Content uploaded by Martijn Duineveld
Author content
All content in this area was uploaded by Martijn Duineveld on Nov 30, 2015
Content may be subject to copyright.
Landschap 2015/3
143
Een deel van de Nederlandse landschappen is ontworpen door landschapsarchitecten. Landschapsvorming
is echter niet de enige functie van het ontwerp, betogen we in dit artikel. In een participatief ontwerppro-
ces voor het Europaplein in Renkum bestudeerden we de verschillende functies van ontwerpen. Ondanks
het feit dat die kunnen conflicteren, blijken ze op verschillende wijze een zeer productieve bijdrage te
leveren aan het verloop van het proces.
landschapsarchitectuur
burgerparticipatie
ontwerpproces
functies
M A RTIJN DUINEVELD,
BRAM TEN CATE &
KRISTOF VAN ASSCHE
Dr. Ir. M . Duinevel d
Omgev ingswetenschapp en,
Leer stoelgroep Culturele
Geogr afie, Wageningen
UR, Pos tbus 47, 6700 AA
Wageningen
martijn.duinevel d@wur.nl
Ing. B. ten Cate WOT
Natuur en Milieu/
Wetens chapswinkel,
Wageningen UR
Dr. K. Van Assche Univers ity
of Alberta, Canada
Project Europ aplein Ren kum
Opdrachtgever Werkgro ep
Europaplein
Korte vraagstelling
Ruimte lijk ontwer p van het
Europaplein in Renkum
Onderzoekers Inge Ker sten,
Jorr it Noordhuizen, Ar jaan
Pellis, Mar tijn Duineveld,
Bram ten Cate
Periode 2010-2014
Over par ticipatieve processen is al veel geschreven. Ze
zijn opgehemeld als middel om planningsprocessen te
democratiseren en gedeconstrueerd als machtsmidde-
len die burgers slecht s ogenschijnlijk betrekken bij de
besluitvorming (Cooke & Kothari, 2001; Van Assche
et
al.
, 2011). Over de functies van het ontwerp is ook het een
en ander geschreven (Van Dijk, 2011; Van Assche
et al.
,
2013). Over de fu ncties van het ont werp in par ticipatie -
ve processen is echter nog weinig bekend (Faber, 2014).
Daarover gaat dit artikel. We zetten een aantal funct ies
van het ontwerp in participatieve planningsprojecten
uiteen om daarmee het nut van het ontwerp in deze pro-
cessen in kaart te brengen.
Dit artikel is gebaseerd op onze participerende obser-
vat ies in het wetenschapswin kelproject ‘Europaplei n
Renk um’. Voor een uitgebreid verslag zie Kersten
et al.
(2010). Ee n pr ojec t va n d e we ten sch apsw in kel is e en in-
teressante casus voor onderzoek, omdat de opdrachtge-
vers niet de usual subjects, zoals overheden of bedrijven
zijn. Het zijn veelal georganiseerde groepen burgers met
een specif iek en vaak expliciet gemaakt belang, bijvoor-
beeld een mooier plein. Dit in tegenstelling tot sommi-
ge overheden en bedrijven die wetenschap juist inzetten
om het normatieve en politieke karakter van hun hande-
len te maskeren. Wetenschapswinkelprojecten kunnen
daarom worden gezien als ‘mooi materiaal’ om de rela-
ties t ussen kennis (of ontwerp als een vorm van kennis)
en macht te bestuderen (Beunen
et al.
, 2012).
We sch ets en ee rst ee n a lge mee n k ade r d at al s v ert re k-
punt dient om de funct ies van het ontwerp te analyseren.
Ver vol gen s be sch ri jven we de fu nct ies va n d e i n d it p ro-
ject gemaakte ontwerpen voor achtereenvolgens de op-
drachtgever, de landschapsarchitecten en onderzoekers,
de bewoners en de politiek. De functies van de ontwer-
pen voor de communicatie tussen de verschillende acto-
ren en het verloop van het proces komen daarna aan de
orde. De vra ag is of die funct ies conflicteren en of dat
een probleem is.
De meervoudige functies van een ontwerp
De functies van een ont werp in een planningsproces of
een project zijn onmogelijk van te voren te voorspellen.
Voor vers chi lle nde gebr ui kers zu lle n on twe rpe n ve r-
schil lende funct ies hebben, mede a fha nkelijk van de
macht-kennisrelaties in die contexten (Beunen
et al.
,
2015). Iemand kan oprecht overtu igd zijn dat het ont-
werp zorgde voor een win-winsit uatie, ma ar dit zegt
niet per definitie iet s over de wijze waarop een ontwerp
daadwerkelijk functioneerde en welke effecten het sor-
teerde.
Drie algemene functies van ontwerpen k unnen worden
afgeleid uit de literatuur. De meest bekende en wellicht
voor de hand liggende functie is het ont werp als een vi-
sualisat ie van een potentiële toekomst ige situat ie (Van
Assche
et al.
, 2012). Een ontwerp kan ook worden ge-
bruikt als middel om kennis te genereren in een rese arch
by design proces (Lenzholzer, 2010; Van Assche
et al.
,
2012). Ten derde kan een ontwerp ook functioneren als
machtsmiddel om bijvoorbeeld bepaalde doelen te be-
reiken, om andere actoren bin nen of buiten te sluiten,
Productieve functies van het
landschapsontwerp
Foto Barend Hazeleger,
bvbeeld.nl . Fontein op het
'nieuwe' Europaplein.
144
Landschap
32(3)
in kaart te brengen, werden schetsateliers voor kinde-
ren, jongeren en volwassenen georganiseerd. De idee-
en uit de schetsateliers vormden de basis voor vier al-
ternatieve ontwerpen die later op een bijeenkomst zijn
voorgelegd aa n de omwonenden en andere gebruikers
van het Europaplein (figuur 1). Tijdens die bijeenkomst
koos de meerderheid van de aanwezigen voor een groen
plein: een plein met veel bomen en gras en een waterele-
ment. Ver volgens is hierop gebaseerd één eindont werp
gemaakt (figuur 2), dat aan de bewoners van Renkum is
gepresenteerd en waarop zij wederom konden reageren.
Het eindontwerp noch één van de alternatieve ontwer-
pen is gerealiseerd. Het project heeft er wel toe geleid
dat de gemeente in 2012 geld heeft gereser veerd om een
herinrichting van het Europaplein mogelijk te maken.
Gebaseerd op de uitkomsten van het wetenschapswin-
kelproject en met inbreng van een door de gemeente in-
gestelde projectgroep is een nieuw ont werp (f iguur 3)
gemaakt. Volgens de gemeente houdt het nieuwe ont-
werp meer rekening met de gemeentelijke randvoor-
waarden dan het door de Wetenschapswinkel geïniti-
eerde ontwer p (Task force Ren kum, 2012). In de lent e
van 2015, vijf jaar na het begin van het wetenschaps-
winkelproject, is men begonnen met de herinrichtings-
werk zaamheden en vond de off iciële opening van het
vernieuwde plein plaats. Een deel van de uitgangspun-
ten van het wetenschapsw inkelproject is te herkennen
in het nieuwe ontwerp.
Functies van ontwerp
Hieronder worden de verschillende functies die de ont-
werpen hebben voor de betrok ken actoren beschreven.
Overlappende functies laten we zoveel mogelijk weg, het
gaat ons primair om het expliciet maken van de verschil-
len aan f uncties en de verschillen tussen de actoren.
of om compromissen af te dwingen (Hajer
et al.
, 2007).
Om deze algemene f uncties te specif iceren, te nuance-
ren en uit te breiden maken we een sprong naar de reële
ontwerppraktijk van het project Europaplein Renkum.
Een plein en een participatief project
Het Europaplein lig t in het dorp Renkum. Er wordt op
het plein gespeeld, rondgehangen en gewandeld. Ook
worden er evenementen georganiseerd, zoals de weke-
lijkse markt, de jaarlijkse kermis, de rommelmarkt met
Koningsdag, de dodenherdenking, braderieën en ande-
re incidentele evenementen. In de concept-structuurvi-
sie van de gemeente Renkum uit 2009 is te lezen dat het
plein mogelijk een woonfunct ie zal krijgen (Gemeente
Renkum, 2009: 71-73). De gemeent e wilde de w inkels
die aan het Europaplein gelegen zijn naar de Dorpsstraat
ver plaats en d ie kampte met leegstand. I n deze v isie
wordt geopperd om het plein te verkleinen en bebou-
wing op een deel toe te laten. Een aantal omwonenden
was het niet eens met deze ideeën. Daarbij vonden ze
dat er veel achterst allig onderhoud was en dat het plein
veel te stenig was. Als reactie op de plannen van de ge-
meente hebben de omwonenden van het Europaplein de
Werkgroep Europaplein gevormd.
Deze werkgroep heeft Inge Kersten en Jorrit Noord-
huizen, destijds nog studenten Landschapsarchitec-
tuur van Wageningen Universiteit, gev raagd om mee
te denk en over e en hero ntwe rp va n he t plein. De
Wetenschapsw inkel van Wageningen UR is vervolgens
betrokken en startte in 2010 met het project. Doel was
om een ontwerp voor de toekomst van het Europaplein
te maken, gebaseerd op sociaal-ruimtelijk onderzoek en
een reeks inspraak- en participatie-avonden.
De eerste fase van het project bestond uit een participa-
tief ontwerpproces. Om de wensen en ideeën van de om-
wonenden van het Europaplein en andere betrokkenen
145
Produc tieve func ties van he t land schaps ontwerp
Figuur 1 de vier ontwe rpen
die voor gelegd zijn aan de
bewoners van Renkum
(©2010 - Inge Ker sten &
Jorr it Noordhuizen | Atelier
SCOPE)
Figure 1 the fou r designs
presented to the resi-
dents of Renkum (©2010
- Inge Ker sten & Jorr it
Noordhuizen | Atelier SCOPE)
Schetsontwerp ‘Bomenplein’
Schetsontwerp ‘Brink met bibliotheektuin’
Schetsontwerp ‘Hofjes'
Schetsontwerp ‘Brink met bebouwing’
146
Landschap
32(3)
neerden als middel om ken nis te vergaren en m acht
uit t e oefenen. Hierbij speelde het feit dat een ontwerp
ogenschijnlijk een concrete beeltenis is van een toekom-
stige situatie een belangrijke rol. Het gaf de werkgroep
de mogelijkheid hun kritiek en onvrede met het plein te
presenteren als iets constructiefs, als een positieve visie
op een door hen gewenste toekomst. In tegenstelling tot
bijvoorbeeld het enkel communiceren van ongenoegen
via brieven aan de gemeente of via de media.
De landschapsarchitecten
Voor de studenten landschapsarchitect uur waren de
vier door hen gemaakte ontwerpen representaties van
een mogelijke toekomst. Het schetsen van de huidige
situatie, het plein in de ruimtelijke context, was voor de
De opdrachtgever
De Werkgroep Europaplein had de intent ie om in “een
zorgvuldig proces, in samenspraak met alle betrokke-
nen te komen tot een breed gedragen ontwerp” (Kersten
et al.
, 2010). Het ontwerp had voor de werkgroep bo-
venal een persuasieve functie en diende een strategisch
doel. Het ontwerp was een visie waarmee de Gemeente
Renkum en eventueel andere sponsoren konden wor-
den overtuigd bij te dragen aan het opknappen van het
plein. De werkgroep gebruikte het ontwerp ook als com-
municatiemiddel om bij andere bewoners meer bet rok-
kenheid bij het project te genereren. En het was ook een
discussiest uk, een middel om in het participatieproces
draagvlak onder de bewoners te creëren.
De ontwerpen die in het proces zijn gemaakt, functio-
Figuur 2 eindont werp
Europap lein Renkum –
weten schapswinkelproject
(©2010 - Inge Ker sten &
Jorr it Noordhuizen | Atelier
SCOPE)
Figure 2 final design
Europap lein Renkum –
science shop project
Figuur 3 definitie f ontwerp
Europaplein Renkum – pro-
jectgroep gemeente (©2015
- Buro Poel mans Reesink |
Landschapsarchitectuur)
Figure 3 definiti ve design
Europaplein Renkum – pro-
ject group municipality
Bloemenhof met monument
Centraal grasveld Podium Bibliotheek
Waterparti j Speelweide
147
het Europaplein in een schetsatelier mochten vormge-
ven, was niet aan dovemansoren gericht. Het ontwerp
was een goe de middel om mensen bijeen te brengen.
Visievorming door ontwerp bleek een stuk effectiever
dan de passieve en klassieke vorm van de participatie-
avonden, waarbij een gemeente een paar alternatieven
voorlegt en de bewoners niet kunnen meeden ken over
de inhoud van deze alternatieven.
De bijeenkomst waarin vier ontwerpen zijn gepresen-
teerd, leidde tot veel discussie tussen de bezoekers en
de ontwer pers. Een bewoner zag dat zijn parkeerplek
was verdwenen en was daar behoorlijk k waad over. Hier
toonde zich een interessant verschil in functie van het
ontwerp. Voor de ontwerpers was het ontwerp een visie,
een abstractie van een mogelijke toekomst waarbinnen
nog van alles mogelijk is. Voor een deel van de aanwezi-
ge bewoners was het een concrete representatie van een
mogelijke toekomst. Een ander verschil met de ontwer-
pers was dat een aantal bewoners de ont werpen zag als
een optelsom van functies om te voldoen aan hun wen-
sen voor het plein. Zij verwacht ten dat deze alle ter ug te
vinden zouden zijn in de ontwerpen.
De politiek
Doordat de ontwerpen concreet waren en aansloten op
het denken van de gemeente kon er direct op gereageerd
worden. Ze lokten communicatie uit. De gemeente kon
daarbij niet aan het project voorbij omdat de ontwer-
pen al breed uitgemeten waren in de lokale k ranten, en
daarmee ook steeds realistischer in hun consequenties
leken. Maar omdat ze een realistische visie op een mo-
gelijk toekomst lieten zien en gedetailleerde informatie
bevatten, werden de ontwerpen ook een object waar de
gemeente gemakkelijk kritiek op kon uiten. Werd er wel
rekening gehouden met de structuurvisie? Was het wel
gebaseerd op de door de gemeente opgelegde randvoor-
ontwerpers een manier om informatie te geven over de
ligging en het karakter van het plein. Het ontwerpen
zelf is ook een manier om ontwerpkeuzes inzichtelijk
te maken: “De diversiteit aan wensen is een goed be-
gin voor de ambitie om de ruimte levendig, dynamisch
en divers te maken. Echter, het vergt ontwerpend on-
derzoek om in te zien of al deze wensen te combineren
en te implementeren zijn” (Kersten et al., 2010).
Het ont werpen had ook als functie om kennis te gene-
reren door de omwonenden hun ideeën en verwachtin-
gen voor de toekomst van het plei n te l aten schetsen.
In een later stadium werden de ontwer pen nogmaals
ingezet als kennisgenerator. De landschapsarchitecten
kozen in de ontwerpen opzettelijk voor extremen (fi-
guur 1). “Door de modellen als extremen neer te zetten,
variërend tussen intensief en extensief, meer parkach-
tig en meer pleinachtig kon worden geïnventariseerd
hoe vanuit de bewoners werd gereageerd op diverse t y-
pologieën voor deze plek” (Kersten
et al.
, 2010).
De functie van kennisgenerator van het ontwerp is voor
de ontwerpers de meest belangrijke geweest, maar er
waren ook andere functies. Het ontwerp was een be-
langrijk communicat iemiddel, een manier om beelden
van de mogelijke toekomst te presenteren en zo men-
sen te overtuigen van veranderingen. Het participatief
ontwerpen en het presenteren van ontwerpalternatie-
ven functioneerde i n het proces ook als met hode om
draagvlak te creëren. De ontwerpen visualiseerden mo-
gelijke toekomstplannen voor het plein en lieten de be-
trokkenen als het ware wennen aan de mogelijke veran-
deringen. Voor de ontwerpers was het ont werp ook een
manier om kosten inzichtelijk te maken en ontwerp-
keuzes te legitimeren
De betrokken bewoners
De a ankondigi ng d at m ensen zelf de toekomst v an
Produc tieve func ties van he t land schaps ontwerp
148
Landschap
32(3)
waarden, was er wel budget voor de uitvoering? Hier zien
we dat de ogenschijnlijke concreetheid van een ontwerp
kan zorgen dat het een makkelijk doelwit voor k ritiek
wordt. Bij louter t alig communiceren met de gemeente
is dit gevaar minder groot.
Functies ontwerp voor de communicatie en
het procesverloop
We hebben in de voorgaande analyse laten zien dat de
ontwerpen voor verschillende betrokkenen in verschil-
lende cont exten verschillende en soms conflicterende
functies hebben. Hoewel de ont werpen niet hebben ge-
leid tot consensus en evenmin zijn gerealiseerd, hebben
ze een functie die voor alle groepen min of meer het-
zelfde was: ze lokten reacties uit, ze brachten commu-
nicatie op gang. Mensen werden gestimuleerd er iets van
te vinden, zicht te verhouden tot een ontwerp en daar-
mee tot de toekomstige ontwikkelingen. Of men nu voor
of tegen was, de ontwerpen zorgden voor een gedeelde
focus bij het denken over de toekomst van het plein.
Dat de functies van de ontwerpen conf licteerden met de
verwacht ingen en belangen van de bet rokkenen, is geen
verrassing. De kans is zeer klein dat een ontwerp voor
de publieke ruimte volledig samenvalt met de wensbeel-
den van individuen en groepen. Van algehele consensus
kan da n ook nooit sprake zijn. Doordat de ontwerpen
in dit project allerlei beslissingen over de mogelijke toe-
komst van een plek expliciet maakten, en mensen daar-
op en daartegen reageerden, maakten ze ook conf licten
tussen de verschillende betrokkenen expliciet die anders
wellicht het daglicht nooit hadden gezien. Doordat een
ontwerp altijd een selectieve represent atie is van een mo-
gelijke toekomst, kan een ontwerp conf licten uitlokken,
benadrukken, of ogensch ijnlijk (en tijdelijk) uit beeld
doen verdwijnen. Tegelijkertijd zijn de ontwerpen in dit
participatieve proces ook de uitkomst van conflicten.
De casus Europaplein leert dat het voorleggen van ont-
werpalternat ieven tegelijkertijd beslissingsruimte cre-
eert en beperkt. De beperking bestaat er in dat het ont-
werp een keuze maakt en dus de beslissingsruimte over
de inrichting van de ruimte, en alles wat nog moge-
lijk was, enorm reduceert. Omdat ontwerpen daardoor
functioneren als gecomprimeerde beslissi ngen, geven
ze tegelijkertijd ruimte en richting aan het verdere ver-
loop van het proces. Ze dwingen als het ware go-/no-go-
momenten af over een complexe reeks van samenhan-
gende besluiten.
Conclusie
Net als veel andere wetenschapswinkelprojecten bleek
het ‘Europaplein Renkum’ een goede casus te zijn om de
kennis-machtrelaties in participatieve projecten te on-
derzoeken. Bijzonder aan dit wetenschapswinkelproject
is dat ontwerpen als vorm van kennis zijn ingebracht. Na
onze analyse kan het idee, mocht dat nog bestaan, dat een
ontwerp een manier is om consensus te bereiken naar het
rijk der fabelen worden ver wezen. Voor de verschillende
betrokkenen functioneerden de ontwerpen uiteenlopend
en soms conflicteerden de functies van de ontwerpen met
elkaar. Dit is echter onwenselijk noch onproductief. De
ontwerpen zorgden ervoor dat de vele wensen voor het
gebied visueel werden samengevat, waarbij veel keuzes
zijn gemaak t over welke f uncties en vormen wel/niet in
het ontwerp terecht kwamen. De ont werpen zetten men-
sen aan om te spreken, te reageren, zich te verbazen, zich
er achter te scharen of de ontwerpen te verwerpen.
Dank
De auteurs zijn Inge Kersten, Jorrit Noordhuizen, een
aantal leden van de Werkgroep Europaplein en de revie-
wers zeer erkentelijk voor het krit isch doornemen van
eerdere versies van dit art ikel.
149
exper iences i n the science shop project 'Europaplei n
Renkum' we demonstrate that the same design has dif-
ferent functions for t he different actors involved. We
argue that despite, or precisely because of t he conflict-
ing nature of designs they can be perceived as produc-
tive. A design function as an object that connects dif fer-
ent actors and contexts, makes conf licts explicit, bun-
dles and compresses decisions and creates a shared vi-
sion of the future.
Summary
Productive functions of landscape design
Martijn Duineveld, Bram ten C at e & Kr is to f Va n
Assche
Landscape architecture, participation, design process,
functions
This article describes the functions of designs in a par-
ticipatory planni ng and design project. Based on our
Produc tieve func ties van he t land schaps ontwerp
Literatuur
Beunen, R., M. Duineveld, R. During, G.H.M.B. Straver & A.
Aalvanger, 2012. Reflexivity in performative science shop pro-
jects. Gateways: Interna tional J ournal of Community Researc h and
Engagement , 5(1), 135-151.
Beunen, R., K. Van Assche & M. Duineveld (Eds.), 2015.
Ev olu tio nar y G over nan ce Th eor y: Th eor y a nd Ap pli cat ion s.
Heidelberg: Springer.
Cooke, B. & U. Kothari (Eds.), 2001. Particip ation: the new tyranny?
London. Zed Books.
Faber, L ., 2014. Landscape architects at the beginning of a parti-
cipa tory process: mak ing use of landscape architec t's desig n skill s
to start a discussion. Wageningen. Wageningen University. http://
edepot.wur.nl /317002.
Gemeente Renkum, 2009. St ructuur visie Renkum. Renkum (ver)
bindt! http://www.v3-ap.nl/Concept_structuurv isie_Renkum_01.
pdf.
Hajer, M., D. Sijmons & F. Feddes, 2007. Een plan dat wer kt. Ontwerp
en politiek in de regionale planvorming. Rotterdam. NAi Uitgevers.
Kersten, I.C., J.R. Noordhuizen, M. Duineveld, A. Pellis & B. ten
Cate, 2010. Ons Europaplein: ont werp voor een ni euw Europaplein in
Renkum. Wagening en. Wagenin gen UR. Rappor t Wetenschap swinkel
nr. 272 .
Lenzholzer, S., 2010. Designing a tmospheres : r esearch and des ign
for therma l comfor t in Dutch urban square s. Wageningen: Wageningen
UR.
Task force Re nkum, 20 12. Toekomst visie Centrum Renkum. Gemeente
Renkum.
Van Assche, K., R. Beunen, M. Duineveld & H. de Jong, 2013.
Co- evolutions of pl anning and de sign: Risks and benefits o f design
perspec tives in plann ing sys tems. Pl anning Theor y, 12(2), 177-198.
doi: 10.1177/1473095212456771.
Van Assche, K., M. Duineveld, R. Beunen & P. Teampau, 2011.
Del ineating Local s: Transf ormations of K nowledge/ Power and the
Gover nance of t he Danube Delta. J ournal of Environmenta l Policy &
Planning, 13(1), 1-21.
Van Assche, K., M. Duineveld, H. de Jong & A. van Zoes t, 2012.
What P lace is t his Time? Semiotics and the Analys is of Hist orical
Reference in Landscape Arch itecture. Journal of Urban D esign, 17(2),
233-254. doi: 10.1080/13574809.2012.666207.
Van Dijk, T., 2011. Imagining future pl aces: How designs co-const i-
tute what is, and thus influence what w ill be. P lanning T heory. doi:
10.1177/1473095210386656.
