczy w taki sposób jak robi˛a to inni – bez s´wiado-
mos´ci, z˙e tak sie˛ dzieje. Na tym poziomie s´wiadomos´ci emocji człowiek
dorosły opisuje tendencje˛ do działania lub ogólny stan hedonistyczny.
Trzeci, przedoperacyjny poziom s´wiadomos´ci emocji obejmuje pojedyncze
uczucia. Emocje jako takie dos´wiadczane s ˛a zarówno jako doznania soma-
tyczne, jak i zjawiska psychologiczne. Stany emocjonalne s ˛a wszechogarniaj ˛a-
ce i maj ˛a jakos´c´ albo-albo (np. ktos´ jest albo szcze˛s´liwy, albo smutny). Nato-
miast zdolnos´c´dodos´wiadczania złoz˙onych, wielorakich emocji nie jest
jeszcze rozwinie˛ta. Zakres dos´wiadczanych emocji jest ograniczony, a werbal-
ne opisy emocji cze˛sto stereotypowe. Inni ludzie postrzegani s ˛a jako róz˙ni
raczej na podstawie cech zewne˛trznych niz˙ na podstawie charakterystyk we-
wne˛trznych (jak przekonania). S
´wiadomos´c´dos´wiadczen´ drugiej osoby jest
niekonsekwentna i opiera sie˛ na reagowaniu na szczególny, konkretny aspekt
zachowania innych, a nie na wielorakie i złoz˙one aspekty zachowania. Czło-
wiek dorosły na tym poziomie s´wiadomos´ci emocji nazywa ich poszczególne
jakos´ci (złos´c´, rados´c´ itp.).
Czwarty poziom s´wiadomos´ci emocji obejmuje – dzie˛ki rozwojowi operacji
konkretnych – kilka emocji róz˙nych jakos´ciowo. Zakres dos´wiadczenia emo-
cjonalnego rozszerza sie˛ i jest ono teraz bardziej spójne. Manifestuje sie˛to
wie˛kszym zrozumieniem zmian dos´wiadczenia emocjonalnego w czasie. Nowe
dos´wiadczenie emocjonalne nie wypiera, lecz uzupełnia istniej ˛ace juz˙ do-
s´wiadczenia. Przykładem zdolnos´ci do bardziej złoz˙onych reakcji moz˙e byc´
umieje˛tnos´c´dos´wiadczania nadziei wtedy, gdy w danym momencie sytuacja
wydaje sie˛ beznadziejna, czy s´wiadomos´c´róz˙nych (nawet przeciwnych) uczuc´
wobec tej samej osoby. Chociaz
˙ inni ludzie s ˛a rozpoznawani jako róz˙ni,
rozumienie ich dos´wiadczenia emocjonalnego jest jednowymiarowe, stosunko-
wo niezróz˙nicowane w porównaniu ze s´wiadomos´ci ˛a swojego własnego do-
s´wiadczenia. Osoba dorosła funkcjonuj ˛aca na tym poziomie jest zdolna do
opisania złoz˙onych i zróz˙nicowanych własnych stanów emocjonalnych.
Pi ˛aty poziom s´wiadomos´ci emocjonalnej – osi ˛agany dzie˛ki wykształceniu
operacji formalnych – wi ˛az˙e sie˛ z pojawieniem złoz˙onych kombinacji wielu
róz˙nych uczuc´. Charakteryzuje sie˛wie˛kszym zróz˙nicowaniem i integracj ˛a
rozumienia innych osób w konteks´cie poste˛puj ˛acego róz˙nicowania sie˛s´wiado-
mos´ci własnych dos´wiadczen´. Jednostka dysponuje zdolnos´ci˛a mieszania czy
ł˛aczenia uczuc´róz˙nych jakos´ci i intensywnos´ci w nowe wzorce, chociaz˙
schematy te nigdy nie były modelowane czy opisywane przez innych. Moz˙li-
we jest postrzeganie zróz˙nicowanego, wielowymiarowego dos´wiadczenia
innych bez opierania sie˛ na własnym dos´wiadczeniu. Wykształca sie˛ zdolnos´c´

160 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
widzenia siebie oczami innych ludzi. Poprzez antycypowanie potrzeb i reakcji
innych ludzi jednostka zdolna jest do działania obejmuj ˛acego potrzeby
wszystkich osób znajduj ˛acych sie˛ w danej sytuacji. Pojawia sie˛ zdolnos´c´do
pełnego przewidywania przyszłych dos´wiadczen´.
IV. TEORIA LANE’A I SCHWARTZA
WS
´WIETLE WSPÓŁCZESNYCH BADAN
´
NAD US
´WIADAMIANIEM EMOCJI
Wartos´c´ metody badawczej w znacznej mierze zdeterminowana jest kon-
cepcj ˛a teoretyczn ˛a, na podstawie której została skonstruowana. Dotyczy to
takz˙e Skali Poziomów S
´wiadomos´ci Emocji. Wyrosła ona z teorii wyjas´niaj ˛a-
cej kształtowanie sie˛ dyspozycji (zdolnos´ci) do us´wiadamiania emocji. Wyjas´-
nia je przechodzeniem przez kolejne stadia rozwojowe, a z nimi – przez
kolejne poziomy us´wiadamiania. W omawianej teorii ukryta jest koncepcja
procesu emocjonalnego, w tym us´wiadamiania jego istnienia.
Podobnie jak Leventhal (1980) oraz Laird i Bresler (1994), Lane
i Schwartz nawi ˛azuj ˛a do Jamesowskiego rozumienia emocji. Podstaw ˛a do-
s´wiadczenia emocjonalnego jest według nich zróz˙nicowane pobudzenie orga-
nizmu i spostrzeganie własnych tendencji do działania. Leventhal, a takz˙e
Laird i Bresler dokonali szerokiego przegl ˛adu badan´ eksperymentalnych nad
kształtowaniem sie˛dos´wiadczenia emocjonalnego. Us´wiadamianie emocji
traktowane jest przez nich jako rodzaj spostrzegania, wnioskowania percepcyj-
nego skoncentrowanego na sobie.
Odczucie emocji wywodzi sie˛ z czynnos´ci organizmu – zarówno wegeta-
tywnych, jak i mie˛s´niowych (mimicznych – na które szczególn ˛a uwage˛ zwra-
ca Leventhal – pantomimicznych, a takz˙e ukierunkowuj ˛acych do lub od obie-
ktu). Powszechnie znane s ˛a dzisiaj badania nad zalez˙nos´ci˛ados´wiadczania
emocji od ekspresji mimicznej (np. Strack, Martin, Stepper, 1988), a takz˙e
od pobudzenia. Znaczenie pobudzenia – tak waz˙nego w teorii Lane’a
i Schwartza – poddawano wielokrotnie testowaniu od czasu słynnego ekspery-
mentu Schachtera i Singera (1962). Wykazano, z˙e wzrost pobudzenia ma
znaczenie tylko dla dos´wiadczania strachu, złos´ci, romantycznej miłos´ci
(Zillmann, 1983) i dysonansu poznawczego (Fazio, Cooper – za: Laird, Bres-
ler, 1994). Jednak w badaniach tych koncentrowano sie˛ na pobudzeniu nie-
specyficznym (zgodnie z teori ˛a Schachtera), nie zas´ na zróz˙nicowanych wzor-
cach pobudzenia „odczytywanych” dla kaz˙dej emocji – jak zakłada to koncep-

161
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
cja Lane’a i Schwartza (i inne neojamesowskie). O istnieniu wzorców pobu-
dzenia wiemy ci ˛agle nie dos´c´ wiele, ale na podstawie badan´ neurobioche-
micznych ich istnienie zakładaj ˛a tacy badacze, jak Damasio (1994) i LeDoux
(2000). Utrzymuj ˛a oni takz˙e, z˙e owe specyficzne konstelacje pobudzenia
stanowi ˛a podstawe˛dos´wiadczania emocji.
Laird i Bresler (1994) odwołuj ˛asie˛ nadto do badan´ Steinberga i Lairda,
które jednoznacznie wykazały, ze ludzie róz˙ni˛asie˛ zdolnos´ci ˛adouz˙ywania
wskazówek pochodz ˛acych z własnego organizmu w kształtowaniu dos´wiad-
czenia emocjonalnego. Wskazówki płyn ˛ace z sytuacji zewne˛trznej powszech-
nie kształtuj ˛a ludzkie uczucia. Moz˙na s˛adzic´, z˙e osobami wnioskuj ˛acymi
o własnych emocjach z sytuacji zewne˛trznej s ˛a np. aleksytymicy, o których
jest jeszcze mowa w tym artykule.
Teoria Lane’a i Schwartza oddaje wie˛c nie tylko prawidłowos´ci rozwojowe
w zakresie dos´wiadczania emocji, ale jest takz˙e zgodna ze współczesnymi
badaniami nad procesem us´wiadamiania emocji.
Takz˙e rozwaz˙ania na temat roli je˛zyka w kształtowaniu dos´wiadczenia
emocjonalnego koresponduj ˛a ze współczesnymi badaniami nad emocjami –
zarówno Leventhala (1980), jak i Maruszewskiego, i S
´cigały (1998). Autorzy
ci opisywali rodzaje kodów psychologicznych słuz˙˛acych identyfikacji do-
s´wiadczenia emocjonalnego. Kod schematowy/werbalny (Leventhal/Maru-
szewski i S
´cigała) słuz˙y identyfikacji pojedynczych emocji (por. poziom
trzeci teorii Lane’a i Schwartza), zas´ kod abstrakcyjny umoz˙liwia porównywa-
nie poszczególnych jakos´ci emocji z odniesieniem do szerokiej wiedzy o sy-
tuacjach emotogennych i ich naste˛pstwach, o potrzebach ludzi itp. To dzie˛ki
kodom abstrakcyjnym moz˙liwe staje sie˛ przez˙ywanie uczuc´ złoz˙onych i ich
kombinacji (poziom4i5koncepcji Lane’a i Schwartza).
Przedstawione tutaj dodatkowe uzasadnienia empiryczne teorii Lane’a
i Schwartza zache˛caj ˛a do polskiej adaptacji skonstruowanej przez nich skali.
V. SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
(LEVELS OF EMOTIONAL AWARENESS SCALE)
Wychodz ˛ac z załoz˙en´ własnej teorii, Lane i Schwartz skonstruowali skale˛
do pomiaru s´wiadomos´ci emocji – Levels of Emotional Awareness Scale
(LEAS). Badania prowadzone na populacji amerykan´skiej wykazały, z˙e skala
ta charakteryzuje sie˛ dobrymi parametrami psychometrycznymi (Lane, Qunlan,
Schwartz, Walker, Zeitlin 1990; Lane, Kivley, DuBois, Shamasundara,

162 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
Schwartz, 1995; Lane, Reiman, Axelrod, Yun, Holmes, Schwartz, 1998; Lane,
Sechrest, Reidel, Weldon, Kaszniak, Schwartz, 1996).
Skala składa sie˛ z 20 scen opisuj ˛acych sytuacje interpersonalne o duz˙ym
ładunku emocjonalnym (np. scena 5: „Spe˛dzasz wakacje za granic ˛a. Poznany
w czasie wakacji znajomy robi nieprzyjemne i poniz˙aj˛ace uwagi o Twoim
kraju. Jak bys´sie˛ czuł(a)? Jak czułby sie˛ Twój znajomy?”). Zadaniem osób
badanych jest opisanie uczuc´ swoich i drugiej osoby wyste˛puj ˛acej w kaz˙dej
ze scen. Scenariusze poszczególnych sytuacji skonstruowano w ten sposób,
by (potencjalnie) wywoływały cztery typy emocji podstawowych (złos´c´, le˛k,
szcze˛s´cie i smutek) (Ortony, Turner, 1990) na pie˛ciu poziomach o wzrastaj ˛a-
cej złoz˙onos´ci. Jakos´c´ emocji opisanej przez osobe˛ badan ˛a nie ma znaczenia
– skala mierzy złoz˙onos´c´ strukturaln ˛a emocji, a nie jej rodzaj1. Rosn ˛ac ˛a zło-
z˙onos´c´ uzyskano, komplikuj ˛ac sytuacje opisane w scenach. Sceny prezentowa-
ne s ˛a w okres´lonym porz ˛adku: pierwsze cztery dotycz ˛a poziomu 1, naste˛pne
cztery poziomu 2 itd. Porz ˛adek emocji w kaz˙dym bloku jest stały.
Podstawe˛ wnioskowania o poziomie, na jakim dana emocja jest us´wiada-
miana, stanowi analiza werbalnych reakcji badanych. Dane jakos´ciowe (słowa
opisuj ˛ace dos´wiadczenia emocjonalne badanych) zostaj ˛a zamienione na dane
ilos´ciowe (na odpowiadaj ˛acy im poziom s´wiadomos´ci emocji) przez se˛dziego
kompetentnego, zgodnie z kryteriami wyprowadzonymi z teorii Lane’a
i Schwartza.
Przyste˛puj ˛ac do oceniania, se˛dzia otrzymuje: a) kryteria oceniania odpo-
wiedzi badanych wywiedzione z teorii poziomów s´wiadomos´ci emocji; b)
słownik wyraz˙en´ opisuj ˛acych emocje z przypisanymi ocenami poziomu s´wia-
domos´ci emocji.
VI. SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI – SPSE
ADAPTACJA LEVELS OF EMOTIONAL AWARENESS SCALE
Przyste˛puj ˛ac do adaptacji narze˛dzia badawczego, stajemy przed wieloma
problemami. Na silne osadzenie kulturowe i je˛zykowe s´wiadomos´ci emocji
1Problemem pojawiaj ˛acym sie˛ przy analizie opisów dos´wiadczanych emocji jest to, z˙e
informacje werbalne mog ˛abyc´ nieprawdziwe czy udawane. Moz˙na z duz˙ym prawdopodobien´-
stwem załoz˙yc´, z˙e zjawisko takie pojawi sie˛ równiez˙ w przypadku badania prezentowan ˛atu
skal ˛a. Jez˙eli jednak nawet informacja werbalna o przez˙ywanej emocji w danej scenie jest
fałszywa, to aby j ˛a podac´, badany musiał sie˛gn˛ac´ do struktur dos´wiadczenia emocjonalnego,
a tego włas´nie dotyczy pomiar t˛a skal ˛a.

163
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
wskazuj ˛a badania Wierzbickiej (1994), a takz˙e Maruszewskiego i S
´cigały
(1998). Dowodz ˛a one polskiej specyfiki reprezentacji słownych, komunikacji
i ekspresji emocji.
Tworz ˛ac opisy scen Skali Poziomów S
´wiadomos´ci Emocji, wzorowałys´my
sie˛ na Levels of Emotional Awareness Scale i praktycznie sceny zostały
przetłumaczone z je˛zyka angielskiego. Wprowadziłys´my tylko nieznaczne
modyfikacje dostosowuj ˛ace opisy scen do specyfiki warunków polskich. Do-
konałys´my zatem translacji skali (por. Drwal, 1995), uwzgle˛dniaj ˛ac takz˙e
przedział wiekowy badanych osób.
O równowaz˙nos´ci psychometrycznej LEAS i tworzonej przez nas SPSE
moz˙emy wnioskowac´ jedynie pos´rednio. Wobec braku polskich adaptacji
metod zastosowanych do oceny trafnos´ci w warunkach amerykan´skich, zasto-
sowałys´my polskie metody mierz ˛ace te same zmienne albo odwołuj ˛ace sie˛do
tych samych załoz˙en´ teoretycznych. (Przy opisie kolejnych etapów adaptacji
skali wskaz˙emy na oryginalne odpowiedniki).
W wielu zakresach opracowanie SPSE przekracza procedure˛ adaptacji
LEAS, przez co stanowi narze˛dzie bardziej rzetelne i wygodniejsze w posłu-
giwaniu sie˛. Po pierwsze – sprawdzono trafnos´c´ przyje˛tego załoz˙enia, z˙e
sceny wzbudzaj ˛a u badanych cztery podstawowe emocje (strach, gniew, smu-
tek i rados´c´; Lane i Schwartz takiego sprawdzenia nie przeprowadzili). Po
drugie – autorzy oryginalnej wersji całkowicie arbitralnie stworzyli słownik
ułatwiaj ˛acy se˛dziowanie wypowiedzi osób badanych. W przypadku SPSE
słownik powstawał na podstawie decyzji siedmiu se˛dziów kompetentnych.
Trudniejsze od tłumaczenia skali okazało sie˛ takz˙e stworzenie kryteriów oce-
niania dla se˛dziów, które ł ˛acz ˛a w sobie załoz˙enia teoretyczne z egzemplifika-
cj ˛a werbaln ˛a, typow ˛a dla je˛zyka polskiego. Po trzecie – wprowadzono dodat-
kow ˛a miare˛ rzetelnos´ci skali, typu test-retest, wykazuj ˛ac wzgle˛dn˛a stabilnos´c´
wyników skali w czasie. Po czwarte – dobre parametry skali pozwoliły na
skrócenie jej o połowe˛, co znacznie ułatwia zarówno prowadzenie badan´, jak
i obliczanie wyników.
Proces adaptacji skali obejmował naste˛puj ˛ace etapy pracy:
1. Przygotowanie 20 scen prezentowanych osobom badanym.
2. Opracowanie kryteriów oceny odpowiedzi dla se˛dziów oceniaj ˛acych
odpowiedzi badanych.
3. Przygotowanie słownika zawieraj ˛acego słowa opisuj ˛ace stany emocjonal-
ne z zaznaczeniem, jaki poziom s´wiadomos´ci emocji reprezentuj ˛a. Słownik
stanowi uzupełnienie kryteriów oceniania.
4. Sprawdzenie trafnos´ci i rzetelnos´ci skali.

164 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
Przygotowanie prezentowanych scen. Po przetłumaczeniu opisów skal
wprowadzono zmiany w tres´ci jednej sceny (w scenie 12 „long distance call”,
zawiadamiaj ˛acy o s´mierci matki, zamieniono na telefon z pogotowia ratunko-
wego). Dla trzech scen przygotowano dwie równorze˛dne wersje róz˙ni˛ace sie˛
drug ˛a osob ˛a(m˛az˙/chłopak – z˙ona/dziewczyna). Praktycznie były to zmiany
techniczne i nie zmieniały sensu opisywanych scen, czyniły je natomiast bar-
dziej dostosowanymi do specyfiki warunków polskich oraz grup wiekowych,
które zamierzano poddac´ badaniu (młodsi – 19 lat – i starsi doros´li). Osta-
teczna wersja została zaakceptowana przez polonistke˛ pod wzgle˛dem popraw-
nos´ci je˛zykowej.
Kryteria oceny odpowiedzi badanych. Kryteria ocen odpowiedzi bada-
nych zostały opracowane przez nas na podstawie poznawczo-rozwojowej
teorii s´wiadomos´ci emocji i kryteriów oceny wersji oryginalnej. Odpowiedzi
s˛a oceniane oddzielnie dla kaz˙dej sceny. Kaz˙da scena otrzymuje trzy punkta-
cje:
1. JA – dla odpowiedzi opisuj ˛acych uczucia badanego,
2. INNI – dla odpowiedzi opisuj ˛acych uczucia drugiej osoby,
3. CAŁOS
´C
´– powstaje na podstawie punktacji JA i INNI i stanowi osta-
teczn ˛a punktacje˛ dla danej sceny.
Oceny JA i INNI dokonywane s ˛a dokładnie tak samo: opis emocji kaz˙dej
osoby przypisywany jest poziomowi od 0 do 4. Dla kaz˙dej sytuacji mamy
jeden wynik dla JA (od 0 do 4) i jeden wynik dla INNI (od 0 do 4). Wyz˙sza
punktacja odzwierciedla wie˛ksze zróz˙nicowanie i integracje˛ emocji swoich
i drugiej osoby.
Ocena CAŁOS
´C
´równa jest wyz˙szej z punktacji JA i INNI. W przypadku
gdy obie maj ˛a wynik równy 4 i dodatkowo emocje dla JA i INNI s ˛aróz˙ne,
odpowiedz´ nalez˙y zaliczyc´ do poziomu 5. Wyz˙sza ocena CAŁOS
´C
´odzwier-
ciedla s´wiadomos´c´wie˛kszej złoz˙onos´ci emocji swoich i emocji drugiej osoby.
Punktacja CAŁOS
´C
´okres´lana jest na skali od 0 do 5, co odpowiada po-
ziomom, na jakich emocja moz˙e byc´us´wiadamiana (zgodnie z teori ˛a Lane’a
i Schwartza). Maksymalna ilos´c´ punktów za dan ˛a scene˛ wynosi 5. Przy anali-
zie wyników brana jest pod uwage˛ punktacja całkowita (CAŁOS
´C
´). Wszyst-
kie punkty CAŁOS
´C
´dla poszczególnych scen s ˛a sumowane. Maksymalna
ilos´c´ punktów, jak ˛amoz˙e uzyskac´ osoba badana, wynosi 100 (5 punktów x
20 scen).

165
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
Poziom 0 – jest przyznawany za odpowiedzi nieemocjonalne, w których
słowo „czuc´” było uz˙yte do opisania mys´li (np. Czułbym, z˙e on nie ma racji,
Czułby, z˙e jest za póz´no na zmiane˛).
Poziom 1 – odzwierciedla s´wiadomos´c´ fizjologicznych oznak emocji (np.
Czułbym suchos´c´ w ustach, Czułby bicie serca).
Poziom 2 – odnosi sie˛ do takich opisów stanów emocjonalnych, które
uz˙ywaj ˛a słowa czuc´ do poinformowania o tendencji do działania (np. Czuł-
bym, z˙e chce˛ go zmielic´ na kleik dla dzieci, Czułby, z˙e zacznie tłuc głow ˛a
ws´ciane˛) albo opisów be˛d ˛acych stereotypowymi, słabo róz˙nicuj ˛acymi okres´-
leniami stanów emocjonalnych (np. Zdenerwowałbym sie˛,comoz˙e oznaczac´
zarówno złos´c´, le˛k, jak i wstre˛t).
Poziom 3 – odpowiedzi zawieraj ˛ace jedno słowo informuj ˛ace o typowej,
dobrze zróz˙nicowanej emocji (np. szcze˛s´liwy,smutny,zły).
Poziom 4 – do opisania emocji uz˙yto dwóch lub wie˛cej słów z poziomu
3, co s´wiadczyłoby o wie˛kszym zróz˙nicowaniu emocjonalnym (np. Czułbym
smutek, z˙e przegrałem, i rados´c´, z˙e wygrał mój przyjaciel).
Poziom 5 – przyznawany jest wówczas, gdy zarówno odpowiedzi doty-
cz ˛ace JA, jak i INNI otrzymały punktacje˛ z poziomu 4 i jez˙eli spełniony był
dodatkowy warunek: emocje opisuj ˛ace siebie i drug ˛a osobe˛ były róz˙ne (np.
Czułbym złos´c´ i smutek, a on czułby sie˛ dumny i szcze˛s´liwy).
Przedstawione tutaj opisy poszczególnych poziomów s ˛
a oczywis´cie ich
ogólnymi charakterystykami. Kryteria oceny przedstawione se˛dziom s ˛a bardzo
szczegółowe i maj ˛a forme˛ zeszytu instrukcyjnego do SPSE.
Przykłady odpowiedzi na kaz˙dym poziomie:
Scena 5: „Spe˛dzasz wakacje zagranic ˛a. Poznany w czasie wakacji znajomy
robi nieprzyjemne i poniz˙aj˛ace uwagi o Twoim kraju. Jak bys´sie˛ czuł(a)? Jak
czułby sie˛ Twój znajomy?”
0 – Ja poczułbym, z˙e nie jestem tu mile widziany i nic tu po mnie. Mój
znajomy prawdopodobnie poczułby, z˙e powiedział to, co jest zgodne z jego
przekonaniami.
1 – Poczułbym, z˙e robi mi sie˛ gor ˛aco i krew napływa mi do twarzy. Trud-
no powiedziec´, co poczułby mój znajomy – to zalez˙ałoby od tego, jakie zna-
czenie miałaby dla niego nasza znajomos´c´.
2 – Oczywis´cie nie skakałbym do sufitu i prawdopodobnie przez pare˛ dni
czułbym sie˛ fatalnie. Jestem pewien, z˙e mój znajomy czułby sie˛ wspaniale
mys´l˛ac, z˙e ma nade mn ˛a przewage˛.
3 – Ja byłbym zły, a znajomy czułby sie˛ dumny, z˙e pochodzi z lepszego
kraju (w swoim mniemaniu).

166 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
4–Ws´rodku czułbym sie˛ws´ciekły, ale wobec znajomego na pewno
udawałbym, z˙e jestem dumny, z˙e pochodze˛ z Polski. Znajomy czułby wstyd,
z˙e tak sie˛ zachował.
5 – Byłbym bardzo zły, z˙e obraz˙a mój kraj, a z drugiej strony czułbym
wstyd, szczególnie gdyby naszej rozmowie towarzyszyły inne osoby. Mój
znajomy byłby szcze˛s´liwy i dumny ze swojego pochodzenia.
Emocje aktywizowane przez sceny skali LEAS. Autorzy wersji oryginal-
nej skali zakładali, z˙e poszczególne sceny wywołaj ˛a u badanych cztery emo-
cje podstawowe: złos´c´, le˛k, szcze˛s´cie i smutek, a razem z komplikowaniem
sie˛ tres´ci poszczególnych scen emocje te be˛d ˛asie˛ składały na inne uczucia
lub uczestniczyły w mieszankach emocji.
D. Szczygieł sprawdziła, czy skala rzeczywis´cie aktywizuje wspomniane
rodzaje emocji; 37 studentów IV roku psychologii okres´lało, jakie emocje
wywołuj ˛a przedstawione sceny. Zadaniem studentów było okres´lenie: „Jakie
emocje moz˙e wywoływac´ scena?” Do analizy wł ˛aczono te odpowiedzi, które
podawały nazwe˛ specyficznych emocji. Nie brano pod uwage˛ wypowiedzi
opisuj ˛acych niespecyficzne stany afektywne (typu zdenerwowanie czy przy-
kros´c´).
Tabela 1 przedstawia emocje najcze˛s´ciej przypisywane JA i INNYM w po-
szczególnych scenach oraz emocje podstawowe, które – jak zakładali Lane
i Schwartz – miały byc´ wzbudzane. Pod uwage˛ brano te emocje, które poja-
wiły sie˛ u co najmniej 25% se˛dziów kompetentnych.
Rodzaje emocji wzbudzane przez przyje˛cie perspektywy JA s ˛a inne niz˙
emocji wzbudzanych przez przyje˛cie perspektywy INNI. Drugiej osobie wy-
ste˛puj ˛acej w scenie przypisywane s ˛a prawie wył ˛acznie emocje złoz˙one o cha-
rakterze społecznym (poczucie winy, współczucie, pogarda). Wyste˛puj ˛a one
obok emocji podstawowych, które z kolei dominuj ˛a w opisach emocji JA. Je-
dynie emocja społeczna wstydu pojawia sie˛ w opisie emocji JA. Emocje
podstawowe, których pojawienie sie˛ zakładali Lane i Schwartz, wymieniane
s˛a głównie w odniesieniu do JA. INNYM nie przypisuje sie˛ w ogóle złos´ci,
natomiast przypisywane s ˛aimzłoz˙one emocje społeczne2.
2W nawiasach podano cze˛stos´c´ wyste˛powania danej emocji. Nalez˙y dodac´, z˙e liczba
emocji wywołanych u INNYCH była o jedna trzeci ˛aniz˙sza od liczby emocji wywołanych
u JA. Tendencje te˛ zauwaz˙yłys´my równiez˙ w trakcie sygnowania odpowiedzi badanych.

167
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
Tab. 1. Emocje przypisywane JA i INNYM w poszczególnych scenach
w porównaniu z emocjami zakładanymi przez autorów skali3
Numer
sceny
JA INNI
LEAS SPSE
1. złos´c´złos´c´/ws´ciekłos´c´
wstyd
[36]
[11] poczucie winy [12]
2. strach strach/le˛k
złos´c´/ws´ciekłos´c´
[22]
[18]
poczucie winy
strach/le˛k
[14]
[13]
3. szcze˛s´cie szcze˛s´cie/rados´c´[32] szcze˛s´cie/rados´c´[21]
4. smutek złos´c´/ws´ciekłos´c´
smutek
[33]
[18]
współczucie
smutek
szcze˛s´cie/rados´c´
[10]
[9]
[9]
5. złos´c´złos´c´/ws´ciekłos´c´[41] pogarda [10]
6. strach strach/le˛k
zaskoczenie
[33]
[13]
smutek
strach/le˛k
[22]
[12]
7. szcze˛s´cie
zaskoczenie
złos´c´/ws´ciekłos´c´
szcze˛s´cie/rados´c´
[18]
[18]
[17]
poczucie winy [15]
8. smutek złos´c´/ws´ciekłos´c´
smutek
[27]
[21] smutek [9]
9. złos´c´złos´c´/ws´ciekłos´c´[31] poczucie winy
szcze˛s´cie/rados´c´
[15]
[9]
10. strach strach/le˛k [42] strach/le˛k
zaskoczenie
[28]
[11]
11. szcze˛s´cie szcze˛s´cie/rados´c´[41] szcze˛s´cie/rados´c´[33]
12. smutek smutek
strach/le˛k
[36]
[13]
smutek
współczucie
[16]
[11]
13. złos´c´
złos´c´/ws´ciekłos´c´
zaskoczenie
strach/le˛k
[20]
[16]
[13]
smutek
poczucie winy [19]
[10]
3Róz˙nice w jakos´ci emocji przypisywanych sobie moz˙na tłumaczyc´ tym, z˙e s˛a to emocje
aktora, w odróz˙nieniu od „refleksyjnych” emocji obserwatora (przypisywanych innym; por.
Lewicka, 1993).

168 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
Numer
sceny
JA INNI
LEAS SPSE
14. strach strach/le˛k
smutek
[28]
[13] szcze˛s´cie/rados´c´[17]
15. szcze˛s´cie szcze˛s´cie/rados´c´
zaskoczenie
[24]
[23] szcze˛s´cie/rados´c´[11]
16. smutek smutek
złos´c´/ws´ciekłos´c´
[15]
[15] szcze˛s´cie/rados´c´[11]
17. złos´c´złos´c´/ws´ciekłos´c´
zaskoczenie
[33]
[10] poczucie winy [22]
18. strach szcze˛s´cie/rados´c´[16] szcze˛s´cie/rados´c´[15]
19. szcze˛s´cie szcze˛s´cie/rados´c´
zaskoczenie
[31]
[22] szcze˛s´cie/rados´c´[22]
20. smutek
smutek
złos´c´/ws´ciekłos´c´
szcze˛s´cie/rados´c´
[24]
[13]
[10]
szcze˛s´cie/rados´c´
poczucie winy
[38]
[9]
Przygotowanie słownika. Słownik stanowi dodatkowy (obok kryteriów
oceny odpowiedzi) punkt odniesienia dla se˛dziów oceniaj ˛acych odpowiedzi
badanych. Zawiera pule˛ słów, które niezalez˙nie od kontekstu, w jakim sie˛
pojawi ˛a, mog ˛abyc´ jednoznacznie interpretowane jako wskazuj ˛ace na okres´lo-
ny poziom. Było dla nas oczywiste, z˙e słownik dla polskiej wersji skali musi
powstac´ w odniesieniu do naszej kultury i tłumaczenie go z wersji oryginal-
nej nie ma wie˛kszego sensu. Przy konstruowaniu słownika skorzystano z po-
mocy siedmiu se˛dziów kompetentnych. Zadaniem se˛dziów było okres´lenie
poziomu s´wiadomos´ci emocji, jaki odpowiadał danemu okres´leniu stanu emo-
cjonalnego.
Etapy pracy nad słownikiem dla SPSE:
1. Grupa 122 osób (wyrównana pod wzgle˛dem płci) wypełniła Skale˛ Po-
ziomów S
´wiadomos´ci Emocji. Badani byli uczniami klas maturalnych jednego
z gdan´skich liceów ogólnokształc ˛acych4.
4Badania w szkołach przeprowadziła w kaz˙dym przypadku D. Szczygieł.

169
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
2. Wypisano wszystkie odpowiedzi udzielone przez badanych. W przypad-
ku odpowiedzi rozbudowanych podzielono je na cze˛s´ci (odre˛bne całos´ci sta-
nowi ˛ace opis dos´wiadczanych stanów). Po wykluczeniu odpowiedzi powtarza-
j˛acych sie˛ powstała pula 1175 wypowiedzi5.
3. Kaz˙da z 1175 odpowiedzi została osobno zapisana na kartoniku. Odpo-
wiedzi pozbawione były kontekstu, w jakim zostały udzielone – se˛dziowie nie
wiedzieli, do której sceny odnosi sie˛ dana odpowiedz´.
4. Wszystkie odpowiedzi zostały podzielone na szes´c´ grup przez siedmiu
se˛dziów kompetentnych. Cztery grupy odpowiadały poziomom od 0 do 3.
Grupe˛pi˛at ˛a miały stanowic´ odpowiedzi, których klasyfikacja zalez˙y od kon-
tekstu. Grupa szósta to odpowiedzi, które nie spełniały z˙adnego z powyz˙szych
warunków – były to twierdzenia nie maj ˛ace emocjonalnych konotacji, a które
pojawiły sie˛ w odpowiedziach badanych – dotyczyły opisu zachowan´ nieemo-
cjonalnych, np. „Patrzyłby po prostu w dół rzeki”.
5. Ocenione przez se˛dziów słowa poddano analizie pod wzgle˛dem cze˛sto-
s´ci przydzielania do okres´lonej grupy. Co najmniej pie˛ciokrotne (na siedem
moz˙liwych) wł ˛aczenie danego okres´lenia do tego samego poziomu uznano za
kryterium wł ˛aczenia go do okres´lonego poziomu:
a) 119 okres´len´ nie spełniało powyz˙szego warunku i wył ˛aczono je z dal-
szej analizy.
b) z dalszej analizy wył ˛aczono równiez˙ 125 okres´len´ nalez˙˛acych do grupy
VI.c) pozostałe okres´lenia (931) zostały ocenione przez se˛dziów w sposób
naste˛puj ˛acy.
Tab. 2. Wyniki oszacowania odpowiedzi w skali LEAS przez se˛dziów kompetentnych
Poziom 7/7 6/7 5/7 Razem
0
1
2
3
50
28
144
80
35
58
164
79
22
63
100
64
107
149
408
223
Zalez˙ne od kontekstu 25 712 44
Razem 327 343 261 931
5Na tym etapie nie stosowano z˙adnej selekcji wypowiedzi, tzn. nie kierowano sie˛z˙adnymi
kryteriami dotycz ˛acymi emocjonalnos´ci-nieemocjonalnos´ci odpowiedzi.

170 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
6. Ostatecznie, po wykluczeniu tych samych okres´len´ pojawiaj ˛acych sie˛
wróz˙nych kombinacjach (np. słowo „wyrzuty sumienia” pojawiło sie˛ cztery
razy: „miałbym wyrzuty sumienia”, „gryzłyby mnie wyrzuty sumienia”, „był-
by pełen wyrzutów sumienia” i „wyrzuty sumienia”) oraz wył ˛aczeniu okres´len´
o tej samej konstrukcji (jak było bardzo cze˛sto w przypadku stwierdzen´ zali-
czonych do poziomu 0: „Czułbym, z˙e jest póz´no”, „Czułbym, z˙e pora is´c´do
domu”, „Czułem, z˙e nic tu po mnie” itp.), opracowano słownik składaj ˛acy sie˛
z 700 pozycji: 31 dla poziomu 0; 100 dla poziomu 1; 377 dla poziomu 2
i 161 dla poziomu 3 z zaznaczeniem tych pozycji, co do których moz˙liwe jest
zastosowanie podwójnej, zalez˙nej od kontekstu punktacji.
Lane i Schwartz nie stosowali opisanej powyz˙ej procedury przy tworzeniu
słownika. Słownik do wersji amerykan´skiej został opracowany przez arbitral-
ne przypisanie okres´lonego poziomu wybranym okres´leniom.
Skala Poziomów S
´wiadomos´ci Emocji (SPSE) – ocena rzetelnos´ci i traf-
nos´ci
1. Rzetelnos´c´ SPSE sprawdzono trzema róz˙nymi sposobami: testuj ˛ac zgod-
nos´c´ wewne˛trzn ˛a skali, sprawdzaj ˛ac rzetelnos´c´ połówkow ˛a skali oraz spraw-
dzaj ˛ac niezmiennos´c´ wyników czasie.
Sprawdzono trafnos´c´ teoretyczn ˛a skali:
a) metod ˛a zgodnos´ci se˛dziów kompetentnych;
b) przez odwołanie sie˛ do analizy róz˙nic mie˛dzygrupowych. Zakładano, z˙e
kobiety be˛d ˛a osi ˛agały wyz˙sze wyniki w SPSE niz˙me˛z˙czyz´ni. Istnieje po-
wszechne przekonanie, z˙e kobiety s ˛a bardziej emocjonalne niz˙me˛z˙czyz´ni.
Uwaz˙a sie˛, z˙e maj ˛a one wie˛kszy doste˛p do własnych emocji, reaguj ˛a bardziej
emocjonalnie, a wie˛kszos´ci emocji dos
´wiadczaj ˛a intensywniej. Kiedy emocjo-
nalnos´c´ definiowana jest jako globalna, stała w czasie i w duz˙ym stopniu
niezalez˙na od kontekstu społecznego dyspozycja, to stereotyp ten wydaje sie˛
byc´ potwierdzony: kobiety konsekwentnie opisuj ˛a siebie jako bardziej emo-
cjonalne (Diener, Sandvik, Larsen, 1985; Fujita, Diener, Sandvik, 1991; Gros-
sman, Wood, 1993). Badania intuicyjnego stylu orientacji, wikłaj ˛acego wy-
miar afektywnos´ci, takz˙e wykazały wie˛ksz ˛a intuicyjnos´c´ i afektywnos´c´ kobiet
(Kolan´czyk, 1991). Istniej ˛a po temu powody neuronalne. Mózg kobiety jest
mniej zlateralizowany, o bogatszych poł ˛aczeniach mie˛dzypółkulowych. St ˛ad
pobudzenie emocjonalne, jak i inne wskazówki afektywne (głównie prawopół-
kulowe) poddawane s ˛a stałej interpretacji przez półkule˛ lew ˛a. S
´wiat poznawa-
ny jest przez mózg kobiecy w całos´ciach afektywno-poznawczych. Załoz˙ono
zatem, z˙e jez˙eli narze˛dzie jest trafne, to wychwyci róz˙nice mie˛dzy płciami.

171
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
c) Trafnos´c´ teoretyczn ˛a narze˛dzia okres´lono takz˙e, ustalaj ˛ac korelacje
wyników SPSE z kryterium zewne˛trznym (wynikami innych testów).
Aspekt zbiez˙ny ustalono, koreluj ˛ac wyniki badania SPSE z wynikami
ALEX-40, skali słuz˙˛acej do pomiaru aleksytymii. Zakładano ujemn ˛a korelacje˛
pomie˛dzy wynikami w SPSE a wynikami w skali ALEX-40. Zgodnie z po-
znawczo-rozwojow ˛a teori ˛as´wiadomos´ci emocji, osoby uzyskuj ˛ace wyz˙sze
wyniki w skali charakteryzuj ˛asie˛wie˛kszym zróz˙nicowaniem i integracj ˛a
poznawczych reprezentacji emocji. Aleksytymia natomiast bywa okres´lana
jako „brak słów dla emocji”. Zgodnie z teori ˛a Lane’a i Schwartza, aleksytmie˛
moz˙na uznac´ za syndrom charakteryzuj ˛acy sie˛ brakiem zdolnos´ci do tworze-
nia symbolicznych reprezentacji emocji oraz brakiem s´wiadomos´ci istnienia
złoz˙onych emocjonalnie dos´wiadczen´, które mogłyby byc´ potencjalnie aktywi-
zowane. Moz˙na zakładac´, z˙e osoby uzyskuj ˛ace niz˙sze wyniki w SPSE be˛d˛a
uzyskiwały wyz˙sze wyniki przy pomiarze poziomu aleksytymii.
Aspekt róz˙nicowy ustalono, porównuj ˛ac wyniki w SPSE z wynikami
dwóch testów WAIS-R Pl Wechslera: Słownikiem i Rozumieniem. Zakładano
brak korelacji pomie˛dzy wynikami SPSE a wynikami w Słowniku i Rozumie-
niu. SPSE jest narze˛dziem opieraj ˛acym sie˛ na analizie zachowan´ werbalnych.
Nie ma jednak mierzyc´ w swoim załoz˙eniu sprawnos´ci werbalnej jako takiej
(rozumianej jako inteligencja werbalna, stopien´ opanowania je˛zyka czy zdol-
nos´ci je˛zykowe), lecz złoz˙onos´c´ reprezentacji opisuj ˛acych dos´wiadczenia
emocjonalne. Nalez˙y wie˛c wykluczyc´ zwi ˛azek wyników w SPSE z ogóln ˛a
sprawnos´ci˛aje˛zykow ˛a. Do sprawdzenia trafnos´ci teoretycznej narze˛dzia wy-
brano dwa testy (Słownik i Rozumienie) ze skali WAIS-R PL.
„Słownik jest testem mierz ˛acym głównie rozumienie werbalne, stopien´
opanowania je˛zyka oraz umieje˛tnos´c´ ekspresji siebie za pomoc ˛a słów[...]
moz˙e byc´ traktowany jako wskaz´nik umieje˛tnos´ci klasyfikowania i tworzenia
poje˛c´. Wysoki wynik uzyskany w Słowniku moz˙e odzwierciedlac´ wysok ˛a
inteligencje˛ werbaln ˛a” (Brzezin´ski, Hornowska, 1993, s. 168-170).
„Rozumienie jest testem pozwalaj ˛acym na oszacowanie zdolnos´ci rozumie-
nia typowych zwyczajów i codziennych sytuacji społecznych. Wysoki wynik
w tym tes´cie jest pochodn ˛a umieje˛tnos´ci trafnego i zwie˛złego posługiwania
sie˛je˛zykiem (werbalizowania), wie˛c moz˙e on „karac´” te osoby, których sto-
pien´ rozumienia sytuacji testowych jest włas´ciwy, a które nie potrafi ˛a tego
poprawnie zwerbalizowac´. Wysokie wyniki w tym tes´cie s ˛a uwarunkowane
dobrym rozeznaniem w sytuacjach społecznych, dobr ˛a organizacj ˛a posiadanej
wiedzy, dojrzałos´ci˛a społeczn ˛a, zdolnos´ci ˛a dobrego werbalizowania i wreszcie
rozległymi dos´wiadczeniami. Niskie wyniki natomiast s ˛a spowodowane zbyt

172 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
konkretnym mys´leniem oraz trudnos´ciami w słownym wyraz˙aniu mys´li”
(Brzezin´ski, Hornowska, 1993, s. 193-196).
Badana grupa. Badania przeprowadzono w grupie 122 uczniów klas matu-
ralnych jednego z gdan´skich liceów. Grupa była wyrównana pod wzgle˛dem
płci oraz wysokiego (powyz˙ej przecie˛tnej) poziomu inteligencji; róz˙nice mie˛-
dzy płciami były nieistotne statystycznie.
Procedura badania. Zastosowano naste˛puj ˛ace metody:
1. Skale˛ Poziomów S
´wiadomos´ci Emocji SPSE. Odpowiedzi badanych
były sygnowane przez dwóch se˛dziów (A. K. i D. S.). W celu uniknie˛cia
efektu hallo najpierw se˛dziowane były wszystkie odpowiedzi dla sceny 1,
potem dla 2, 3 itd. Do dalszych analiz wł ˛aczono wyniki tych osób badanych,
które w SPSE udzieliły odpowiedzi na co najmniej 17 scen (85%)6. Było to
57 kobiet i 56 me˛z˙czyzn (razem 113 osób badanych). Jez˙eli osoba badana
udzieliła odpowiedzi na mniej niz˙ 20, a wie˛cej niz˙ 16 scen, to brakuj ˛ac ˛a
punktacje˛ uzupełniono wynikami s´rednimi, uzyskanymi przez dan ˛a osobe˛.
2. ALEX-40. Jest to skala słuz˙˛ac ˛a do pomiaru aleksytymii. Została skon-
struowana w 1994 roku przez psychologów holenderskich, a w roku 1998
Maruszewski i S
´cigała dokonali adaptacji tej skali do warunków polskich
(Maruszewski, S
´cigała, 1998). ALEX-40 opiera sie˛ na samoopisie i składa sie˛
z 40 twierdzen´. Badani zaznaczaj ˛a swoje odpowiedzi na 5-wagowych skalach
typu Likerta („W pełni mnie charakteryzuje” – „Zupełnie mnie nie charakte-
ryzuje”).
3. WAIS–R PL. Jest to standardowe narze˛dzie w diagnozie inteligencji.
Składa sie˛ 11 podtestów mierz ˛acych róz˙ne obszary funkcjonowania intelektu-
alnego. Badania dwiema pierwszymi metodami zostały przeprowadzone gru-
powo – w odste˛pie tygodnia. Badania WAIS-R PL zostały przeprowadzone
indywidualnie.
6Instrukcja zezwala na pozostawienie sceny bez odpowiedzi.

173
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
VII. RZETELNOS
´C
´SKALI
1. Zgodnos´c´ wewne˛trzna narze˛dzia
Współczynniki αCronbacha dla JA, INNYCH i CAŁOS
´CI wyniosły odpo-
wiednio: 0,86, 0,81, 0,87. Poszczególne pozycje składaj ˛ace sie˛ na SPSE maj ˛a
zadowalaj ˛ac ˛a moc dyskryminacyjn ˛a – wszystkie współczynniki mocy dyskry-
minacyjnej (obliczane na podstawie wyników CAŁOS
´CI) mieszcz ˛asie˛
w przedziale 0,34-0,67 (s´rednia 0,48).
Współczynniki αCronbacha uzyskane w badaniach amerykan´skich skal ˛a
LEAS wyniosły dla SELF (JA), OTHER (INNI) I TOTAL (CAŁOS
´C
´) odpo-
wiednio: 0,84, 0,83, 0,88 (Lane i in. 1996). Autorzy badan´ LEAS nie podaj ˛a
wartos´ci mocy dyskryminacyjnej poszczególnych pozycji skali.
Tab. 3. Moce dyskryminacyjne poszczególnych pozycji skali.
Pozycja skali – numer
sceny
Współczynnik mocy dyskryminacyjnej (relatywny wkład po-
szczególnych pozycji skali w wynik ogólny)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
0, 40
0, 47
0, 42
0, 34
0, 65
0, 45
0, 55
0, 50
0, 55
0, 43
0, 56
0, 45
0, 67
0, 42
0, 45
0, 52
0, 49
0, 50
0, 40
0, 35
S
´rednia 0, 48

174 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
2. Rzetelnos´c´ połówkowa skali
Zastosowano podział na parzyste i nieparzyste pozycje skali. Rzetelnos´c´
połówkowa dla JA, INNYCH i CAŁOS
´CI wynosiła odpowiednio 0,88, 0,83,
0,90.
3. Niezmiennos´c´ wyników w czasie
Szczygieł przeprowadziła równiez˙ dodatkowe badanie maj ˛ace potwierdzic´
rzetelnos´c´ skali na podstawie powtarzanego pomiaru. Badania te zostały prze-
prowadzone na grupie 52 kobiet w wieku 35-40 lat, z wykształceniem s´red-
nim, w odste˛pie 6 miesie˛cy. S
´rednia i odchylenie standardowe wyników CA-
ŁOS
´CI wynosz ˛a: w badaniu I: 55,73 (6,46), a w badaniu II: 54,61 (6,75).
Uzyskane współczynniki korelacji dla JA, INNYCH i CAŁOS
´CI w powtarza-
nych badaniach wyniosły odpowiednio: 0,75, 0,80, 0,90 (p<0,01)
VIII. TRAFNOS
´C
´
1. Zgodnos´c´se˛dziów kompetentnych
Zgodnos´c´mie˛dzy se˛dziami w okres´laniu poziomów s´wiadomos´ci emocji
własnych (JA), INNYCH i CAŁOS
´CI wynosiła odpowiednio: 0,997; 0,993;
0,998. Wszystkie zwi ˛azki wyraz˙ono współczynnikiem korelacji Pearsona i s ˛a
one istotne: p<0,0001. W badaniach amerykan´skich współczynniki korelacji
wynosiły odpowiednio: 0,98; 0,91; 0,92 (Lane i in. 1996).
2. Trafnos´c´ teoretyczn ˛a SPSE (ustalona za pomoc ˛a analizy róz˙nic mie˛dzy-
grupowych)
Zbadano, czy wariancje wyników w grupach kobiet i me˛z˙czyzn s ˛a równe.
Wynik testu Levene’a (F = 0,16; p≤0,53) jest statystycznie nieistotny, tak
wie˛c moz˙na wnioskowac´ o jednorodnos´ci wariancji w obu porównywalnych

175
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
grupach (kobiet i me˛z˙czyzn7). Poziom s´wiadomos´ci emocji w całej grupie
odbiega od rozkładu normalnego8(test W Shapiro-Wilka W = 0,96 przy
p<0,0027, skos´nos´c´ = -0,66, kurtoza = 0,76).
Poniewaz˙ konsekwencje niespełnienia warunku normalnos´ci rozkładu nie
s˛a powaz˙ne (na co wskazuj ˛a badania Monte Carlo), przyst ˛apiono do analiz
mie˛dzygrupowych. Róz˙nica mie˛dzy s´rednimi CAŁOS
´CI mierzona testem tdla
prób niezalez˙nych okazała sie˛ istotna statystycznie (t= 3,81; p≤0,0002).
Kobiety – zgodnie z załoz˙eniem – charakteryzuj ˛asie˛wyz˙szym poziomem
us´wiadamiania emocji. Podobne wyniki uzyskiwano w badaniach amerykan´-
skich. Róz˙nica mie˛dzy s´rednimi wynikami w zakresie JA w grupach mierzona
testem tdla prób niezalez˙nych okazała sie˛ istotna statystycznie (t= 4,35;
p≤0,000029).
Róz˙nica mie˛dzy s´rednimi INNI w grupach mierzona testem tdla prób
niezalez˙nych okazała sie˛ istotna s´ladowo (t= 1,93; p≤0,056). Uzyskane wyni-
ki stanowi ˛a przesłanki do przewidywania innego mechanizmu us´wiadamiania
emocji u kobiet i me˛z˙czyzn.
3. Trafnos´c´ teoretyczna narze˛dzia (ustalona za pomoc ˛a współczynników
korelacji wyników SPSE z kryterium zewne˛trznym)
Aspekt zbiez˙ny. Sprawdzono korelacje mie˛dzy wynikami skal SPSE
i ALEX-40. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona wyniósł: -0,29,
p≤0,002. Zgodne z przewidywaniami wyz˙szy poziom s´wiadomos´ci emocji
koreluje ujemnie z poziomem aleksytymii. W badaniach amerykan´skich po-
dobne zalez˙nos´ci uzyskano przy pomiarze zalez˙nos´ci mie˛dzy wynikami
w skali LEAS a kwestionariuszem do pomiaru aleksytymii TAS-20.
Aspekt róz˙nicowy. Uzyskano naste˛puj ˛ace współczynniki korelacji skali
SPSE z wynikami SŁOWNIKA i ROZUMIENIA: Słownik x SPSE: r= 0,05,
p≤0,57 (przy kontroli płci równiez˙ nieistotny statystycznie); Rozumienie x
SPSE: r= 0,12, p≤0,19 (przy kontroli płci równiez˙ nieistotny).
7Porównywano wyniki CAŁOS
´CI.
8Analiza rozkładu cechy przeprowadzona niezalez˙nie dla kobiet i me˛z˙czyzn wykazała: dla
kobiet test W Shapiro-Wilka W = 0,985 przy p<0,1104, co wskazuje, z˙e badana cecha ma
rozkład normalny; dla me˛z˙czyzn: test W Shapiro-Wilka W = 0,941 przy p<0,0079, co wskazu-
je, z˙e badana cecha odbiega od rozkładu normalnego.

176 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
Zgodnie z załoz˙eniami teoretycznymi, wyniki obu podskal testu Wechslera
i skali SPSE nie s ˛a skorelowane. S
´wiadczy to o braku zwi ˛azku mie˛dzy pozio-
mem, na jakim ludzie s ˛as´wiadomi swoich emocji, a sprawnos´ci ˛aje˛zykow ˛a,
inteligencj ˛a werbaln ˛a i rozeznaniem w sytuacjach społecznych oraz umieje˛t-
nos´ci ˛a werbalizowania tych dos´wiadczen´. Wynik ten wskazuje, z˙e umieje˛tnos´c´
werbalizowania własnych dos´wiadczen´ emocjonalnych jest wzgle˛dnie nieza-
lez˙na od sprawnos´ci je˛zykowej i od ogólnej umieje˛tnos´ci werbalizowania.
Wykazanie braku zalez˙nos´ci mie˛dzy SPSE a Słownikiem i Rozumieniem jest
potwierdzeniem trafnos´ci teoretycznej skali.
Moz˙na wie˛c zakładac´, z˙e SPSE mierzy te˛ ceche˛, do pomiaru której został
skonstruowany. SPSE moz˙na uznac´ za narze˛dzie wystandaryzowane, poniewaz˙
sposób jego stosowania jest ujednolicony. Skala jest wyposaz˙ona w instrukcje˛
dla osób badanych oraz jasne kryteria oceniania odpowiedzi (zamiana danych
jakos´ciowych na ilos´ciowe odbywa sie˛ zgodnie z ustalonymi regułami, które
s˛a tak samo rozumiane przez niezalez˙nych se˛dziów). Dwie osoby niezalez˙nie
oceniaj ˛ace odpowiedzi badanych dochodz ˛a do takich samych wniosków, po-
sługuj ˛ac sie˛ tymi samymi kryteriami. Moz˙na wie˛c przyj ˛ac´, z˙e SPSE spełnia
wymagania stawiane dobrej metodzie.
IX. SKRÓCONA WERSJA SKALI SPSE
Tworz ˛ac krótsz ˛a wersje˛ SPSE, usunie˛to te pozycje skali, które miały
współczynnik mocy dyskryminacyjnej niz˙szy od 0,45. Współczynnik rzetel-
nos´ci αCronbacha = 0,84 pozostał na zadowalaj ˛acym poziomie. Uzyskano
w ten sposób skale˛ składaj ˛aca sie˛ z 10 pozycji.
Tab. 4. Moce dyskryminacyjne i emocje wzbudzane przez sceny skróconej wersji skali
Numer sceny
Współczynnik
mocy dyskry-
minacyjnej
Wzbudzane emocje
JA INNI
1
[2]
0,48 strach/le˛k
złos´c´/ws´ciekłos´c´
poczucie winy
strach/le˛k
2
[5]
0,64 złos´c´/ws´ciekłos´c´pogarda

177
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
Numer sceny
Współczynnik
mocy dyskry-
minacyjnej
Wzbudzane emocje
JA INNI
3
[7]
0,54 20. zaskoczenie
złos´c´/ws´ciekłos´c´
szcze˛s´cie/rados´c´
poczucie winy
4
[8]
0,50 złos´c´/ws´ciekłos´c´
smutek
smutek
5
[9]
0,54 złos´c´/ws´ciekłos´c´poczucie winy
szcze˛s´cie/rados´c´
6
[11]
0,51 szcze˛s´cie/rados´c´szcze˛s´cie/rados´c´
7
[13]
0,59 złos´c´/ws´ciekłos´c´
zaskoczenie
strach/le˛k
smutek
poczucie winy
8
[16]
0,52 smutek
złos´c´/ws´ciekłos´c´
szcze˛s´cie/rados´c´
9
[17]
0,49 złos´c´/ws´ciekłos´c´
zaskoczenie
poczucie winy
10
[18]
0,50 szcze˛s´cie/rados´c´szcze˛s´cie/rados´c´
20. S
´rednia
0,53
W nawiasach podano liczby odpowiadaj ˛ace numerom scen w pierwotnej
wersji skali składaj ˛acej sie˛ z 20 scen. W prawym skrzydle tabeli umieszczono
rodzaje emocji wzbudzanych przez sceny. Zestawienie to pokazuje, z˙e sceny
wł ˛aczone do wersji skróconej SPSE odnosz ˛asie˛ do wszystkich emocji, które
pojawiły sie˛ w wersji składaj ˛acej sie˛ z 20 scen. Poza tym 10 wybranych scen
rozłoz˙yło sie˛ równomiernie w całej skali pierwotnej.

178 DOROTA SZCZYGIEŁ, ALINA KOLAN
´CZYK
BIBLIOGRAFIA
Brzezin´ski J., Hornowska E. (red.) (1993). Skala inteligencji Wechslera WAIS-R. Polska adap-
tacja, standaryzacja, normalizacja i wykorzystanie w diagnostyce psychologicznej. War-
szawa: PWN.
Damasio A. R. (1994/1999). Bł ˛ad Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg. Poznan´: Dom
Wydawniczy Rebis.
Diener E., Sandvik E., Larsen R. J. (1985). Age and sex effects for emotional intensity. Deve-
lopmental Psychology, 21, 542-546.
Drwal R. Ł. (1995). Adaptacja kwestionariuszy osobowos´ci. Warszawa: PWN.
Fujita F., Diener E., Sandvik E. (1991). Gender differences in negative affect and well-being.
The case for emotional intensity. Journal of Personality and Social Psychology, 61, 427-
-434.
Grossman M., Wood W. (1993). Sex differences in intensity of emotional experience: A social
role interpretation. Journal of Personality and Social Psychology, 65, 1010-1022.
Kolan´czyk A. (1991). Intuicyjnos´c´ procesów przetwarzania informacji. Gdan´sk: Wydawnictwa
Uniwersytetu Gdan´skiego.
Laird J. D., Bresler Ch. (1994). The process of emotional experience: A self-perception theory.
W: M. S. Clark (red.), Review of personality and social psychology, vol. 13: Emotion.
Newbury Park, CA: Sage, s. 213-234.
Lane R., Kivley L. S., DuBois M. A., Shamasundara P., Schwartz G. (1995). Levels of emotio-
nal awareness and the degree of right hemispheric dominance in the perception of facial
emotion. Neuropsychology, 33, 525-538.
Lane R., Quinlan D., Schwartz G., Walker P., Zeitlin S. (1990). The Levels of Emotional
Awareness Scale: A cognitive-developmental measure of emotion. Journal of Personality
Assessment, 55, 1-2, 124-134.
Lane R., Reiman E., Axelrod B., Yun L.-S., Holmes A. H., Schwartz G. (1998). Neural corre-
lates of levels of emotional awareness: Evidence of an interaction between emotion and
attention in the Anterior Cingulate cortex. Journal of Cognitive Neuroscience, 10, 525-535.
Lane R., Schwartz G. (1987). Levels of emotional awareness: A cognitive-developmental
theory and its application to psychopathology. American Journal of Psychiatry, 54, 309-
-313.
Lane R., Sechrest B., Reidel R., Weldon V., Kaszniak A., Schwartz G. (1996). Impaired verbal
and nonverbal emotion recognition in alexithymia. Psychosomatic Medicine, 58, 203-210.
LeDoux J. E. (2000). Mózg emocjonalny. Tajemnicze podstawy z˙ycia emocjonalnego. Poznan´:
Media Rodzina.
Lewicka M. (1993). Aktor czy obserwator. Psychologiczne mechanizmy odchylen´ od racjonal-
nos´ciwmys´leniu potocznym. Warszawa–Olsztyn: Pracownia Wydawnicza PTP.
Leventhal H. (1980). Toward comprehension theory of emotion. W: L. Berkowitz (red.), Ad-
vances in experimental social psychology, vol. 13. New York: Academic Press, s. 139-207.
Maruszewski T., S
´cigała E. (1998). Emocje – Aleksytymia – Poznanie. Poznan´: Wydawnictwo
Fundacji Humaniora.

179
SKALA POZIOMÓW S
´WIADOMOS
´CI EMOCJI
Mayer J., Salovey P. (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna? W: P. Salovey, D. J. Sluyter
(red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna. Poznan´: Dom Wydawniczy Rebis,
s. 21-74
Ortony A., Turner T. (1990). What’s basic about basic emotions? Psychology Review, 97,
315-331.
Saarni C. (1999). Kompetencja emocjonalna i samoregulacja w dziecin´stwie. W: P. Salovey,
D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna. Poznan´: Dom Wy-
dawniczy Rebis, s. 75-131.
Schachter S., Singer J. E. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotio-
nal state. Psychological Review, 5, 379–389.
Strack F., Martin L. L., Stepper S. (1988). Inhibiting and facilitating conditions of the human
smile: A non-obtrusive test of the facial feedback hypothesis. Journal of Personality and
Social Psychology, 54, 768-777.
Werner H. (1948). Comparative psychology of mental development. New York: International
Universities Press.
Wierzbicka A. (1994). Emotion, language, and cultural scripts. W: S. Kitayama, H. R. Markus
(red.), Emotion and culture. Empirical studies of mental influence. Washington, DC: Ameri-
can Psychological Association, s. 133-196.
Zillmann D. (1983). Transfer of excitation in emotional behavior. W: J. T. Cacioppo,
R. E. Petty (red.), Social psychophysiology: A sourcebook. New York: Guilford Press.
ADAPTATION OF LANE’S AND SCHWARTZ’S
LEVELS OF EMOTIONAL AWARENESS SCALE
Summary
The paper presents adaptation of Levels of Emotional Awareness Scale (LEAS) created
originally by Lane and Schwartz. According to their theory emotional awareness is a type of
cognitive processing which undergoes five levels of structural transformation. LEAS is
a written, projective instrument that asks subjects to describe her or his anticipated emotions
and those of another person in each of 20 scenes described in 2 to 4 sentences. Scoring criteria
allow to evaluate the degree of differentiation and integration of the words denoting emotions
and the level of emotional awareness of the subject. Adaptation of the scale was conducted
with a group of 113 subjects (aged – 19, equal number women and men) and group of 56
women (aged: 35 to 40). In order to establish reliability of the instrument three methods were
used: 1) split-half reliability, 2) internal reliability and 3) test – retest reliability. All results
obtained are showing high reliability of LEAS – PL. Validity of the scale was evaluated by
showing its positive correlation with ALEX–40 (a questionnaire used for a measurement of
alexithymia) and negative correlation with two verbal test of WAIS – R PL: Vocabulary and
Comprehension. Construct validity was checked by group differences (women and men).