Content uploaded by Renata Włoch
Author content
All content in this area was uploaded by Renata Włoch on Sep 17, 2015
Content may be subject to copyright.
Wybrane zachowania
zdrowotne Polaków
w perspektywie
sportu powszechnego
i zdrowia
analiza problemu
Warszawa
AUTORZY TEKSTÓW
dr Renata Czarniecka | pracuje wAkademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego wWarszawie, doktor
nauk okulturze fizycznej, opiekunka studenckich praktyk pedagogicznych, koordynatorka projektów badaw-
czych związanych zproblematyką szkolnego wychowania fizycznego
dr Janusz Dobosz | nauczyciel wAkademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego wWarszawie, autor
ikierownik projektu Narodowego Centrum Badania Kondycji Fizycznej, współwykonawca, anastępnie kierow-
nik ogólnopolskich, populacyjnych badań kondycji fizycznej dzieci imłodzieży
Aleksandra Gołdys | pracuje wDziale Badań Fundacji Rozwoju Kultury Fizycznej oraz kieruje Centrum Wy-
zwań Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, zasiada wradzie ekspertów International Sport and Culture
Association (ISCA), zajmuje się politykami publicznymi wzakresie zdrowia isportu dla wszystkich
prof. Ewa Kozdroń | pracuje wAkademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego wWarszawie, kieruje
Zakładem Metodyki Rekreacji na Wydziale Turystyki iRekreacji, zwolenniczka wykorzystywania interdyscypli-
narnych osiągnięć teorii rekreacji wpraktycznym działaniu
dr Anna Leś | pracuje wAkademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego wWarszawie, kieruje Zakładem
Teorii Rekreacji na Wydziale Turystyki iRekreacji, dyplomowana instruktorka rekreacji ruchowej ze specjalnością
kinezygerontoprofilaktyka
dr Ewa Niedzielska | pracuje wKatedrze Rekreacji Wydziału Turystyki iRekreacji Akademii Wychowania Fizycz-
nego Józefa Piłsudskiego wWarszawie, ekspertka zzakresu fitness, współautorka Sektorowej Ramy Kwalifikacji
wSporcie (SRKS)
Igor Perechuda | pracuje wKatedrze Komunikacji iZarządzania wSporcie wAkademii Wychowania Fizycz-
nego we Wrocławiu, zajmuje się Social Return on Investment (stopą społecznego zwrotu zinwestycji) oraz
sposobami realizacji założeń ekonomii wsporcie
prof. nadzw. dr hab. Edyta Suliga | pracuje na Wydziale Nauk oZdrowiu Uniwersytetu Jana Kochanowskiego
wKielcach, bada m.in. zachowania zdrowotne dzieci imłodzieży oraz relacje pomiędzy odżywianiem azdro-
wiem iryzykiem chorób dietozależnych
dr Renata Włoch | socjolożka, pracuje wInstytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, koordynatorka
programu wDELab UW (wspólna inicjatywa Google oraz UW), prowadzi badania m.in. wzakresie socjologii
sportu iglobalnych procesów społecznych
Warszawa | druk bezpłatny
wydawca | Fundacja Rozwoju Kultury Fizycznej przy współpracy Centrum Wyzwań Społecz-
nych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Akademii Wychowania Fizycznego wWarszawie
redaktor merytoryczny | Janusz Dobosz
recenzja naukowa | prof. Elżbieta Biernat, Szkoła Główna Handlowa, Kolegium Gospodarki
Światowej, Katedra Turystyki
redakcja językowa i techniczna | Katarzyna Żelazek
korekta | Magda Małkowska
projekt graficzny i skład | Marianna Wybieralska
Publikacja powstała wramach projektu „Razem dla Sportu Powszechnego – wypracowanie
nowych sposobów działania wobszarze sportu amatorskiego”, dofinansowanego przez
Ministerstwo Sportu iTurystyki
3
Wprowadzenie 6
. Zdrowie jako konsekwencja stylu życia 10
.. Pojęcie stylu życia 11
.. Styl życia azachowania zdrowotne 12
.. Styl życia wpolityce państwa 13
.. Zakres analizy zachowań zdrowotnych Polaków 13
. Uwarunkowania stylu życia Polaków 15
.. Środowisko życia wPolsce 16
Zmiany warunków życia wlatach – 17
Poprawa jakości życia 17
.. Zmiany demograficzne polskiego społeczeństwa 19
Przeobrażenia wstrukturze populacji 19
Starzenie się społeczeństwa 21
.. Podsumowanie 22
. Wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości 23
.. Aktywność fizyczna dzieci imłodzieży 24
Unieruchomienie młodego pokolenia 24
Najmłodsi tracą najwięcej 25
Dezaktywizacja postępująca zwiekiem 25
Intensywność podejmowanych wysiłków ijej znaczenie 26
.. Pogarszanie się kondycji fizycznej młodego pokolenia 26
Pojęcie kondycji fizycznej 26
Negatywne przemiany wrozwoju fizycznym 27
Chorujące nastolatki 27
Drastyczny spadek sprawności 28
Prognozowane zmiany kondycji fizycznej wnadchodzących latach 29
.. Dobre praktyki wzakresie zwiększania aktywności fizycznej dzieci imłodzieży 30
.. Tendencje wnawykach żywieniowych dzieci imłodzieży 31
Bez mleka matki – słaby start 31
Pierwsze błędy 32
Puste kalorie idominacja słodzonych napojów 32
Nieprawidłowości wszkolnej diecie 33
Kariera śmieciowego jedzenia 33
Owoce, warzywa, śniadania? Nie, dziękuję 34
Konsekwencje złych nawyków żywieniowych dzieci imłodzieży 35
Nadwaga iotyłość polskich dzieci imłodzieży 35
Prognoza na nadchodzące lata 36
Spis treści
4
. Wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku produkcyjnym 37
.. Aktywność fizyczna dorosłych Polaków 38
Dorośli: aktywni sporadycznie 38
Unikanie intensywnych wysiłków 39
Poziom aktywności fizycznej wnadchodzących dekadach 42
.. Tendencje wnawykach żywieniowych dorosłych 43
Za dużo tłuszczu imięsa, za mało produktów mlecznych iryb 43
Zmiany wspożyciu mięsa, warzyw iowoców 43
Dieta Polaków – podsumowanie 45
Konsekwencje złych nawyków żywieniowych 45
Występowanie nadwagi iotyłości wśród dorosłych 46
Prognoza na nadchodzące lata 46
. Wybrane zachowania zdrowotne seniorów 47
.. Stan zdrowia osób starszych 49
Sprawność funkcjonalna 50
Aktywność fizyczna osób starszych 50
.. Wychowanie ku starości iwstarości 51
.. Dobre praktyki 53
.. Błędy wżywieniu osób starszych 54
Monotonna dieta seniorów 54
Skutki złej diety seniorów 55
. Warunki realizacji edukacji fizycznej i zdrowotnej w polskiej szkole 56
.. Niski prestiż wychowania fizycznego 57
.. WF wedukacji wczesnoszkolnej – najsłabsze ogniwo 58
.. Edukacja zdrowotna wszkołach 59
Trudności we wprowadzaniu innowacji 59
.. Wychowanie fizyczne to nie sport 60
.. Priorytet – doskonalenie zawodowe nauczycieli 61
.. Wesprzeć iusprawnić zmiany 61
.. Dobre praktyki 62
5
. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego 64
.. System sportu: instytucje iorganizacje 65
.. Sport – usługa publiczna 67
Sport powszechny – środki publiczne 68
.. Strategie wsporcie – sport wstrategiach 69
Polityka sportowa gmin skupia się na infrastrukturze 70
Deficyt badań zobszaru aktywności sportowej 71
.. Sportowy trzeci sektor (perspektywa pozarządowa) 71
Organizacje sportowe są jednym znajliczniejszych elementów trzeciego sektora wPolsce 72
Kluby iorganizacje sportowe nie są mocnym elementem systemu sportu dla wszystkich 72
Organizacje sportowe są wewnętrznie zróżnicowane 73
Organizacje sportowe stoją przed wieloma wyzwaniami 73
Trzeci sektor sportowy ma spory potencjał rozwoju 73
Związki sportowe 75
.. Sektor komercyjny 75
Komercyjne kluby fitness są coraz popularniejszą przestrzenią sportową 75
Duży potencjał wzrostu rynku komercyjnych usług fitness –
wciąż bardzo początkowy etap rozwoju 75
Siłownia to tylko dodatek – aktywni Polacy są aktywni na wiele sposobów 76
Kluby fitness isiłownie nie są równo dostępne dla wszystkich 76
.. Podsumowanie 76
.. Dobra praktyka 77
.. Znaczenie sportu wgospodarce narodowej 77
.. Wyzwania sportu powszechnego zperspektywy ekonomicznej wPolsce 81
Aktywność fizyczna osób starszych 82
Zarządzanie infrastrukturą sportową 84
Współpraca między różnymi obszarami polityki państwowej 85
Partycypacja sektora prywatnego 85
Współpraca międzysektorowa 86
Wykluczenie ze sportu iaktywności fizycznej 87
..Ocena społecznych igospodarczych efektów przedsięwzięć wsporcie powszechnym 88
Społeczna stopa zwrotu zinwestycji 88
Klauzula społeczna 90
Sport aekonomia społeczna – możliwości działania 90
.. Kompetencje kadr sportu powszechnego 91
Deregulacja zawodu ijej skutki 91
Kształcenie kadr 92
Sektorowa Rama Kwalifikacji wSporcie 95
Podsumowanie 97
Słownik 101
Bibliografia 107
6rozdział 1 | zdrowie jako konsekwencja stylu życia
Wprowadzanie
7WPROWADZENIE
Wprowadzenie
autor: Aleksandra Gołdys
Przekleństwem zagadnień dotyczących sportu czy wogóle aktywności fizycznej jest to, że
wciąż pozostają tematem drugorzędnym, dodatkowym, swoistym zadaniem „zgwiazdką” dla
chętnych, czyli wtym przypadku dla ludzi uprawiających sport inim się zajmujących.
Mimo wielu naukowych dowodów na kluczowe znaczenie wysiłku fizycznego w prawidło-
wym funkcjonowaniu organizmu oraz powszechnej zgody na to, że sport to coś zdrowego
idobrego, działania na rzecz zwiększenia poziomu aktywności fizycznej nie są uznawane za
tak ważne, jak sztandarowe wyzwania społeczne − zmiany wsłużbie zdrowia, edukacji czy na
rynku pracy.
Sport, aktywność fizyczna widziane są jako oddzielne poletko − bo nawet niepełnoprawne
pole − którym zajmuje się hermetyczna grupa speców. Tylko nieliczni wiedzą irozumieją, że
powszechna aktywność fizyczna ma moc szerokiego oddziaływania na:
• mobilizację społeczną (mocny iliczny sektor organizacji sportowych to wspaniały prze-
jaw obywatelskości);
• umocnienie powiązań między ludźmi (uprawianie iorganizowanie sportu naturalnie łą-
czy ludzi izwiększa liczbę interakcji społecznych, co wprost przekłada się na tak ważny
kapitał społeczny);
• przedsiębiorczość (profesjonalne organizacje, kluby sportowe ifirmy są istotnym miej-
scem pracy dla specjalistów zwielu dziedzin);
• edukację (np. fachowo zarządzany wolontariat sportowy pozwala nabywać kompeten-
cje niezbędne na rynku pracy iwpisuje się znakomicie wważną koncepcję uczenia się
przez całe życie);
• zdrowie (zarówno jeśli chodzi ozdrowie fizyczne, zdolności poznawcze, jak izdrowie
psychiczne; aktywność fizyczna świetnie obniża poziom stresu, który naukowcy coraz
częściej traktują jako przyczynę czy wyzwalacz wielu typów chorób).
Bez/ruch współczesnych ludzi ma tak samo poważne konsekwencje jak bez/robocie
i dotyczy znacznie większego odsetka naszego społeczeństwa. Fakt, że wielu znas przez
większość swojego życia siedzi − eksperci nazywają to sedenteryjnym stylem życia − ma
kapitalne znaczenie dla tego, jak się czujemy, jakie mamy szanse na pozostawanie wzdro-
wiu, jak pracuje nasz mózg. Dodatkowe, nie mniej istotne znaczenie, ma permanentny brak
ruchu.
Cywilizacyjne zmiany sprawiły, że ciało, ewolucyjnie przystosowane do ciągłego używania,
jest bezczynne. Dodatkowo sposób, w jaki się żywimy, uległ dramatycznemu pogorszeniu,
co − wpołączeniu zbrakiem wysiłku fizycznego − przynosi negatywne skutki zdrowotne.
Musimy zrozumieć, że zaniedbywanie tego aspektu nie jest wtórne wobec innych wyzwań
współczesności, ale ma charakter wyzwania bazowego. Osłabienie sprawności, zdolności po-
znawczych iwielokrotnie większe narażenie na różnego rodzaju choroby wyraźnie utrudnia
korzystanie zdobrego, wpełni satysfakcjonującego nas życia oraz pełnienie ról społeczno-
-zawodowych.
8
Chcąc projektować nasze otoczenie, działania instytucji, awkonsekwencji inasz styl życia −
zapewniający trwałe bodźce imożliwość ruchu − musimy przenieść dyskusję o aktywności
fizycznej i prawidłowym żywieniu na wyższy i bardziej skomplikowany poziom niż dotych-
czas. Klasyczne programy „upowszechniania”, „aktywizowania” nie działają. Aktywność fi-
zyczna zwiększa się jedynie wgrupach uprzywilejowanych – zamożnych, mieszkańców miast,
głównie mężczyzn − co dodatkowo pogłębia tak istotne różnice wjakości życia społeczeń-
stwa polskiego.
Niniejsza publikacja wypływa zdoświadczeń wielu organizacji, wtym Fundacji Rozwoju
Kultury Fizycznej, Akademii Wychowania Fizycznego wWarszawie, Uniwersytetu Warszaw-
skiego, Ministerstwa Sportu iTurystyki oraz samorządów, które na różnych etapach badań,
analiz iwspółpracy dzieliły się swoją wiedzą idoświadczeniami. Merytorycznym wsparciem
obdarzyła autorów profesor Elżbieta Biernat ze Szkoły Głównej Handlowej, prawdziwy auto-
rytet wanalizie danych zzakresu aktywności fizycznej.
Główne cele publikacji:
• Pokazanie obecnego stanu wiedzy dotyczącego poziomu aktywności fizycznej, spraw-
ności isposobu żywienia Polaków na każdym etapie ich życia (aktualne dane mogą być
wykorzystywane do tworzenia − opartych na wiedzy − programów iprojektów, np. przy
formułowaniu aplikacji konkursowych).
• Opisanie mechanizmów funkcjonowania obszaru sportu dla wszystkich oraz mechani-
zmów działania powiązanych znim instytucji iorganizacji (przy projektowaniu nowych
polityk rozumienie rzeczywistości, wjakiej się poruszamy, jest szalenie istotne).
• Prezentacja dobrych praktyk przynoszących − wopinii autorów − rzeczywistą zmianę
we wskazanych problemach.
• Przedstawienie trendów oraz powszechnych oddziaływań obecnej sytuacji (sposobu
działań instytucji, ich dzisiejszej organizacji, zachowań ludzi), tak by możliwe było two-
rzenie zwiększą wyobraźnią międzysektorowych partnerstw do konkretnych działań,
projektów irozwiązań.
Adresaci publikacji:
• przedstawiciele samorządów zróżnych poziomów (bo to oni są dysponentami publicz-
nych pieniędzy, będących paliwem działań wobszarze sportu, aszczególnie sportu dla
wszystkich);
• przedstawiciele organizacji pozarządowych, zajmujących się sportem sensu stricto,
turystyką ipromocją aktywności fizycznej oraz prowadzących programy edukacyjne
włączające osoby niepełnosprawne zróżnymi jednostkami chorobowymi do prozdro-
wotnego stylu życia;
• lokalni liderzy (wtym trenerzy ianimatorzy orlików), prowadzący działania wspołecz-
nościach lokalnych iposzukujący inspiracji do nowych projektów, programów ipart-
nerstw;
• nauczyciele ilekarze – dwie grupy wzorotwórcze, mające największą świadomość ko-
nieczności podejmowania aktywności fizycznej iskutków jej braku, jak również (co waż-
ne) utrzymujące stały kontakt zprzedstawicielami różnych grup społeczno-zawodowych;
• inne, tzw. wychowawcze środowiska, mogące kształtować styl życia osób dorosłych,
np. zakłady pracy (dbające ozdrowie, sprawność iwydolność swoich pracowników),
komórki zajmujące się działaniami zobszaru społecznej odpowiedzialności biznesu
(CSR, Corporate Social Responsibility) − mające duże znaczenie worganizowaniu przy-
jaznego środowiska iwpływające na sposób funkcjonowania interesariuszy, innowato-
rzy społeczni, naukowcy, badacze poszukujący inspiracji dla swoich działań (narzędzi,
środków do prowadzenia projektów, dobrych praktyk wspomagających wdrażanie
nowych rozwiązań iaplikacji).
WPROWADZENIE
9
Prezentowana praca jest jednym zelementów kompleksowego działania autorów projektu
„Powszechna dyskusja sportowa. Wposzukiwaniu modeli działań na rzecz sportu amato-
rów”, mającego na celu zwiększenie efektywności działań wobszarze sportu dla wszystkich.
Jednocześnie realizowanych jest wiele innych projektów, stanowiących ważne uzupełnienie
niniejszego opracowania:
• Fundacja Rozwoju Kultury Fizycznej (FRKF) prowadzi portal pomyslynasport.pl, służący
do onlinowych konsultacji na temat praktycznych rozwiązań wobszarze sportu dla
wszystkich, np. sposobu rozpisywania konkursów grantowych, szukania odpowied-
nich wskaźników oceny projektów sportowych czy wsparcia aktywności fizycznej poza
instytucjami.
• FRKF prowadzi również program „Nasz Orlik”, który jest wieloaspektowym systemem
wspierania funkcjonowania irozwoju ogólnodostępnych boisk dla dzieci imłodzieży.
Dzięki ogólnopolskiej sieci orlików iwprowadzanym na nich innowacjom, FRKF inspiru-
je też do nowatorskich działań lokalne samorządy wcałym kraju, pomagając im dosko-
nalić metody zarządzania sportem. Prowadzi także działania edukacyjne, rozbudowane
badania oraz portal naszorlik.pl).
• Centrum Wyzwań Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego (CWS UW) przepro-
wadza ewaluację ogólnopolskich programów sportowych dotyczących dzieci imło-
dzieży, której celem jest umożliwienie dostępu do danych iobserwacja zachodzących
zmian.
• Ministerstwo Sportu iTurystyki (MSiT) bierze udział worganizowanym przez Ogólno-
polską Federację Organizacji Pozarządowych (OFOP) procesie wypracowania stan-
dardów pracy zorganizacjami pozarządowymi, którego celem jest stworzenie bardziej
przejrzystego iefektywnego systemu współpracy między rządem aorganizacjami
obywatelskimi.
• MSiT przygotowuje również nowy „Plan Rozwoju Sportu do roku ”, wktórym gro-
madzi wiedzę osytuacji sportu iniezbędnych kierunkach zmian (uwspólnienie wiedzy
otym programie, dyskusje na temat jego poszczególnych zapisów iwspółpraca przy
implementacji rozwiązań to ważne zobowiązanie wszystkich stron).
Prezentowana publikacja jest dziełem autorów mających różne doświadczenia ipochodzą-
cych zróżnych ośrodków akademickich (naukowców zajmujących się kulturą fizyczną oraz
socjologów). Dzięki ich rozległym perspektywom oceny zjawiska powstał panoramiczny
obraz istoty funkcjonowania sportu powszechnego, który dowodzi, że zamknięcie tematu
aktywności fizycznej wsportowym getcie jest po prostu szkodliwe. Konieczne jest patrzenie
na globalny, kompleksowy proces podnoszenia jakości życia człowieka.
Bardzo pomocną inspiracją okazała się teoria Amartya Sen’aiwspółpracującej znim wybit-
nej filozofki Marthy Nussbaum − kwestionująca sposób mierzenia iporównywania dobro-
stanu krajów wyłącznie na podstawie czynników ekonomicznych. Kluczowym elementem tej
teorii jest jakość funkcjonowania, awnim uznanie za nadrzędne takich wartości jak: zdrowie,
możliwość uczenia się, pracowania, doświadczania szacunku ibezpieczeństwa. Przy czym
wg Marthy Nussbaum, długość ijakość życia plasują się na dwóch pierwszych miejscach,
na kolejnych zaś „możliwość” (capabilities) np. afiliacji, odczuwania emocji, integralności
cielesnej czy zabawy, które bez wątpienia wymagają aktywności fizycznej, utrzymywanej na
odpowiednim poziomie.
Inspiracją polską jest raport „Reforma Kulturowa – – ”, przygotowany na
zlecenie Krajowej Izby Gospodarczej, który wskazuje na potrzebę oddziaływań na poziomie
M. Nussbaum, A. Sen, The quality of life, Oxford England New York, Clarendon Press Oxford University Press .
http://www.answerthefuture.pl/raport.html.
WPROWADZENIE
10
dotąd niedostrzeganym, to znaczy wzorców odczuwania, myślenia izachowania. Za bardzo
ważny czynnik sukcesu uznaje się tu zdrowotną jakość idługość życia.
Biorąc to wszystko pod uwagę, twórcy niniejszej publikacji proponują rozwiązania oparte
na niestandardowych filarach − deliberatywnym państwie (uwarunkowanym dyskusją ida-
nymi), inkluzywnej gospodarce (takiej, która zmniejsza nierówności społeczne), holistycznej
szkole (skupionej na wyposażanie wumiejętności życiowe) ipodmiotowym społeczeństwie
(biorącym udział wprocesach decyzyjnych). Taki międzysektorowy sposób myślenia autorów
raportu „Reforma Kulturowa” wydaje się również najtrafniejszy wosiągnięciu naszego celu.
Celem tym jest zwiększenie efektywności aktywizujących polityk publicznych, usprawnienie
dialogu między sektorem publicznym iprywatnym, ożywienie przedsiębiorczego wymiaru
sportu, otworzenie się na uczestnictwo obywateli wdziałaniach organizacji sportowych izu-
pełnie inne – holistycznie – spojrzenie na edukacyjny wymiar ipotencjał sportu.
Autorzy mają nadzieję, że niniejsza publikacja wesprze działania zainteresowanych stron,
wzbogaci dyskusję oznaczeniu aktywności fizycznej wrozległym kontekście ulepszania jako-
ści życia Polaków, atakże przyczyni się do powstawania iupubliczniania bardzo konkretnych
rozwiązań wtym tak ważnym obszarze. Aprzede wszystkim wyposaży wargumenty pomoc-
ne przy pozyskiwaniu środków, partnerów isponsorów.
WPROWADZENIE
11 rozdział 1 | zdrowie jako konsekwencja stylu życia
rozdział 1
Zdrowie jako
konsekwencja
stylu życia
12 rozdział 1 | zdrowie jako konsekwencja stylu życia
Zdrowie jako
konsekwencja stylu życia
autor: Janusz Dobosz
Zdrowie to, jak się najczęściej obecnie przyjmuje, dobrostan odczuwany we wszystkich sfe-
rach funkcjonowania człowieka (fizycznej, psychicznej ispołecznej). Zdrowie jest wartością,
ojaką warto zabiegać, zasobem, zktórego człowiek może czerpać od narodzin aż do późnej
starości (im większy, tym lepiej), wreszcie miarą jakości ludzkiego życia.
Wnadchodzących latach wiele badań, raportów ianaliz prognozuje wzrost liczby zagro-
żeń dla stanu zdrowia Polaków [, , ]. Równocześnie inne źródła wskazują na znaczą-
cą poprawę warunków życia, które – obok dominujących, zdecydowanie pożądanych zmian
– jak rozwój medycyny czy zmniejszenie obciążenia pracą – niosą ze sobą także przeobraże-
nia niekorzystne zperspektywy zdrowotnej. Człowiek, dostosowując się do nowych warun-
ków, przewartościowuje styl życia. Odmiennie jednak niż zmiany środowiska, wgruncie
rzeczy pozytywne, zmiany obyczajowe wzdecydowanej większości wywierają niekorzystny
wpływ na zdrowie pojedynczych ludzi, awkonsekwencji całego społeczeństwa.
Podejmując się analizy wpływu różnorakich czynników na zdrowie publiczne, można
przyjąć klasyczny już paradygmat koncepcji Marca Lalonde’a, według którego na zdrowie
składają się czynniki związane zczterema obszarami: dziedziczeniem genetycznym ibiologią
organizmu, środowiskiem, stylem życia oraz poziomem izakresem opieki medycznej [].
Szacunkowy wpływ tych czynników na sytuację zdrowotną społeczeństwa jest zróżnicowany
izależny od rodzaju zagrożeń zdrowotnych, . Jednak za czynnik decydujący operspektywach
zdrowotnych tak jednostki, jak ispołeczeństwa uznaje się styl życia (wponad proc.). Moż-
na tym samym postawić tezę, że wprzyszłości ostanie zdrowia Polaków będą rozstrzygać nie
tyle poprawa warunków życia oraz podnoszenie jakości idostępności opieki zdrowotnej, ile
zmiany wstylu życia.
Pojęcie stylu życia
Czym jest styl życia? – to kulturowo uwarunkowany sposób realizacji potrzeb, nawyków
inorm. Regulują go układy wartości przyjęte przez jednostki igrupy, wyrażane na poziomie
empirycznym przez wzory, ana poziomie teoretycznym – przez wzorce stylu. Inaczej mó-
wiąc, styl życia oznacza zespół codziennych zachowań specyficzny dla danej zbiorowości lub
M.J. Wysocki, M. Miller, Paradygmat Lalonde’a, światowa organizacja zdrowia inowe zdrowie publiczne, „Przegląd
Epidemiologiczny” , nr , s. –.
B. Badura oszacował zależność zgonów zpowodu chorób układu krążenia w: proc. od genetyki ibiologii, proc. od
warunków środowiska, proc. od stylu życia i proc. od jakości ipoziomu medycyny. Umieralności spowodowanej
nowotworami odpowiednio na poziomie: , , i proc., zaś umieralności ogólnej: , , i proc.[].
Ministerstwo Zdrowia iOpieki Społecznej wNarodowym Programie Zdrowia – przyjęło, że stan zdrowia
człowieka warunkowany jest w: ok. proc. biologią igenami, ok. proc. środowiskiem, w– proc. stylem życia,
zaś wpozostałej części opieką medyczną. Medycyna, według tego samego dokumentu, „może rozwiązać – proc.
problemów zdrowotnych społeczeństwa” [].
B. Fatyga, Szkic okonsumpcyjnym stylu życia irzeczach jako dobrach kultury [w:] Socjologia iSiciński, red. P. Gliński,
A. Kościański, Warszawa , s. –.
1.1.
1.
13 rozdział 1 | zdrowie jako konsekwencja stylu życia
jednostki, charakterystyczny sposób bycia odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od
innych. Na całość, jaką stanowi styl życia, składają się:
• zachowania ludzi, zróżnicowane co do zakresu iformy,
• motywacje owych zachowań, wtym przypisywane im znaczenia iwartości,
• pewne funkcje otaczających człowieka rzeczy (mogących być zarówno celami bądź
instrumentami, bądź rezultatami owych zachowań, np. pieniądz), którym wzwiązku
zpełnioną rolą również można przypisać pewne wartości [].
Światowa Organizacja Zdrowia interpretuje styl życia jako „sposób bycia wynikający zwza-
jemnego oddziaływania człowieka iwarunków, wjakich żyje, oraz indywidualnych wzorców
zachowania, które zostały określone przez czynniki społeczno-kulturowe iosobiste cechy
charakteru”.
Prof. Andrzej Siciński, wbadaniach prowadzonych wPolsce od lat ., lokował pojęcie „styl
życia” wtakich sferach codziennej działalności ludzi jak: budżet czasu, praca, konsumpcja,
higiena istosunek do zdrowia, potrzeby intelektualne iestetyczne (uczestnictwo wkultu-
rze), rekreacja, udział wżyciu społeczno-politycznym, stosunek do religii, współżycie między
ludźmi (kontakty osobiste, towarzyskie, przyjacielskie, rodzinne, sytuacje konfliktowe), atakże
odnoszące się do nich systemy wartości [].
Styl życia a zachowania zdrowotne
Styl życia wpływa na stan zdrowia człowieka niezależnie od wieku. Ukształtowany wokre-
sie dzieciństwa imłodości wprocesie edukacji – przede wszystkim fizycznej izdrowotnej
– utrwala się na wiele lat. Wartości wyznaczające styl życia powinny uświadamiać każdemu
człowiekowi odpowiedzialność za podejmowane decyzje iwybory oraz wskazywać ich
znaczenie dla stanu własnego zdrowia. Elementem współtworzącym styl życia jest bowiem
świadomy wybór zachowań służących utrzymaniu i doskonaleniu zdrowia za pomocą
wszystkich dostępnych czynników. Te zachowania, określane jako zachowania zdrowotne,
powinny być utożsamiane ze składowymi zdrowego stylu życia. Przywołując zdrowy styl
życia, tradycyjnie za jego składowe uznaje się zachowania zestawione wTab. []. Zperspe-
ktywy poznawczej stanowią one dziedzinę zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, wśród
nich: medycyny, psychologii, pedagogiki, socjologii inauk związanych zwychowaniem fizycz-
nym [].
Na podstawie tych tez można wskazać bezpośrednie iistotne związki między pogarszającą
się sytuacją zdrowotną polskiego społeczeństwa askładowymi zdrowego stylu życia iproce-
sem „przygotowania młodych pokoleń do wzięcia odpowiedzialności za zdrowie, budowę,
sprawność iurodę własnego ciała” wdorosłym życiu, czyli procesem edukacji fizycznej
izdrowotnej.
Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, red. A. Siciński, Warszawa , s. –.
1.2.
14 rozdział 1 | zdrowie jako konsekwencja stylu życia
Zachowania związane z higieną i zdrowiem
Zdrowie fizyczne Zdrowie psychiczne Zachowania prewencyjne Unikanie zachowań
ryzykownych
aktywność fizyczna dawanie iwykorzystanie
wsparcia społecznego
samobadanie
isamokontrola zdrowia
ograniczenie spożywania
alkoholu
hartowanie się unikanie nadmiaru stresów udział wbadaniach profilak-
tycznych niepalenie tytoniu
prawidłowe odżywianie się
radzenie sobie zproblema-
mi istresem znich wynika-
jącym
bezpieczne zachowania
wżyciu codziennym (rodzi-
na, praca)
unikanie nadużywania leków
niezaleconych przez lekarza
sen, odpowiedni czas jego
trwania ijakość
bezpieczne zachowania
wżyciu seksualnym
unikanie używania innych
substancji psychoaktywnych
dbałość ociało
inajbliższe otoczenie
Tab. 1. Zachowania związane z higieną i zdrowiem, utożsamiane z elementami zdrowego stylu życia8
Styl życia w polityce państwa
Wydaje się, że wprzestrzeni publicznej istnieje pełna świadomość znaczenia zdrowego stylu
życia dla jakości funkcjonowania zarówno jednostek, jak ispołeczeństwa. Wskazują na to
zapisy wdokumentach strategicznych, dotyczących zdrowia Polaków. Jednak już na etapie
formułowania celów programów zdrowotnych, ajeszcze wyraźniej na poziomie alokacji
środków, pojawia się dysonans między świadomością czynników kształtujących zdrowie
akierunkami podejmowanych działań. Przytłaczająca większość postulowanych dotych-
czas zamierzeń ifinansowanych działań dotyczyła obszarów diagnostyki medycznej, terapii
imedycyny naprawczej. Profilaktyka zdrowotna była realizowana głównie wzakresie przeciw-
działania nałogom. Można tu wspomnieć uchwalenie prawa ograniczającego palenie tytoniu
ispożycie alkoholu oraz prowadzenie kampanii reklamowych promujących takie zachowa-
nia. Działanie te są atrakcyjne dla organów państwa głównie dlatego, że nie pociągają za
sobą znacznych kosztów. Wdokumentach oceniających efektywność realizacji programów
zdrowotnych informacje na temat zmian wstylu życia Polaków są niezwykle skromne, ate
odnoszące się do poziomów aktywności ruchowej ikondycji fizycznej – zaledwie jednozda-
niowe bądź wogóle nieobecne. Takie podejście leży wsprzeczności zbrzmieniem drugiej
część paradygmatu Lalonde’a, mówiącego otym, że „promocja zdrowego stylu życia może
wpłynąć na poprawę stanu zdrowia iograniczyć zapotrzebowanie na opiekę medyczną”.
Każda inwestycja wpromocję zdrowia daje wwymiarze społeczno-ekonomicznym kilkuset-
procentowy zwrot.
A. Ostrowska, Styl życia azdrowie. Zzagadnień promocji zdrowia, Warszawa , s..
M.J. Wysocki, M. Miller, Paradygmat Lalonde’a, op. cit.
1.3.
15 rozdział 1 | zdrowie jako konsekwencja stylu życia
Zakres analizy zachowań zdrowotnych Polaków
Autorzy niniejszej publikacji, realizując jedno ze swych głównych zamierzeń, mają nadzieję
wkilku kolejnych rozdziałach przedstawić wkontekście zmieniających się warunków środowi-
skowych:
• obserwowane wostatnich dekadach zmiany iaktualny stan wybranych składowych
zdrowego stylu życia Polaków, czyli wybranych zachowań zdrowotnych: aktywności
ruchowej, sposobu odżywiania, proporcji czasu pracy iwypoczynku;
• przewidywane skutki utrzymywania się obserwowanych wtych dziedzinach tendencji;
• niezbędne działania, których skutkiem będzie zahamowanie negatywnych tendencji
iwdłuższej perspektywie czasu znacząca poprawa stanu zdrowia Polaków, mierzonego
za pomocą pozytywnych wskaźników.
Przedstawione zostaną również czynniki wpływające na jakość szkolnego wychowania fizycz-
nego, podstawowego bodźca kształtowania całożyciowych postaw zdrowotnych Polaków.
Wskazane będą niezbędne działania wcelu zapewnienia wnadchodzących latach takiego
poziomu fizycznego wychowania ikształcenia, by zachowania zdrowotne, przyswajane przez
młode pokolenia, pozwoliły im na prawidłowe iefektywne funkcjonowanie wspołeczeństwie.
Analiza obejmie również zagadnienia uwarunkowań uprawiania sportu powszechnego wPol-
sce, jako obszaru kultywowania aktywności fizycznej polskiej społeczności ipomnażania jej sił
witalnych.
1.4.
rozdział 2 | uwarunkowania STYLu ŻYCia PoLakÓw
16
rozdział 2
Uwarunkowania
stylu życia
Polaków
rozdział 2 | uwarunkowania STYLu ŻYCia PoLakÓw
17
Uwarunkowania stylu
życia Polaków
autor: Janusz Dobosz
Biospołeczne środowisko życia człowieka jest – obok uformowanych wnim wzorców zacho-
wania – podstawowym czynnikiem kształtującym styl życia. To, wjakim otoczeniu żyje czło-
wiek iwjaki sposób otaczająca go rzeczywistość wywiera na niego wpływ, wyznacza kierunki
izakres procesów adaptacyjnych zachodzących wludzkim organizmie. Poprzez mechanizm
reaktywności na wszelkiego rodzaju bodźce oddziałujące na jednostkę, przystosowuje się
ona do otaczającego ją świata, tak natury (przyrody), jak ikultury (społeczeństwa). Można
tym samym środowisko porównać do osnowy, aukształtowane wprocesie wychowania
wzorce do wątku, których splot tworzy styl życia jednostek zbędącymi jego ważnym skład-
nikiem zachowaniami zdrowotnymi. Łatwo spostrzec, że dla niezmiennej osnowy (warun-
ków środowiskowych) zmieniający się wątek (wzorce osobowe wyznaczające zachowania
różnych ludzi) prowadzi do kształtowania różnych stylów życia jednostek. Poznanie zatem
środowiska polskiego społeczeństwa stanowi podstawę zrozumienia, jakie style życia i dla-
czego takie właśnie wybierają Polacy, atakże jakie ma to konsekwencje dla ich zachowań
zdrowotnych.
Środowisko życia w Polsce
XX wiek był dla Polski czasem gwałtownych przemian, wywoływanych czynnikami wewnętrz-
nymi izewnętrznymi. Następująca od początku lat . stopniowa normalizacja społeczno-
-ekonomiczna mogłaby sugerować, że wielkie przemiany dobiegły końca, awarunki życia
Polaków cechuje stabilność. Tymczasem taka teza nie jest uprawomocniona. Zpoczątkiem
XXI wieku pojawiły się nowe źródła iprzyczyny zmian. Wwielu aspektach osiągnęły one
niespotykany uprzednio poziom, kreując niewystępujące wcześniej zjawiska cywilizacyjne
ikulturowe. Przykładem niech będzie rozwój technologii komunikacyjnych ipowstanie
Internetu. Obserwacje tych zjawisk dowodzą ich korzystnego idobroczynnego wpływu na
jednostki – np. poprzez wzrost aktywności ekonomicznej Polaków, możliwość wzięcia spraw
wswoje ręce czy zwiększanie grupy osób zadowolonych zżycia, oraz na grupy społeczne –
poprawę warunków życia wwielu wsiach imiastach Polski, wzrost jawności iotwartości życia
społecznego, wzrost szacunku dla praw osoby wspołeczności. Równocześnie zauważalne są
jednak negatywne konsekwencje oddziaływania omawianych zjawisk, zarówno na człowieka,
jak ina formacje społeczne, które tworzy. To splatanie się dobrych izłych wpływów na
współczesnych Polaków iich rodziny znakomicie obrazuje fala wyjazdów zarobkowych po
przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Bezsprzecznie wwielu sytuacjach podjęcie decy-
zji owyjeździe za granicę wcelach zarobkowych pozwoliło poprawić status ekonomiczny,
umożliwiło kupno samodzielnego mieszkania, stworzyło warunki na godne życie. Zdrugiej
strony jednak, ito nie wodosobnionych przypadkach, spychało emigrantów na dno życia
społecznego krajów, do których wyjechali, wywoływało wiele kryzysów iprzyczyniało się
do rozpadu rodzin czy stanowiło przyczynę tragedii „unijnych sierot”, jak nazywano dzieci
2.1.
2.
rozdział 2 | uwarunkowania STYLu ŻYCia PoLakÓw
18
porzucone przez rodziców wyruszających po tzw. lepsze życie. Podobnie można rozpatry-
wać skutki rozwoju telefonii komórkowej. Zjednej strony potrafi ratować życie ludzkie, dając
możliwość szybkiego komunikowania się ze służbami ratowniczymi praktycznie zkażdego
miejsca wPolsce, azdrugiej zaś często czyni zczłowieka niewolnika, ponad wszelką miarę
przykutego do obowiązków zawodowych. Jak widać, starania ludzi onajwiększą możliwą
poprawę jakości życia wywołują również efekty przeciwne do zamierzonych.
Można zatem przyjąć, iż środowisko życia wPolsce jest niezwykle dynamiczne iwciąż
nieustabilizowane. Polacy wciąż jeszcze są, iprawdopodobnie wciąż przez jakiś czas będą
poddawani wpływom nieustannie zmieniających się icoraz to nowych czynników wytwarza-
nych przez to środowisko. Jednostki dostosowując się do tych oddziaływań, będą kształto-
wać swój styl życia, a w nim także zachowania zdrowotne. To one rozstrzygną o poziomie
zdrowia polskiego społeczeństwa w kolejnych dekadach XXI wieku.
Zmiany warunków życia w latach 1980–2014
Badanie takich przejawów funkcjonowania społeczeństw, jak poziom życia ludności, jakość
życia, jego warunki istandard, rozwój społeczny czy dobrobyt jest trudnym zadaniem. Już
samo określenie „co badać?” napotyka wiele problemów. Nie mniej złożoną kwestią jest
wskazanie „jak badać?”. Mimo to realizowane są szeroko zakrojone prace poznawcze,
pozwalające zbudować wiedzę na ten temat, []. Do jednych zczęściej wykorzystywanych
współcześnie wskaźników poziomu rozwoju społeczeństw należy Wskaźnik Rozwoju Społe-
cznego (HDI, Human Development Index), stosowany przez Program Narodów Zjedno-
czonych ds. Rozwoju (UNDP, United Nations Development Programme) do opracowania
Raportu oRozwoju Społecznym (HDR, Human Development Report). Teoretyczną bazę
metody szacowania stanu rozwoju społeczeństw dały prace noblisty Amartya Sen’a. Wcen-
trum jego idei leży przekonanie odobrostanie (well-being), zależnym nie tylko od czynników
ekonomicznych, ale przede wszystkim od możliwości rozwijania się jednostki ijej wolności
do rozwoju wkierunku, który uznaje ona dla siebie za wartościowy. Wczytanie się wpracę
Sen’aoraz współpracującej znim wybitnej amerykańskiej filozofki Marthy Nussbaum pozwala
zobaczyć, jak wielki nacisk wtej koncepcji myślenia oludzkim rozwoju kładzie się na możli-
wość aktywnego życia izdrowia – są one uznawane za pierwszorzędne.
Poprawa jakości życia
Dane UNDP ujawniają systematyczną poprawę warunków życia wPolsce ikonsekwentne
zmniejszanie dystansu do najlepiej rozwiniętych krajów świata (Ryc. ). Wanalizowanych
składowych wskaźnika HDI bardzo pozytywnie wyglądają wielkości opisujące polską eduka-
cję: oczekiwane lata nauki iśredni czas nauki (Ryc. ).
Prezentowane powyżej dane potwierdzają inne wskaźniki makroekonomiczne rejestro-
wane dla Polski: dochód narodowy brutto (DNB) oraz dochód narodowy brutto na głowę
mieszkańca (DNB per capita). W roku DNB wyniósł wPolsce ponad mld dolarów.
Od tamtej pory systematycznie wzrastał, szczególnie intensywnie od roku – mld do
– mld, osiągając w roku mld dolarów (Ryc. ). Należy przy tym pamiętać
oistotnym wpływie na wielkość wskaźników makroekonomicznych pomocy unijnej, oferowa-
nej wramach programów dostosowawczych: PHARE, SAPARD iISPA, oraz funduszy: Euro-
pejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego
(EFS), Funduszu Spójności.
A. Luszniewicz, Statystyka społeczna: Podstawowe problemy imetody, Warszawa , s. .
United Nations Development Programme, Human Development Reports, http://hdr.undp.org/en (dostęp: ..).
Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat (dostęp: ..).
M. Dąbrowa, Study in standard of living – methodology of structure of selected indicators, “The Małopolska School of
Economics in Tarnów Research Papers Collection” , nr , s. .
Dane Banku Światowego z roku, www.google.pl/publicdata/ (dostęp: ..).
rozdział 2 | uwarunkowania STYLu ŻYCia PoLakÓw
19
Ryc. 1. Wielkość współczynnika HDI (Human Development Index)
i dystans Polski do najlepszego kraju w zestawieniu dla danego
roku
opracowanie: Janusz Dobosz na podstawie danych GUS i Eurostat
Ryc. 2. Wskaźnik edukacji wykorzystywany do obliczenia HDI
oraz jego składniki
opracowanie: Janusz Dobosz na podstawie danych GUS i Eurostat
Ryc. 3. DNB w Polsce (metoda Atlas, w dolarach)
źródło: www.google.pl/publicdata/
Ryc. 4. DNB per capita w Polsce oraz w Europie i Azji Środkowej
(metoda Atlas, w dolarach)
źródło: www.google.pl/publicdata/
rozdział 2 | uwarunkowania STYLu ŻYCia PoLakÓw
20
Zanotowany w roku DNB per capita wPolsce ( dolarów) odpowiadał przeciętnemu
poziomowi notowanemu lat wcześniej wEuropie iazjatyckich krajach basenów Mórz Czarne-
go iKaspijskiego. Wtedy, w roku, był on ponad ,-krotnie mniejszy. Od tamtej chwili obser-
wuje się dynamiczny wzrost DNB, który w roku osiągnął / przeciętnego poziomu DNB per
capita wEuropie iAzji Środkowej. W roku wyniósł on wPolsce , tys. dolarów (Ryc. ).
Zmiany demograficzne polskiego społeczeństwa
autorzy: Ewa Kozdroń, Anna Leś, Janusz Dobosz
Jednym zgłównych czynników, mających zarówno wpływ na sytuację ekonomiczną, jak
izdrowotną społeczeństwa, są zmiany demograficzne. Spośród nich bodaj największe
konsekwencje niesie proces starzenia się społeczeństw, obserwowany we wszystkich wysoko-
rozwiniętych krajach świata, wtym także wPolsce. Wiąże się on zdwoma zjawiskami demo-
graficznymi, jakimi są niski poziom dzietności oraz wydłużający się czas trwania życia.
Przeobrażenia w strukturze populacji
Dramatycznie spadający od połowy lat . współczynnik dzietności (do niemal , dziecka na
kobietę wwieku rozrodczym, Ryc. ) znacząco obniżył się poniżej wielkości (,), gwarantu-
jącej prostą zastępowalność pokoleń. Tym samym zaczyna się realizować czarny scenariusz,
zakładający proces zmniejszania liczby ludności Polski (wzależności od prognoz wahający
się wczasie najbliższych lat od , do prawie , mln), który dodatkowo pogłębia wysoka
migracja. Zmiany dzietności, zrównocześnie obserwowaną od początku lat . znaczącą
poprawą długości życia Polaków (kompensującą dotychczas negatywne zmiany wdzietności,
Ryc. i), prowadzą do nieodwracalnych zmian wstrukturze wieku populacji.
Ibidem.
Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej wPolsce na lata 2014–2020, „Monitor Polski” , poz. .
The 2015 Ageing Report. Economic and budgetary projections for the 28 EU Member States (2013–2060),
“European Economy” , nr .
Prognoza ludności na lata 2014–2050 [w:] Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa .
2.2.
Ryc. 5.
Przewidywane dalsze
trwanie życia w chwili
narodzin
opracowanie: Janusz Do-
bosz na podstawie danych
GUS i Eurostat
rozdział 2 | uwarunkowania STYLu ŻYCia PoLakÓw
21
Ryc. 6.
Przewidywane dalsze
trwanie życia w wieku
60 i 75 lat, prognoza dla
wieku 65 lat
opracowanie: Janusz Do-
bosz na podstawie danych
GUS i Eurostat
Ryc. 7. Zmiany liczby ludności Polski w latach 1945–2015 i jej
prognoza do 2060 roku
opracowanie: Janusz Dobosz na podstawie danych GUS i Eurostat
Ryc. 8. Współczynnik dzietności w Polsce w latach 1946–2013
i jego prognozy do 2060 roku
opracowanie: Janusz Dobosz na podstawie danych GUS i Eurostat
rozdział 2 | uwarunkowania STYLu ŻYCia PoLakÓw
22
Zachwiane zostały relacje między generacjami – liczbą obywateli najmłodszych itych wwie-
ku produkcyjnym, aliczbą ludności wwieku poprodukcyjnym.
Starzenie się społeczeństwa
WPolsce, tak jak wwiększości europejskich krajów, przybywa wspołeczeństwie seniorów,
czyli osób powyżej . roku życia. Jeszcze lat temu seniorzy stanowili niewiele ponad
proc. społeczeństwa (wwieku + zaledwie , proc.). Obecnie jest to odpowiednio
około proc. i proc. ludności Polski. Prognozy wskazują na to, że na przestrzeni najbliż-
szych lat odsetki te wzrosną do ponad proc. iprawie proc. Według danych GUS,
wroku , proc. osób żyjących wPolsce będzie miało + lat, a, proc. osób będzie
wwieku + (Ryc. i). Dane te kwalifikują Polskę do grupy starzejących się społeczeństw,
tzw. elderly societies [].
Prognozy wskazują na to, że w roku aż / naszego społeczeństwa będzie wwieku
+. Liczba seniorów będzie wzrastać wwiększym stopniu na obszarach miejskich niż wiej-
skich. Zanalizy literatury wynika, że osoby zpowojennego wyżu emigrowały masowo ze wsi
do miast [].
Ryc. 9. Liczebność populacji polskiej w latach 1980–2013 oraz jej prognozy do 2050 roku
w kategoriach wieku kalendarzowego
opracowanie: Janusz Dobosz, źródło: Rocznik demograficzny 2014, GUS
Ibidem, s. .
rozdział 2 | uwarunkowania STYLu ŻYCia PoLakÓw
23
Ryc. 10. Populacja polska w latach 1980–2013 oraz jej prognozy do 2050 roku w kategoriach wieku kalenda-
rzowego, w odsetkach liczby ludności w Polsce
opracowanie: Janusz Dobosz, źródło: Rocznik demograficzny 2014, GUS
Podsumowanie
Warunki życia wPolsce systematycznie się poprawiają. Rośnie standard życia. Coraz bardziej
zmniejszają się wymagania względem fizycznego zaangażowania człowieka wtworzenie jego
relacji zotoczeniem, wprzeciwieństwie do rosnącego zaangażowania psychicznego. Wkolej-
nych dekadach obserwowane tendencje powinny się utrzymać. Bardzo negatywnym zmia-
nom ulega struktura demograficzna polskiego społeczeństwa, które starzeje się izmniejsza
liczbę osób zdolnych do pracy. Osoby wwieku przedprodukcyjnym ipoprodukcyjnym będą
stanowić coraz większe obciążenie społeczno-ekonomiczne dla części populacji czynnej
zawodowo.
2.3.
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
24
rozdział 3
Wybrane
zachowania
zdrowotne
w okresie
dzieciństwa
i młodości
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
25
Wybrane zachowania
zdrowotne w okresie
dzieciństwa i młodości
autor: Janusz Dobosz
Nikogo nie trzeba przekonywać, że optymalny rozwój ipozostawanie dziecka wzdrowiu jest
wypracowywanym przez człowieka zasobem, zktórego czerpie on później przez całe swe
życie. Im większy rezerwuar sił witalnych zgromadzonych wokresie dzieciństwa imłodości,
tym większe prawdopodobieństwo, że dalsze lata życia będą satysfakcjonujące iefektywne.
Otym, że owe oczekiwania długiego, sprawnego iprzynoszącego satysfakcję życia mają
szansę się spełnić, rozstrzygają ukształtowane wdziecku postawy. To dzięki nim uformowany
wmłodości biologiczny kapitał będzie rozsądnie wykorzystywany, bez narażania na szkodliwą
eksploatację, oraz skuteczne podtrzymywany iodbudowywany poprzez zachowania zdro-
wotne. Niniejszy rozdział prezentuje biologiczny kapitał młodych polskich pokoleń oraz ich
postawy względem zdrowia.
Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży
Jednym zgłównych stymulatorów prawidłowego rozwoju człowieka jest aktywność fizyczna.
Należy ją rozumieć jako pracę mięśni szkieletowych, opartą na wielu zmianach biochemicz-
nych, fizjologicznych ineurologicznych powodujących wydatek energii. Jej wynikiem są m.in.
czynności życiowe, lokomocja, nauka, praca, rekreacja, zabawa, uprawianie sportu. Aktyw-
ność ta stymuluje rozwój fizyczny, motoryczny, psychospołeczny, jest istotnym czynnikiem
rozwoju osobniczego, adaptacji do środowiska życia oraz zapobiegania iterapii wielu scho-
rzeń. Badania naukowe niezbicie dowodzą, że aktywność fizyczna pobudza pracę mózgu
– możliwości poznawcze są wyraźnie większe po wysiłku fizycznym (wystarczy minut szyb-
kiego marszu). Brak aktywności fizycznej wiąże się więc nie tylko zosłabieniem możliwości
ciała izwiększeniem ryzyka wielu chorób, ale też ze spadkiem wydolności naszego umysłu.
Unieruchomienie młodego pokolenia
Aktywność fizyczna przez tysiące lat decydowała oprzeżyciu, osiąganym statusie społecz-
nym, możliwości realizacji wyższych potrzeb, np. twórczych. Wraz zrozwojem kulturowym
jej znaczenie zaczęło maleć. Osiągnięty wXX wieku postęp cywilizacyjny doprowadził do
drastycznego ograniczenia wymagań stawianych przez środowisko aktywności fizycznej
człowieka na rzecz aktywności psychospołecznej. Współczesny człowiek, by osiągać swoje
cele – zdobywanie jedzenia, uczenie się, pracę – może praktycznie zrezygnować zwysił-
ku fizycznego. Wkonsekwencji pojawia się ogromna dysproporcja między ukształtowaną
wtoku ewolucji biologią człowieka (nasze ciało potrzebuje ruchu by być zdrowym), awy-
maganiami stawianymi przed ludzkim organizmem przez współczesne środowisko. Jej
efektem jest hipokinezja – drastyczny niedobór aktywności fizycznej ludzi zamieszkujących
A. Knapik iin., Znaczenie aktywności ruchowej wprofilaktyce zdrowotnej, „Zdrowie Publiczne” , t. , nr , s. .
C.H. Hillman iin., The Effect of the Acute Treadmill Walking Cognitive Control and Academic Achievement in Preadole-
scent Children, “Neuroscience” , nr (), s. –.
3.1.
3.
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
26
kraje wysokorozwinięte. Warto podkreślić, że siedzący tryb życia ma dodatkowe negatywne
konsekwencje dla naszego zdrowia. To nie tylko zaburzenia aparatu ruchu ipostawy ciała, ale
również źródło dysfunkcji wukładach: sercowo-naczyniowym, trawiennym, autonomicznym
inerwowym.
Najmłodsi tracą najwięcej
Ograniczenie aktywności fizycznej przynosi szczególnie destrukcyjne konsekwencje udzieci
najmłodszych, do . roku życia. Do momentu rozpoczęcia nauki wszkole podstawowym
bodźcem rozwoju człowieka na wszystkich jego płaszczyznach jest ruch. Dzięki niemu
rozwijają się wszelkie układy organizmu człowieka zukładem nerwowym na czele. Efekty
prawidłowej stymulacji rozwoju poprzez aktywność fizyczną widoczne są we wszystkich
płaszczyznach rozwoju dziecka: somatycznej, motorycznej, emocjonalnej, intelektualnej,
społecznej []. Ograniczenie aktywności fizycznej najmłodszych prowadzi do zaburzeń
wintegrowaniu zmysłów isfery motorycznej (integracji sensorycznej lub sensomotorycznej).
To zkolei przyczynia się do upośledzenia panowania nad własnym ciałem, nadmiernej
wrażliwości na bodźce dotykowe, wzrokowe, słuchowe czy ruch. Nadwrażliwość ta, wwyniku
reakcji obronnych układu nerwowego, może ewoluować wkierunku ograniczenia reaktyw-
ności na stymulację sensoryczną. Pojawiają się problemy zkoncentracją uwagi, impulsyw-
nością, koordynacją czuciowo-ruchową. Opóźnia się rozwój mowy, umiejętności ruchowych
(dotyczący zarówno dużej, jak imałej motoryki) oraz pojawiają się trudności wnauce
isamoorganizacji zachowania. Ilustracją tych problemów może być wzrost liczby zaburzeń
dysleksyjnych czy diagnozowanych wśród dzieci przypadków zespołu nadpobudliwości
zdeficytem uwagi (ADHD, attention deficit hyperactivity disorder).
Na niewystarczającą względem potrzeb rozwojowych aktywność fizyczną najmłodszych
wPolsce wskazuje wiele lokalnych iregionalnych badań. Stwierdza się wnich m.in., że tylko
– proc. przedszkolaków chodzi codziennie na długie spacery, – proc. bierze udział
wzorganizowanych zajęciach ruchowych poza przedszkolem, zaś nie więcej niż proc. po-
dejmuje ćwiczenia gimnastyczne. Równocześnie / badanych spędza przed telewizorem nie
mniej niż godziny dziennie, zaś ponad proc. więcej niż godzinę przed komputerem, , .
Aż blisko proc. dziewcząt iponad proc. chłopców wwieku lat nie podejmuje żadnej
intensywnej aktywności ruchowej, poza zajęciami wprzedszkolu (dane z roku). Do
codziennej, intensywnej aktywności ruchowej przyznaje się nie więcej niż / chłopców
i/ dziewcząt. Wyniki badań są tym bardziej zastanawiające, że przeważająca większość
badanych dzieci za najlepszą formę spędzania wolnego czasu podczas ładnej pogody uważa
różnego rodzaju formy aktywności fizycznej na świeżym powietrzu.
Dezaktywizacja postępująca z wiekiem
Światowa Organizacja Zdrowia uznaje za minimalną dla dzieci wwieku – lat -mi-
nutową dawkę co najmniej umiarkowanej aktywności fizycznej. W roku oczekiwania
tego wnaszym kraju nie spełniało blisko proc. chłopców w wieku lat oraz niemal
proc. -latków. Dla dziewcząt wielkości te są jeszcze bardziej niepokojące, wyno-
sząc odpowiednio niemal proc. i proc. Badania przeprowadzone przez GUS w
roku ujawniły, że proc. ogółu uczniów do . roku życia regularnie podejmuje aktywność
M. Oliver, G. Schoefield, G. Kolt, Physical activity in pre-schoolers, “Sports Medicine” , nr , s. –.
W. Chalcarz iin., Charakterystyka aktywności fizycznej poznańskich dzieci wwieku przedszkolnym, „Medycyna Sporto-
wa” , t. , nr (), s. –.
W. Chalcarz, S. Merkiel, Charakterystyka aktywności ruchowej nowosądeckich dzieci wwieku przedszkolnym, „Medycy-
na Sportowa” , t. , nr , s. –.
S. Merkiel, W. Chalcarz, M. Deptuła, Porównanie aktywności fizycznej oraz ulubionych form spędzania czasu wolnego
dziewczynek ichłopców wwieku przedszkolnym zwojewództwa mazowieckiego, „Rocznik PZH” , t. , nr ,
s. –.
Global recommendations on physical activity for health. Recommended levels of physical activity for health 5–17 years
old, WHO , s. .
Wyniki badań HBSC. Raport techniczny, red. J. Mazur, A. Małkowska-Szkutnik, Warszawa , s. .
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
27
fizyczną, dość często zaś ponad proc. „Prawie co siódme dziecko wwieku – lat wogóle
nie przejawia aktywności fizycznej poza obowiązkowymi lekcjami wszkole, aco szóste robi to
rzadko”. Przeciętny czas tygodniowej aktywności fizycznej poza lekcjami wychowania fizycz-
nego zależy od płci iwieku uczniów. Wgrupie deklarującej wbadaniu najwyższą aktywność
fizyczną są chłopcy wwieku i lat (około godzin) oraz -letnie dziewczęta (,godziny).
Rzadko podejmowaną aktywność fizyczną sygnalizowały -letnie dziewczęta oraz -letni
chłopcy, ćwiczący odpowiednio , godziny i, godziny tygodniowo, oraz dziewczęta
-letnie istarsze, ćwiczące mniej niż , godziny na tydzień.
Intensywność podejmowanych wysiłków i jej znaczenie
Negatywny wydźwięk danych oniskim poziomie aktywności fizycznej wzmacnia obserwowa-
na wlatach – tendencja do coraz rzadszego podejmowania intensywnego wysiłku
fizycznego cztery iwięcej razy wtygodniu. Wtym okresie u -latków zanotowano spadek
oponad proc., zaś dla -latków oblisko proc. Zniżkująca tendencja widoczna jest rów-
nież wdeklarowanym sumarycznym czasie trwania intensywnego wysiłku, przekraczającego
godziny wtygodniu. U dzieci wwieku lat wskaźnik ten spadł z proc. w roku do
około proc. w roku. Trzynastolatkowie zniewysokiego poziomu , proc. w roku
spadli przez dwie dekady do pułapu proc. Piętnastolatkowie zaś z, proc. do ledwie ,.
Określenie tylko czasu trwania aktywności fizycznej jest dalece niewystarczające do prawidło-
wej jej oceny. Podejmowany wysiłek powinien, zwłaszcza wodniesieniu do dzieci imłodzieży,
wytwarzać takie bodźce, które będą wsposób optymalny stymulować rozwój fizyczny imoto-
ryczny młodych Polaków. Dlatego dobrym wyznacznikiem jakości podejmowanej przez nich
aktywności fizycznej są rezultaty badań kondycji fizycznej, widziane jako następstwo ikonse-
kwencja zmian wywołanych worganizmie aktywnością fizyczną.
Pogarszanie się kondycji fizycznej młodego pokolenia
Kondycja fizyczna to wspólnie ujęte: rozwój fizyczny, sprawność fizyczna oraz wydolność
fizyczna. Suma tych właściwości ludzkiego organizmu stanowi przejaw jego zdrowia ijako
taka może być jego miernikiem. Wprzeciwieństwie do mierników świadczących obraku
zdrowia, czyli miar występowania chorób (chorobowości izachorowalności), zgonów
(umieralności iśmiertelności) oraz niepełnosprawności – często opisywanych jako nega-
tywne mierniki zdrowia – kondycja fizyczna jest jego miernikiem pozytywnym.
Pojęcie kondycji fizycznej
Rozwój fizyczny to ciąg przemian wżyciu osobniczym prowadzących od prostej konstruk-
cji komórkowej do wykształcenia złożonego organizmu człowieka. Przemiany te zachodzą
wdzieciństwie, okresie dojrzewania imłodości, prowadzając jednostkę do samodzielnej
egzystencji imożliwości wydania potomstwa – osiągnięcia dojrzałości []. Zkolei spraw-
ność fizyczna jest rozumiana, jako zaradność ruchowa człowieka wżyciu codziennym,
wyraz poziomu adaptacji jednostki do warunków, jakie stwarza dla niej biogeograficzne
isocjoekonomiczne środowisko, . Wreszcie wydolność fizyczna to zdolność organizmu
do wykonywania długotrwałego isilnie obciążającego organizm wysiłku, realizowanego
Stan zdrowia ludności Polski w2009 roku. Informacje iopracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa , s. .
Ibidem, s. i.
B. Woynarowska B., Aktywność fizyczna [w:] Tendencje zmian zachowań zdrowotnych iwybranych wskaźników zdro-
wia młodzieży szkolnej wlatach 1990–2010, red. B. Woynarowska, J. Mazur, Warszawa , s. –.
Ibidem.
R. Przewęda R., Sprawność iwydolność fizyczna jako pozytywne mierniki zdrowia [w:] Współczesne potrzeby imożli-
wości pomiaru zdrowia, Materiały krajowej konferencji naukowej, Warszawa , s. –.
B.D. Franks, Test sprawności fizycznej dzieci imłodzieży YMCA, tłum. W. Osiński, E. Wachowski, Poznań , s. .
3.2.
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
28
zzaangażowaniem dużych grup mięśniowych, oraz efektywnego usuwania jego skutków
(zmęczenia). To wyraz sprawności fizjologicznych mechanizmów, zapewniających adapta-
cję ustroju do pracy mięśniowej ipowrót do stanu wyjściowego po jej zakończeniu. Wydol-
ność fizyczna jest miarą tolerancji organizmu na wysiłek fizyczny imożliwości utrzymywania
homeostazy [].
Negatywne przemiany w rozwoju fizycznym
Współczesne wyniki badań rozwoju fizycznego isprawności fizycznej, które można traktować
jako miary jakości aktywności fizycznej podejmowanej przez dzieci imłodzież, przynoszą bar-
dzo niepokojące informacje. Badania kondycji fizycznej, prowadzone regularnie od roku
na ogólnopolskiej, reprezentatywnej grupie uczniów polskich szkół, ukazują systematyczny
wzrost wysokości ciała tak chłopców, jak idziewcząt. Przemianom tym do roku towarzy-
szyły pozytywne zmiany wmasie ciała. Rosła ona wniebudzącej obaw relacji do notowanych
wtym czasie przyrostów wysokości ciała, zwłaszcza wśród dziewcząt. Polska młodzież była
coraz wyższa icoraz smuklejsza. Obserwowana jeszcze wostatniej dekadzie (–)
tendencja zwiększania wysokości ciała, obecnie uległa wyhamowaniu, azjawisku temu to-
warzyszy gwałtowny wzrost masy ciała badanych dzieci. Konsekwencją są przedstawione na
Ryc. negatywne zmiany wobrazie indeksu masy ciała (BMI, Body Mass Index), szczególnie
niepokojące wśród chłopców.
Podobne zmiany wpodstawowych cechach, charakteryzujących rozwój fizyczny dzieci, ob-
serwowano również wwielu innych badaniach, przeprowadzanych m.in. dla całej Polski[],
wposzczególnych regionach, np. wPolsce Wschodniej [], wdużych aglomeracjach
miejskich, wróżnych środowiskach, wtym zuwzględnieniem różnych statusów społeczno-
-ekonomicznych [].
Ryc. 11. Różnice standaryzowanych na funkcje średniej i SD (odchylenie standardowe) pomiarów somatycz-
nych i BMI dziewcząt (z lewej) i chłopców (z prawej) w kolejnych ogólnopolskich badaniach kondycji fizycznej,
rozpoczynając od 1979 roku
Chorujące nastolatki
Zjawiskami związanymi zprzebiegiem rozwoju osobniczego są notowane wbadaniach
HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) zaburzenia rozwojowe ifunkcjonalne
układu ruchu. Dotyczą one około – proc. populacji wwieku szkolnym. W roku
M. Kowal iin., Międzypokoleniowe zmiany wbudowie ciała iakceleracja pokwitania udzieci imłodzieży wwieku
7–15 lat zpopulacji wielkomiejskiej wświetle uwarunkowań psychosocjalnych, Kraków , s. –.
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
29
częste (prawie codziennie lub częściej niż raz wtygodniu) odczuwanie bólu pleców,
dolegliwości typowej dla ludzi dorosłych, było zgłaszane przez proc. młodzieży wwieku
– lat; prawie proc. –-latków orazaż proc. -latków. Odnotowywano rosnące
wraz zwiekiem odczuwanie bólów głowy (– proc.) oraz złe samopoczucie psychiczne –
przygnębienie, rozdrażnienie, zły humor, zdenerwowanie. Dla – proc. badanych uczniów
częstym zaburzeniem zdrowotnym były problemy zzasypianiem. Spośród ośmiu analizo-
wanych wbadaniu symptomów więcej niż dwa były zgłaszane przez około proc. dzieci
wwieku – lat, proc. przez - i-latków oraz prawie proc. - i-latków. Prawdopo-
dobnie część ztych dolegliwości, zwłaszcza psychosomatycznych, może mieć źródło wzbyt
małej aktywności fizycznej.
Drastyczny spadek sprawności
Przemiany obserwowane wlatach – wsprawności fizycznej młodych Polaków mają
diametralnie odmienny charakter od opisanych powyżej przemian rozwoju fizycznego. Oile
wdekadzie – zanotowano poprawę wyników wwiększości prób sprawności (sześć
na osiem rejestrowanych zarówno wśród chłopców, jak iwśród dziewcząt), otyle wkolej-
nych badaniach ujawniono pogarszanie się poziomu sprawności fizycznej. Wdekadzie
– taką tendencję zaobserwowano wsześciu zośmiu prób dla obu płci, wkolejnej zaś
wsiedmiu zośmiu.
Ryc. 12. Zmiany sprawności fizycznej i wydolności fizycznej (test Coopera) chłopców z kolejnych badań
i z 1979 roku (wyniki standaryzowane na funkcje średniej i odchylenia standardowego); SD – odchylenie
standardowe
Wyniki badań HBSC. Raport techniczny, red. J. Mazur, A. Małkowska-Szkutnik, Warszawa , s. .
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
30
Ryc. 13. Zmiany sprawności fizycznej i wydolności fizycznej (test Coopera) dziewcząt z kolejnych badań,
rozpoczynając od 1979 roku (wyniki standaryzowane na funkcje średniej i odchylenia standardowego) ; SD –
odchylenie standardowe
W roku badane dzieci imłodzież były aż wpięciu na osiem prób wśród chłopców
iwczterech na osiem prób wśród dziewcząt słabsze od rówieśników z roku, ito pomimo
znaczącej poprawy warunków somatycznych. Wczasie tych trzech dekad najbardziej pogor-
szył się wynik uzyskiwany wzwisie na drążku iwbiegu długodystansowym. Dzieci imłodzież
znacząco zmniejszyły możliwości długotrwałego angażowania swych mięśni do intensywnej
pracy. Powyższe wyniki przedstawiono na Ryc. i. Ujęto tam dziewięć prób testowych,
przy czym jedna znich, test Coopera (polegający na ocenie dystansu pokonanego wczasie
-minutowego biegu), nie jest miarą sprawności, ale wydolności fizycznej.
Obserwację dotyczącą obniżających się możliwości wysiłkowych młodego pokolenia
potwierdza wynik badania poziomu wydolności fizycznej. Od chwili rozpoczęcia pomiarów
w roku dzieci imłodzież wPolsce permanentnie osiągają coraz słabsze wyniki wteście
Coopera (Ryc. i).
Prognozowane zmiany kondycji fizycznej w nadchodzących latach
Wyniki systematycznie prowadzonych badań kondycji fizycznej uczniów polskich szkół wska-
zują na wyhamowanie tendencji osiągania przez kolejne pokolenia Polaków coraz wyższej
wysokości ciała. Wydaje się, że systematycznie poprawiające się wPolsce od początku lat .
warunki do rozwoju biologicznego pozwalają na coraz pełniejsze realizowanie potencjału
genetycznego, zjakim rodzą się dzieci. Coraz rzadziej pojawiają się czynniki, które we wcześ-
niejszych dekadach – często wznaczący sposób – zaburzały iograniczały prawidłowy rozwój
fizyczny dziecka. Równocześnie jednak ten dobrostan czynników środowiskowych, przy
obserwowanych zmianach trybu życia dzieci imłodzieży, jest przyczyną wystąpienia nega-
tywnych przemian wich masie ciała. Potrzeby żywieniowe, zaspokajane ponad miarę iczęsto
wnieprawidłowy sposób – oczym, wkolejnym rozdziale – wpołączeniu ze znaczącym
ograniczeniem aktywności fizycznej najmłodszych Polaków skutkują zagrożeniem otyłością,
rosnącym wwielkim tempie .
Coraz większe ograniczanie aktywności fizycznej przyczynia się do coraz intensywniejsze-
go pogarszania sprawności iwydolności fizycznych dzieci imłodzieży, zapoczątkowanego
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
31
wostatniej dekadzie XX wieku. Obecnie przeciętna sprawność młodych Polaków jest
drastycznie niższa od tej, jaką dysponowali uczniowie polskich szkół wokresie załamania
społecznego iekonomicznego na przełomie lat . i. Wykorzystując terminologię motory-
zacyjną, można powiedzieć, że współcześnie młodzi Polacy instalują wsobie mniejszą moc
napędu uruchamiającego ich aktywność oraz gromadzą paliwo zaledwie wpołowie pojem-
ności zbiornika. Tym samym będą gorzej jechać ipokonają mniejszy dystans.
Przy spodziewanej dalszej poprawie warunków życia wPolsce irównoczesnym braku
stanowczej interwencji społecznej wzmianę stylu życia młodych pokoleń Polaków, wnajbliż-
szych latach należy spodziewać się wprzekroju całego społeczeństwa, nie tylko jego
najmłodszych roczników:
• zwiększenia liczby osób otyłych do poziomu obserwowanego wniektórych wysokoroz-
winiętych krajach świata (ponad proc. społeczności znadwagą iotyłością);
• ograniczania możliwości wysiłkowych osób wwieku produkcyjnym, awięc obniżania
efektywności pracy zwszystkimi jej konsekwencjami ekonomicznymi ispołecznymi;
• zwiększania liczby ludności mającej problemy zcodziennym funkcjonowaniem;
• zwiększenia częstości występowania chorób cywilizacyjnych iwkonsekwencji obniżenia
poziomu zdrowia zarówno wodniesieniu do jednostek, jak iwwymiarze społecznym.
Warto wtym kontekście podnieść też problem precesji – obniżania się wieku występowania
chorób, które wpoprzednich pokoleniach charakterystyczne były dla osób dorosłych ista-
rzejących się. Zaliczyć do nich można np. miażdżycę iniewydolność serca, zwyrodnienia sta-
wów, osteoporozę – współcześnie pojawiające się już wśród nastolatków. Prawdopodobnych
przyczyn ich tak wczesnego występowania można również upatrywać wniskiej aktywności
fizycznej, która pozbawia organizm niezbędnej liczby odpowiednio intensywnych bodźców.
Dobre praktyki w zakresie zwiększania
aktywności fizycznej dzieci i młodzieży
Obecnie wPolsce podjęto wiele działań zmierzających do podniesienia aktywności fizycznej
oraz zahamowania iodwrócenia negatywnych przemian sprawności iwydolności fizycznej
młodego pokolenia. Należy tu wskazać m.in. programy wdrażane przez Ministerstwo Sportu
iTurystyki:
• Mały Mistrz – program wykreowany na Dolnym Śląsku, kierowany do dzieci pierw-
szego etapu edukacyjnego (klasy I–III), nauczycieli edukacji zintegrowanej iwspółpra-
cujących znimi nauczycieli wychowania fizycznego. Operatorem krajowym jest Zarząd
Główny Szkolnego Związku Sportowego. Niewątpliwymi zaletami programu są: wpi-
sanie go wtok roku szkolnego, dostosowanie do infrastruktury szkoły iproponowanie
bardzo zróżnicowanych form aktywności fizycznej.
• Multisport – program aktywności sportowej dla dzieci klas IV–VI, skierowany do nauczy-
cieli itrenerów, klubów sportowych (wtym UKS-ów), atakże organizacji pozarządowych.
Stwarza możliwość upowszechniania różnorodnych form aktywności fizycznej, pozwala-
jąc uczestnikom na wybór preferowanego sportu zgodnie zzainteresowaniami iindywi-
dualnymi predyspozycjami. Programem kieruje Instytut Sportu. Oferta zajęć ruchowych
uwzględnia regionalne ilokalne tradycje sportowe. Zajęcia są organizowane zwykorzy-
staniem nie tylko szkolnej bazy sportowej, ale imożliwości lokalnego środowiska.
• Animator Sportu Dzieci i Młodzieży – program skierowany początkowo do mło-
dzieży gimnazjalnej, od wiosny roku rozszerzony na młodzież ponadgimnazjal-
ną. Jego ideą jest zwiększenie aktywności iefektywności działań klubów sportowych
http://www.malymistrz.pl/.
http://www.multi-sport.pl/.
http://animatorsdim.szs.pl/.
3.3.
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
32
wpopularyzowaniu sportu wśród uczestników. Program ma ograniczać agresję,
patologie społeczne iinne zagrożenia cywilizacyjne, wpływając na integrację społeczną
ipomagając wyrównywać szanse poprzez sport. Służy również do wyłaniania sporto-
wych talentów oraz aktywizacji lokalnych struktur samorządu terytorialnego iśrodowisk
gospodarczych do współpracy iwspółfinansowania działalności animatorów. Operato-
rem krajowym programu jest Zarząd Główny Szkolnego Związku Sportowego.
• Stop Zwolnieniom z WF – przesłaniem akcji jest uświadamianie uczniom iich rodzicom
roli zajęć ruchowych wżyciu człowieka, zbudowanie pozytywnego obrazu szkolnego
wychowania fizycznego iprzekonanie jak największej liczby lekarzy, by nie wypisywali
nieuzasadnionych zwolnień zWF–u. Na przedsięwzięcie składa się akcja medialna
ilekcje „WF zMistrzem”, prowadzone przez gwiazdy polskiego sportu. Organizatorem
przedsięwzięcia jest Ministerstwo Sportu iTurystyki.
• Umiem Pływać – program adresowany do uczniów klas I, II, III szkół podstawowych.
Zakłada systematyczny ipowszechny udział dzieci wpozalekcyjnych ipozaszkolnych
zajęciach sportowych zzakresu nauki pływania. Przedsięwzięcie finansowane jest ze
środków Ministerstwa Sportu iTurystyki oraz urzędów marszałkowskich igmin.
Ministerstwo Edukacji Narodowej również dostrzegło problem związany wkształtowaniem
postaw zdrowotnych młodego pokolenia irok szkolny / został ogłoszony Rokiem
Szkoły wRuchu. Była to akcja promocyjno-medialna, ukierunkowana na rozwój iupowszech-
nianie aktywności fizycznej wśród dzieci imłodzieży szkolnej. Jej efektem był udział szkół
wakcji „Ćwiczyć każdy może”.
Wszystkie te projekty, które rodzą nadzieję na zwiększenie aktywności fizycznej dzieci, na-
leży uznać idocenić. Zperspektywy sportu powszechnego inicjatywy kierowane do najmłod-
szych są szczególnie cenne, mają one bowiem szansę ukształtować postawy, które staną się
przesłanką zachowań dorosłych Polaków.
Tendencje w nawykach żywieniowych dzieci i młodzieży
autor: Edyta Suliga
Kolejnym elementem zdrowego stylu życia iistotnym składnikiem zachowań zdrowotnych,
poza omówionymi już aktywnością ikondycją fizyczną – są nawyki żywieniowe, jakie obser-
wujemy wśród najmłodszych Polaków.
Bez mleka matki – słaby start
Zgodnie zzaleceniami Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii iŻywienia
Dzieci niemowlęta przez pierwsze miesięcy życia powinny być karmione wyłącznie pier-
sią. WPolsce, począwszy od lat ., zwiększył się odsetek niemowląt nadal karmionych
piersią w. miesiącu życia (z proc. do ponad proc.), jak również karmionych wyłącznie
piersią w. miesiącu życia (od do – proc.), przy dość dużym zróżnicowaniu regional-
nym, , , , .
H. Szajewska iin., Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii,
Hepatologii iŻywienia Dzieci, „Standardy Medyczne/Pediatria” , t. , s. –.
K. Mikiel-Kostyra iin., Żywienie niemowląt wPolsce wroku , „Pediatria Polska” , nr , s. –.
E. Wojdan-Godek iin., Sposób żywienia amasa ciała niemowląt wpierwszym półroczu życia, „Medycyna Wieku
Rozwojowego” , nr , s. –.
E. Zagórecka iin., Karmienie naturalne wżywieniu niemowląt zwybranych miast Polski Centralnej iWschodniej,
„Pediatria Polska” , nr , s. –.
U. Bernatowicz-Łojko, A. Wesołowska, M. Wilińska, Udział pokarmu kobiecego wżywieniu dzieci do 2. r.ż. wPolsce
na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego, „Standardy Medyczne/Pediatria” , t. , s. –.
H. Weker iin, Wzory żywienia niemowląt imałych dzieci – badanie ogólnopolskie,
„Standardy Medyczne/Pediatria” , t. , s. –.
3.4.
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
33
Karmienie mlekiem matki zmniejsza ryzyko występowania wielu chorób przewlekłych wdal-
szym życiu, wtym nadwagi iotyłości, dlatego – mimo rosnących wskaźników – stan ten nadal
należy uznać za wysoce niezadowalający.
Pierwsze błędy
Badania prowadzone w roku przez Instytut Matki iDziecka wykazały wiele nieprawidło-
wości wżywieniu dzieci wwieku poniemowlęcym. Badane dzieci spożywały więcej niż zakła-
dają normy: mięsa idrobiu (średnio , g – zalecane g), pieczywa (, g – zalecane g)
oraz cukru isłodyczy (, g – zalecane g), natomiast mniej warzyw iowoców (,g
– zalecane g) oraz mleka imlecznych napojów fermentowanych (, g – zalecane
g). Ilość białka wśredniej całodziennej racji pokarmowej, wodniesieniu do aktualnych
norm spożycia była trzykrotnie wyższa. Wdiecie za dużo było tłuszczów zwierzęcych, aza
mało roślinnych (średnio , g – podczas gdy jest zalecane g). Aż u proc. -letnich dzieci
stwierdzono niedobory wapnia, au proc. witaminy D.
Już wwieku poniemowlęcym podawane jest dzieciom tzw. jedzenie śmieciowe (fast food).
Wjednym zbadań wykazano, że , proc. dzieci spożywało ten rodzaj żywności przynajmniej
raz wmiesiącu. Około proc. rodziców dzieci do lat deklarowało, że stosuje wżywieniu
dzieci fast foody czasami, a proc. – często. Słone przekąski pojadało między posiłkami
,proc. dzieci - i-letnich, zaś słodycze aż , proc..
Puste kalorie i dominacja słodzonych napojów
Do częstych błędów wżywieniu dzieci wwieku przedszkolnym należy podawanie im pro-
duktów omałej wartości odżywczej. Zbadań preferencji dzieci przedszkolnych wynika, że
najbardziej lubianą przez nich grupą produktów jest żywność typu fast food, wnastępnej
kolejności słodycze iowoce. Wyniki różnych badań wskazują, że ponad proc. dzieci wwie-
ku przedszkolnym spożywa żywność typu śmieciowego minimum raz wtygodniu, głównie
wweekendy. Zbyt duża liczba przyjmowanych przez nie kalorii pochodzi zprzekąsek. Ponad
połowa dzieci codziennie je słodycze, wtym niektóre po kilka razy dziennie, .
Poważnym problemem jest także konsumpcja słodzonych napojów. Dla prawie proc.
przedszkolaków głównym przyjmowanym przez nie płynem są dosładzane napoje. Ich spo-
życie wśród dzieci przedszkolnych wPolsce wynosiło średnio , ml/dzień ibyło wielokrot-
nie większe niż winnych krajach europejskich (średnio ,–, ml/dzień). Najniższe było
natomiast spożycie wody. Jedynie proc. polskich dzieci wypijało zgodnie zzaleceniami
co najmniej ml wody dziennie. Polskie przedszkolaki zajmowały również drugie miejsce
pod względem ilości spożywanych niezdrowych przekąsek (, g/dzień). Wśród błędów
wżywieniu dzieci wwieku przedszkolnym należy także wymienić: nadmierne zwiększanie
porcji posiłków, nieregularne spożywanie śniadań, zbyt dużą ilość soli wdiecie, zbyt małe
H. Weker H. iin., Analysis of nutrition of children aged 13–36 months in Poland – anation-wide study, “Developmental
Period Medicine” , nr , s. –.
J. Charzewska, H. Weker, Ogólnopolskie badanie nad zawartością wapnia iwitaminy D wdietach dzieci wwieku 4 lat,
„Pediatria Współczesna” , nr , s. –.
E. Łoś-Rycharska, A. Niecławska, Spożycie pokarmów typu fast-food przez dzieci wwieku poniemowlęcym iprzedszkol-
nym, „Pediatria Polska” , nr , s. –.
R. Łukasik iin., Stan wiedzy rodziców na temat żywienia dzieci od urodzenia do 3 lat, „Nowa Pediatria” , nr ,
s. –.
I. Roszko-Kirpsza iin., Żywienie dzieci wiejskich w i roku życia, „Problemy Higieny iEpidemiologii” , nr (),
s. –.
Z. Chwojnowska, J. Charzewska, Błędy wżywieniu dzieci wwieku przedszkolnym [w:] Rekomendacje dla realizatorów
żywienia zzakresu zasad prawidłowego żywienia dzieci wprzedszkolach, red. J. Charzewska, Warszawa , s. –.
M. Gacek, Sposób żywienia dzieci przedszkolnych ze środowiska wielkomiejskiego, „Rocznik PZH” , t. , nr ,
s. –.
M. Kostecka, Prawidłowe żywienie dzieci wwieku przedszkolnym jako niezbędny element profilaktyki chorób cywiliza-
cyjnych, „Pielęgniarstwo iZdrowie Publiczne” , nr , s. –.
A. Czerwonogrodzka-Senczyna iin., Wpływ czynników środowiskowych na występowanie otyłości udzieci do 7. roku
życia, „Endokrynologia Pediatryczna” , nr , s. –.
M. Craemer de iin., Differences in Energy Balance-Related Behaviours in European Preschool Children: The ToyBox-
-Study, “PLOS ONE” , nr ().
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
34
izmniejszające się zwiekiem spożycie żółtych, pomarańczowych iczerwonych warzyw oraz
owoców, będących źródłem beta-karotenu, atakże małe spożycie produktów mlecznych.
Nieprawidłowości w szkolnej diecie
Do najważniejszych nieprawidłowości wkomponowaniu diety dzieci wwieku szkolnym
należą: nadmierny udział tłuszczu, nasyconych kwasów tłuszczowych, sodu ifosforu, zbyt
mała zawartość wapnia, żelaza, miedzi, magnezu, witamin D iC oraz błonnika pokarmowe-
go. Wprawdzie wostatnich latach zmieniła się struktura spożycia tłuszczu ogółem na korzyść
tłuszczu roślinnego, nadal jednak spożycie tłuszczu zwierzęcego jest zbyt duże. Wśród tłusz-
czów zwierzęcych dominuje masło, do potraw dodawana jest też często śmietana. Źródłem
tłuszczów zwierzęcych są także tłuste mięsa iwędliny. Konsumowane są wprawdzie wmniej-
szych ilościach niż wlatach wcześniejszych, wciąż jednak często występują wdiecie polskiej
młodzieży, spożywającej na przykład potrawy zgrilla (karkówka, żeberka, boczek, kaszanka),
które nawet jeśli przygotowywane są bez dodatku tłuszczu, dostarczają znacznych ilości
tego składnika. Udział tłuszczów zwierzęcych wdiecie zwiększają także pełnotłuste produkty
mleczne, jak: jogurty kremowe, desery na bazie śmietanki oraz pełnotłuste sery.
Uczęści dzieci imłodzieży obserwuje się nadmierne spożycie żywności, przez co kalorycz-
ność diety przekracza wydatek energetyczny. Zbyt dużą wartość energetyczną diety stwier-
dza się przede wszystkim uchłopców po . roku życia, czego konsekwencją są nadwaga
iotyłość. Spożycie energii wśród dzieci imłodzieży charakteryzuje się jednak dużym zróżni-
cowaniem. Wprzypadku niektórych osób jest ono mniejsze od zapotrzebowania, co może
prowadzić do niedoboru masy ciała, wskazującego na ryzyko niedożywienia energetyczno-
-białkowego. Niedobór energii wdiecie często wiąże się zniedoborem innych składników
odżywczych. Zbyt mało kalorii mogą spożywać dzieci żyjące wzłych warunkach społeczno-
-ekonomicznych. Małą wartość energetyczną diety stwierdza się także stosunkowo często
udziewcząt ze starszych grup wiekowych, które celowo ograniczają ilość spożywanego
pożywienia, przesadnie dbając ozachowanie szczupłej sylwetki. W roku nieuzasadnione
odchudzanie się, czyli stosowanie diet iinnych sposobów odchudzania się przez młodzież
bez nadmiaru masy ciała, odnotowano wwieku – lat i– odpowiednio u, proc.
i,proc. chłopców iaż u, proc. i, proc. dziewcząt.
Kariera śmieciowego jedzenia
Kolejny problem stanowi spożycie produktów typu fast food. Początek rozwoju rynku tzw.
śmieciowego jedzenia wPolsce przypada na lata –. W roku frytki jadało jeden
raz dziennie iczęściej proc. chłopców i proc. dziewcząt wwieku – lat, ajeden raz
wtygodniu odpowiednio proc. i proc.. Hamburgery ihot dogi jeden raz dziennie
iczęściej proc. chłopców i proc. dziewcząt, ajeden raz wtygodniu – proc. i proc.
Zbadań przeprowadzonych wlatach – wśród uczniów szkół średnich zpołudnio-
wej iśrodkowo-wschodniej Polski wynika, że frytki jadało cztery iwięcej razy wtygodniu
,proc. chłopców i, proc. dziewcząt, a– razy wtygodniu odpowiednio , proc.
i,proc. Hamburgery jadało cztery iwięcej razy wtygodniu , proc. chłopców i, proc.
dziewcząt, a– razy wtygodniu odpowiednio , proc. i, proc. Wśród młodzieży war-
szawskiej wwieku – lat frytki spożywało trzy iwięcej razy wtygodniu , proc. badanych,
hamburgery ihot dogi – , proc., achipsy ichrupki – , proc. Zbadań przeprowadzo-
nych w roku wynika, że fast food spożywało codziennie ( raz lub więcej) , proc.
chłopców i, proc. dziewcząt, akilka razy wtygodniu odpowiednio , proc. chłopców
Z. Chwojnowska, J. Charzewska, Błędy wżywieniu…, op. cit.
B. Woynarowska, A. Oblacińska, Stan zdrowia dzieci imłodzieży wPolsce. Najważniejsze problemy zdrowotne,
„Studia BAS” , nr , s. –.
K. Komosińska iin., Zachowania zdrowotne związane zżywieniem umłodzieży szkolnej wPolsce wlatach 1990–1998,
„Żywienie Człowieka iMetabolizm” , nr , s. –.
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
35
i,proc. dziewcząt ze szkół podstawowych. Wśród gimnazjalistów codziennie ( raz lub
więcej) spożywało je , proc. chłopców i, proc. dziewcząt, natomiast kilka razy wtygodniu
– , proc. chłopców i, proc. dziewcząt. Ocenę tendencji zmian spożycia produktów typu
fast food utrudnia niejednolite formułowanie pytań przez poszczególnych autorów ianaliza
wróżnych kategoriach odpowiedzi. Porównanie wyników przytoczonych badań sugeruje, że
odsetek uczniów często spożywających fast food zmniejszył się wporównaniu zbadaniami
zkońca lat ., nadal jednak pozostaje istotnym problemem wżywieniu dzieci imłodzieży.
Wokresie /–/ odnotowano obniżenie średniej zawartości sodu wdie-
tach młodzieży warszawskiej wwieku – lat o proc. uchłopców io proc. udziewcząt,
co jest zjawiskiem pozytywnym. Nadal jednak spożycie sodu powyżej normy ma miejsce
u,proc. chłopców i, proc. dziewcząt.
Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat około – proc. dzieci imłodzieży jadało codzien-
nie słodycze iokoło – proc. piło codziennie słodkie napoje, , . Głównym produktem
dostarczającym sacharozy wśród dziewcząt ichłopców wwieku – lat był jednak cukier,
którym dosładzano napoje potrawy (średnio , proc. sacharozy wcałodziennej diecie).
Owoce, warzywa, śniadania? Nie, dziękuję
Wyniki badań prowadzonych wróżnych regionach Polski wskazują na powszechne występo-
wanie niedoborów wapnia wdietach nastolatków, związane głównie zniedostatecznym spo-
życiem mleka iprzetworów mlecznych. U– proc. dziewcząt ichłopców wwieku – lat
spożycie wapnia było niższe od zaleceń. Odsetek młodzieży (– lat), która nie spożywała
codziennie owoców, wahał się od , proc. wśród najmłodszych dziewcząt do ,proc.
wgrupie najstarszych chłopców. Pod względem wysokości spożycia owoców polskie -latki
zajęły w roku ostatnie miejsce wśród rówieśników z krajów europejskich. Jedynie
proc. dziewcząt spożywało owoce codziennie (średnia z krajów OEDC – proc.). Odse-
tek ten wśród chłopców był jeszcze niższy iwynosił proc. (średnia z krajów OEDC –
proc.). Podobna sytuacja wygląda zkonsumpcją warzyw. Zalecenia codziennego spoży-
cia warzyw nie spełniało od , proc. najmłodszych dziewcząt do , proc. najstarszych
chłopców. Wlatach – zmniejszał się odsetek nastolatków jedzących śniadanie we
wszystkie dni nauki szkolnej, jednocześnie zwiększał się odsetek młodzieży, która nigdy nie
spożywała śniadań. Problem ten dotyczył proc. chłopców i proc. dziewcząt wwieku
– lat (Ryc. ).
Z. Chwojnowska iin., Trendy wzawartości sodu wdietach warszawskiej młodzieży szkolnej, „Żywienie Człowieka
iMetabolizm” , nr , s. –.
K. Komosińska iin., Zachowania zdrowotne…, op. cit.
J. Świderska-Kopacz, J.T. Marcinkowski, K. Jankowska, Zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej iich wybrane
uwarunkowania, część IV: Sposób żywienia, „Problemy Higieny iEpidemiologii” , nr , s. –.
J. Królewska-Gawarzyńska iin., Nawyki żywieniowe łódzkiej młodzieży licealnej wświetle badań ankietowych, „Dental
and Medical Problems” , nr , s. –.
J. Charzewska iin., Spożycie sacharozy igrup produktów głównych jej źródeł wdietach dzieci imłodzieży, „Żywienie
Człowieka iMetabolizm” , nr , s. –.
B. Wajszczyk, J. Charzewska, Zawartość wapnia wdietach Polaków – przegląd piśmiennictwa, „Żywienie Człowieka
iMetabolizm” , nr , s. –.
Wyniki badań HBSC. Raport…, op. cit.
Health at aGlance, OECD Indicators, OECD Publishing , http://dx.doi.org/./health_glance--en (dostęp:
..).
Wyniki badań HBSC. Raport…, op. cit.
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
36
Konsekwencje złych nawyków żywieniowych dzieci i młodzieży
Niedobory składników odżywczych są przyczyną: zaburzeń procesu wzrastania, zmniejsze-
nia masy ciała, obniżenia siły mięśni, zaburzeń odporności organizmu oraz niedokrwistości.
Mogą także prowadzić do opóźnienia rozwoju funkcji psychomotorycznych, poznawczych,
procesów uczenia się, zapamiętywania. Konsekwencją nadkonsumpcji żywności jest dodatni
bilans energetyczny, prowadzący do nadwagi iotyłości. Udzieci zotyłością istnieje znaczne
ryzyko utrzymywania się otyłości wpóźniejszych etapach życia. Do głównych powikłań otyło-
ści udzieci należą: nadciśnienie tętnicze, dyslipidemia iwczesne zmiany miażdżycowe, insu-
linooporność, zespół metaboliczny icukrzyca typu ., przedwczesne dojrzewanie, niedobór
hormonu wzrostu, zaburzenia miesiączkowania izespół policystycznych jajników udziewcząt
oraz hipogonadyzm uchłopców, choroba stłuszczeniowa wątroby, kamica pęcherzyka żółcio-
wego irefluks żołądkowo-przełykowy, zwiększone ryzyko rozwoju wielu nowotworów, dna
moczanowa, przeciążenie stawów iwady postawy, żylaki kończyn dolnych, zespół bezdechu
sennego, astma oskrzelowa inietolerancja wysiłku fizycznego. Otyłe dzieci cechuje zwykle
niska samoocena oraz dotyka je zwiększone ryzyko depresji iizolacji społecznej.
Nadwaga i otyłość polskich dzieci i młodzieży
Zogólnopolskiej reprezentatywnej grupy dzieci wwieku – miesięcy już u, proc. znich
stwierdzono nadwagę lub otyłość. Utylu samych dzieci uczestniczących wbadaniu zaobser-
wowano niedobór masy ciała. Wyniki badań HBSC pokazują, że w roku nadmiar masy
ciała występował u, proc. dziewcząt i, proc. chłopców wwieku lat oraz u, proc.
dziewcząt i, proc. chłopców -letnich. W roku odsetki te zwiększyły się iwynosiły
odpowiednio – , proc. i, proc. dzieci wwieku lat oraz , proc. i, proc. u-latków.
Zanaliz prowadzonych przez Instytut Żywności iŻywienia wWarszawie wynika, że na
P. Fichna, B. Skowrońska, Otyłość oraz zespół metaboliczny udzieci imłodzieży, „Family Medicine & Primary Care
Review” , nr , s. –.
H. Weker iin., Analysis of nutrition of children aged 13–36 months in Poland – anation-wide study. “Developmental
Period Medicine” , nr , s. –.
Ryc. 14.
Odsetek młodzieży
w wieku 11, 13, 15 i 17 lat
spożywającej śniada-
nia we wszystkie dni
nauki szkolnej, w latach
1998–2010 (w 2010
roku w grupach wie-
kowych 11–12, 13–14,
15–16, 17–18 lat)
opracowanie: Edyta Suliga
na podstawie raportów
HBSC
rozdział 3 | wybrane zachowania zdrowotne w okresie dzieciństwa i młodości
37
przestrzeni lat, począwszy od roku, odsetek młodzieży wwieku okołopokwitaniowym
znadmierną masą ciała wzrósł dwukrotnie. Badanie przeprowadzone w roku wskazuje,
że nadwaga iotyłość występowały u, proc. dziewcząt i, proc. chłopców wwieku lat.
Dane z roku pokazują, że wwieku – lat nadmierną masą ciała charakteryzowało się
proc. dziewcząt i proc. chłopców. Zraportu organizacji UNICEF wynika, że polskie
dzieci tyją najszybciej wEuropie – wciągu ostatniej dekady wnaszym kraju podwoił się odse-
tek dzieci znadwagą. Tak duży wzrost tego współczynnika nie wystąpił wżadnym innym z
przebadanych przez UNICEF państw.
Prognoza na nadchodzące lata
Szacuje się, że wPolsce każdego roku będzie przybywać tys. dzieci znadwagą, wtym
tys. dzieci zotyłością. Jeśli wśród chłopców utrzyma się tempo wzrostu (odsetek osób
znadmierną masą ciała zdekady – wynosił , proc.) – to w roku będzie
ponad proc. -letnich mężczyzn znadwagą iotyłością. Kondycja zdrowotna młodych
Polaków, wchodzących dopiero wnajbardziej produktywny etap życia, będzie miał wpływ
na demografię, rozwój gospodarki, atakże na pośrednie ibezpośrednie koszty leczenia oraz
koszty rent.
A. Lipowicz iin., Secular trends in BMI and the prevalence of obesity in young Polish males from 1965 to 2010,
“European Journal of Public Health” , nr , s. –.
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
38
rozdział 4
Wybrane
zachowania
zdrowotne
osób w wieku
produkcyjnym
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
39
Wybrane zachowania
zdrowotne osób
w wieku produkcyjnym
autor: Janusz Dobosz
Wodniesieniu do dorosłej części polskiej populacji analizowane będą tylko dwa czynniki
mające silne związki ze sportem powszechnym, amianowicie aktywność fizyczna isposób
odżywiania. Brak analiz dotyczących poziomu sprawności iwydolności fizycznej wynika znie-
dostatecznej liczby prac podejmujących tę problematykę wśród osób wwieku produkcyjnym.
Aktywność fizyczna dorosłych Polaków
Wontogenezie człowieka aktywność fizyczna osób wwieku dorosłym pełni m.in. funkcję
stymulacyjną – dostarczając organizmowi bodźce, podtrzymuje osiągnięty wdzieciństwie
imłodości poziom rozwoju fizycznego imotorycznego oraz opóźnia objawy starzenia się,
ikompensacyjną − przeciwdziałając hipokinezji, powszechnemu zjawisku wcodziennym
życiu współczesnych społeczności. Do niezbywalnych walorów rekreacyjnej aktywności
fizycznej należy zaliczyć także:
• profilaktykę iterapię chorób cywilizacyjnych;
• usuwanie zmęczenia powstającego wpracy zawodowej ipodczas wykonywania obo-
wiązków rodzinnych;
• uwalnianie od stresów, napięć iobciążeń życia codziennego;
• zaspokajanie potrzeb samorealizacji isamodoskonalenia się.
Jak wygląda codzienna aktywność fizyczna dorosłej części naszego społeczeństwa?
Dorośli: aktywni sporadycznie
Dorośli Polacy wwiększości ( proc.) nie uprawiają sportu inie podejmują ćwiczeń fizycz-
nych (siłownia, fitness). Od roku odsetek nieaktywnych zwiększył się jeszcze o proc.
Zaledwie proc. społeczeństwa ćwiczy lub uprawia sport regularnie, prawie codziennie.
Ćwiczących – razy wtygodniu jest proc., asporadycznie (rzadziej niż razy wmiesiącu)
– proc. Największe zmiany wlatach – zanotowano uosób ćwiczących spora-
dycznie – nastąpił spadek zpoziomu proc. w roku do proc. w. Przy czym
wstatystycznym ujęciu połowa ztych osób ( proc.) zwiększyła swą aktywność sportową,
połowa zaś (kolejne proc.) zrezygnowała zjej uprawiania wogóle. Zmiany między kolejny-
mi badaniami wPolsce odzwierciedlają przeciętne tendencje uprawiania sportu wcałej Unii
Europejskiej [].
Codzienną lub prawie codzienną aktywność fizyczną poza pracą zawodową, taką jak
spacery, przemieszczanie się rowerem, taniec czy uprawę ogrodu, deklaruje proc. doro-
słych Polaków. Kilka razy wtygodniu (–) aktywnych wtym względzie jest proc. Niestety,
niepokojąca jest tendencja zmian zarejestrowanych od roku. Zcodziennej tego rodzaju
aktywności zrezygnowało proc., azpodejmowanej kilka razy wtygodniu – proc. Wtym
samym czasie odsetek Polaków niepodejmujących opisywanej aktywności fizycznej poza
4.1.
4.
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
40
obowiązkami zawodowymi wzrósł z do aż proc., atych podejmujących ją okazjonalnie –
z do proc. [].
Żadnej pozazawodowej aktywności fizycznej wPolsce – zarówno sportowej jak irekreacyj-
nej, nie podejmuje ponad / populacji (wzrost tego negatywnego wskaźnika od roku
wyniósł aż proc.), a proc. wskazuje, że wostatnim tygodniu przed badaniem nie podej-
mowało żadnej sportowej lub rekreacyjnej aktywności fizycznej. Tylko proc. respondentów
badania deklaruje prawie codzienne zaangażowanie fizyczne poza pracą zawodową, co daje
Polakom jeden znajniższych wskaźników wUnii. Dla porównania, wanalogicznym badaniu
Holendrzy osiągają proc., aSkandynawowie – proc. [].
Unikanie intensywnych wysiłków
Negatywny wydźwięk cytowanych statystyk podkreśla badanie intensywności wysiłku fizyczne-
go podejmowanego przez Polaków. Ponad proc. społeczeństwa wwieku powyżej . roku
życia stwierdziło, że wtygodniu poprzedzającym badanie wogóle nie podejmowało intensyw-
nego wysiłku fizycznego (wankiecie użyto przykładów: podnoszenie ciężkich rzeczy, kopanie,
aerobik, szybka jazda na rowerze). Spośród pozostałych, dwóch na trzech angażuje się wtaki
wysiłek – dni wtygodniu, reszta częściej niż przez dni (wewnętrzny pierścień na Ryc. ).
Ten wydawałoby się nienajgorszy wynik psuje analiza czasu trwania wysiłku. Wśród osób
deklarujących intensywne zaangażowanie fizyczne, ponad połowa realizuje je wczasie
nieprzekraczającym godziny, czyli dużo krócej od postulowanych dla dorosłego człowieka
minimalnych minut intensywnego wysiłku wtygodniu. Bezwzględnie wświetle zgromadzo-
nych danych wymóg czasu trwania intensywnego wysiłku spełnia zaledwie , proc. bada-
nych (zielone pole na zewnętrznym pierścieniu Ryc. ).
Ryc. 15.
Podejmowanie umiar-
kowanej aktywności
fizycznej przez Polaków
w wieku powyżej
15. roku życia (we-
wnętrzny pierścień) oraz
stopień zaspokojenia
minimalnych wymagań
dotyczących aktywno-
ści fizycznej HEPA w po-
szczególnych zakresach
podejmowanej umiar-
kowanej aktywności
fizycznej (zewnętrzny
pierścień)
opracowanie: Janusz Do-
bosz, źródło: Eurobarometer
412 “Sport and physical
activity”
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
41
70
Wysiłki oumiarkowanej intensywności – podnoszenie lekkich rzeczy, jazda na rowerze wspa-
cerowym tempie, gra deblowa wtenisa – podejmowane są przez Polaków wpodobnym
wymiarze jak intensywne (Ryc. ). Znaczącą różnicą jest zaspokajanie dzięki nim przez część
badanych osób minimalnej niezbędnej dorosłemu człowiekowi dawki aktywności fizycznej
(minimum to minut tygodniowo aktywności fizycznej oumiarkowanej intensywności).
Oczekiwanie to spełnia nie więcej niż , proc. populacji (żółte pola na zewnętrznym pier-
ścieniu).
Wbadaniu zebrano również dane na temat spacerowania. Często – co najmniej razy
wtygodniu – spacer trwający minimum min podejmuje proc., zaś wogóle nie spaceru-
je proc. obywateli. Czas trwania spaceru dla proc. badanych nie przekracza minut.
Wprzedziale od do minut poświęca na spacer kolejne proc. Powyżej godziny dzien-
nie spaceruje przeciętnie prawie co dziesiąty Polak (zielone pole na zewnętrznym pierścieniu
Ryc. ).
Wartościowym uzupełnieniem przywołanych informacji, są dane oliczbie godzin spędza-
nych wpozycji siedzącej wciągu dnia. Aż / Polaków pozostaje wniej przez ,–, godziny,
a proc. badanych – więcej niż , godziny. Bez większego błędu można więc przyjąć, że
blisko proc. Polaków spędza około połowy czasu swej dziennej aktywności wpozycji
siedzącej (Ryc. ).
Równie mało optymistyczne obserwacje pochodziły zbadań przeprowadzonych wramach
programu WOBASZ, szacujące zbyt małą aktywność fizyczną ublisko proc. dorosłych
Polaków,.
HEPA (Health-Enhancing Physical Activity) – minimum minut tygodniowo aktywności fizycznej oumiarkowanej
intensywności lub minut aktywności odużej intensywności.
W. Drygas iin., Ocena poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji Polski. Wyniki programu WOBASZ, „Kardiolo-
gia Polska” , nr , (supl. ), s. .
W. Drygas, Czy „siedzący” tryb życia nadal stanowi zagrożenie dla zdrowia społeczeństwa polskiego?, „Medycyna
Sportowa” , nr , s. –.
Ryc. 16.
Podejmowanie inten-
sywnej aktywności
fizycznej przez Polaków
w wieku powyżej
15. roku życia (we-
wnętrzny pierścień) oraz
stopień zaspokojenia
minimalnych wymagań
dotyczących aktyw-
ności fizycznej HEPA70
w poszczególnych za-
kresach podejmowanej
intensywnej aktywności
fizycznej (zewnętrzny
pierścień)
opracowanie: Janusz Do-
bosz, źródło: Eurobarometer
412 “Sport and physical
activity”
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
42
Analiza całkowitego wydatku energetycznego pochodzącego ze wszystkich domen życia
codziennego (praca zawodowa, przemieszczanie się, praca wdomu iwokół domu oraz czas
wolny) – dokonana za pomocą krótkiej wersji Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności
Fizycznej (IPAQ, International Physical Activity Questionnaire) – wykazała, że , proc.
reprezentatywnej grupy Polaków cechuje wysoki, , proc. – umiarkowany a, proc.
Ryc. 17.
Liczba dni w tygodniu,
w których Polacy w wie-
ku powyżej 15. roku
życia spacerowali
(wewnętrzny pierścień)
oraz przeciętny czas
trwania takiego spaceru
(zewnętrzny pierścień)
opracowanie: Janusz Do-
bosz, źródło: Eurobarometer
412 “Sport and physical
activity”
Ryc. 18.
Przeciętna liczba godzin
spędzanych dziennie
przez Polaków w pozycji
siedzącej
opracowanie: Janusz Do-
bosz, źródło: Eurobarometer
412 “Sport and physical
activity”
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
43
– niski poziom aktywności fizycznej. Wydaje się, że wymagania, jakie stawia aktywności
fizycznej wykonywanie pracy zawodowej przez obywateli Polski, są wyższe niż te, przed
którymi stoją mieszkańcy krajów Europy Zachodniej iSkandynawii (owyższej kulturze tech-
nicznej iefektywności pracy). Wwielu przypadkach kompensują one deficyt niezbędnych do
prawidłowego funkcjonowania organizmu bodźców ruchowych, wytwarzanych przez aktyw-
ność fizyczną podejmowaną poza pracą zarobkową. Przypuszczenie oznaczącym udziale
zawodowej aktywności fizycznej dorosłych Polaków wwytwarzaniu całkowitego tygodnio-
wego wydatku energetycznego (TWEE, total weekly energy expenditure) mogą potwierdzać
stwierdzone ponad trzykrotnie niższe wielkości TWEE uosób bezrobotnych (, MET dla
kobiet oraz , MET dla mężczyzn) wstosunku do pracowników fizycznych (kobiety – ,
imężczyźni – ,). Podobne wnioski orażąco niskiej aktywności fizycznej osób bezrobot-
nych wynikają zinnych badań,.
Ten prawdopodobny, znaczący, wkład zawodowej aktywności fizycznej do całkowitej
aktywności fizycznej dorosłych Polaków niesie ze sobą na przyszłość zagrożenia wynikające
zpostępu cywilizacyjnego. Rezultatem każdej poprawy warunków pracy iegzystencji będzie
zmniejszenie nakładów energetycznych organizmu, związanych zcodziennym funkcjono-
waniem. Przy równoczesnym braku odpowiednio ukształtowanych postaw prozdrowotnych
iwzorów stylu życia, kompensujących tę negatywną zmianę, skutkiem wzrostu poziomu
życia będzie pogłębienie hipokinezji wpolskim społeczeństwie. Jednak nawet wysiłek fizyczny
podejmowany wpracy zawodowej, uwzględniony wocenie aktywności fizycznej, nie daje /
polskiej populacji szansy na osiągnięcie prozdrowotnej dawki aktywności fizycznej, rekomen-
dowanej dla dorosłych wramach HEPA.
Poziom aktywności fizycznej w nadchodzących dekadach
Należy przypuszczać, że utrzymanie się tendencji zmian środowiskowych idemograficz-
nych – postęp cywilizacyjny, podnoszenie standardu życia, starzenie się społeczeństwa – bez
poprawy efektywności edukacji fizycznej izdrowotnej będą skutkowały:
• utrzymaniem aktualnego poziomu uczestnictwa Polaków wzwiązanej ze sportem
aktywności fizycznej;
• powiększającym się uwiększości obywateli deficytem wielkości podejmowanego wysił-
ku fizycznego.
Zmniejszające się obciążenia fizyczne wcodziennej aktywności zawodowej nie będą kom-
pensowane przez inne działania. Sprzyjać temu będzie brak utrwalonych tradycji komuni-
kacyjnych, jak np. wHolandii komunikacja rowerowa, czy tradycji spędzania aktywnie czasu
wolnego, jak wpaństwach skandynawskich, oraz niska efektywność kształtowania postaw
prozdrowotnych wprocesie edukacji fizycznej. Wkonsekwencji należy spodziewać się
dalszego zwiększania liczby zachorowań na choroby cywilizacyjne iskracania czasu pozosta-
wania wzdrowiu.
M. Piątkowska, Age-related changes in physical activity patterns in Poland, “Antropomotoryka” , t. , nr , s. –.
MET (Metabolic Equivalent of Tasks) – równoważnik metaboliczny, stanowiący fizjologiczną jednostkę miary wydatku
energetycznego ponoszonego przez organizm. Odpowiada zużyciu tlenu wspoczynku iwynosi , ml tlenu/kg masy
ciała/min (lub po przeliczeniu: kcal/kg/godz. albo , kJ/kg/godz.). Jednostka MET jest równa wydatkowi energe-
tycznemu ponoszonemu np. podczas siedzenia ioglądania telewizji. Spokojny sen konsumuje , MET.
W. Pańczyk, Aktywność fizyczna mieszkańców południowo-wschodnich regionów Polski uprogu XXI wieku [w:]
Społeczno-edukacyjne oblicza współczesnego sportu iolimpizmu: aktywność fizyczna dzieci, młodzieży idorosłych na
przełomie XX iXXI wieku, red. J. Nowocień, J. Chełmecki, Warszawa , s. –.
D. Puciato iin., Aktywność fizyczna dorosłych mieszkańców Katowic awybrane uwarunkowania zawodowe ispołecz-
no-ekonomiczne, „Medycyna Pracy” , nr (), s. –.
S. Kostrzewski, H. Worach-Kardas, Zdrowotne ispołeczno-ekonomiczne aspekty długotrwałego bezrobocia wśrodowi-
sku wielkomiejskim, „Problemy Higieny iEpidemiologii” , nr (), s. –.
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
44
Tendencje w nawykach żywieniowych dorosłych
autor: Edyta Suliga
Wyniki analiz GUS wykazały, że Polacy po roku dokonali zmian wdiecie: nastąpił wzrost
spożycia owoców izmniejszenie wahań spożycia wobrębie roku, dzięki większej dostępności
owoców importowanych, oraz zmniejszenie spożycia mięsa czerwonego na korzyść zwięk-
szenia spożycia mięsa drobiowego Spadło także spożycia masła iinnych tłuszczów zwierzę-
cych, natomiast wzrosło spożycie tłuszczów roślinnych iwwyniku tego nastąpiła poprawa
stosunku zawartości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (WNKT) do nasyconych oraz
spadek spożycia soli (sodu).
Za dużo tłuszczu i mięsa, za mało produktów mlecznych i ryb
Reprezentatywne ogólnokrajowe badanie sposobu żywienia populacji polskiej z roku
wykazało zbyt wysoką zawartość energii wdietach , proc. mężczyzn i, proc. kobiet,
zaś nadmierne spożycie tłuszczu u, proc. mężczyzn i, proc. kobiet []. Wieloo-
środkowe ogólnopolskie badanie stanu zdrowia ludności – WOBASZ, które zrealizowano
wlatach – wramach programu POLKARD, potwierdziło, że całodzienne racje
pokarmowe Polaków charakteryzowały się przede wszystkim wysoką aterogennością (pro-
porcjami frakcji lipidów we krwi wskazujących na ryzyko rozwoju miażdżycy), wynikającą
znadmiernego spożycia tłuszczów. Bardzo niska zarówno wśród kobiet, jak imężczyzn była
konsumpcja produktów mlecznych, pokrywająca średnio jedynie proc. wartości zalecanej
wracjach pokarmowych umężczyzn i proc. ukobiet. Niedostateczne spożycie tej grupy
produktów potwierdzono także wprzeglądzie piśmiennictwa zlat –. Najniższe było
ono wgrupie osób powyżej . roku życia. Niskie było również średnie spożycie produktów
zbożowych, tj. proc. wartości zalecanej wśród mężczyzn i proc. wśród kobiet. Wgru-
pie kobiet konsumpcję produktów mięsnych można było uznać za zadowalającą, natomiast
wśród mężczyzn przekraczała ona znacznie wartości zalecane. Najniższe spożycie tych
produktów pokrywało aż proc. wartości zalecanej wracjach pokarmowych. Znacznie
poniżej zalecanego spożycia kształtowała się konsumpcja ryb. Wgrupie mężczyzn wyniosła
średnio g (spożycie zalecane – g), a g wgrupie kobiet (spożycie zalecane – g).
Może to skutkować niedoborami składników odżywczych, które rzadko występują winnych
produktach, takich jak: wielonienasycone kwasy tłuszczowe n-, witamina D, selen, jod. Jako
zadowalające uznano natomiast łączne spożycie warzyw iowoców (ok. g).
Zmiany w spożyciu mięsa, warzyw i owoców
Wlatach – zanikła dynamika korzystnych zmian wdiecie, które uznano za ważne
determinanty poprawy sytuacji zdrowotnej wpierwszej dekadzie okresu transformacji, takie
jak wzrost spożycia owoców oraz zmiana struktury spożycia tłuszczów wydzielonych, pole-
gająca na wzroście udziału tłuszczów pochodzenia roślinnego. Po roku odnotowano
jednak dalsze zwiększenie konsumpcji mięsa drobiowego oraz obniżenie spożycia mięsa
wołowego iwieprzowego (Ryc. ).
M. Jarosz iin., Spożycie soli achoroby układu krążenia irak żołądka, „Żywienie Człowieka iMetabolizm” , nr ,
s. –.
E. Sygnowska iin., Spożycie produktów spożywczych przez dorosłą populację Polski. Wyniki programu WOBASZ,
„Kardiologia Polska” , nr , (supl. ), s. –.
B. Wajszczyk, J. Charzewska, Zawartość wapnia wdietach Polaków – przegląd piśmiennictwa, „Żywienie Człowieka
iMetabolizm” , nr , s. –.
M. Jarosz, W. Sekuła, Poprawa żywienia izwiększenie aktywności fizycznej jako determinanty poprawy zdrowia [w:]
Zdrowie publiczne ipolityka ludnościowa. Rządowa Rada Ludnościowa, red. J. Szymborski, Warszawa , s. –.
4.2.
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
45
Ryc. 19. Spożycie mięsa i podrobów w Polsce w latach 1989–2013 (kg/1 osobę/rok)
opracowanie: Edyta Suliga na podstawie Roczników Statystycznych Rolnictwa GUS
Ryc. 20. Spożycie warzyw i owoców w Polsce w latach 1989–2013 (kg/1 osobę/rok)
opracowanie: Edyta Suliga na podstawie Roczników Statystycznych Rolnictwa GUS)
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
46
Spożycie soli wPolsce, obliczane na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw
domowych, przekracza −-krotnie zalecany poziom. Wrzeczywistości może ono jednak być
nieco wyższe, ponieważ badania budżetów nie uwzględniają spożycia wsektorze żywienia
zbiorowego. Spożycie owoców na jednego mieszkańca, po istotnej poprawie wlatach ., nie
zwiększyło się wkolejnych latach (Ryc. ). Zgodnie zdanymi zraportu OECD, pod względem
wysokości spożycia owoców w roku Polska zajmowała ostatnie miejsce wśród krajów
europejskich. Spożycie to było dwukrotnie niższe wstosunku do średniej dla EU, wynoszącej
kg na mieszkańca. Po roku spożycie owoców na jednego mieszkańca obniżyło się
jeszcze do poziomu poniżej kg na mieszkańca. Wysokość spożycia warzyw wpoprzednim
dziesięcioleciu wahała się wstosunkowo wąskich granicach (− kg na mieszkańca), apo
roku zmniejszyła się do poziomu poniżej kg na mieszkańca (Ryc. ).
Dieta Polaków – podsumowanie
Do głównych inadal utrzymujących się błędów wżywieniu zarówno dzieci imłodzieży, jak
iosób dorosłych należą: wysokie spożycie tłuszczów, mięsa ijego przetworów, żywności
typu fast food, soli, cukru isłodyczy oraz słodzonych napojów, azbyt niskie spożycie ryb,
mleka iprzetworów mlecznych, produktów zbożowych, zwłaszcza zpełnego przemiału, oraz
warzyw iowoców, atakże nieregularne spożywanie posiłków, zwłaszcza opuszczanie śnia-
dań. Wkonsekwencji dieta Polaków zawiera za dużo energii, tłuszczu ogółem inasyconych
kwasów tłuszczowych, sacharozy, fosforu isodu, aza mało wapnia, witaminy D, składników
odziałaniu antyoksydacyjnym ibłonnika pokarmowego.
Konsekwencje złych nawyków żywieniowych
Nieprawidłowe żywienie wraz zniskim poziomem aktywności fizycznej są najważniejszymi
czynnikami środowiskowymi, odpowiedzialnymi za znaczne rozpowszechnienie przewlekłych
chorób niezakaźnych: nadwagi iotyłości, chorób układu krążenia, nowotworów złośliwych,
cukrzycy typu ., osteoporozy iwielu innych. Przewlekłe choroby niezakaźne należą do
głównych przyczyn zgonów, przedwczesnej umieralności iutraconych zdrowych lat życia.
Najpoważniejsze zagrożenie dla zdrowia publicznego stanowią nadwaga iotyłość, które
wogromnej mierze są odpowiedzialne za występowanie zaburzeń lipidowych, choroby
niedokrwiennej serca, nadciśnienia tętniczego, udarów mózgu, insulinooporności icukrzycy
typu ., większości nowotworów (raka jelita grubego, trzustki, endometrium, jajnika, piersi,
prostaty), chorób pęcherzyka żółciowego, bezdechu nocnego, hiperurykemii idny moczano-
wej, chorób zwyrodnieniowych układu kostno-stawowego, zaburzeń hormonalnych, powi-
kłań po narkozie, powikłań ciążowych oraz depresji. Przyczyniają się również do obniżenia
jakości życia iskracają długość jego trwania.
Otyłość może mieć także szkodliwe konsekwencje społeczne wpostaci dyskryminacji,
wykluczenia, niższych zarobków, potrzeby zwolnień lekarskich czy bezrobocia, które zkolei
prowadzą do dysproporcji wjakości zdrowia ikonieczności korzystania ze świadczeń pomo-
cy społecznej []. Choroby związane przyczynowo znadwagą iotyłością są najprawdopo-
dobniej odpowiedzialne za proc. hospitalizacji wPolsce (ok. , mln przyjęć do szpitala).
Stanowią ogromne obciążenie dla budżetu państwa ipochłaniają znaczną część środków
przeznaczonych na ochronę zdrowia. Szacuje się, że koszty opieki zdrowotnej uosób znad-
wagą iotyłością są o proc. wyższe niż uosób zprawidłową masą ciała []. Rosnąca licz-
ba otyłych pracowników jest także niekorzystna zekonomicznego punktu widzenia. Osoby
otyłe nie są wstanie wykonywać niektórych prac, np. wymagających większego wysiłku bądź
M. Jarosz, W. Sekuła, Poprawa żywienia…, op. cit.
Health at aGlance, OECD Indicators. OECD Publishing , http://dx.doi.org/./health_glance--en (dostęp:
..).
M. Jarosz, E. Rychlik, Otyłość wyzwaniem zdrowotnym icywilizacyjnym, „Postępy Nauk Medycznych” , nr ,
s. –.
rozdział 4 | wybrane zachowania zdrowotne osób w wieku reprodukcyjnym
47
sprawności. Otyłość wiąże się ze zwiększoną niezdolnością do pracy iabsencją. Czynniki te
wpływają na obniżenie produktywności izysków przedsiębiorstw, stwarzają też konieczność
wypłaty zasiłków chorobowych.
Występowanie nadwagi i otyłości wśród dorosłych
Badania polskich poborowych wykazały, że w roku odsetek -letnich mężczyzn
zBMI > kg/m osiągnął , proc. ibył czterokrotnie wyższy niż w roku (, proc.).
Tempo tych zmian nie było jednolite. Najszybszy wzrost BMI nastąpił wlatach –
(, proc. na przestrzeni dekady). Badania przeprowadzone wramach programu NATPOL
wykazały, że w roku otyłość występowała jedynie u proc. mężczyzn oraz u proc.
kobiet, zaś w roku u proc. badanych, niezależnie od płci. Według danych zrepre-
zentatywnych badań ogólnopolskich, prowadzonych wramach programu Household Food
Consumption and Anthropometric Survey wśród osób wwieku – lat, nadwaga dotyczyła
, proc. mężczyzn oraz , proc. kobiet, natomiast otyłość – , proc. mężczyzn i, proc.
kobiet []. Wyniki badania WOBASZ wskazują, że nadwaga iotyłość występowały odpo-
wiednio u proc. i proc. polskich kobiet oraz u proc. i proc. mężczyzn. Wstępne
wyniki badania NATPOL iporównanie zwynikami NATPOL wskazują, że liczba
osób otyłych osiągnęła proc. ( proc. umężczyzn). Ostatnie badanie pokazuje szcze-
gólnie niekorzystne tendencje zdrowotne związane znadwagą iotyłością umężczyzn oraz
wśród osób młodych. Wprzedziale wiekowym – lata odsetek osób znadwagą wzrósł
o, proc., aosób zotyłością o, proc.
Prognoza na nadchodzące lata
Wstępne wyniki badania NATPOL sugerują, że jeśli Polacy nie zmienią stylu życia, to
do roku liczba osób otyłych wzrośnie z proc. (, mln) do proc. (ponad mln).
W roku u, proc. Polaków wwieku – lat występowała upośledzona tolerancja
glukozy []. Szacunkowe dane wskazują, że do roku odsetek ten osiągnie poziom
,proc. – najwyższy ze wszystkich badanych krajów. Wraz ze zwiększaniem się częstości
występowania otyłości należy więc liczyć się znarastaniem jej następstw – cukrzycy, chorób
układu krążenia oraz wielu typów nowotworów. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest
coraz częstsze pojawianie się cukrzycy typu . udzieci imłodzieży zotyłością. Przewiduje się
także, że wprzypadku dalszego narastania nadmiarów masy ciała, pogłębi się negatywne zja-
wisko zahamowania wzrostu długości przeciętnego trwania życia iodwrócenie tego procesu.
Będzie to stanowiło ogromny problem zdrowotny iekonomiczny dla następnego pokolenia.
Ibidem.
A. Lipowicz iin., Secular trends in BMI and the prevalence of obesity in young Polish males from 1965 to 2010, “Europe-
an Journal of Public Health” , nr , s. –.
T. Zdrojewski iin., Związek nadwagi iotyłości zpodwyższonymi wartościami ciśnienia tętniczego wbadaniach repre-
zentatywnych grup dorosłych Polaków w1997 i2002 roku (NATPOL II, NATPOL III), „Medycyna Metaboliczna” ,
nr , (supl. ), s. .
U. Biela iin., Częstość występowania nadwagi iotyłości ukobiet imężczyzn wwieku 20–74 lat. Wyniki programu
WOBASZ, „Kardiologia Polska” , nr , (supl. IV), s. –.
rozdział 5 | wybrane zachowania zdrowotne seniorów
48
rozdział 5
Wybrane
zachowania
zdrowotne
seniorów
rozdział 5 | wybrane zachowania zdrowotne seniorów
49
Wybrane zachowania
zdrowotne seniorów
autorzy: Ewa Kozdroń, Anna Leś
Starzenie się ludzkiego organizmu to naturalny proces fizjologiczny. Jednak nie należy tego
etapu przyspieszać niewłaściwym stylem życia, lecz przeciwnie – trzeba zrobić wszyst-
ko, aby go opóźnić, zachowując jak najdłużej sprawność, samodzielność iniezależność.
Starzenie się jest procesem dynamicznym, kształtowanym przez liczne czynniki wewnątrz
– izewnątrzustrojowe. To zespół komplementarnie ze sobą powiązanych zmian fizjologicz-
nych, psychicznych ispołecznych. Trudno jest określić początek starości, nie ma bowiem
takiego momentu wontogenezie, októrym można by jednoznacznie powiedzieć, że od
niego się ona zaczyna. Wdużej mierze zależy to od nas samych. Ludzie starzy nie stanowią
homogennej grupy ludności zarówno pod względem zaawansowania procesów starzenia,
jak isprawności biologicznej oraz psychicznej. Zbytnim uproszczeniem jest traktowanie po-
pulacji osób starszych jako ludzi powyżej . lub . roku życia. Najogólniejszego podziału
zpunktu widzenia gerontologii można by dokonać, przyjmując minimum dwie grupy wieko-
we zgranicą lat. Do . roku życia – wczesna starość, po . roku życia – późna starość.
Według WHO iONZ za rozpoczęcie okresu starzenia się przyjmuje się . rok życia.
Proces starzenia się człowieka wokresie inwolucji charakteryzują: różne tempo starze-
nia się poszczególnych osób – oczym decydują, jak wynikałoby zobecnej wiedzy, czynniki
genetyczne – oraz różna kolejność inasilenie zmian anatomicznych iczynnościowych, na co
istotny wpływ mają czynniki środowiskowe, przebyte choroby oraz tryb życia. Ztych choćby
powodów trudno jest jednoznacznie określić wiek biologiczny osób starszych. Trudno także
ustalić moment, wktórym zaczyna się starcze upośledzenie ustroju. Gerontolodzy chcieliby
móc posługiwać się wiekiem biologicznym, nie – kalendarzowym, jednak dotychczas nie
wytyczono jego odpowiednich, ogólnie przyjętych kryteriów oceny tego wieku.
Procesy starzenia się członków danej społeczności mogą mieć różny przebieg. Można mó-
wić: ostarzeniu pomyślnym, wktórym występuje zwolnienie procesów starzenia względem
przyjętego modelu; starzeniu zwyczajnym, które jest równoznaczne zmodelem; starzeniu
patologicznym, wktórym następuje przyspieszenie procesów starzenia oraz pogorszenie
jego jakości. Pomyślne, zdrowe starzenie się (successful ageing) to proces optymalizacji
możliwości zachowania zdrowia (fizycznego, społecznego ipsychicznego), który umożliwia
osobom starszym czynne uczestnictwo wżyciu społecznym, bez dyskryminacji ze względu
na wiek, atym samym pozwalający na czerpanie radości zdobrej jakości niezależnego życia.
Wszystkim nam powinno zależeć na tym, aby naszym udziałem stało się starzenie pomyślne.
Wgerontologii proponowane są różne podziały tego okresu, itak np. wczesna starość (– lat), późna starość
powyżej lat; starość (– lat mężczyźni, – lat kobiety), sędziwa starość powyżej . roku życia; wg Instytutu
Gerontologii wKijowie: – lat to wiek podeszły, – lat wiek starczy, powyżej lat długowieczny; W.W. Spirduso
proponuje: młodzi-starzy (young-old) – lat, średnio-starzy (middle-old) – lat, starzy-starzy (old-old) – lat,
najstarsi-starzy (oldest-old) powyżej lat; wg WHO za osoby wwieku starszym uznaje się –-latków, przedział
– to podokres średni wieku starego, ponad . rok życia to czas głębokiej starości.
5.
rozdział 5 | wybrane zachowania zdrowotne seniorów
50
Stan zdrowia osób starszych
Proces starzenia się społeczeństw jest procesem nieuniknionym inieodwracalnym. Przebiega
wróżnym tempie, ale można inależy się do niego odpowiednio przygotować. Należy zwrócić
uwagę nie tylko na konsekwencje wynikające ze starzenia się społeczeństwa, np. ekonomiczne,
zmiany na rynku pracy, ale również – amoże przede wszystkim, na jakość wydłużającej się sta-
rości, sprawność fizyczną seniorów, satysfakcję zcoraz dłuższego życia. Istotnym elementem
jest także aspekt wychowania „do” i„w” starości, którego elementem może być uczestniczenie
wedukacji przez całe życie osób starszych (LLL, lifelong learning).
Zdrowie wg WHO to dobrostan fizyczny, psychiczny ispołeczny, anie tylko brak choroby.
Ale zdrowie to także zdolność iumiejętność pełnienia ról społecznych, adaptacji do zmian
środowiska iradzenia sobie znimi.
Polacy żyją wzdrowiu przeciętnie , lat (mężczyźni , lat, kobiety , lat), czyli o, lat
krócej niż przeciętny Europejczyk i, lat krócej niż Szwedzi. Uczestnictwo wsystematycznej
aktywności rekreacyjnej jest także jednym zniższych wEuropie []. Brak zdrowia najczęś-
ciej utożsamiany jest zchorobą. Pięć najczęściej występujących chorób przewlekłych wśród
osób wokresie późnej dorosłości (– lat) to: wysokie ciśnienie (kobiety – , proc.,
mężczyźni – proc.), bóle pleców (kobiety – , proc., mężczyźni –, proc.), bóle szyi
(kobiety – , proc., mężczyźni – , proc.), choroba wieńcowa (kobiety – , proc., męż-
czyźni – , proc.), zapalenie kości istawów (kobiety –, proc., mężczyźni – , proc.).
Relatywnie słabszą kondycję zdrowotną osób starszych widać, jeżeli rozpatrujemy m.in.
takie aspekty jak: częstość występowania długotrwałych problemów wpostaci chorób prze-
wlekłych, sprawności narządów, mobilności lub ograniczenia wcodziennym funkcjonowaniu.
Ponadto postępujący wraz zwiekiem spadek odporności powoduje, że osoby starsze znacz-
nie częściej chorują. Na przykład wostatnich latach wPolsce / wszystkich zachorowań na
gruźlicę wystąpiła właśnie wśród osób starszych.
Pozytywnymi konsekwencjami podejmowania regularnej aktywności fizycznej przez osoby
starsze jest m.in. zapobieganie występowania pewnych schorzeń lub opóźnianie ich się po-
jawienia, atakże skuteczne poprawianie zdolności do podejmowania wysiłków fizycznych.
Aktywność fizyczna wpływa korzystnie również na zachowanie funkcji kognitywnych oraz po-
maga minimalizować depresję, stres okołoemerytalny czy demencję []. Natomiast siedzący
tryb życia stanowi czynnik ryzyka rozwoju wielu chronicznych schorzeń.
W„Diagnozie Społecznej ” podano, że „wzakresie wszystkich głównych wskaźników
dobrostanu psychicznego efekt uprawiania jakiejś dziedziny sportu lub ćwiczeń fizycznych
jest bardzo silny” []. Jak pokazują badania, pozytywny efekt aktywności fizycznej jest
zauważalny wodniesieniu do symptomów depresji (biorąc pod uwagę wiek ipłeć). Znacz-
nie większą rolę aktywność fizyczna odgrywa wgrupie kobiet. Badania Thayer (, )
dowodzą, że aktywność fizyczna podnosi nastrój ipoprawia inne wskaźniki dobrostanu. Jak
podaje Janusz Czapiński, trudno wyjaśnić zasady działania aktywności fizycznej na odczu-
wany dobrostan. Najprawdopodobniej wynika to zwytwarzanych endorfin lub też interakcji
społecznych, które zachodzą podczas podejmowania aktywności fizycznej.
Dodatkowo pozytywną zmianę można zauważyć we wzroście odsetka osób zadowolonych
ze swojego stanu zdrowia oraz spadek odczuwanych symptomów chorobowych. Niższą
samoocenę zdrowia mają kobiety. Według „Diagnozy Społecznej ” wspołeczeństwie
polskim jest proc. osób niepełnosprawnych (zorzeczeniem ibez orzeczenia). Aktywność
fizyczna służy zdrowiu – najsilniejszy wpływ aktywności fizycznej można zauważyć wobszarze
Adult learning: It is never too late to learn, Communication, Bruksela , http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/
TXT/PDF/?uri=CELEX:DC&from=EN (dostęp: ..).
Informacja Ministra Zdrowia na temat działań na rzecz poprawy Wskaźnika Aktywnego Starzenia – miejsce irola zdro-
wia publicznego wzwiązku zposiedzeniem Komisji Polityki Senioralnej RP, czerwca .
Adult learning…, op. cit..
5.1.
rozdział 5 | wybrane zachowania zdrowotne seniorów
51
wyznaczanym wskaźnikami subiektywnymi, zwłaszcza zadowolenia ze stanu zdrowia. Osoby
aktywne fizycznie swoje zdrowie oceniają lepiej. Wbadaniach wykazano znaczącą rolę
aktywności fizycznej wodniesieniu do wykazywanego poziomu stresu życiowego, ajednym
zczynników, który go osłabia, jest bycie emerytem.
Sprawność funkcjonalna
Sprawność funkcjonalna, rozumiana jako zdolność do samodzielnego wykonywania codzien-
nych czynności życiowych, jest istotnym elementem zdrowego starzenia się seniorów. Jak
pokazują badania PolSenior (ocena stanu czynnościowego wg skali Katza ADL) – proc.
badanych wykonuje samodzielnie czynności życia codziennego. Badani wwieku – lat
to prawie w proc. osoby samodzielne. Wbadanej grupie sprawność samoobsługowa
maleje wraz zwiekiem (spadek samodzielności do proc. widoczny jest wnajstarszej grupie
wiekowej +). Wgrupie + bardziej widoczny był spadek sprawności funkcjonalnej wśród
kobiet niż mężczyzn. Podobna sytuacja miała miejsce wprzypadku sprawności gospodarczej
ilokomocyjnej. Badania PolSenior pokazują, że wraz zwiekiem zwiększa się odsetek osób
uzależnionych od pomocy osób trzecich. Można więc powiedzieć, że jedną zpoważnych
konsekwencji starzenia się polskiego społeczeństwa jest wzrost odsetka osób oograniczonej
samodzielności, czyli że wraz zwiekiem przybywa osób niepełnosprawnych. Liczne badania
pokazują, że główną przyczyną korzystania zpomocy osób trzecich jest zły stan zdrowia
iniski poziom sprawności, co wskazuje na ochronną rolę aktywności fizycznej przed nasile-
niem niepełnosprawności wstarości.
Aktywność fizyczna osób starszych
Inicjatywa Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych iSolidarności Międzypokolenio-
wej jest tym bardziej cenna iuzasadniona, że pozwala wspólnie, na poziomie unijnym
ikrajowym, terytorialnym czy lokalnym, podejmować dyskusję nad budowaniem właściwego
modelu propagowania aktywności osób starszych. Ma on posłużyć do zwiększenia świado-
mości, intensyfikacji iupowszechnienia dobrych praktyk oraz zachęcenia decydentów
iinteresariuszy wszystkich szczebli do promowania aktywności osób wstarszym wieku.
Uwzględniając cele ER , aktywność osób starszych rozpatruje się jako różnego rodzaju
działalności, wobszarze zawodowym, społecznym, zdrowia isamodzielności. Wtych inter-
dyscyplinarnych obszarach aktywność fizyczna, będąca podstawą sprawności funkcjonalnej
osób starszych, atym samym ich zdrowia isamodzielności, wydaje się zajmować miejsce
szczególne. Odgrywa tak ważną rolę, że należy oniej mówić wkategoriach powinności czło-
wieka. Nie można jej stawiać na jednym poziomie zinnymi rodzajami działań czasu wolnego,
gdyż nie można równoważyć tego co konieczne, ztym, co pożądane.
Aktywność fizyczna, zdrowie, jakość życia są ze sobą ściśle powiązane. Ludzkie ciało zosta-
ło skonstruowane do ruchu, stąd do optymalnego funkcjonowania iunikania chorób wymaga
regularnej aktywności fizycznej.
Wstarzejącym się organizmie dochodzi do wielu zmian patofizjologicznych, ograniczają-
cych zdolności funkcjonalne. Okres ten związany jest ze stopniowym spadkiem sprawności
fizycznej, częściej występującą niepełnosprawnością i– oczym była mowa wcześniej – współ-
istniejącymi chorobami przewlekłymi. Spadek sprawności fizycznej wynika przede wszystkim
zobniżenia wydolności tlenowej, zmniejszania się masy isiły mięśniowej oraz gorszego
funkcjonowania narządów zmysłów.
Wwyniku regularnej aktywności fizycznej ludzkie ciało przechodzi morfologiczne ifunkcjo-
nalne zmiany, które mogą zapobiegać lub opóźniać występowanie pewnych schorzeń oraz
P. Błędowski, Potrzeby opiekuńcze osób starszych [w:] M. Mossakowska iin., Aspekty medyczne, psychologiczne, socjo-
logiczne iekonomiczne starzenia się ludzi wPolsce, Poznań .
Ibidem.
Decyzja Parlamentu Europejskiego oraz Rady nr //UE z września .
rozdział 5 | wybrane zachowania zdrowotne seniorów
52
poprawiać zdolność do podejmowania wysiłków fizycznych isprawność. Tak więc ćwiczenia
fizyczne są skutecznym narzędziem służącym do redukcji lub zapobiegania problemom
funkcjonalnym, związanym ze starzeniem się organizmu. Istnieje także coraz więcej dowodów
na to, że aktywność fizyczna może pomóc wzachowaniu funkcji kognitywnych oraz wywierać
efekt prewencyjny na depresję idemencję.
Wliteraturze światowej liczne badania ukazują korzystny wpływ ćwiczeń fizycznych jako
czynnika prewencji pierwotnej iwtórnej wielu chorób niezakaźnych, aobraku aktywności
mówi się jako otzw. niezależnym czynniku ryzyka, określając go mianem ryzyka przynależne-
go populacji (PAR, Population Attributable Risk).
Barierami aktywności często bywają czynniki kulturowe, psychologiczne oraz zdrowotne.
Dlatego tak ważne są działania motywujące osoby starsze do podjęcia aktywności fizycznej
isystematycznego wniej uczestnictwa. Zwiększając korzyści płynące zodpowiedniego stylu
życia, wtym zaktywności fizycznej, zarówno wśród osób starszych, jak iwśród ogółu spo-
łeczeństwa, należy podjąć wysiłek idący wkierunku usuwania barier uczestnictwa seniorów
wsporcie dla wszystkich, jakimi są najczęściej: wiek izdrowie. Pomimo że uosób starzejących
się stan zdrowia może być wdużej mierze wynikiem stylu życia prowadzonego wokresie
dorosłości imłodości, to poziom ich aktywności fizycznej stanowi istotny czynnik określający
zdolność do prowadzenia samodzielnego życia.
Reasumując, odpowiednia aktywność fizyczna jest najbardziej skutecznym – spośród
dotychczas znanych – sposobem opóźniania procesów starzenia się iczynnikiem zachowa-
nia zdrowia oraz, co wprzypadku osób wpodeszłym wieku wydaje się najważniejsze, mobil-
ności iwydłużenia okresu aktywności funkcjonalnej wżyciu codziennym.
Istniejące wytyczne izalecenia dotyczące aktywności fizycznej, zgodne zdokumentami
Światowej Organizacji Zdrowia iUnii Europejskiej [, ], zalecają dla osób starszych:
WHO – ćwiczenia usprawniające (codziennie po – minut ćwiczeń zwiększających ru-
chomość wstawach iwpływających na funkcjonowanie aparatu ruchu), ćwiczenia siłowe
angażujące duże partie mięśniowe (minimum razy wtygodniu po minut), ćwiczenia
aerobowe, czyli wydolnościowe (minimum razy wtygodniu po minut) albo co najmniej
minut tygodniowo aktywności fizycznej oumiarkowanej intensywności lub minut
odużej intensywności []. Natomiast rekomendacje UE mówią ominimum aktywności dla
dorosłych istarszych wwymiarze co najmniej minut aktywności fizycznej oumiarkowanej
intensywności przez dni wtygodniu, anajlepiej codziennie. Wodniesieniu do osób powy-
żej . roku życia ogromne znaczenie ma trening siłowy oraz ćwiczenia poprawiające koordy-
nację ruchową, które m.in. pomagają zapobiegać upadkom. Prowadzenie aktywnego trybu
życia przynosi wiele korzyści społecznych ipsychologicznych (aktywni żyją dłużej). Niestety,
według dostępnych danych od – proc. populacji UE prowadzi siedzący tryb życia [].
WPolsce wzależności od wieku dotyczy to – proc. populacji.
Podejmowanie aktywności fizycznej, regularnej isporadycznej, maleje wraz zwiekiem [].
Jak pokazują badania GUS, wzajęciach rekreacyjnych oraz sportowych uczestniczyło ponad
proc Polaków ( proc. mężczyzn i proc. kobiet). Wśród osób powyżej . roku życia
jedynie , proc. deklaruje podejmowanie regularnej aktywności sportowo-rekreacyjnej,
a, proc. uprawia ją sporadycznie. Inne badania pokazują [], że , proc. osób wwieku
powyżej . roku życia podejmuje aktywność fizyczną (ćwiczenia fizyczne lub sport) częściej
niż raz wtygodniu. Ponad proc. Polaków wtym wieku deklaruje brak jakiejkolwiek aktyw-
ności fizycznej. Na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej to jeden znajwyższych odsetków.
Benefits of Physical Activity, WHO, http://www.who.int/dietphysicalactivity/factsheet_benefiits/en/index.html (ostatnia
aktualizacja: ).
Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej. Zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływa-
jącą pozytywnie na zdrowie, http://ec.europa.eu/sport/library/policy_documents/eu-physical-activity-guidelines-_
pl.pdf (dostęp: ..), s. .
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2013, Główny Urząd Statystyczny, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/
RS_rocznik_statystyczny_rp_.pdf (dostęp: ..).
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2013, op. cit.
rozdział 5 | wybrane zachowania zdrowotne seniorów
53
Głównymi motywami podejmowania aktywności fizycznej przez osoby starsze wPolsce są:
przyjemność irozrywka (miasto – , proc., wieś – , proc.), dbałość okondycję fizyczną
isylwetkę oraz dbałość ozdrowie (miasto – proc., wieś – , proc.). Badania PolSenior
wskazują natomiast na motywy zdrowotne (, proc.), wypoczynkowe (, proc.), atakże
„dla zabicia czasu” (, proc.).
Za główne bariery uczestnictwa wymieniany jest: zły stan zdrowia (, proc.), brak
potrzeby (, proc.), brak czasu (, proc.) []. Według badań GUS najczęstszą deklaro-
waną barierą przed podejmowaniem aktywności fizycznej jest brak wolnego czasu (kobiety
– ,proc., mężczyźni – , proc.; miasto – proc.; wieś – proc.), brak zainteresowania
ichęci uczestnictwa wzajęciach sportowo-rekreacyjnych lub preferowanie wypoczynku bier-
nego (kobiety – , proc., mężczyźni – , proc.; miasto – , proc., wieś – , proc.) oraz
stan zdrowia iprzeciwwskazania lekarza (, proc.).
Dzięki regularnemu irozsądnemu stosowaniu aktywności fizycznej, świadomie iczynnie
bierzemy udział wrealizacji najlepszego, długoterminowego programu, którego celem we
wszystkich okresach ontogenezy jest uwolnienie się od problemów niesprawności fizycznej.
Odpowiednio dobrana rekreacja aplikuje ruch jako cenny środek leczniczy, nieposiadający
żadnych objawów ubocznych. Należy więc podjąć strategiczne działania wcelu odwrócenia
spadkowej tendencji poziomu aktywności fizycznej.
Wychowanie ku starości i w starości
Bardzo ważnym zadaniem wstrategii działań kultury fizycznej (sportu dla wszystkich) wsta-
rzejącym się społeczeństwie jest przygotowanie do starości zarówno własnej, jak inajbliż-
szych. Można więc mówić owychowaniu ku starości oraz wstarości. Ztego wynika nowe
jakościowo zadanie, dotyczące tworzenia warunków zaspokajania potrzeb niematerialnych,
które wsposób znaczący wpływają na zdrowie, atym samym na jakość życia. Dla kultury
fizycznej jest to wyzwanie idące wdwóch kierunkach:
• kształtowania proaktywnych ruchowo postaw od najmłodszych lat;
• działania wspomagającego uczestnictwo osób starszych wsystematycznej aktywności
fizycznej, rekreacyjnej.
Podsumowując: konieczne jest stworzenie warunków do zwiększenia uczestnictwa wspor-
cie wszystkich przedstawicieli wszystkich grup społecznych. Mówimy więc otworzeniu
prozdrowotnych postaw, na które istotny wpływ ma edukacja przez całe życie (LLL, lifelong
learning). Określenie angielskie lifelong learning wjęzyku polskim najczęściej tłumaczy się
jako: edukacja permanentna, edukacja ustawiczna czy całożyciowa edukacja. Pojęcie LLL
jest zjawiskiem wieloaspektowym, obejmuje zarówno kolejne szczeble edukacji, jak również
uczenie się pozaszkolne isamokształcenie.
Istotne jest to, że LLL dotyczy przestrzeni całego życia. Szczególnego znaczenia nabiera
wprzypadku osób starszych, które mogą wten sposób zwiększyć poczucie życiowej satys-
fakcji. Podejmowanie szeroko rozumianej edukacji osób starszych – uczenie się dotyczące
różnych obszarów – pozwala na łatwiejsze radzenie sobie ze zmianami, co jest najważniej-
szym celem stawianym edukacji osób wstarszym wieku. Osoby + najczęściej wykazują niską
aktywność zawodową, wysoki poziom alienacji, braki kompetencji zobszaru nowoczesnych
technologii komputerowych oraz brak aktywności wobszarze sportu, kultury idziałań na rzecz
społeczności lokalnej. Dodatkowo LLL może stanowić czynnik zmian wżyciu osób starszych:
E. Kowalska-Dubas E., Lifelong Learning – aktualizowanie wiedzy, umiejętności ikwalifikacji [w:] Rozwiązania sprzy-
jające aktywnemu starzeniu się wwybranych krajach Unii Europejskiej. Raport końcowy, red. E. Kryńska, P. Szukalski,
Łódź .
Adult learning…, op. cit.
5.2.
rozdział 5 | wybrane zachowania zdrowotne seniorów
54
wpływać pozytywnie na poprawę jakości życia, zwiększać aktywne uczestnictwo wżyciu
społecznym oraz zwiększać satysfakcję życiową. Badania przeprowadzone wśród seniorów
pokazują, że osoby podejmujące działania edukacyjne są wlepszej kondycji zdrowotnej oraz
mniej zagrożone wykluczeniem społecznym []. Osoby korzystające zLLL mogą dłużej
pozostać aktywne społecznie izawodowo oraz podtrzymać kontakty społeczne.
Oznaczeniu LLL świadczy fakt, że Ministerstwo Edukacji Narodowej w roku przyjęło
dokument: „Perspektywa uczenia się przez całe życie”, nad którym pracował Międzyresor-
towy Zespół ds. Uczenia się przez Całe Życie. Wzespole znaleźli się m.in. przedstawiciele
Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Nauki iSzkolnictwa Wyższego, Ministerstwa
Gospodarki, Ministerstwa Pracy iPolityki Społecznej, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego
oraz Spraw Zagranicznych. Ponadto oistotnej roli edukacji osób po . roku życia w„Założe-
niach Długofalowej Polityki Senioralnej wPolsce na lata –” pisze Ministerstwo Pracy
iPolityki Społecznej.
Oznaczeniu edukacji oraz otym, że osoby starsze chcą być aktywne ichcą się uczyć,
świadczy także stale wzrastająca wPolsce liczba uniwersytetów trzeciego wieku. Aktualnie
wcałym kraju jest ich ponad . Według danych statystycznych z roku, wPolsce jedynie
około proc. osób wwieku – lat brało udział wkształceniu lub szkoleniu, aprocent
osób wwieku lat iwięcej, aktywnie działających worganizacjach, wynosi zaledwie
,proc. [].
Dobre praktyki
Poniżej przedstawiono przykłady projektów zzakresu upowszechniania sportu dla różnych
grup społecznych iśrodowiskowych, ukierunkowane na wspieranie ipromowanie aktywności
fizycznej osób starszych isolidarności międzypokoleniowej, arealizowane przez organizacje
pozarządowe, dofinansowane przez Ministerstwo Sportu iTurystyki na drodze otwartych
konkursów ofert:
• Program Rekreacji Ruchowej Osób Starszych, PRROS – sześciomiesięczny, bezpiecz-
ny iskuteczny program realizowany przez Zarząd Główny Towarzystwa Krzewienia
Kultury Fizycznej wponad ośrodkach terapii ruchowej dla osób trzeciego wieku;
• PRO Kobieta +; PRO Men +; Program Aktywnego Seniora – Ja, czyli PASJA (pro-
jekty ogólnopolskie) – trzymiesięczne cykliczne programy; Seniorada – cykliczna impre-
za rekreacyjna organizowana wczterech miastach Polski przez ESPAR + (Europejskie
Stowarzyszenie Aktywności Ruchowej +);
• „Family Cup” Amatorskie Rodzinne Mistrzostwa Polski – zawody rozgrywane wróż-
nych dyscyplinach sportowych, organizowane wcyklu wojewódzkich imprez eliminacyj-
nych iogólnopolskich finałów przez Stowarzyszenie „Family Cup”;
• Europejski Tydzień Sportu dla Wszystkich – Sportowy Turniej Miast i Gmin – cykl
imprez organizowanych wterminie od Dnia Matki do Dnia Dziecka przez Krajową Fede-
rację Sportu, angażujący około miast igmin wPolsce.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
www.zgtkkf.org.pl (dostęp: ..).
www.espar-.org (dostęp: ..).
www.familycup.com.pl (dostęp: ..).
www.federacja.com.pl (dostęp: ..).
5.3.
rozdział 5 | wybrane zachowania zdrowotne seniorów
55
Należy wymienić także programy finansowane przez urzędy miast czy gminy, takie jak np.:
• Senior Starszy Sprawniejszy – program Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy, realizo-
wany przez warszawskie ośrodki sportu irekreacji;
• Regionalny Program Aktywności Fizycznej Seniorów – program edukacyjno-aktywizu-
jący województwa kujawsko-pomorskiego, wktóry włączyło się gmin.
Błędy w żywieniu osób starszych
autor: Edyta Suliga
Osoby wpodeszłym wieku powtarzają wiele błędów żywieniowych osób młodszych. Wynika
to wdużym stopniu znieprawidłowych nawyków izwyczajów żywieniowych wyniesionych
zokresu dzieciństwa imłodości. Liczne choroby, wtym problemy zgryzieniem iżuciem, oraz
przyjmowanie leków, wymuszają modyfikację diety iograniczają swobodny wybór żywności
przez osoby starsze [].
Monotonna dieta seniorów
Badania wykazały zbyt niskie spożycie produktów mlecznych, zbożowych inasion roślin
strączkowych, warzyw iowoców oraz ryb, azbyt wysokie tłuszczów, mięsa ijego prze-
tworów oraz cukru isłodyczy [], , , . Jednym zpodstawowych błędów żywieniowych
udużej rzeszy ludzi starszych wPolsce – niezmiennie od początku lat . – jest nadmierne
wstosunku do zapotrzebowania, spożycie tłuszczów, głównie pochodzenia zwierzęcego,
oraz węglowodanów (cukrów prostych) kosztem błonnika pokarmowego. Częstym błędem
wżywieniu starszych ludzi jest również małe urozmaicenie racji pokarmowej imonotonia
odżywiania. Zwiększym urozmaiceniem spożycia żywności osób wwieku ≥ lat związana
była lepsza sytuacja socjoekonomiczna. Spośród osób starszych proc. spożywało co
najmniej trzy posiłki dziennie, ale nie więcej niż proc. spożywało zalecane pięć posiłków.
Stwierdzono również częste zaburzenie bilansu energetycznego, zarówno niewystarczają-
cego, jak inadmiernego spożycia energii, czego konsekwencją jest nierzadkie występowanie
zarówno nadmiarów, jak iniedoborów masy ciała. Według danych zreprezentatywnych
badań ogólnopolskich, prowadzonych wramach programu Household Food Consump-
tion and Anthropometric Survey, odsetek energii pochodzącej ztłuszczu wcałodziennym
pożywieniu osób powyżej . roku życia wynosił średnio , proc. umężczyzn i, proc.
ukobiet, wobec zalecanych – proc. []. Niewystarczająca była natomiast podaż błonni-
ka pokarmowego, którego średnia zawartość wynosiła , g/dzień wcałodziennych racjach
pokarmowych kobiet i, g/dzień wracjach pokarmowych mężczyzn. Tylko , proc. kobiet
i, proc. mężczyzn realizowało zalecane spożycie tego składnika pokarmowego (– g/
dzień). Niedostateczne spożycie produktów mlecznych wśród Polaków wróżnym wieku
www.sportowa.warszawa.pl/programy/senior-starszy-sprawniejszy.
www.zdrowysenior.pl.
K. Kozłowska iin., Consumption of food products by the elderly living in different environments of the Warsaw region,
“Polish Journal of Environmental Studies” , nr , s. –.
E. Wierzbicka, W. Roszkowski, Stosowanie specjalnych diet oraz zwyczaje żywieniowe wybranej grupy osób starszych,
„Żywienie Człowieka iMetabolizm” , nr (supl. , cz. II), s. –.
L. Wądołowska iin., Food patterns among polish older people, “Polish Journal of Environmental Studies” ,
nr (B), s. –.
A. Kołłajtis-Dołowy iin., The nutritional habits among centenarians living in Warsaw, „Rocznik PZH” , nr ,
s. –.
E. Wierzbicka iin., Sposób żywienia oraz stan odżywienia ludzi starszych wPolsce wświetle danych zpiśmiennictwa
zlat 1980–1996, „Rocznik PZH” , nr , s. –.
E. Niedźwiedzka, L. Wądołowska, Analiza urozmaicenia spożycia żywności wkontekście statusu socjoekonomicznego
polskich osób starszych, „Problemy Higieny iEpidemiologii ”, nr , s. –.
D. Różańska, J. Wyka, J. Biernat, Sposób żywienia ludzi starszych mieszkających wmałym mieście – Twardogórze,
„Problemy Higieny iEpidemiologii” , nr , s. –.
5.4.
rozdział 5 | wybrane zachowania zdrowotne seniorów
56
potwierdzono wprzeglądzie piśmiennictwa zlat –. Jednak najniższe było ono
wgrupie osób powyżej , roku życia. Ponad proc. nie spożywało wystarczającej ilości
wody znapojów, zup iżywności stałej.
Skutki złej diety seniorów
Najbardziej rozpowszechnione błędy wżywieniu osób starszych to nadmierne spożycie tłusz-
czu, cholesterolu, sodu ifosforu oraz niedobory wapnia, żelaza, magnezu, cynku, miedzi,
niektórych witamin zgrupy B iwitaminy C orazD, , , . Konsekwencją błędów wodżywia-
niu osób starszych było złe zbilansowanie ich racji pokarmowych iniska wartość odżywcza.
Nadmierna masa ciała występowała u, proc. badanych wwieku iwięcej lat
(u,proc. kobiet i, proc. mężczyzn) []. Zbadania CBOS wynika, że wwieku ≥ lat
nadwagę iotyłość miało proc. kobiet imężczyzn (). Badania warszawskich stulatków
wykazały, że wraz zwiekiem zmniejszało się występowanie nadwagi iotyłości, azwiększało
występowanie niedoborów masy ciała, . Wreprezentatywnej grupie mieszkańców
Polski wwieku powyżej lat, przebadanej wramach Wieloośrodkowego Badania Stanu
Zdrowia Ludności WOBASZ SENIOR, niedostateczny stopień odżywienia zaobserwowano
u proc. mężczyzn i proc. kobiet.
Popełniane błędy wżywieniu sprzyjają rozwojowi zarówno pierwotnych chorób żywienio-
wych, jak ichorób żywieniowo-zależnych owieloczynnikowej etiologii. Uosób po .roku
życia obserwuje się zwiększoną częstość występowania zaburzeń stanu odżywienia, atakże
wzrost ryzyka zachorowalności na cukrzycę typu ., nadciśnienie tętnicze, chorobę niedo-
krwienną serca, udar mózgu, niektóre nowotwory oraz choroby degeneracyjne mózgu.
Wskutek niewystarczającego spożycia płynów uosób starszych dochodzi do odwodnienia,
zaburzeń wodno-elektrolitowych oraz pogorszenia pracy nerek iukładu krążenia. Małe spo-
życie wapnia wsytuacji jego zmniejszonego wchłaniania zwiększa ryzyko osteoporozy
ijej powikłań (złamania kończyn, kręgosłupa) []. Wszystkie wymienione choroby powodu-
ją wzrost wielkość wydatków na leczenie oraz rehabilitację, obniżając poziom ekonomiczny
życia ijego jakość.
B. Wajszczyk, J. Charzewska, Zawartość wapnia wdietach Polaków – przegląd piśmiennictwa, „Żywienie Człowieka
iMetabolizm” , nr , s. –.
J. Kałuża, M. Jeruszka-Bielak, The relationship between iron nutritional status and mortality among older people from
the Warsaw region, “Polish Journal of Environmental Studies” , nr (A), s. –.
J. Wyka iin., Assessment of dietary intake and nutritional status (MNA) in Polish free-living elderly people from rural
environments, “Archives of Gerontology and Geriatrics” , nr , s. –.
D. Różańska, J. Wyka, J. Biernat, Sposób żywienia…, op. cit.
B. Wajszczyk, J. Charzewska, Zawartość wapnia…, op. cit.
A. Kołłajtis-Dołowy iin., The nutritiona…, op. cit.
B. Pietruszka iin., Sposób żywienia istan odżywienia [w:] Skazani na długowieczność. Wposzukiwaniu czynników
pomyślnego starzenia, red. M. Mossakowska, Poznań , s. –.
A. Waśkiewicz, E. Sygnowska, G. Broda, Ocena stanu zdrowia iodżywienia osób wwieku powyżej 75 lat wpopulacji
polskiej. Badanie WOBASZ SENIOR, „Bromatologia iChemia Toksykologiczna” , nr , s. –.
rozdział 6 | warunki realizacji edukacji fizycznej i zdrowotnej w polskiej szkole
57
rozdział 6
Warunki realizacji
edukacji fizycznej
i zdrowotnej
w polskiej szkole
rozdział 6 | warunki realizacji edukacji fizycznej i zdrowotnej w polskiej szkole
58
Warunki realizacji
edukacji fizycznej
i zdrowotnej
w polskiej szkole
autor: Renata Czarniecka
Negatywne zachowania zdrowotne, które obserwuje się już nie tylko wśród dorosłej części
społeczeństwa, ale nawet udzieci imłodzieży, powodują, że coraz większe są oczekiwania
społeczne wobec szkoły jako instytucji profesjonalnie przygotowanej do realizacji procesu
wychowania fizycznego ikształtowania zachowań zdrowotnych. Czy jednak szkoła jest wsta-
nie sprostać tym oczekiwaniom?
Zgodnie zteoretycznymi przesłankami, wychowanie fizyczne ma przygotować dzieci
imłodzież do dbałości oswoje zdrowie isprawności po ustaniu obowiązku szkolnego. Od-
roczonym efektem procesu wychowania fizycznego, realizowanego wszkołach na wszystkich
etapach edukacji, powinny być prozdrowotne zachowania dorosłych Polaków. Jeśli miarą
efektów szkolnego wychowania fizycznego jest liczba dorosłych podejmujących systematycz-
ną aktywność fizyczną, to są one znikome. Jak już wspomniano, według badań Eurobaro-
metru zaledwie proc. dorosłych Polaków uprawia sport regularnie, około proc. zpewną
regularnością (raz iwięcej wtygodniu), aaż proc. rzadko lub nigdy.
Niski prestiż wychowania fizycznego
Obok zmian związanych zrozwojem cywilizacji ipostępującym siedzącym trybem życia, niska
efektywność wychowania fizycznego wynika zczynników ukształtowanych jeszcze wpo-
przednim ustroju. Wświadomości społeczeństwa, wielu dyrektorów szkół, anawet samych
nauczycieli wychowania fizycznego, wciąż jeszcze funkcjonuje obraz wychowania fizyczne-
go nastawionego na realizację doraźnych celów wpostaci wysokich umiejętności uczniów
isprawności fizycznej. Ponadto, wciąż obserwuje się lekceważący stosunek społeczeństwa
do aktywności fizycznej. Na poziomie szkoły przejawia się to wniskiej randze wychowania
fizycznego, traktowanego jako przedmiot niższej kategorii. Świadczą otym nie tylko potocz-
ne opinie, ale także ostatnie wyniki inspekcji Najwyższej Izby Kontroli. Niska świadomość
społeczna iniska ranga wychowania fizycznego jako przedmiotu wszkole znacznie ograni-
czają oddolne akcje, mające na celu wymuszenie na dyrektorach szkół zmian, które mogłyby
doprowadzić do zadbania oharmonijny rozwój dzieci.
Szczególnie dramatyczna od wielu lat jest sytuacja wychowania fizycznego wklasach I–III
szkoły podstawowej. Nie bez powodu ten etap edukacji uważa się za najsłabsze ogniwo
wychowania fizycznego wszkole. Niewiele pociesza fakt, że jest to problem prawie całej
Europy.
Sport and physical activity, Report. March. Eurobarometr ,
http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs__en.pdf (dostęp: ..).
Wychowanie fizyczne isport wszkołach publicznych iniepublicznych, Informacja owynikach kontroli Najwyższej Izby
Kontroli , https://www.nik.gov.pl/plik/id,,vp,.pdf (dostęp: ..).
S. Sulisz, Przygotowanie nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej do realizacji procesu wychowania fizycznego, „Roczniki
Naukowe AWF” , t. XXXVII, s. –.
J. Pośpiech, Wychowanie fizyczne isport szkolny wkrajach europejskich – wybrane problemy, „Studia iMonografie”
, z. .
6.1.
6.
rozdział 6 | warunki realizacji edukacji fizycznej i zdrowotnej w polskiej szkole
59
Najczęściej występujące problemy wedukacji wczesnoszkolnej to brak odpowiednich wa-
runków materialno-dydaktycznych, marginalizowanie zajęć ruchowych, np. przez skracanie
czasu ich trwania, czy też zastępowanie zajęć wychowania fizycznego innymi przedmiotami
oraz słabe przygotowanie nauczycieli do prowadzenia lekcji wychowania fizycznego [].
Organizowanie lekcji na korytarzu (tzw. korytarzowe wychowanie fizyczne) „od początku
nauki szkolnej utrwala wuczniu przekonanie, że jest to przedmiot drugorzędny, mało ważny,
skoro może odbywać się na korytarzu albo nie odbywać się wcale”. Sami nauczyciele
edukacji wczesnoszkolnej określają swoje przygotowanie do realizacji procesu wychowania
fizycznego wklasach I–III szkoły podstawowej jako najsłabszą stronę ich przygotowania
pedagogicznego, , .
WF w edukacji wczesnoszkolnej – najsłabsze ogniwo
Do najsłabszych elementów kształcenia iprzygotowania do prowadzenia zajęć ruchowych
wklasach I–III należą: zła realizacja przedmiotu metodyka wychowania fizycznego oraz
brak praktyki pedagogicznej zzakresu wychowania fizycznego wczasie studiów. Według
, proc. nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, wtrakcie studiów nigdy nie mieli oni okazji
prowadzić lekcji wychowania fizycznego. Podobnie prawie co drugi student ostatniego roku
edukacji wczesnoszkolnej nigdy nie prowadził lekcji wychowania fizycznego, aco czwarty
twierdzi, że nie potrafiłby zrealizować takiej lekcji samodzielnie.
Trzeba pamiętać, że wychowanie fizyczne jest tylko jedną zmetodyk siedmiu kierunków
edukacji, do których ma być przygotowany przyszły nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej.
Wrozporządzeniu Ministerstwa Nauki iSzkolnictwa Wyższego z stycznia roku wspra-
wie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela, wśród
efektów kształcenia odnoszących się do metodyki wychowania fizycznego iedukacji zdrowot-
nej wymienia się treści dotyczące: rozwijania umiejętności ruchowych isprawności fizycznej
dziecka, organizację zabaw igier ruchowych oraz ćwiczenia korekcyjno-kompensacyjne. Roz-
porządzenie to nie określa jednak parametrów godzinowych dla wymaganych zajęć metodyki
wychowania fizycznego iedukacji zdrowotnej. Wątpliwości budzi także umieszczenie ćwiczeń
korekcyjno-kompensacyjnych wspisie treści kształcenia, ponieważ nauczyciele edukacji
wczesnoszkolnej nie otrzymują dostatecznego przygotowania teoretycznego, żeby nabywać
kompetencje wtym zakresie. Nie wszystkie uczelnie publiczne, które kształcą nauczycieli edu-
kacji wczesnoszkolnej, gwarantują wplanie studiów stacjonarnych naukę metodyki wycho-
wania fizycznego. Plany studiów niestacjonarnych oraz plany na uczelniach niepublicznych
charakteryzują się znacząco niższymi standardami. Część uczelni prowadzi zajęcia wyłącznie
wformie wykładowej.
Skoro przygotowanie przyszłych nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej pozostawia tak wiele
do życzenia, wciąż aktualne pozostaje pytanie, kto powinien prowadzić lekcje wychowania
fizycznego wpierwszym etapie edukacji? Przygotowywane kolejne rozwiązania na poziomie
ministerialnym nie rozstrzygają tego wsposób jednoznaczny.
Wkomentarzach do podstawy programowej zapisano, że „wklasach I–III szkoły podsta-
wowej edukację dzieci powierza się jednemu nauczycielowi. Prowadzenie zajęć z(…)
wychowania fizycznego (…) można powierzyć nauczycielom posiadającym odpowiednie
J. Kopczyńska-Sikorska, B. Sekita, Wychowanie fizyczne dzieci wwieku przedszkolnym ipoczątków nauki szkolnej [w:]
II Kongres Naukowy Kultury Fizycznej, Warszawa , s. –.
Ibidem.
S. Sulisz, Przygotowanie nauczycieli…, op. cit.
Skrzydlewski D., Przygotowanie nauczycieli istudentów nauczania początkowego do kierowania procesem wychowa-
nia fizycznego dzieci zklas I-III szkoły podstawowej, Praca doktorska [maszynopis], Warszawa .
Dane zgromadzone przez Departament Strategii iWspółpracy Międzynarodowej MSiT (kwiecień ).
6.2.
rozdział 6 | warunki realizacji edukacji fizycznej i zdrowotnej w polskiej szkole
60
kwalifikacje”. Decyzję wtej sprawie pozostawiono dyrektorowi szkoły. Wpraktyce szkolnej
dyrektorzy rzadko decydują się na oddanie godzin nauczycielom wychowania fizycznego
zprzyczyn organizacyjnych – nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej pozbawieni byliby pełne-
go etatu.
Edukacja zdrowotna w szkołach
Sytuację może dodatkowo pogorszyć rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej
zgrudnia roku. W§ pkt. . tego rozporządzenia podaje się, że minimalny wymiar
godzin obowiązkowych zajęć edukacji wczesnoszkolnej (wtym wychowania fizycznego)
wynosi , apodziału godzin na poszczególne zajęcia dokonuje nauczyciel prowadzący te
zajęcia. Co więcej, nie jest określone, ile godzin tygodniowo iile czasu mają te zajęcia trwać.
Liczba godzin wychowania fizycznego wpierwszym etapie edukacji została podana tylko
wprzypadku, gdy będzie ono prowadzone przez specjalistę iwynosi minimum godzin.
Wyniki badań przed ipo wprowadzeniu reformy pokazują skalę problemu, jakim jest margi-
nalizowanie zajęć ruchowych wedukacji wczesnoszkolnej. W roku nauczycielki edukacji
wczesnoszkolnej ze szkół przeznaczały na zajęcia ruchowe , proc. godzin spośród
ogólnej liczby, jaka miała być realizowana. Badania z roku, czyli po wprowadzeniu
pierwszej reformy, wykazały, że odsetek ten jest jeszcze niższy – , proc.. Aktualne regulacje
prawne, pozostawiające nauczycielom edukacji wczesnoszkolnej swobodę wkwestii określe-
nia liczby godzin wychowania fizycznego, mogą przynieść fatalne skutki dla realizacji procesu
wychowania fizycznego. Sprawa jest tym poważniejsza, że dyrektorzy szkół nie badają efek-
tów realizacji podstawy programowej zwychowania fizycznego wpierwszym etapie edukacji.
Wskazują na to m.in. wyniki raportu NIK z roku, według których dyrektorzy wżadnej
zbadanych szkół podstawowych, wramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego, nie
ustalili efektów wdrażania podstawy programowej wychowania fizycznego na zakończenie
cyklu kształcenia wklasach I–III szkoły.
Trudności we wprowadzeniu innowacji
Ministerstwo Edukacji przygotowało dla kolejnych etapów edukacji pakiet rozwiązań, który
znacznie zwiększa możliwości dotychczasowych oddziaływań szkoły. Celem reformy było
doprowadzenie do poprawy efektów wychowania fizycznego, szczególnie tych odroczonych.
Najważniejszym zzaproponowanych rozwiązań jest podstawa programowa wychowania
fizycznego z grudnia roku wraz zopracowanymi do niej komentarzami, wktórych
autorzy wdokładny iprzyjazny sposób sformułowali zalecane sposoby realizacji wychowania
fizycznego na poszczególnych etapach edukacji.
Wpodstawie programowej szczególne miejsce znalazła edukacja zdrowotna, która
wgimnazjum iszkole ponadgimnazjalnej została wyodrębniona jako oddzielny blok treści.
Na edukację zdrowotną zaleca się poświęcenie minimum godzin wIII iIV etapie, najlepiej
skumulowanych wjednym semestrze, aby nie rozpraszać treści programowych. Sformułowa-
no też zalecenia dotyczące metod realizacji edukacji zdrowotnej (wsali lekcyjnej, jako zajęcia
warsztatowe bazujące na metodach aktywizujących uczniów). Jak wynika zraportu NIK,
Podstawa programowa zkomentarzami, t. , Wychowanie fizyczne iedukacja dla bezpieczeństwa wszkole podsta-
wowej, gimnazjum iliceum, Warszawa http://men.gov.pl/wp-content/uploads///men_tom_.pdf (dostęp:
..).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z grudnia roku zmieniające rozporządzenie wsprawie ramowych
planów nauczania wszkołach publicznych.
J. Chmura, Kultura fizyczna najmłodszych, „Życie Szkoły” , nr , s. –.
A. Gajdzica, Sytuacja dawnych przedmiotów nauczania po wprowadzeniu reformy wklasach I–III, „Rocznik Pedago-
giczny” , nr , s. –.
Wychowanie fizyczne isport…, op. cit., s. .
Podstawa programowa…, op. cit.
Wychowanie fizyczne isport, op. cit., s. .
6.3.
rozdział 6 | warunki realizacji edukacji fizycznej i zdrowotnej w polskiej szkole
61
wwiększości skontrolowanych gimnazjów ( proc.) nie przestrzegano ani zalecanego spo-
sobu realizacji, ani wymiaru godzin. Dyrektorzy wyjaśniali ten stan rzeczy nieobligatoryjnością
zaleceń zawartych wkomentarzach do podstawy programowej. Zakres treści podstawy
programowej zzakresu edukacji zdrowotnej izalecane sposoby realizacji wymagają wyposa-
żenia nauczycieli wnową wiedzę iumiejętności odnośnie do metod pracy, by prowadzone
przez nich zajęcia były nie tylko poprawne merytorycznie, ale także atrakcyjne dla uczniów.
Wychowanie fizyczne to nie sport
Kolejnym, nowatorskim wzałożeniach rozwiązaniem proponowanym przez MEN było dosto-
sowanie modelu organizacyjnego wychowania fizycznego do potrzeb imożliwości uczniów,
warunków bazowych oraz tradycji szkoły. Wsparciem wopracowaniu takiego modelu były
dwa rozporządzenia MEN: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zdnia sierpnia
roku wsprawie dopuszczalnych form realizacji dwóch godzin obowiązkowych zajęć
wychowania fizycznego iRozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zdnia sierpnia
roku wsprawie dopuszczalnych form realizacji dwóch godzin obowiązkowych zajęć wycho-
wania fizycznego. Zpunktu widzenia potrzeb uczniów ioczekiwań rodziców, koncepcja zajęć
do wyboru irealizacja wychowania fizycznego wodejściu od systemu klasowo-lekcyjnego jest
bardzo słuszna. Niestety, wproponowanym kształcie iwobecnych realiach prawno-organi-
zacyjnych funkcjonowania szkoły dla wielu placówek niemożliwa do zrealizowania. Wynika
to przede wszystkim zniekompetencji organizacyjnej szkół oraz faktu, że dotychczasowe
unormowania prawne, organizujące pracę całej szkoły, dostosowane są do tradycyjnego
systemu realizacji zajęć: sposób zatrudniania isystem pracy nauczycieli, przydział godzin
pracy, układanie planu lekcji oraz szczegółowe przepisy normujące bezpośrednio pracę na-
uczyciela wychowania fizycznego. Zraportu NIK wynika, że rozwiązania dotyczące zmian
organizacyjnych iprogramowych wwychowaniu fizycznym, szczytne zpunktu widzenia
teorii, nie funkcjonują wpraktyce szkolnej. Wskontrolowanych szkołach zajęcia zwychowa-
nia fizycznego odbywały się przede wszystkim wsystemie klasowo-lekcyjnym, zukierunko-
waniem na dyscypliny sportowe (według etapów edukacji). Szkoły, zwłaszcza podstawowe
iponadgimnazjalne, wniewielkim stopniu korzystały zmożliwości uatrakcyjnienia zajęć
wychowania fizycznego poprzez stworzenie oferty uwzględniającej umiejętności ipotrzeby
uczniów. Tymczasem niska atrakcyjność wychowania fizycznego jest jednym zpowodów uni-
kania tych zajęć przez uczniów. Odsetek uczniów korzystających zdługoterminowych, często
nieuzasadnionych, zwolnień lekarskich zwiększa się na kolejnych etapach edukacji, wynosząc
proc. wklasach IV–VI szkół podstawowych, proc. wgimnazjach i proc. wszkołach
ponadgimnazjalnych.
Poważnym problemem wrealizacji prozdrowotnego wychowania fizycznego wszkole
jest utożsamianie go ze sportem. Istniejący system rywalizacji sportowej szkół wymusza na
nauczycielach planowanie pracy pod kątem kalendarza rozgrywek. Wtej sytuacji szkolenie
umiejętności technicznych uczniów wformach aktywności fizycznej obejmujących rozgrywki
sportowe staje się wpracy nauczyciela priorytetem. Taki system pracy wynika także zoce-
ny efektów jego pracy, które postrzegane są przez pryzmat osiągnięć sportowych uczniów
iszkoły.
H. Papiernik, Transformacja wychowania fizycznego – szansa czy konieczność?, http://www.lider.szs.pl/teksty/papier-
nik.doc (dostęp: ..).
Wychowanie fizyczne isport…, op. cit., s. .
Ibidem, s. .
S. Sulisz, Kryteria oceny szkoły wzakresie edukacji fizycznej, „Kultura Fizyczna” , nr –, s. –.
6.4.
rozdział 6 | warunki realizacji edukacji fizycznej i zdrowotnej w polskiej szkole
62
Priorytet – doskonalenie zawodowe nauczycieli
Najważniejszą rolę wprocesie wychowania fizycznego uczniów odgrywają nauczyciele.
To od ich dobrego przygotowania zależą efekty edukacyjne, także te dotyczące zachowań
zdrowotnych. Kształcenie wysoko wykwalifikowanych ikompetentnych kadr jest istotnym
zadaniem uczelni pedagogicznych. Trzeba jednak zdać sobie sprawę ztego, że żadne studia
nie są wstanie dostarczyć kwalifikacji ikompetencji, które zagwarantują pełne, stałe ina całe
życie powodzenie wpracy zawodowej []. Studia powinny być traktowane jedynie jako
wstęp do dalszego permanentnego podnoszenia swoich kwalifikacji izdobywania nowych
kompetencji zawodowych.
Ogromne znaczenie wrozwoju zawodowym nauczycieli przypisuje się doradztwu zawo-
dowemu, które – jak wynika zraportu NIK z roku – jest niewydolne. Liczba publicznych
placówek doskonalenia nauczycieli wPolsce jest niewystarczająca. Niewspółmierna jest też
do potrzeb liczba nauczycieli-doradców metodycznych. We wrześniu roku na jednego
doradcę przypadało przeciętnie nauczycieli.
Dyrektorzy nie zapewniają nauczycielom kształcenia zintegrowanego inauczycielom
wychowania fizycznego udziału wzewnętrznych formach doskonalenia, związanych zwdra-
żaniem nowej podstawy programowej przedmiotu. Według raportu NIK z roku wlatach
szkolnych /–/ wżadnej formie kształcenia idoskonalenia zawodowego
zzakresu wychowania fizycznego nie uczestniczyło ( proc.) spośród nauczycieli
kształcenia zintegrowanego oraz ( proc.) spośród nauczycieli wychowania fizycz-
nego. Dyrektorzy podkreślali także brak odpowiedniej oferty szkoleń oraz brak środków
finansowych na doskonalenie zawodowe nauczycieli.
Poważnym problemem jest niski poziom zainteresowania nauczycieli rozwojem zawodo-
wym, zwłaszcza tych znajwyższym stopniem awansu zawodowego (astanowią oni ponad
proc.). Według raportu NIK z roku, wtej grupie osób prawie proc. nie uczestni-
czyło na przestrzeni kolejnych lat szkolnych wzewnętrznych formach kształcenia idoskona-
lenia zawodowego.
Wesprzeć i usprawnić zmiany
Najpoważniejszym inajtrudniejszym elementem proponowanej przez MEN modernizacji
wychowania fizycznego jest skuteczność wdrażania nowego, prozdrowotnego kierunku
kształcenia do praktyki szkolnej. Mogą to zmienić nowe rozwiązania systemowe, które
wzmocnią lub wręcz wymuszą inne, szersze myślenie owychowaniu fizycznym. Bez podjęcia
zdecydowanych działań systemowych dotychczasowe wysiłki idokonania reformatorskie
okażą się niedostatecznie efektywne.
Pierwszym ipodstawowym elementem, bez którego trudno wprowadzać zmiany wwycho-
waniu fizycznym, to rzetelne wsparcie metodyczne udzielane nauczycielom. Zrozumienie
istoty izakresu zmian wnowej podstawie programowej wymaga życzliwej pomocy ze strony
gruntownie przygotowanych do tego specjalistów wychowania fizycznego.
Kolejnym rozwiązaniem systemowym powinno być wprowadzenie wewnętrznej ize-
wnętrznej oceny efektów kształcenia zwychowania fizycznego. Uwzględnienie wocenie
jakości pracy szkoły również oceny efektów szkolnego wychowania fizycznego pozwoliłoby
odczuć wszystkim, szczególnie nauczycielowi, że za nie odpowiada iże są one ważne. Na
Ibidem.
Wychowanie fizyczne isport wszkołach publicznych. Informacja owynikach kontroli, Najwyższa Izba Kontroli, ,
http://www.nik.gov.pl/plik/id,,vp,.pdf (dostęp: ..), s. .
Organizacja ifinansowanie kształcenia idoskonalenia zawodowego nauczycieli, Raport Najwyższej Izby Kontroli ,
https://www.nik.gov.pl/plik/id,,vp,.pdf (dostęp: ..).
6.5.
6.6.
rozdział 6 | warunki realizacji edukacji fizycznej i zdrowotnej w polskiej szkole
63
poziomie szkoły podstawowej oceną należałoby objąć umiejętności ruchowe określone pod-
stawą programową, zarówno wpierwszym, jak iwdrugim etapie edukacji. Pomiar dydaktycz-
ny odbywać się powinien corocznie na zakończenie obu etapów kształcenia. Wprzypadku
gimnazjum należałoby ściśle określić liczbę godzin izasady realizacji edukacji zdrowotnej,
aponadto włączyć treści edukacji zdrowotnej ipromocji zdrowia do egzaminu kończącego
ten etap kształcenia. Byłby to ogromny bodziec systemowy, motywujący nauczycieli do do-
skonalenia zawodowego, awefekcie do coraz lepszej pracy.
Ostatnie rozwiązanie systemowe wiąże się zjasnymi regulacjami dotyczącymi wychowania
fizycznego wpierwszym etapie edukacji. Ponieważ od kilkudziesięciu lat nic wtym zakresie
się nie poprawia, najwyższy czas na zmiany. Wsytuacji gdy ucoraz większej liczby dzieci
występują wady postawy ciała, nadwaga lub otyłość inie podejmują one dodatkowej aktyw-
ności fizycznej poza szkołą nawet wminimalnym, zalecanym wymiarze godzin, wychowanie
fizyczne na tym etapie trzeba objąć szczególną troską. Zajęcia te powinny być prowadzone
na najwyższym poziomie, przez przygotowanych do tego specjalistów, wściśle określonym
wymiarze godzin oraz wwarunkach sprzyjających kształtowaniu pozytywnych zachowań
ipostaw wobec aktywności fizycznej.
Proponowane rozwiązania systemowe, wprowadzone do procesu zmian, wzmocniłyby
zapoczątkowany przez nową podstawę programową proces trwałej naprawy wychowania
fizycznego. Mogłyby się przyczynić do zmiany postrzegania tego przedmiotu wocenie ze-
wnętrznej ipodnieść jego rangę. Dodatkowo nadałyby sens samodoskonaleniu się nauczy-
cieli wychowania fizycznego.
Dobre praktyki
Mimo zaprezentowanych ograniczeń iniedoskonałości systemowych, istnieje wiele przykła-
dów dobrych praktyk, zmierzających do poprawy sytuacji szkolnego wychowania fizycznego.
Realizowane są one głównie wramach projektów ozasięgu ogólnopolskim:
• Szkoła Promująca Zdrowie – program realizowany od roku, rozwijany wPolsce
wramach Europejskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie. Wśród jego licznych zadań
wymienia się m.in.: upowszechnianie wiedzy idoświadczeń zzakresu promocji zdrowia
iprofilaktyki problemów dzieci imłodzieży, wynikających ze współpracy międzynarodo-
wej oraz propagowanie podejmowanych działań wmediach. Wramach upowszechnia-
nia programu stworzono strukturę wspierającą rozwój sieci szkół promujących zdrowie,
utworzono Zespół ds. Promocji Zdrowia, powołano krajowego koordynatora ds.
promocji zdrowia wszkole oraz koordynatorów wojewódzkich.
• WF z Klasą – autorzy programu stawiają na atrakcyjność lekcji wychowania fizycz-
nego. Program wspiera nauczycieli iprzyczynia się do wypracowania pomysłów
na nowoczesne iciekawe lekcje. Nauczyciele mają możliwość dzielenia się swoimi
doświadczeniami ipomysłami na stronie internetowej iblogu. Ponadto, systematycz-
nie przygotowywane są poradniki dla nauczycieli, będące odpowiedzią na najczęściej
pojawiające się problemy na lekcjach wychowania fizycznego. Jeden ztakich porad-
ników dotyczy organizacji zajęć do wyboru wszkole ponadgimnazjalnej, zgodnie
zzaleceniami podstawy programowej. Odbyły się już dwie edycje programu, trwa
nabór do trzeciej. Program realizowany jest przez Centrum Edukacji Obywatelskiej,
przy wsparciu „Gazety Wyborczej” iportalu Sport.pl. Działania finansuje Ministerstwo
Sportu iTurystyki. Honorowy patronat nad programem objęli minister sportu iturysty-
ki oraz minister edukacji narodowej.
https://www.ore.edu.pl/component/content/article?id= (dostęp: ..).
http://www.ceo.org.pl/pl/wf/news/wf-z-klasa-o-programie (dostęp: ..).
6.7.
rozdział 6 | warunki realizacji edukacji fizycznej i zdrowotnej w polskiej szkole
64
• Zachowaj Równowagę – celem programu jest edukacja iwdrażanie wśród dzieci
imłodzieży zasad prawidłowego żywienia iaktywności fizycznej. Program realizowany
był przez lata na terenie całej Polski wwybranych stu placówkach. Wzakresie doty-
czącym aktywności fizycznej, szkoły miały zrealizować kilka zadań nawiązujących do
założeń podstawy programowej wychowania fizycznego. Program realizowany jest przy
wsparciu Swiss Contribution iwspółfinansowany przez Ministerstwo Zdrowia.
• Trzymaj Formę! – celem programu jest edukacja dotycząca kształtowania prozdrowot-
nych nawyków wśród młodzieży szkolnej poprzez promocję zasad aktywnego stylu
życia izbilansowanej diety. Wramach programu opracowano również wytyczne dla
dyrektorów szkół wzakresie higieny ibezpieczeństwa żywności wsklepikach szkolnych.
Zrealizowano już osiem edycji tego programu. Organizatorami ipomysłodawcami są
Główny Inspektorat Sanitarny oraz Stowarzyszenie Polska Federacja Producentów
Żywności Związek Pracodawców.
• Lider Animator – program społeczny skierowany do jednostek samorządu terytorial-
nego iinstytucji oświatowych, ale przede wszystkim do lokalnych animatorów organi-
zujących różnego rodzaju zajęcia rekreacyjne, programy szkolne iimprezy sportowe
oparte na aktywności fizycznej. Program nagradza grantami finansowymi najciekawsze
projekty, które mają na celu zachęcać lokalne społeczności do aktywnego życia. Oferuje
także wsparcie merytoryczne – udział wAkademii Lidera, będącej okazją do wymiany
doświadczeń ipogłębienia wiedzy dzięki szkoleniom, wzbogacającym wiedzę animato-
rów oraz wyposażającym ich wnarzędzia ułatwiające realizację podejmowanych przez
nich na co dzień działań. Akademia jest także ostatnim etapem weryfikacji projektów
– finaliści programu prezentują osobiście przed komisją konkursową swoje pomysły.
Program organizowany jest przez Sport Support – Fundację Aktywności Fizycznej
iZdrowia.
http://www.zachowajrownowage.pl/p/o-projekcie (dostęp: ..).
http://www.wsse.webserwer.pl/PageContent.aspx?SubMenuID= (dostęp: ..).
http://sportsupport.edu.pl/#lider-animator (dostęp: ..).
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
65
rozdział 7
Uwarunkowanie
społeczno-
-ekonomiczne
sportu powszechnego
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
66
Uwarunkowanie
społeczno-ekonomiczne
sportu powszechnego
autorzy: Janusz Dobosz, Aleksandra Gołdys, Ewa Niedzielska, Igor Perechuda, Renata Włoch
Kultywowanie zdrowego stylu życia powinno przejawiać się wuczestnictwie jak największej
liczby Polaków wodpowiednich dla nich formach aktywności fizycznej. Ujego źródeł leży
ukształtowanie wprocesie edukacji fizycznej postaw prosomatycznych – trwałych dyspozycji
do konsekwentnego podejmowania przez całe życie korzystnych dla ciała zachowań. Postawy
te, będące efektem fizycznego wychowania, wyposażone wnabywane wprocesie fizyczne-
go kształcenia wiedzę, umiejętności isprawności, stanowią zespół wewnątrzosobniczych
kompetencji, umożliwiających, aczęsto decydujących, opodejmowaniu udziału wsporcie
powszechnym. Postawy te rozstrzygają otym, czy człowiek mobilizuje się do aktywnej troski
owłasne ciało.
Nie mniej istotne znaczenie dla jakości ispołecznego zasięgu uczestnictwa ludzi wspor-
cie powszechnym mają uwarunkowania kontekstu, wktórym żyją ludzie. Ito zarówno te
związane zkadrami wspierającymi osoby angażujące się wsport powszechny (animatorzy,
instruktorzy, trenerzy, menadżerowie iinni działający wdziedzinie sportu powszechnego), jak
iuwarunkowania infrastrukturalne, ekonomiczne czy kulturowe (obiekty, urządzenia, wyposa-
żenie, źródła finansowania, strategie publiczne, idee, programy, procedury).
System sportu: instytucje i organizacje
autorzy: Aleksandra Gołdys, Renata Włoch
Zachowania, decyzje imotywacje ludzi są zależne od wielu czynników ichoć wydają się tak
mocno wewnętrzne, podlegają również wpływom zewnętrznym. Analizując sytuację aktyw-
ności fizycznej, nie możemy jedynie rozpatrywać, jakie są jej poziomy. Musimy również przyj-
rzeć się, jak wygląda otoczenie, wktórym ludzie żyją – czyli na jaką infrastrukturę człowiek
ma szansę natknąć się wswojej okolicy, jakie zajęcia są dostępne (ina czym polegają bariery
wdostępności do niej), jakie projekty iprogramy promujące aktywność są lokalnie realizowa-
ne ijak wygląda aktywność innych (duże znaczenie w nastawieniu do sportu ma też lokalna
kultura). Wtym rozdziale pokażemy podstawowe właściwości kontekstu aktywności fizycz-
nej Polaków. Ponieważ cała publikacja ma nam służyć przede wszystkim do projektowania
działań – warto przy lekturze tego rozdziału zastanawiać się, wjaki sposób możemy wpływać
na ten kontekst czy ekosystem (co podkreśla jeszcze, że jest to system, anie zbiór niepowią-
zanych obszarów).
Ekosystem sportu można zdefiniować jako złożony układ wiążący ludzi iotoczenie sporto-
we, na które składają się instytucje publicznych, zajmujące się planowaniem izarządzaniem
obszarem sportu, kluby iorganizacje sportowe, zarówno zsektora pozarządowego, jak iko-
mercyjnego oraz infrastruktura. Od początku obszar aktywności fizycznej należy rozpatrywać
jako podlegający wpływom zarówno sektora publicznego (instytucje samorządu lokalnego,
finansowane ze środków publicznych), pozarządowego (organizacje społeczne, które
7.1.
7.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
67
pozyskują pieniądze za środków publicznych iprywatnych), jak iprywatnego (biznes, osoby
prywatne). Różne elementy systemu sportu pozostają wwiększej lub mniejszej zależności od
poszczególnych sektorów. Itak np. sport olimpijski to domena Polskiego Komitetu Olimpij-
skiego, wsparcia rządu isponsorów, sport dzieci realizuje się poprzez szkoły (awięc samo-
rząd lokalny), natomiast sport dorosłych amatorów najczęściej odbywa się poza instytucjami
lub wramach działania firm komercyjnych.
Myśląc oaktywności fizycznej, możemy posłużyć się modelem biznesowym (Ryc. ), gdzie
po jednej stronie mamy popyt (zapotrzebowanie ludzi na bycie aktywnym), apo drugiej
stronie podaż (ofertę sportową różnych podmiotów, która może to zapotrzebowanie inspi-
rować, zaspokoić lub wspomagać). Projektując działania na rzecz rozwoju poziomu aktyw-
ności fizycznej, należy brać pod uwagę wzajemne wpływy między poziomem indywidualnym
apoziomem kontekstualnym.
Ryc. 21. Dwa aspekty usportowienia: indywidualny (jednostka) i instytucjonalny (kontekst)
Zpierwszych rozdziałów niniejszego opracowania wiemy, że:
• wciąż niewystarczająca liczba Polaków jest aktywna fizycznie wsposób, który ma zna-
czenie dla zdrowia (czyli regularnie, przynajmniej przez łącznie , godziny wtygodniu
– inie może być to , godziny jednego dnia); zwykle wbadaniach, bez względu na
metodologię, grupa aktywnych fizycznie osób mieści się wprzedziale – proc.;
• ok. ¼ Polaków jest aktywna sporadycznie, wweekendy lub wsezonach, ale nie na co
dzień; jedynie ok. proc. dorosłych Polaków jest aktywnych regularnie;
• najbardziej niepokojące wdanych oaktywności fizycznej są wyniki dziewcząt oraz osób
starszych imieszkańców wsi; wyzwaniem jest projektowanie polityk, które znoszą barie-
ry wdostępie do aktywności dla grup mniej aktywnych imniej zamożnych;
• badania aktywności bardzo różnią się metodologią itrzeba je uważnie analizować; prze-
de wszystkim wwiększości są to badania deklaracji, po drugie mało skrupulatnie podcho-
dzi się do precyzyjnego badania poziomów aktywności, tak by widzieć, czy charakteryzuje
się ona rzeczywiście formami iczęstotliwością mającymi znaczenie dla zdrowia;
• tylko ok. proc. (awinnych badaniach zaledwie proc.) Polaków deklaruje, że działa
ićwiczy wsportowej organizacji lub klubie – sport iaktywność fizyczna wnaszym społe-
czeństwie jest raczej indywidualistyczna iniezwiązana zuspołecznieniem pozarodzinnym.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
68
Sport – usługa publiczna
Sektor publiczny ma za zadanie zapewnić obywatelom ipaństwu dobra iusługi niezbędne
do właściwego funkcjonowania. Środki wykorzystywane do tego celu pochodzą zbudżetu
państwa, azadania, które można wich ramach podejmować, są zapisane wprawie. Wprzy-
padku naszego obszaru realizacja tych zadań należy do instytucji publicznych, np.miejskich
ośrodków sportu lub gminnych wydziałów sportu iturystyki. Samorząd może też ich wyko-
nanie częściowo zlecić lub wcałości powierzyć organizacji pozarządowej bądź prywatnemu
przedsiębiorstwu. Ważnym jest, by zdać sobie sprawę, że zapewnienie zdrowia iwarunków
do aktywności fizycznej jest zadaniem państwa. Dlatego też analizując sektor sportu oraz
projektując wnim zmiany, powinniśmy szczególnie patrzeć na sport iwarunki do jego
uprawiania jako na usługę publiczną. Usługę, która powinna wjednakowym stopniu być
dostępna dla wszystkich mieszkańców, dawać im możliwość nie tylko do aktywnego udziału,
ale również do wyrażania opinii, decydowania okierunkach inwestycji ikształcie realizowanej
lokalnie sportowej polityki (tak by najlepiej pasowała do potrzeb ludzi). Publiczne znaczy
wspólne, bliskie iważne dla wszystkich, anie ekskluzywne, odległe czy realizowane bez kon-
sultacji iweryfikacji efektów.
Ryc. 22. Główne wyzwania stojące przed zarządzającymi w obszarze sportu
Polski model systemu sportowego jest silnie zbiurokratyzowany – jego głównym celem
wydaje się przetrwanie systemu. Styl zarządzania jest ma charakter hierarchiczny inastawio-
ny jest na podporządkowanie. Działania są ukierunkowane na procedury, anie na efekty czy
potrzeby, jak ma to miejsce wprzypadku alternatywnych modeli: przedsiębiorczego istrate-
gicznego. Jego organizacja jest rozproszona pomiędzy różnymi typami „bytów”/instytucji
iich regionalnych oddziałów. Jest ich tak dużo iczęsto mają pokrywające się zakresy działań
iodpowiedzialności, że sprawne wprowadzenie zmian, apotem harmonijny proces ich im-
plementacji okazują się niezwykle trudne (Ryc. ).
Model strategiczny realizowany jest np. wNiemczech. Jego główną cechą jest bazowanie na zaangażowaniu społe-
czeństwa obywatelskiego iodpowiadanie na potrzeby społeczne. Sposób zarządzania opiera się na sieci oddolnych
organizacji. Brytyjski model przedsiębiorczy ma natomiast korzenie wpodejściu biznesowym, nastawieniu na zyski
(również społeczne). Wzarządzaniu spory nacisk kładzie się na współpracę między organizacjami iskupienie się na
wywoływaniu imierzeniu zmiany.
7.2.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
69
Sport powszechny – środki publiczne
WPolsce znakomita większość środków przeznaczanych na sport – budowa infrastruktury,
prowadzenie programów sportowych, wynagrodzenia trenerów – pochodzi ze środków
rządowych lub samorządowych (Ryc. ). Wwielu innych krajach zaangażowanie środków
publicznych wdziedzinę sportu jest mniejsze. Zwłaszcza na poziomie sportu amatorskiego,
wktórym koszty wznaczącej mierze ponoszą sami uczestnicy, przy dużym zaangażowaniu
wolontariatu. Na przykład wWielkiej Brytanii małe, lokalne kluby muszą płacić gminie za
użytkowanie boisk, jeśli nie są ich własnością. Najczęściej prowadzą działalność gospodarczą,
atrenerami zostają tylko wolontariusze, zwykle rodzice dzieci.
Ryc. 24.
Wydatki w złotówkach
z budżetów gmin na
kulturę fizyczną i sport,
przypadające na 1
mieszkańca, wg podziału
na województwa (2014)
źródło: Moja Polis
Ryc. 23.
Typy instytucji i organi-
zacji zaangażowanych
w sport w polskim
systemie sportowym
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
70
Warto wiedzieć, że z miliardów budżetu państwa w roku wydatki na sport (cało-
ściowo wraz zwydatkami gmin) stanowiły nieco ponad , miliarda (czyli o miliardy mniej
niż wydatki na kulturę). Ztego , miliarda to wydatki gmin, które są zdecydowanie najważ-
niejszym mecenasem sportu.
Strategie w sporcie – sport w strategiach
Samorządy często wpisują działania na rzecz sportu wswoje strategie rozwoju. Jednak wciąż
niedużo gmin posiada oddzielne, dedykowane iprecyzyjne dokumenty dotyczące sportu.
Tworzenie strategii jest działaniem skomplikowanym iczasochłonnym, szczególnie jeśli chce
się go dobrze powiązać zkonkretnymi działaniami, nie zatrzymując się na ogólnikach typu
„zwiększenie aktywności fizycznej obywateli”. Często zdarzają się trudności zwdrożeniem
nawet dobrych dokumentów, brakuje przemyślanych planów implementacyjnych oraz zgody
wszystkich przedstawicieli sektora sportu isektorów powiązanych co do zakresu iprzyczyn
zmian. Mimo często słusznych założeń, dokumenty nie są publicznie dyskutowane, apomysły
na ich realizację nie zawsze podlegają konsultacjom. Warto zauważyć, że wostatnich latach
wmyśleniu strategicznym zachodzą zmiany. Dobiegły właśnie końca prace nad „Planem
Rozwoju Sportu do roku ”, przygotowywanym przez Ministerstwo Sportu iTurystyki.
To przykład dokumentu bardzo dobrze osadzonego wdanych iprzygotowywanego włącz-
ności zprzedstawicielami świata sportu, który zjednej strony zdecydowanie wyznacza
kierunki jego rozwoju (nacisk na upowszechnienie aktywności fizycznej iłączenie jej zinnymi
politykami publicznymi), zaś zdrugiej strony opisuje bardzo konkretne wyzwania (wzmocnie-
nie instytucjonalne organizacji sportowych). Kwestia sportu pojawia się również – zdużym
naciskiem na jego rolę jako bodźca rozwoju kompetencji izaangażowania obywatelskiego,
obszaru świadczenia ważnych usług publicznych oraz elementu bezpieczeństwa idobro-
stanu obywateli we wszystkich grupach społecznych – w„Strategii Rozwoju Kraju ”.
Odniesienia do sportu występują zarówno wczęści poświęconej kapitałowi ludzkiemu, jak
ispołecznemu.
Przez blisko rok powstawała diagnoza sytuacji sportu wwojewództwie warmińsko-mazurskim (http://bip.warmia.ma-
zury.pl/urzad_marszalkowski//Sport/). Na jej podstawie wwojewództwie mają być podjęte działania wzmacniające
ten obszar ilokujące go wszerszym procesie poprawy sytuacji regionu.
Województwo kujawsko-pomorskie realizuje program partycypacyjnego wypracowywania.
7.3.
Ryc. 25.
Deklarowane potrzeby
gmin w zakresie sportu.
Przedstawiciele gmin
byli w badaniu proszeni
o uporządkowanie
potrzeb finansowych od
niewystępujących (0),
przez mało znaczące (1),
do najbardziej
znaczących (4). Liczby
na słupkach oznaczają
średnią ocenę pozycji
danej potrzeby
źródło: opracowanie własne
na podstawie danych ankie-
towych z badania w ramach
projektu „Obywatele dla
Aktywności”, CWS 2015.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
71
Polityka sportowa gmin skupia się na infrastrukturze
Gminy dużo inwestują wsportową infrastrukturę ito ona wwielu miejscach wyznacza hory-
zont myślenia opolityce sportowej. Samorządy chętnie korzystały ze środków unijnych iwre-
zultacie dużo znich stoi teraz przed problemem wypracowania trwałych modeli utrzymania
niedawno wybudowanych obiektów. Jednocześnie, zapytani ogłówne problemy związane
ze sportem wich gminie, samorządowcy rzadko wskazywali stan infrastruktury (Ryc. ).
Odpowiedź
(%) gmin,
w których pojawia się
dany problem
Niski poziom aktywności fizycznej dorosłych 53,49
Niski poziom aktywności fizycznej seniorów
(izwiązane ztym szybkie starzenie izły stan zdrowia) 48,84
Niski poziom sprawności fizycznej ikondycji zdrowotnej mieszkańców 41,86
Niski poziom aktywności fizycznej dzieci 38,37
Niewystarczające wyposażenie szkół wurządzenia iobiekty sportowe 30,23
Mała liczba imprez sportowych przyciągających widzów 27,91
Mała liczba ogólnodostępnych obiektów sportowych 19,77
Niewystarczający dostęp do zajęć sportowych irekreacyjnych 19,77
Inne 11,63
Zły stan ogólnodostępnych obiektów sportowych 9,30
Tab. 2. Główne problemy stojące przed sportem w gminie
źródło: Badanie Centrum Wyzwań Społecznych zrealizowane dla województwa kujawsko-pomorskiego w ramach projektu
„Obywatele dla Aktywności”, 2015
Innymi słowy, samorządowcy zdają sobie sprawę zfaktu, że obecnie największym wyzwa-
niem jest takie zarządzanie infrastrukturą, by była ona efektywnie użytkowana. Tradycyjnie
jednak najprościej – choć często najdrożej – jest skupić się na działaniach infrastrukturalnych,
których efekty są łatwe do zmierzenia iwidoczne. Dużo trudniej zmienić kulturę organizacji,
mentalność, nawyki czy sposoby zarządzania zarówno obiektami, jak iinstytucjami. Na mar-
ginesie warto dodać, że większość Polaków jest zadowolona zinfrastruktury sportowej: wba-
daniu zrealizowanym dla Ministerstwa Sportu w roku na Polaków ( proc.) oceniło
stan bezpłatnych obiektów sportowych wswojej okolicy jako dobry lub bardzo dobry.
Warto wtym miejscu przywołać tekst dostępny na stronie: http://pns.frkf.pl/konsultacje-tematy/jak-wspierac-sport-po-
zainstytucjonalny/, dedykowany wspieraniu sportu pozainstytucjonalnego, gdzie wyraźnie wskazujemy, że wmyśleniu
oinwestycjach winfrastrukturę sportową pojawiają się istotne innowacje, stare myślenie oinfrastrukturze, jako klasycz-
nych boiskach ibasenach jest już niewystarczające.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
72
Jak często uprawia Pan/Pani aktywność
fizyczną, (przy założeniu, że jest to przynajmniej
10 minut nieprzerwanego wysiłku/ćwiczeń)? Ogółem
(%)
nigdy lub kilka razy
w roku lub 1–2 razy
w miesiącu (%)
1–2 razy na tydzień lub
3–4 razy w tygodniu lub
codziennie (%)
Jak Pan/Pani ocenia stan
bezpłatnych obiektów
sportowych, takich jak: boiska
osiedlowe, ścieżki rowerowe,
skateparki itp. w Pana/Pani oko-
licy, w odległości do
ok. 30 minut od miejsca
zamieszkania (chodzi
o najbliższą okolicę)?
są wbardzo
dobrym stanie 16,0 19,0 17,3
są raczej
wdobrym stanie 63,9 58,4 61,5
są raczej
wzłym stanie 10,4 13,4 11,8
są wbardzo
złym stanie 3,1 3,3 3,2
trudno
powiedzieć 6,5 5,8 6,2
Ogółem 100,0 100,0 100,0
Tab. 3. Raport „Sport i Rekreacja: ogólnopolskie badanie Polaków”, Warszawa 2012
Deficyt badań z obszaru aktywności sportowej
Jednym zpodstawowych braków wświadomym kierowaniu polityką sportową wobszarze
sportu jest brak kluczowych informacji – przede wszystkim oaktywności fizycznej mierzonej
lokalnie, anie zpoziomu całej Polski. Znakomita większość danych pochodzi zbadań realizo-
wanych na próbach ogólnopolskich, gdzie pytamy – osób oich uczestnictwo wak-
tywności fizycznej. Dane te nie pozwalają wnioskować osytuacji na poziomie województw,
atym bardziej gmin. Na przykład wbadaniu prowadzonym wwojewództwie kujawsko-
-pomorskim okazało się, że zbieranie danych zzakresu aktywności fizycznej mieszkańców
przeprowadzono na terenie zaledwie proc. gmin.
Tymczasem realizowanie lokalnie takich diagnoz nie musi być wcale bardzo skomplikowa-
ne. Warto zastanowić się nad modelami zbierania informacji otym, kto wgminie jest aktywny
ijak? Jakie obiekty są najbardziej popularne? Jakie dyscypliny się rozwijają? Czy powinniśmy
jeszcze wybudować jedno boisko, ajeśli tak, to dokładnie gdzie? Co się zmienia na tym
obszarze co roku? Dzięki takim informacjom można dużo lepiej dostosować lokalną ofertę,
kształt konkursów grantowych lub podejmować decyzje osportowych imprezach.
Sportowy trzeci sektor (perspektywa pozarządowa)
Mobilizowanie się do sportu, umawianie na treningi, organizowanie zajęć, ale też kibico-
wanie, rozgrywki czy turnieje są naturalnym napędem oddolnie tworzonych organizacji
sportowych. Lokalne kluby to wspaniała tradycja – nie tylko sportowa, ale iwspólnoto-
wa, obywatelska, często ważny element lokalnej tożsamości. Zachowując to wszystko co
Badanie ilościowe przeprowadzone online, wramach projektu „Obywatele dla Aktywności”, realizowane przez Urząd
Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Stowarzyszenie RunToRun, Fundację Rozwoju Kultury Fizycznej
oraz Uniwersytet Warszawski wramach programu „Obywatele dla Demokracji”, finansowanego zfunduszy EOG, więcej
informacji na stronie: http://www.run-torun.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=&It
emid= (dostęp: ..).
7.4.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
73
najlepsze, sportowe organizacje pozarządowe są też lokalnym odbiorcą publicznych środ-
ków na realizacje konkretnych zadań publicznych. Muszą uczyć się nowych sposobów działa-
nia, przeciwdziałać słabemu uczestnictwu wzajęciach kobiet, dziewcząt, starszych osób oraz
seniorów, rozwijać iewaluować. Jednocześnie nie powinny zamykać się tylko na sportowy
wynik, adbać ostały kontakt ze społecznością.
Organizacje sportowe są jednym z najliczniejszych elementów
trzeciego sektora w Polsce
Badanie Stowarzyszenia Klon/Jawor wykazuje, że wPolsce jest około – tys. organizacji
pozarządowych, deklarujących sport, turystykę irekreację jako swoje główne działanie. GUS,
który definiuje organizacje sportowe bardziej restrykcyjnie, raportuje, że wPolsce działa
około tys. klubów sportowych.
Najczęściej samorząd lokalny realizuje swoje zadania sportowe, zlecając lub powierzając je
organizacjom trzeciego sektora. Sposób zlecenia, czyli kształt konkursów ogłaszanych przez
samorządy, jest więc kluczowym momentem wprocesie kształtowania polityk sportowych.
To od zadań wkonkursach, oczekiwań wobec podejmowanych działań oraz sposobu ich roz-
liczania iewaluowania zależy, jak naprawdę wygląda codzienność programów sportowych,
dostępnych dla zwykłych mieszkańców na poziomie lokalnym.
Kluby i organizacje sportowe nie są mocnym elementem
systemu sportu dla wszystkich
Głównymi odbiorcami środków publicznych na realizację zadań wobszarze aktywności spor-
towej są kluby iorganizacje sportowe. Jednak udział mieszkańców wich ofercie jest śladowy
(wniektórych województwach wynosi tylko proc.).
Na stronie projektu można znaleźć artykuł Jaremy Piekutowskiego otym, jakie są mechanizmy finansowania działań
organizacji ze środków publicznych ijakie ma to znaczenie dla kształtowania sytuacji sportowej, http://pns.frkf.pl/
konsultacje-tematy/jak-organizowac-konkursy-dotacyjne-dla-trzeciego-sektora-sportowego/.
Ryc. 26.
Ćwiczący w klubach wg
województw (2014)
źródło: BDL GUS
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
74
Organizacje sportowe są wewnętrznie zróżnicowane
Wśród organizacji sportowych są małe uczniowskie kluby sportowe, wiejskie kluby piłkarskie,
kluby wielosekcyjne czy związki stowarzyszeń. Różnorodność form prawnych (stowarzysze-
nia, fundacje rejestrowane wKRS, stowarzyszenia wpisane do rejestru starostw, spółki kapi-
tałowe iakcyjne) to także różnorodność potrzeb, rygorów finansowania, ale też możliwości
isposobów działania.
Wskazana byłaby lokalna refleksja nad funkcjonalnym podziałem zadań między organiza-
cjami, tak by te różnice maksymalnie wykorzystać. Konsekwencją byłyby inne zadania dla
działającego przy szkole UKS, inne dla klubu, który osiąga wyniki dzięki utalentowanym zawod-
nikom, ajeszcze inne dla zarządzających lokalną pływalnią. Taki podział zadań uwzględniałby
przechodzenie uczestników zajęć zjednego typu organizacji do drugiego (wraz zwiekiem
czy przyrostem kompetencji), atakże wiedzę na temat nieaktywnych mieszkańców oraz ofer-
ty komercyjnej, która lokalnie może bardzo zmieniać sytuację rynku.
Organizacje sportowe stoją przed wieloma wyzwaniami
Zpogłębionej diagnozy sytuacji sektora sportowego wwojewództwie warmińsko-mazur-
skim wynika, że najważniejszymi wyzwaniami dla organizacji sportowych są:
• dbałość opodniesienie kompetencji zrzeszonych wniej działaczy ipracowników
(potrzebna jest nowa wiedza na temat pozyskiwania środków, zarządzania projektem,
zarządzania wolontariatem, budowania partnerstw, promocji, rozwoju narzędzi IT);
• zawiązywanie operacyjnych partnerstw zprzedstawicielami innych sektorów (edukacji,
zdrowia, kultury, spraw społecznych), mających na celu wspólne realizowanie projektów,
poszerzenie obszarów wpływu, pozyskanie nowych członków, lepszą promocję, rzeczywi-
stą zmianą sytuacji wewnątrz ina zewnątrz sektora wprzypadku efektów jego oddziaływań;
• myślenie strategiczne (wewnątrz organizacji oraz lokalnie, wspólnie zinnymi organiza-
cjami), mające za zadanie ustanowienie celów, planowanie zmian idziałań, skupienie
na wskaźnikach ich osiągania itransparentną, wspólną realizację;
• dbałość odane – liczenie uczestników, pytanie oich potrzeby iopinię, wspólne (rów-
nież na poziomie lokalnym) zbieranie tej wiedzy ijej analizowanie, np. wraz zmiejsco-
wymi uczelniami.
Trzeci sektor sportowy ma spory potencjał rozwoju
Na podstawie przykładów innych krajów ibiorąc pod uwagę obecny poziom aktywności
fizycznej można wnioskować, że wśród organizacji sportowych istnieje wciąż duży potencjał
– mogą być liczniejsze, mogą się rozwijać iprofesjonalizować oraz zwiększać liczbę członków
iuczestników zajęć.
Chcąc pracować nad rozwojem, organizacje sportowe muszą jednak zainwestować czas
ikompetencje wewolucyjne zmienianie sposobu działania, lepszą lokalną współpracę ipomy-
sły na nowe projekty. Obecnie organizacje sportowe są przez sposób działania iźródła finan-
sowania uzależnione od sektora publicznego, apamiętać trzeba, że tak naprawdę ich natura
powinna być obywatelska ibliższa oddolnym ruchom samych mieszkańców. Dlatego słusznym
kierunkiem rozwoju są: większa otwartość na nowych członków, większa liczba partycypacyj-
nych elementów działania ipodejmowania decyzji, dialog zlokalną społecznością iprojekto-
wanie działań zgodnie zlokalnymi potrzebami, atakże dbanie osukcesję we władzach (nie
wykluczając obecności doświadczonych działaczy). Wszystkie te czynniki składają się na nową
formułę zarządzania organizacji, od lat przedmiot namysłu ekspertów od zmiany społecznej.
http://poradnik.ngo.pl/organizacje_sportowe (dostęp: ..).
Całość dokumentu dostępna tutaj: http://bip.warmia.mazury.pl/urzad_marszalkowski///Raport_z_diagno-
zy_sportu_w_wojewodztwie_warminsko-mazurskim/.
Ciekawy podręcznik na temat dobrego zarządzania worganizacjach sportowych można znaleźć na stronie ISCA:
http://www.isca-web.org/english/news/goodgovernanceingrassrootssportguidelines (dostęp: ..).
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
75
Ryc. 27. Liczba klubów sportowych oraz członkowstw w klubach sportowych, w odniesieniu do liczby ludno-
ści w wybranych krajach (2012)
źródło: Dane opracowane w „Programie Rozwoju Sportu do 2020” na podstawie: Les chiffres-clés du sport, Ministère des
sports, de la jeunesse, de l’éducation populaire et de la vie associative, Paris 2013; liczba ludności (2012) za: Eurostat,
Ledentalrapportage 2012, Nederlands Olympisch Comité *Nederlandse Sport Federatie (NOC*NSF); liczba ludności (2012)
za: Eurostat oraz Deutscher Olympischer Sport Bund, Bestandserhebung 2013
Ryc. 28. Model rozwoju organizacji sportowych
źródło: opracowanie Aleksandra Gołdys
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
76
Związki sportowe
Istotnym założeniem powinien być rozwój związków sportowych, które winnych krajach są
niezwykle istotnymi organizatorami działań, zarówno wobszarze sportu wyczynowego, jak
ipowszechnego. Jako dobry przykład mogą służyć brytyjski Związek Rugby czy Francuski
Związek Lekkiej Atletyki. Oba stopniowo traciły na znaczeniu, umniejszając popularność
swoich dyscyplin. Dzięki podjętym działaniom na rzecz upowszechnienia swoich sportów
wśród amatorów, mocnej współpracy ze szkołami, sektorem zdrowia iakcjom medialnym,
ukazującym dyscypliny wnowym świetle, udało im się: zwiększyć popularność wśród ama-
torów ipolepszyć wyniki wsektorze sportu profesjonalnego (co również przełożyło się na
dobre kontrakty sponsorskie irozbudowanie bazy kibiców – bardzo ważne źródło środków
na rozwój dyscypliny).
Sektor komercyjny
Aby lepiej rozumieć praktyki Polaków wobszarze aktywności fizycznej, koniecznie należy
przyjrzeć się ofercie komercyjnej. Inie chodzi opłatną działalność organizacji pozarządo-
wych czy składki członków klubów sportowych, ale osektor fitness, rozumiany szerzej niż
tylko popularne siłownie (Ryc. ).
Komercyjne kluby fitness są coraz popularniejszą przestrzenią sportową
Zbadań sektora fitness, przeprowadzonych wubiegłym roku wkilkunastu krajach Europy
przez firmę doradczą Deloitte, wynika, że wPolsce rozwija się on znakomicie (podobnie jak
wTurcji). Zdaniem Deloitte jest to związane ze wzrostem PKB.
Według autorów ekspertyzy, na koniec roku działało wnaszym kraju , tys. klubów fit-
ness, których członkami było , miliona ludzi (nie jest to równoważne zregularnym ćwicze-
niem wklubach). Wdwa razy większych Niemczech otwartych jest obecnie ponad tysięcy
klubów, do których uczęszcza milionów aktywnych członków. Można więc zakładać, że
wnajbliższym czasie wPolsce będziemy świadkami przynajmniej podwójnego wzrostu liczby
uczęszczających na zajęciach fitness.
Fenomenem polskiego rynku fitness są tzw. karty pracownicze. Kart Benefit używa prawie
pół miliona osób(!). Oczywiście samo posiadanie karty nie oznacza regularnego korzystania
zoferty, ale wszelkie zniżki iprogramy motywacyjne są dla Polaków niezwykle ważne (polscy
klienci rynku fitness są wciąż bardzo wrażliwi na cenę).
Duży potencjał wzrostu rynku komercyjnych usług fitness –
wciąż bardzo początkowy etap rozwoju
Rynek usług fitness jest wPolsce bardzo rozdrobniony. Najwięksi gracze zajmują ogółem nie-
całe proc. rynku. Działa więc dużo małych firm ipojedynczych klubów, niepowiązanych
wsieci. Eksperci przewidują, że wnajbliższym czasie wPolsce będzie dochodzić do coraz
większej konsolidacji (mniej sieci, ale za to większych) oraz segmentacji (podziału na usługi
oróżnym typie ijakości: od zupełnie podstawowych inajtańszych, przez sprofilowane do
konkretnej grupy iusługi premium).
http://www.englandrugby.com/.Szczególnie interesująca jest podstrona My Rugby (moje rugby).
http://www.slideshare.net/DeloittePolska/kluby-fintness-sportfinanseeuropeanhealthfitnessmarket (dostęp:
..).
Warto porównać obecną sytuację ztą sprzed lat: J. Żyśko, Rynek usług sportowo-rekreacyjnych. Aspekty teoretyczne
ipraktyczne [w:] Turystyka iRekreacja, red J. Kosiewicz, K. Obodyński, Rzeszów , s. –.
7.5.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
77
Ryc. 29. Główne cechy rynku klubów fitness w Polsce
źródło: opracowanie Aleksandra Gołdys
Siłownia to tylko dodatek – aktywni Polacy są aktywni na wiele sposobów
Usługi fitness – według badań IQS na zlecenie Polskiego Związku Pracodawców Fitness – są
dla ponad proc. ich odbiorców aktywnością dodatkową, jednym zelementów stylu życia
grupy najbardziej aktywnych fizycznie mieszkańców, którzy oprócz tego biegają, pływają czy
jeżdżą na rowerze. Podobnie jak wprzypadku analizy danych biegaczy – ciekawie wygląda
przyrost udziału wgrupie „najnowszych” aktywnych – jest tam więcej kobiet imłodzieży, choć
wśród doświadczonych klientów zdecydowanie przeważają mężczyźni wwieku – lat.
Kluby fitness i siłownie nie są równo dostępne dla wszystkich
Potencjał rozwojowy ipopularność usług fitness mają duże znaczenie dla sportu ijego dyna-
miki. Jednak trzeba pamiętać, że profesjonalna oferta komercyjna wciąż jest znacznie lepiej
dostępna wmiastach. Ponadto miesięczny koszt korzystania zjej usług może być dla wielu
osób barierą, choć średnio użytkownik klubu fitness nie wydaje miesięcznie więcej niż zł.
Fitness to również oferta niedostosowana do potrzeb młodszej młodzieży. Zperspektywy
socjologicznej pewną wadą tego rodzaju kwalifikacji jest jego indywidualistyczny charakter,
niemobilizujący kapitału społecznego koniecznego np. w aktywizacji grupy znajomych do
stałego przychodzenia na lokalne boisko ipogrania wkosza.
Podsumowanie
Na podstawie zebranych informacji oinstytucjach iorganizacjach oraz infrastrukturze pol-
skiego systemu sportowego należy podkreślić, że pod względem do niej dostępu sytuacja
wkraju jest zadowalająca. Brakuje jednak dobrych izrównoważonych planów utrzymania
już istniejących dużych obiektów oraz rozwoju niestandardowych rozwiązań przestrzennych
(poza klasycznym budowaniem boisk ibasenów). Zauważalna jest wielka potrzeba nowych
pomysłów iinnowacji, tak wmiastach, jak ina wsiach.
7.6.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
78
• Zarówno organizacje sportowe, jak isamorządy potrzebują zmiany myślenia ocelach
iprecyzyjnych planach ich realizacji, szczególnie wefektywnym wykorzystywaniu sportu
do przyciągania grup dotąd nieaktywnych oraz włączaniu jego do projektów zdrowot-
nych, edukacyjnych izzakresu inkluzji społecznej (co jest bardzo częstym elementem
nowych polityk publicznych, np. wramach regionalnych programów operacyjnych).
• Zoferty organizacji sportowych korzysta podobna liczba Polaków, jak zoferty komer-
cyjnych klubów fitness. Obydwa typy usług charakteryzują się nieco innym profilem
odbiorcy (wmałych miejscowościach oferty komercyjnej jest też po prostu dużo mniej,
ana droższe zajęcia pozwolić sobie mogą jedynie zamożniejsi Polacy). Porównując
zliczbą klubów winnych krajach, widzimy wyraźnie, że oba obszary charakteryzuje
duży potencjał. Coraz więcej aktywnych fizycznie Polaków oznacza dobre warunki dla
biznesu iwzmocnienie dla organizacji pozarządowych.
• Organizacyjnie należy szukać takich modeli, które wsposób zrównoważony angażują
zarówno środki izasoby publiczne, kompetencje idoświadczenie organizacji pozarzą-
dowych, ofertę komercyjną, jak imobilizują samych obywateli.
Dobra praktyka
Mocne zaangażowanie rządu iśrodków Ministerstwa Sportu iTurystyki pozwala realizować
na dużą skalę programy, które akcentują kluczowe kwestie sportu dla wszystkich. Wśród
nich wymienić można takie jak: „Mały Mistrz” (wsparcie metodyczne dla nauczycieli klas I–III
wprowadzeniu lekcji wychowania fizycznego), „MultiSport” (dodatkowe zajęcia sportowe
dla dzieci wklasach IV–VI) czy „Nasz Orlik” (rozbudowany system wspierania animatorów
pracujących na boiskach typu orlik icałych społeczności). Są one współfinansowane ze
środków rządu, urzędów marszałkowskich oraz poszczególnych gmin. Worganizacji tych
programów ważne było skupienie się na konkretnych wyzwaniach (coraz mniejsza aktyw-
ność fizyczna dzieci) oraz na dostępnych zasobach (istniejąca infrastruktura orlików). Teraz
przed autorami wymienionych projektów stoi zadanie rozwijania dalszych działań (aby
reagować na zachodzące zmiany), coraz większej efektywności (więcej uczestników, trwałe
efekty, docieranie do nowych grup/lokalizacji) oraz wykazanie się umiejętnością pokazywa-
nia efektów.
Działająca na Pomorzu Fundacja Sport na Zdrowie jest przykładem nowoczesnej organiza-
cji pozarządowej, reagującej na wyzwania zdrowotne idowodzącej, jak skutecznym narzę-
dziem profilaktyki ileczenia może być sport. Prowadzi ośrodek, wktórym lekarze specjaliści
zajmują się głównie dziećmi zastmą ialergiami, organizuje turnusy rehabilitacyjne, ale też
zajęcia sportowe ze szczególnym naciskiem na angażowanie młodych osób dotkniętych
chorobami cywilizacyjnymi. Na swoją działalność fundacja pozyskuje pieniądze ze środków
Unii Europejskiej, współpracuje ze sponsorami, jest częścią Pomorskiego Klastra Żeglarskie-
go (celem jest współpraca na rzecz rozwoju żeglarstwa oraz wszystkich związanych znim
przedsiębiorstw iinicjatyw), dba również orozwój wolontariatu.
Znaczenie sportu w gospodarce narodowej
autor: Igor Perechuda
Sport igospodarka są obszarami ściśle ze sobą powiązanymi. Jakość iefektywność tych po-
wiązań determinuje obraz kraju na arenie międzynarodowej. Analiza polskich realiów winna
http://sportnazdrowie.org/start.html.
7.7.
7.8.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
79
być prowadzona wkontekście innych krajów, zwłaszcza tych, które osiągają lepsze wyniki,
zarówno wdziedzinie gospodarczej, jak isportowej.
Sport jest sektorem dynamicznym, zyskującym coraz większe zainteresowanie ibiorącym
udział wrozwoju gospodarczym kraju. Może wpływać na podniesienie standardu infrastruk-
tury oraz przyczynić się do tworzenia nowych miejsc pracy, nie tylko tych bezpośrednio
związanych ze sportem ibiznesem sportowym (np. trener, instruktor, fizjoterapeuta, za-
wodnik, jak również wsztabach szkoleniowych iadministracyjnych organizacji sportowych,
worganizacjach iprzedsiębiorstwach prowadzących zajęcia fizyczne, wbiznesie związanym
zdystrybucją sportowych produktów konsumpcyjnych), ale iwtych mających pośredni
związek zaktywnością fizyczną. Dane zaprezentowane wTab. ukazują skalę wpływu dzia-
łalności sportowej (iznią związanej) na gospodarkę wróżnych krajach. Wynika znich, że na
przestrzeni lat – udział sportu wtworzeniu wartości dodanej brutto dla gospodarki
waha się wprzedziale,–, proc. Podobnie udział zatrudnienia wsektorze sportowym
wynosi ,–, proc. Najwyższe wskaźniki osiągają dwa kraje Europy kontynentalnej: Niemcy
iAustria, co może wynikać zwysokiego odsetka ludności tych krajów korzystającej zklubów
sportowych, prozdrowotnych, fitness lub klubów społeczno-kulturalnych, uwzględniają-
cych wswej działalności programy sportowe. WNiemczech aż proc. obywateli deklaruje
przynależność do tego typu klubów, wAustrii − proc., wPolsce − jedynie proc. (średnia
unijna to proc). Wydaje się zatem, że korzystanie zdoświadczeń tych krajów może polskie
działania bardzo wspomóc .
Państwo
Udział sportu
w tworzeniu wartości doda-
nej brutto (%)
Udział zatrudnienia
w sektorze sportowym (%)
Udział wydatków konsumpcyj-
nych gospodarstw domowych
na sport (%)
Anglia (2010) 1,9 2,3 2,9
Niemcy (2008) 3,7 4,4 6,6
Holandia (2006) 1,0 1,5 −
Austria (2005) 4,9 6,4 3,6
Szwajcaria (2008) 1,7 2,5 −
Polska (2006) 1,6 2,0 2,1
Tab. 4. Wpływ sportu na gospodarki wybranych krajów
źródło: opracowanie Igor Perechuda na podstawie G. Ahlert, The German Sport Satellite Accounts (SSA), Gesellschaft für Wir-
tschaftliche Strukturforschung mbH, Osnabrück 2013 oraz Economic value of sport in England, Sport England, London 2013
Udział wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych wsporcie jest równie wysoki.
WNiemczech wynosi on , proc., wAustrii , proc., awPolsce , proc. Udział procentowy
dla Polski jest taki sam jak lata wcześniej, w roku, natomiast wartość nominalna wzrosła
z, mld zł do , mld zł, razem ze zwiększeniem ogólnych wydatków gospodarstw domo-
wych. Dane statystyczne prezentowane przez GUS za rok iszacunki własne na rok
wykazały, że średnio ok. proc. gospodarstw domowych ponosi jakiekolwiek wydatki na
sport irekreację, aroczne wydatki gospodarstw domowych na ten cel stanowiły − zł.
Wtak klasycznych analizach makroekonomicznych iszacowaniu wpływu sportu na stan
gospodarki narodowej należy również uwzględnić sektory, które część swojej działalności
opierają na sporcie, m.in. media oraz marketing. Po uzupełnieniu danych rachunku naro-
dowego ote dodatkowe branże, trzeba oddziaływanie sportu na gospodarkę plasować na
jeszcze wyższym poziomie.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
80
Warto zaznaczyć, że współczesne metody pomiaru ioceny wpływu określonych działań na
gospodarkę odchodzą od klasycznych rachunków narodowych (wskaźnika PKB czy wartości
dodanej brutto) na rzecz wyceny wartości korzyści ikosztów społecznych. Korzyściami tymi
są np.: zdrowie, dobrostan społeczeństwa wwymiarach fizycznym, psychicznym ispołecz-
nym, wyższa efektywność zawodowa, mniejsza absencja chorobowa. Zkolei przykładowymi
kosztami mogą być: obciążenia rentowe iemerytalne czy koszty leczenia. Ponieważ zastoso-
wanie tego rodzaju podejścia do problematyki działalności gospodarczej dostarcza licznych
iszczegółowych informacji na temat lepszego zarządzania projektami, politykami regional-
nymi ikrajowymi – stosuje je wiele instytutów iprzedsiębiorstw badawczo-konsultingowych,
jak: Die Gesellschaft für Wirtschaftliche Strukturforschung mbH, Sport England iOxford
Economics. Niniejsze opracowanie opiera się na ich badaniach (raportach doradczych ianali-
tycznych, wywiadach niestandaryzowanych) oraz na bazie danych zbieranych przez polskie
izagraniczne instytucje statystyczne. Na podstawie tych raportów można wyodrębnić trzy
grupy efektów ekonomicznego wymiaru sportu. Należą do nich:
. Efekty społeczne i integracyjne, np.:
• w proc. niemieckich klubów sportowych honorowe funkcje pełnią osoby opocho-
dzeniu migracyjnym, co ma wpływ na integrację społeczną;
• powszechny wklubach sportowych wolontariat pozwalający zjednej strony na wytwa-
rzanie wartości dodanej, zdrugiej zaś przyczyniający się do rozwoju kapitału ludz-
kiego wśród wolontariuszy (wAnglii dodatkowa wartość ekonomiczna wolontariatu
stanowi równowartość proc. wartości dodanej brutto przez sport, która nie jest do
niej wliczona); dla Polski znaczenie trzeciego sektora zostało pokazane na Ryc. –
wroku sport wtrzecim sektorze szacunkowo odpowiadał za mld zł wykazywa-
nych przez niego przychodów;
• wzrost dumy narodowej, szczególnie widoczny wtrakcie organizacji dużych imprez
sportowych, np. EURO wPolsce; wzrost dobrego samopoczucia, ograniczenie
przestępczości, widoczne korzyści dla środowiska, poprawa jakości życia, socjalizacja −
rozwój silnych więzi społecznych, aktywność społeczna iobywatelska.
Ryc. 30.
Sport w trzecim sek-
torze – szacunkowe
udziały w 2012 roku
źródło: opracowanie Igor
Perechuda, na podstawie
danych GUS
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
81
. Efekt zdrowia publicznego, np.:
• odnotowywanie związanych ze wzrostem sektora sportowego oszczędności kosztów
zdrowia publicznego, szacowanych wNiemczech na ,− proc.;
• wAnglii wylicza się, że proc. tego, co jest wkładem sektora sportowego do wartości
dodanej brutto kraju, stanowi dodatkową inwestycję wzdrowie publiczne;
• wAustralii roczne koszty zdrowia publicznego, wynikające zbraku aktywności fizycz-
nej, sięgają , mld dolarów australijskich, co stanowi proc. wartości wydatków na
zdrowie publiczne;
• szacunkowe oszczędności wwydatkach publicznych na zdrowie wynoszą wPolsce od
,–, mld złotych (Ryc. ), co stanowi ,− proc. całkowitych wydatków publicz-
nych na zdrowie (oszczędności wynikają zmniejszych wydatków na usługi lecznicze,
usługi rehabilitacyjne, opiekę pielęgnacyjną, usługi pomocnicze, leki iinne produkty
medyczne);
• wśród wydatków ponoszonych ogółem na ochronę zdrowia wPolsce (nie tylko pub-
licznych), te przeznaczone na działania profilaktyczne, wśród których jest aktywność
fizyczna, w roku objęły zaledwie proc. wszystkich kosztów w roku (Ryc. ).
Zgodnie ztym, co zostało zaprezentowane winnych rozdziałach niniejszej pracy oraz
na Ryc. ., większy udział profilaktyki może przyczynić się do mniejszych wydatków na
usługi lecznicze, leki, rehabilitację iopiekę medyczną.
Obliczenia własne na bazie: Economic benefits of sport [w:] Sunshine Coast Sport and Active Recreation Plan
2011–2026, Sunshine Coast Council 2010, Public health expenditure in Australia, Australian Institute of Health and
Welfare Canberra 2011.
Ryc. 31.
Szacunkowe udziały
oszczędności kosztów
zdrowia publicznego
w Polsce przez sektor
sportowy
źródło: opracowanie własne
Igor Perechuda, na bazie
danych GUS dla Polski
(2012)
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
82
. Efekt edukacyjny i wychowawczy, np.:
• WNiemczech sport zorganizowany − wramach działalności klubów iorganizacji
związanych ze sportem iaktywnością fizyczną − tworzy największy prywatny sektor
edukacyjny. Sport uczy ważnych wartości inorm społecznych, takich jak: uczciwość,
szacunek, determinacja oraz czynne obywatelstwo. Aktywność fizyczna wywiera istotny
wpływ na rozwój młodego człowieka (rozwój umysłowy we wczesnym dzieciństwie).
Powyższa analiza wykazuje, że bezpośrednie powiązania sportu zgospodarką istnieją zarów-
no wwymiarze bezpośrednim, jak ipośrednim. Wzwiązku ztym oddziaływanie sportu na
gospodarkę jest znacznie szersze niż wynika to zTab. .
Wyzwania dla polskiego sportu powszechnego
z perspektywy ekonomicznej w Polsce
Kluczowe wyzwania wdziedzinie sportu iaktywności fizycznej wPolsce (zpunktu widze-
nia ekonomicznego) opracowano na podstawie wywiadów niestandaryzowanych ipaneli
dyskusyjnych (przeprowadzonych od stycznia do czerwca roku), przeglądu aktualnych
danych oraz publikacji polskich iświatowych, atakże badania własnego (Tab. ). Należą do
nich: aktywność fizyczna osób starszych inajmłodszych, zarządzanie infrastrukturą, współ-
praca między różnymi obszarami polityki państwowej imiędzysektorowa, atakże partycypa-
cja sektora prywatnego.
Główne wyzwania Opis
1. Aktywność fizyczna osób starszych Wpływ na współczesne wyzwania rynku pracy
2. Aktywność fizyczna osób najmłodszych Wpływ na jakość życia osobistego izawodowego
3. Zarządzanie infrastrukturą Efektywne zarządzanie projektami inwestycyjnymi
7.9.
Ryc. 32.
Wydatki ogółem na
ochronę zdrowia w 2011
roku
źródło: dane GUS dla Polski
(2011)
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
83
4. Współpraca między różnymi obszarami polityki
państwowej
Koordynowanie polityki sportowej zpolityką społeczną,
gospodarczą, finansową ikulturalną
5. Partycypacja sektora prywatnego Niski poziom partycypacji sektora prywatnego
6. Współpraca międzysektorowa Konieczność współpracy sektora publicznego, prywatnych
przedsiębiorstw iorganizacji pozarządowych
7. Wykluczenie ze sportu iaktywności fizycznej Problem dysproporcji wdostępności usług iinfrastruktury
sportowej pomiędzy różnymi obszarami
Tab. 5. Kluczowe wyzwania w dziedzinie sportu i aktywności fizycznej z punktu widzenia ekonomicznego
w Polsce (w kolejności od najważniejszych)
źródło: opracowanie Igor Perechuda
Aktywność fizyczna osób starszych
Raporty demograficzne są zgodne co do jednej kwestii – Polska, tak jak kraje Europy Zachod-
niej, jest starzejącym się społeczeństwem. Wkonsekwencji, udział osób starszych wpopulacji
jest ibędzie coraz większy. Zperspektywy ekonomicznej szczególnie zwraca uwagę kilka
kwestii:
• większe wydatki iświadczenia emerytalne ze środków publicznych,
• większe wydatki iświadczenia zdrowotne, rehabilitacyjne, rentowe ze środków pub-
licznych (szacunki podają, że wzrost kosztów opieki zdrowotnej wlatach −
wyniesie ,−, proc. PKB),
• kurczące się zasoby osób aktywnych zawodowo,
• wzrost ubóstwa osób starszych,
• brak efektywnego systemu opieki nad osobami starszymi.
Część tych problemów wynika zszybko pogarszającego się stanu zdrowia osób starszych
iskupiania się wyłącznie na ograniczaniu skutków tej sytuacji, anie na eliminowaniu jej przy-
czyn. Jednym zpowodów słabego zdrowia jest niska aktywność fizyczna, aszczególnie brak
świadomości, że stosowana wśród seniorów jako profilaktyka, może ograniczać występowa-
nie zaburzeń zdrowotnych. Badania naukowe wielokrotnie dowiodły, że dzięki aktywności
fizycznej możemy osiągnąć:
• dłuższe życie wzdrowiu,
• lepszą jakość życia,
• niższe prywatne koszty życia,
• dłuższą aktywność zawodową,
• ograniczenie wydatków publicznych emerytalnych, rentowych, rehabilitacyjnych, zdro-
wotnych (ich szacunkowy wpływ na gospodarkę zaprezentowano na Ryc. ).
Należy spodziewać się, że rynek pracy − biorąc pod uwagę współczesne zmiany demogra-
ficzne − coraz bardziej będzie doceniał osoby starsze (Ryc. ). W roku wPolsce ogólny
wskaźnik zatrudnienia dla grupy wiekowej − lata wynosił , proc. (w − , proc.).
Jest on jednym znajniższych wskaźników wśród krajów Organizacji Współpracy Gospo-
darczej iRozwoju (OECD, Organization for Economic Cooperation and Development),
skupiającej wysoko rozwinięte idemokratyczne państwa, iwynosi znacznie poniżej jej
średniej (, proc.). Niższy jest również od średniej unijnej, równej , proc. Wzwiązku
ztym nieodzowna wydaje się dbałość ojak najdłuższe podtrzymywanie aktywności zawo-
dowej polskich seniorów. Niezmiernie pomocny wtym względzie będzie wzrost poziomu
ich aktywności fizycznej. Wraz zmalejącą liczbą młodych osób wchodzących na rynek pracy
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
84
Rys. 33.
Osoby starsze a rynek
pracy
źródło: opracowanie własne
Igor Perechuda na bazie
danych GUS
Ryc. 34.
Bariery uczestnictwa
członków gospodarstw
domowych w zajęciach
sportowych lub rekreacji
ruchowej w procentach
(2012)
źródło: Uczestnictwo
Polaków w sporcie i rekreacji
ruchowej w 2012 roku, GUS
(http://stat.gov.pl/)
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
85
będziemy mieć także do czynienia ze zjawiskiem spadającego bezrobocia, co również sprzyja
konieczności wydłużania się wieku zawodowego osób starszych. Nie bez znaczenia jest także
mniejsza zależność od osób bliskich, pozwalająca na wyższą jakość życia seniorów.
Wbadaniach na temat barier uczestniczenia wzajęciach sportowych irekreacyjnych, prze-
prowadzonych przez GUS, jedną zistotnych przyczyn był wiek (Ryc. ). Wskazało na niego
, proc. badanych. Ten wynik udowadnia, że część ankietowanych uważa go za przeciw-
wskazanie do ruchu („jestem już za stary na sport”). Dlatego należy podejmować działania
aktywizujące fizycznie ludzi wjak najwcześniejszym etapie ich życia. Znacząco niższa aktyw-
ność fizyczna seniorów jest konsekwencją wielu czynników (patrz rozdział ), które pojawiają
się na wcześniejszych etapach życia isprawiają, że bycie nieaktywnym seniorem wydaje nam
się uzasadnione, apodejmowanie aktywności fizycznej wstarszym wieku co najmniej trudne
czy niekonieczne. Gdy dodamy do tego, że proc. Polaków za powód swojej nieaktywnoś-
ci podaje przeciwwskazanie medyczne istan zdrowia – objawi nam się paradoks ipułapka
myślenia oaktywności fizycznej nie jako ometodzie utrzymania sprawności izdrowia, ale
przywileju przeznaczonym dla młodych izdrowych. Powszechność tego myślenia znajduje
realne odzwierciedlenie wskróconej działalności seniorów na rynku pracy, zmniejszonej
aktywności społecznej oraz wszystkich dodatkowych kosztach leczenia iopieki wprzypadku
osób zależnych.
Zarządzanie infrastrukturą sportową
Na przestrzeni ostatnich kilku lat Polska sporo zainwestowała wrozbudowę imodernizację
infrastruktury sportowej. Zarówno tej najbliższej obywatelowi, takiej jak boiska wielofunk-
cyjne, jak dużych obiektów, na których mogą odbywać się imprezy sportowe ikulturalne.
Zbadań przeprowadzonych wśród osób związanych ze sportem (czynnie uprawiający lub
zawodowo związani) wynika, że ilość dostępnej infrastruktury wPolsce jest na poziomie za-
dowalającym. Natomiast wtrakcie badań wskazywano na konieczność poprawy dostępności
do istniejącej infrastruktury oraz właściwe iefektywne jej wykorzystywanie. Problemy najczęś-
ciej poruszane wtrakcie badań skupiały się na:
• jednokierunkowych wydatkach na rozwój głównie jednej dyscypliny – piłki nożnej;
• efektywnym biznesowym wykorzystaniu dużych aren sportowych (na meczach piłkar-
skich najwyższej klasy frekwencja sięga ok. proc., czyli jest bardzo niewysoka; ponadto
dochodzą kwestie związane zwysokimi kosztami utrzymania obiektów, które przyczynia-
ją się do większego zadłużenia niektórych jednostek samorządu terytorialnego);
• dostępności dużych aren sportowych wich czasie wolnym dla aktywności fizycznej
obywateli;
• podejmowaniu decyzji inwestycyjnych bez koordynacji ze strategią rozwoju, acza-
sami brakiem istnienia takich strategii wjednostkach samorządu terytorialnego,
problemie większej idłuższej dostępności już istniejących małych obiektów, np. boisk
wielofunkcyjnych.
Polska gospodarka nie jest wstanie efektywnie inwestować we wszystkie dyscypliny po równo.
Działania inwestycyjne powinny być skoordynowane zwieloletnim planem strategicznym,
uwzględniającym uwarunkowania gospodarcze ispołeczne. Podejmowanie decyzji zgodnych
ztakim planem pozwoli uniknąć problemu budowania infrastruktury pod krótkoterminowe
potrzeby. Na pierwszym miejscu powinno się zidentyfikować potrzeby społeczne igospodar-
cze. Później zgodnie znimi planować działania, które zaspokoją długoterminowe potrzeby,
anastępnie pod te działania podejmować decyzje inwestycyjne związane zinfrastrukturą, która
nie powinna być celem samym wsobie. Wskazana jest zmiana sposobu myślenia ze „zbudujmy
izróbmy, bo jest potrzeba” na „zróbmy, aprzy okazji zbudujmy, jeżeli jest to konieczne”. Będzie
to skutkowało przejściem zzarządzania obiektami na zarządzanie projektami.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
86
Współpraca między różnymi obszarami polityki państwowej
Polityka sportowa nie działa poza polityką gospodarczą. Dowodem na to są chociażby
inwestycje infrastrukturalne. Należy jednak zauważyć, że poziom dużych inwestycji infrastruk-
turalnych wsporcie wznacznym zakresie został już zrealizowany, co potwierdzają dane na
Ryc. , gdzie tylko , proc. badanych uznało brak organizatora lub brak obiektów za barierę
uczestniczenia wzajęciach sportowych. Wnajbliższym czasie możemy mieć do czynienia
zmniejszymi wydatkami inwestycyjnymi, co wywrze ujemny wpływ na zmianę PKB Polski
wodróżnieniu do lat poprzednich. Wzwiązku ztym należy brać pod uwagę inne czynniki
ekonomii społecznej, wspomniane już wniniejszym opracowaniu, które wpozytywny sposób
wpłyną na rozwój gospodarczy. Skoordynowana współpraca zpolityką kulturalną będzie
skutkować efektywniejszym gospodarowaniem zasobami.
Można wyróżnić dwa obszary tej współpracy. Obszar pierwszy dotyczy aktywizacji osób
starszych. Połączone działania aktywizacji fizycznej iaktywizacji kulturalnej będą sprzyjać
wyższej jakości życia osób starszych, co – jak wykazano wcześniej – przekłada się zarówno
na jakość życia osobistego, jak iżycia zawodowego, istotnej kwestii zpunktu widzenia zmian
demograficznych na rynku pracy. Obszar drugi to efektywne zarządzanie projektami, wskład
których wchodzić będzie obszar infrastruktury sportowej, wykorzystywanej także wobszarze
kultury isztuki.
Partycypacja sektora prywatnego
Małą partycypację sektora prywatnego wsporcie widać na podstawie klubów piłkarskich,
gdzie często jako właściciel lub współwłaściciel występują jednostka samorządu terytorialne-
go lub spółka, której współwłaścicielem jest instytucja publiczna (co nie oznacza, że klub jest
finansowany zsektora publicznego bezpośrednio lub pośrednio). Partycypacja sektora pub-
licznego współkach znajwyższych klas rozgrywek powinna być mniejsza, ponieważ jest to
sektor najbardziej komercyjny, który niestety nie działa efektywnie, oczym m.in. może świad-
czyć poziom wynagrodzeń zawodników wpolskiej ekstraklasie wporównaniu zprzychodami
winnych ligach (Ryc. ) oraz problemy finansowe, zjakimi borykają się te kluby (Tab. ).
Dane w mln zł Ruch
Chorzów
Zagłębie
Lubin Cracovia Górnik
Zabrze
Śląsk
Wrocław
Korona
Kielce
Zawisza
Bydgoszcz
Suma
danych
Kapitał (fundusz)
własny –14,99 54,80 9,17 –39,33 –23,90 –5,62 0,98 –18,89
Zysk (strata) zlat
ubiegłych –35,53 –100,72 –18,29 –71,44 –54,94 –35,17 –7,11 –323,19
Zysk (strata) zroku
bieżącego –17,49 –6,21 –4,93 –9,72 –6,29 –9, –95 0,56 –54,02
Tab. 6. Wybrane dane finansowe klubów piłkarskich powiązanych kapitałowo z sektorem publicznym
źródło: opracowanie Igor Perechuda na bazie sprawozdań finansowych za 2013 rok albo sezon obejmujący rok 2013
Klub sportowy nie działając dla zysku irealizując aktywności dotowane przez jednostkę
samorządu terytorialnego, nie powinien jednocześnie wykazywać notorycznie wysokich
strat finansowych. Wzwiązku ztym uzasadnione jest lepsze jakościowo lokowanie środ-
ków finansowych, zgodnie zgłównymi wyzwaniami, stojącymi przed sportem wkontekście
gospodarczym.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
87
Ryc. 35. Wartość wskaźnika wynagrodzenia/przychody dla najlepszych lig piłkarskich w wybranych krajach
europejskich w sezonie 2012/2013 (60 proc. – poziom optymalny)
źródło: Piłkarska Liga Finansowa (2013), Czy pieniądze grają na boisku? – raport Deloitte 2014 (dane dla Polski za 2013 rok)
Współpraca międzysektorowa
Należy zwrócić uwagę na kilka kwestii. Pierwszą znich jest funkcjonowanie trzeciego sektora
wprzestrzeni sportowej. Udział stowarzyszeń kultury fizycznej izwiązków sportowych wynosi
wnim proc. wszystkich podmiotów. Szacunkowe przychody wytwarzane przez te podmioty
(Ryc. ) wynoszą ok. mld zł, co pokazuje, że sportowy trzeci sektor ma istotny potencjał
do wykorzystania.
Wświetle problemów społecznych kraju, wyzwaniem jest przekierowanie działań małych
klubów sportowych zcelu, jakim jest osiąganie sukcesu sportowego, wstronę popularyzacji
irozpowszechniania sportu, aktywności fizycznej irealizacji zadań polityki społecznej. Zarzą-
dzanie tymi podmiotami powinno być wwiększym stopniu skupione na osiąganiu celów
Ryc. 36.
Szacunkowe wydatki
na sport i rekreację go-
spodarstw domowych
w Polsce w mld zł (2014)
źródło: opracowanie własne
Igor Perechuda, na podsta-
wie bazy danych GUS
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
88
społecznych niż wyników sportowych. Kierunek ten pozwoliłby otworzyć się na nową współ-
pracę zinstytucjami publicznymi oraz zainteresowałby sektor prywatny działaniami wzakre-
sie CSR, czyli biznesu odpowiedzialnego społecznie. Poruszany jest problem finansowania
najmłodszych osób, które wprzyszłości mają szanse odnosić sukcesy sportowe na krajowym
iświatowym poziomie. Należy szukać zachęt dla sektora prywatnego, który mógłby wspierać
szkolenie młodzieży. Przykładem dobrej współpracy wtym obszarze byłoby współdziałanie
przedsiębiorców ze szkołami mistrzostwa sportowego, wwielu przypadkach mające już
miejsce.
Wykluczenie ze sportu i aktywności fizycznej
Wyzwanie to dotyczy problemu wykluczenia osób zprzestrzeni sportowej iaktywności fizycz-
nej poprzez ograniczony dostęp do: infrastruktury, usług, organizacji iinstytucji. Największa
dysproporcja występuje pomiędzy obszarami wiejskimi amiejskimi. Mieszkańcy miast, szcze-
gólnie dużych, nawet jeśli nie są zamożni, mają znacznie szerszy dostęp do infrastruktury
iusług.
Osoby starsze zamieszkujące obszary miejskie, mają dostęp do usług idóbr zzakresu ak-
tywności fizycznej, kierowanych właśnie do jej kategorii wiekowej. Natomiast mieszkańcy
obszarów wiejskich często są go pozbawieni iwarto starać się, by wtę kwestię zaangażo-
wał się trzeci sektor. Obszary wiejskie są narażone na skrajne ubóstwo gospodarstw do-
mowych trzykrotnie częściej niż obszary największych miast (Ryc. ), tak więc projektując
programy wspierania sportu iaktywności fizycznej, należy te ekonomiczne dysproporcje
mieć na uwadze. Wprawdzie budżety małych samorządów iorganizacji zterenów wsi
są często znacznie niższe, to tworzenie atrakcyjnej oferty sportu powszechnego jest tam
możliwe – iniezwykle potrzebne – nawet wnajmniejszych lokalizacjach. Przy ich kreowa-
niu wwiększym stopniu należy opierać się na istniejących zasobach ipartycypacji spo-
łeczności wdziałaniach organizacji. Inwestowanie wkompetencje kadr tych organizacji
może mieć kapitalne znaczenie dla perspektyw rozwoju, adobra współpraca zlokalnym
biznesem – dodatkowo zniwelować deficyty budżetowe organizacji. Ogólne rekomen-
dacje nie są do zastosowania, dlatego być może warto tworzyć programy profilowane
Ryc. 37.
Zasięg ubóstwa
skrajnego w 2014
roku wg klasy miejsca
zamieszkania, w proc.
osób w gospodarstwach
domowych
źródło: Ubóstwo ekono-
miczne w Polsce w 2014
roku, Główny Urząd Staty-
styczny (http://stat.gov.pl/)
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
89
dla małych ośrodków. Ma to znaczenie również dlatego, że bieda, wielodzietność, brak
odpowiedniego dostępu do opieki zdrowotnej, usług opiekuńczych oraz edukacji (szcze-
gólnie zajęć pozaszkolnych) występuje na wsi częściej niż wmiastach. Postulowane wna-
szej publikacji podejście do sportu dla wszystkich jako jednego zczynników budowania
kapitałów: społecznego, ludzkiego iekonomicznego, jest więc tutaj niezwykle potrzebne.
Ukierunkowanie działań trzeciego sektora wzakresie aktywności fizycznej mogłoby stać
się wsparciem dla tej grupy ludności ipomóc jej zarówno wrozwoju osobistym, jak iza-
wodowym.
Ocena społecznych i gospodarczych efektów
przedsięwzięć w sporcie powszechnym
Działania podejmowane wsferze sportowo-rekreacyjnej, zarówno inwestycje winfrastrukturę,
jak iw przedsięwzięcia społeczne (finansowanie działalności organizacji, imprezy, szkolenia,
doradztwo, badania), są często inicjowanie ifinansowane przez jednostki samorządowe. Jako
takie powinny realizować cele publiczne ibyć odpowiedzią na zapotrzebowanie społeczne,
wyraźnie wskazywać komu ijak mają służyć, aich podstawowym składnikiem powinna być
ocena efektów przedsięwzięcia. Przy czym nie można się tu ograniczyć do prostego rachunku
ekonomicznego, jak przychody pieniężne zinwestycji. Oceniając projekt pod kątem efek-
tywności ekonomicznej, należy uwzględniać efekty społeczne. Przykładem takiej analizy jest
społeczna stopa zwrotu zinwestycji (SROI, Social Return On Investment).
Społeczna stopa zwrotu z inwestycji
Społeczna stopa zwrotu zinwestycji jest wskaźnikiem pozwalającym odpowiedzieć na
pytanie, ile korzyści wjednostkach pieniężnych przyniesie zainwestowana kwota wdziałania
ocharakterze społecznym. Wwyniku przeprowadzonych badań własnych wypracowano
koncepcję stosowania SROI wprzestrzeni sportowej. Analiza ta powinna odbywać się we-
dług następujących etapów:
. Uzasadnienie analizy – dla kogo iwjakim celu? Fundacja starająca się ofinansowanie
publiczne zadania, może wykazać jednostce publicznej, jakie będą ekonomiczne efekty
zrealizowanego celu przedsięwzięcia.
. Zakres – perspektywa:
• perspektywa makro – ocena działań zpunktu widzenia prowadzenia krajowej polityki
wdanym obszarze sportu;
• perspektywa regionalna – ocena działań zpunktu widzenia prowadzenia regionalnych
programów wobszarze sportu;
• perspektywa mikro – ocena działań zpunktu widzenia jednego konkretnego projektu
bądź zadania. Perspektywa ta może dotyczyć na przykład aktywności podejmowanej
przez klub sportowy wformie stowarzyszenia rejestrowanego lub inną organizację
ztrzeciego sektora.
. Identyfikacja interesariuszy (przykłady: Tab. ).
. Identyfikacja wkładu wprzedsięwzięcie (przykłady: Tab. ).
. Identyfikacja wyniku przedsięwzięcia (przykłady: Tab. ).
. Nadanie wartości wynikom przedsięwzięcia (część zoczekiwanych wyników będzie
miała nadaną wartość pieniężną wsposób bezpośredni, np. zmniejszenie wydatków na
lekarstwa, natomiast wcelu oszacowania wartości efektów, które nie mają bezpośrednio
przypisanych wartości, można skorzystać zinnych, nierynkowych metod wyceny.
. Oszacowanie wystąpienia prognozowanych wyników bez realizacji przedsięwzięcia, część
działań podejmowanych przez dany podmiot może bowiem wystąpić bez względu na to,
czy przedsięwzięcie dojdzie do skutku.
7.10.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
90
. Kalkulacja wskaźnika według poniższego wzoru (dla projektów społecznych zalecana
stopa dyskonta przez Komisję Europejską jest na poziomie , proc.).
Zdyskontowane przyszłe korzyści – suma wartości oczekiwanych wyników wprzyszłych
okresach, podzielonych przez czynnik dyskonta ( + stopa dyskonta)n, gdzie n – okres
danego wyniku wprzyszłości, np. czwarty rok.
Etapy ., ., . mogą obejmować kategorie zaprezentowane wTab. , która została stworzona
pod kątem działań na rzecz aktywności fizycznej osób starszych. Na szczególną uwagę zasłu-
gują czynniki ujęte wkolumnie „wyniki”, ponieważ stanowią one podstawę do tego, jak należy
podchodzić do wyceny działań społecznych.
Grupy interesariuszy Nakłady Wyniki
Klienci indywidualni
bezpośredni – osoby starsze czas
mniejszy stres
większa sprawność
brak problemów ze snem
mniejsze wydatki na lekarstwa
mniejsze wydatki na pomoc domową
mniejsza zachorowalność na depresję
Klienci indywidualni pośredni – rodzina
ibliscy czas, pieniądze lepsza jakość życia rodzinnego
więcej wolnego czasu
Klienci organizacyjni – ubezpieczyciel, instytucja
finansująca leczenie pieniądze
mniejsze wydatki rehabilitacyjne
mniejsze wydatki rentowe
mniejsze wydatki na hospitalizacje
Klienci organizacyjni pozostali – kluby sportowe czas, wiedza,
potencjał sieci
promocja działalności
przychody
Jednostki Samorządu Terytorialnego czas, pieniądze
wizerunek
niwelowanie efektów zewnętrznych
rozwój regionu
większe zatrudnienie
Menedżerowie czas, umiejętności,
wiedza
wynagrodzenie
doświadczenie
Kapitałodawcy pieniądze premia
Pracownicy czas, umiejętności,
wiedza
wynagrodzenie
doświadczenie
Lokalna społeczność czas wyższa jakość życia
integracja społeczna
Podatnicy, państwo pieniądze większe zatrudnienie
większe dochody
Tab. 7. Interesariusze, nakłady i wyniki w przedsięwzięciach sportowych na poziomie mikro, analizowane
poprzez SROI
źródło: W.B. Cieśliński i in., Aktywność sportowa adaptacyjna osób starszych – założenia teoretyczne modelu SROI, Konferen-
cja „Współczesne wyzwania gerontologii” 2015
Guidance on the methodology for carrying out cost-benefit analysis, European Commission Directorate – General
Regional Policy, Thematic development, http://ec.europa.eu/regional_policy/.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
91
Klauzula społeczna
Klauzule społeczne to wunijnym prawie wyjątki od reguł. Ze względu na ważny interes spo-
łeczny, wprzypadku zamówień publicznych zamawiający może dodać do opisu zamówienia
wymóg, by przy jego wykonywaniu był brany pod uwagę konkretny interes społeczny. Na
przykład, chcielibyśmy aktywizować osoby starsze, wzwiązku zczym wdanym projekcie za-
trudnienie musi znaleźć określona liczba seniorów. SROI znajdzie swoje zastosowanie wwy-
korzystywaniu klauzuli społecznej przy realizacji przedsięwzięć zzakresu sportu ize sportem
powiązanych. Podejście to pozwala uwzględniać istotne względy społeczne wdziałaniach
publicznych. Zastosowanie określonego poziomu SROI jako warunku wklauzuli może sprzy-
jać wyborowi najbardziej efektywnych działań społecznych. Warunkiem jest to, aby aspekty
społeczne odpowiadały na kluczowe wyzwania zperspektywy prowadzonej polityki sportu
iaktywności fizycznej. Jeżeli konstrukcja warunków będzie się opierać na strategicznych ce-
lach oraz na rachunku ekonomicznym bazującym na społecznej stopie zwrotu, to szanse na
efektywne wykorzystanie środków publicznych będą rosły.
Sport a ekonomia społeczna – możliwości działania
Po raz kolejny należy zwrócić uwagę na konieczność budowania długoterminowej współpra-
cy ztrzecim sektorem oraz zsektorem prywatnym . Wcelu zachęty trzeba wychodzić zatrak-
cyjną ofertą. Partnerstwo trójsektorowe, októrym mowa, może odbywać się wnastępujących
formach:
• zlecenia organizacjom pozarządowym realizacji zadań publicznych;
• wzajemnego informowania się oplanowanych kierunkach działalności izharmonizowa-
nie działań wzakresie budowania strategii dla działań sportowych;
• konsultowania zorganizacjami pozarządowymi przygotowywanych aktów normatyw-
nych wdziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji;
• budowanie zespołów ocharakterze doradczym iinicjatywnym, złożonych zprzedstawi-
cieli właściwych organów administracji publicznej.
Wprzypadku projektów inwestycyjnych iinfrastrukturalnych, które po stworzeniu świadczą
odpłatne usługi związane zaktywnością fizyczną, sprawdziły się partnerstwa publiczno-
-prywatne (PPP) wformacie DBFO, czyli „projektuj, buduj, finansuj ieksploatuj” (Design –
Build – Finance– Operate). Partner prywatny projektuje stosowną infrastrukturę, finansując
samodzielnie prace konstrukcyjne iprojektowe. Na czas trwania umowy inwestycja najczęś-
ciej jest własnością prywatnego inwestora, po czym infrastruktura przekazywana jest na rzecz
podmiotu publicznego. Istnieje też wariant, wktórym infrastruktura jest własnością podmiotu
publicznego, zwłaszcza gdy na etapie inwestycji wkład finansowy partnera prywatnego jest
niewielki. Wporównaniu zmodelem BOT, czyli „buduj, eksploatuj, przekaż” (Build – Operate
– Transfer), wmodelu DBFO założeniem jest pozyskanie już na etapie inwestycyjnym wkładu
finansowego partnera prywatnego, by wybudować infrastrukturę owiększym zasięgu. Model
ten jest stosowany, gdy partner publiczny nie ma wystarczających środków na sfinansowanie
inwestycji, lub też chce minimalizować wkład ze środków publicznych, poprzez poszukiwa-
nie na rynku możliwości jak największego finansowania inwestycji ze środków prywatnych.
Wprzeciwieństwie do modelu koncesji usługowej (czyli umowy prawnej na świadczenie
określonych usług, np. zarządzania obiektami sportowymi) imodelu BOT, partner prywatny
finansuje część kosztów inwestycyjnych, anie tylko koszty operacyjne na etapie eksploatacji.
Projekty zrealizowane wtym modelu wPolsce, to np.: Termy Warmińskie, Centralny Park
Rekreacji, Balneologii, Turystyki iWypoczynku – Termy Gostynińskie.
A. Pyka, Hybrydowe modele PPP wwarunkach gospodarki polskiej, „Journal of Management and Finance” , t. ,
nr , zif.wzr.pl/pim/___.pdf (dostęp: ..).
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
92
Kompetencje kadr sportu powszechnego
autor: Ewa Niedzielska
Mówiąc okompetencjach kadr sportu powszechnego, niezbędne jest przywołanie termi-
nologii. Zgodnie zUstawą z czerwca roku (Art. ..): „sportem są wszelkie formy
aktywności fizycznej, które przez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane wpływają na
wypracowanie bądź poprawienie kondycji fizycznej ipsychicznej, rozwój stosunków społecz-
nych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich poziomach”. Rada Europy przyjęła
bardzo zbliżoną definicję, opisując sport jako: „wszelkie formy aktywności fizycznej, które
poprzez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane stawiają sobie za cel wypracowanie lub
poprawienie kondycji fizycznej ipsychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiąganie
wyników sportowych na wszelkich poziomach”. Wobie definicje wpisuje się zarówno sport
wyczynowy, jak isport powszechny. WPolsce, jako synonimu tego ostatniego, najczęściej
używa się terminu „rekreacja ruchowa”. Oprócz tego możemy wpiśmiennictwie spotkać się
ze sformułowaniami: „sport dla wszystkich”, „sport masowy”, „sport amatorski”, „rekreacyjna
aktywność fizyczna”. Przez swój zdrowotny wymiar sport powszechny staje się dla współczes-
nych społeczeństw swoistym odpowiednikiem medycyny społecznej.
Dynamiczne zmiany dzisiejszej cywilizacji, integracja europejska iglobalizacja mają swoje
odzwierciedlenie wrównie dynamicznych zmianach nowego rynku usług sportu powszech-
nego. Kadry rekreacji ruchowej – trenerzy, instruktorzy, animatorzy – to grupa zawodowa,
która wszczególny sposób powinna być zorientowana na działania promujące zdrowy styl
życia oraz prewencję pierwotną iwtórną chorób niezakaźnych poprzez aktywność fizyczną.
Jedną zpierwszych organizacji zajmującą się szkoleniem kadr rekreacji ruchowej było Towa-
rzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej (TKKF), które wlatach – opracowało założenia
programowe szkolenia instruktorów rekreacji ruchowej. W roku określono trzy stopnie
szkoleń: organizator rekreacji, instruktor rekreacji oraz kierownik – metodyk rekreacji. W
roku TKKF rozpoczęło szkolenia instruktorów sportu: kręgli, kometki, ćwiczeń siłowych ikultury-
styki. Pierwszą państwową akademicką jednostkę, kształcącą wobszarze sportu powszechnego,
powołano w roku. Był to Wydział Turystyki iRekreacji na Akademii Wychowania Fizycznego
wPoznaniu. Dwa lata później TKKF otrzymał uprawnienia koordynowania oraz zatwierdzania
szkoleń instruktorskich. Wlatach . rozpoczęto szkolenia instruktorów rekreacji Iklasy, wdraża-
no nowe programy szkoleniowe ispecjalności. W roku wprowadzono program instruktora
gimnastyki ze specjalnością aerobik. Ustawa okulturze fizycznej z roku oraz rozporządzenie
ministra edukacji narodowej z roku ograniczyły nadawanie tytułu zawodowego wdziedzinie
kultury fizycznej, wobszarze sportu powszechnego, jedynie do tytułu instruktorskiego.
Deregulacja zawodu i jej skutki
Podstawowym założeniem deregulacji (dereglamentacji) jest przekazanie rynkowi oferują-
Ustawa z czerwca roku osporcie (Dz. U. nr poz. zpóźn. zm.).
Biała Księga na temat sportu, , http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex:DC (dostęp:
..).
J. Przybylska, Szkolenie idoskonalenie kadr [w:] Trzydziestolecie Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej, red. Z.
Mikołajczak, Warszawa .
Deregulacja – „redukcja ograniczeń stawianych przez prawodawcę przed osobami chcącymi wykonywać dany zawód,
przy zgodzie co do pozostawienia go wkatalogu zawodów regulowanych. Strategia ta dotyczy wszczególności zawo-
dów zaufania publicznego. Prawodawca optymalizuje wtedy stosowane regulacje, kierując się rachunkiem kosztów
generowanych przez konkretne rozwiązania ikorzyści wynikających zograniczenia asymetrii informacji na rynku.
Deregulacja (awięc redukcja kosztów wrozumieniu ekonomicznym wejścia do zawodu) może obejmować różne
obszary ograniczeń, np.: zmniejszenie kosztów (finansowych) nabycia uprawnień do wykonywania danego zawodu,
skrócenie ścieżki uzyskiwania uprawnień do wykonywania zawodu czy też zwiększenie prawdopodobieństwa uzyskania
uprawnień do wykonywania danego zawodu, np. przez ujednolicenie stosownych egzaminów”.
Dereglamentacja – „wyłączenie danego zawodu zkatalogu zawodów regulowanych. Całkowita rezygnacja ustawodaw-
cy zregulacji danego rynku jest efektywna wsytuacji, gdy brak jest przesłanek do dalszej interwencji państwa wdanym
segmencie rynku pracy”. Źródło: Uzasadnienie deregulacji dostępu do wykonywania zawodów, http://legislacja.rcl.
gov.pl/docs/////dokument.pdf (dostęp: ..).
7.11.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
93
cemu danego rodzaju usługę wszelkich uprawnień do określania kwalifikacyjnych wymogów
stawianych przed osobami ją świadczącymi. Oznacza to m.in. zmniejszenie wpływu państwa
na cenę ijakość usługi, ułatwienie dostępu do wybranych zawodów, zniesienie regulacji
prawnych dotyczących płacy minimalnej. czerwca roku Ustawa osporcie zniosła
prawne regulacje związane zwykonywaniem zawodu instruktora rekreacji ruchowej. Jedyną
kwestią regulowaną przez prawo pozostało wskazanie tytułów zawodowych: instruktora
sportu itrenera sportu.
Deregulacja zawodu instruktora rekreacji oraz otwarcie rynku wobszarze sportu po-
wszechnego mogą ipociągają za sobą pozytywne oraz negatywne konsekwencje. Do
pozytywnych zaliczyć można zmiany wkształceniu kadr rekreacji ruchowej wPolsce. Coraz
istotniejszą rolę zaczęły odgrywać kwalifikacje, czyli potwierdzone kompetencje (wiedza,
umiejętności, kompetencje społeczne). Nabywanie ipodnoszenie kwalifikacji instruktorskich
może obecnie odbywać się wtrojaki sposób: na drodze formalnej (studia), nieformalnej
(np. doświadczenie zawodowe) ipozaformalnej (kursy iszkolenia). Te różne ścieżki do-
chodzenia do efektów uczenia się wymagają opracowania wysokiej jakości systemu weryfi-
kowania kwalifikacji zawodowych. Jego istotnym elementem będą dokumenty pozyskiwane
wwyniku rzetelnie przeprowadzonego procesu przygotowania zawodowego. Staną się one
dowodem na to, że ich posiadacz pozyskał kompetencje, które zostały zweryfikowane przez
powołaną do tego instytucję.
Zwiększenie dostępu do zawodów dotychczas regulowanych poszerza rynek pracy wsek-
torze sportu powszechnego, umożliwiając większej liczbie osób podjęcie pracy wzawodzie
trenera, instruktora czy animatora. Równocześnie zmiany wpowstałym po deregulacji rynku
świadczenia usług (brak formalnych wymogów zatrudnienia pracownika) mogą wywierać
negatywny wpływ na jakość kształcenia przyszłych kadr instruktorskich. Powstaje ryzyko:
• obniżenia jakości usług świadczonych przez niekompetentnych pracowników,
• obniżenia poziomu kształcenia kadr,
• napływu do sektora sportu powszechnego słabo wykwalifikowanej kadry.
Kształcenie kadr
Bardzo istotnymi aspektami wprzygotowaniu ifunkcjonowaniu kadr sektora sportu po-
wszechnego są m.in.: jakość kształcenia oferowana przez prowadzące je placówki, ujedno-
licenie efektów uczenia się iprocedur je weryfikujących, możliwości awansu zawodowego
podejmujących zatrudnienie oraz prestiż zawodowy.
Wzrost liczby placówek szkolących kadry sportu powszechnego może powodować obni-
żanie się kwalifikacji zawodowych instruktorów. Tym bardziej prawdopodobne, że kursy rea-
lizowane wAkademiach Wychowania Fizycznego iza pośrednictwem TKKF są postrzegane
przez uczestników szkoleń jako przestarzałe imało przydatne na dynamicznie rozwijającym
się rynku pracy. Jednocześnie osoby podejmujące szkolenie instruktorskie deklarują wyż-
szość placówek prywatnych nad państwowymi. Skutecznym działaniem, przeciwstawiającym
się możliwemu pogorszeniu jakości przygotowania kadr, wydaje się ujednolicenie standar-
dów kształcenia oraz opracowanie krajowego systemu kwalifikacji wsporcie powszechnym
(rekreacji ruchowej), , , .
Odpowiedzią uczelni na taki stan rzeczy jest Porozumienie Akademii Wychowania Fizyczne-
go wsprawie wspólnego standardu kształcenia instruktorów rekreacji ruchowej ( maja ).
A. Igłowska, System kształcenia specjalistów fitness wPolsce na tle kierunków rozwoju tego obszaru kultury fizycznej
[w:] Rekreacja, turystyka, kultura: wzagospodarowaniu czasu wolnego, red. J. Ożdziński, Gdańsk , s. –.
Z. Pelc, M. Zielińska, Pozytywne inegatywne strony uprawiania aerobiku wocenie instruktorów [w]: Sport gimnastycz-
ny itaniec wbadaniach naukowych, red. Z. Szot, Gdańsk , s. –.
A. Igłowska, System kształcenia specjalistów…, op. cit.
E. Stępień, J. Stępień, Motywy uczestnictwa…, op. cit.
M. Tonewo, K. Wawrzyńska, Kształcenie idoskonalenie instruktorów rekreacji ruchowej wzakresie fitness winstytu-
cjach państwowych iplacówkach sektora prywatnego [w:] Sport iturystyka – razem czy osobno?, red. M. Boruszczak,
„Studenckie Zeszyty Naukowe” , nr V, Gdańsk, s. –.
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
94
Jego zaktualizowana wersja, odnosząca się do Europejskich Ram Kwalifikacji, dotyczyła także
systemu kwalifikacji wsporcie powszechnym ( listopada ). Porozumienie określało tytuł
oraz kompetencje zawodowe, jakie powinien posiadać instruktor rekreacji ruchowej AWF.
Wdokumencie poruszono również kwestię formy organizacyjnej szkolenia oraz wymagań
programowych dla części ogólnej ispecjalistycznej szkoleń prowadzonych wpostaci kursu
instruktorskiego lub specjalności instruktorskiej. Ustalono wzór legitymacji oraz zasady udo-
stępniania programów.
Kluczową rolę wpracach nad kwalifikacjami wrekreacji ruchowej, nadawanymi wsy-
stemie kształcenia iszkolenia zawodowego, odegrał Krajowy Ośrodek Metodyczno-Szko-
leniowy TKKF wToruniu. Przedstawiciele różnych środowisk – TKKF, uczelni oraz sektora
prywatnego – wypracowali koncepcję ramy kwalifikacji wfitnessie, na której podstawie
zaproponowano analogiczne rozwiązania dla innych dyscyplin rekreacyjnych,. Ramy po-
wstały na kanwie współpracy międzynarodowej zEuropean Health and Fitness Association
(EHFA, obecnie EuropeActive), co zapewniło ich spójność zrozwiązaniami europejskimi.
Były one też jednym zimpulsów do zapoczątkowania prac nad Sektorową Ramą Kwalifikacji
wSporcie (SRKS).
Niestety, wklubach fitness wciąż trafiają się niekompetentni instruktorzy rekreacji rucho-
wej. Od kandydatów do pracy wbranży rekreacyjnej pracodawcy wymagają najczęściej
znajomości języków obcych, natomiast wśród kompetencji społecznych oczekują zaanga-
żowania, odpowiedzialności za wykonywaną pracę oraz umiejętności pracy zespołowej.
Jednak najczęstszym wymogiem stawianym kandydatom jest doświadczenie zawodowe,
niekoniecznie wzawodzie związanym zsektorem rekreacji. Na wiedzę idoświadczenie
praktyczne wskazują również liczne doniesienia naukowe, , , . Zbadań Szumilewicz,
przeprowadzonych na uczestniczkach zajęć grupowych fitness, wynika, że przygotowa-
nie merytoryczne jest również bardzo istotną kompetencją zawodową dla odbiorców usług
rekreacyjnych.
Trudno jednak osiągnąć doświadczenie zawodowe iodpowiednie przygotowanie meryto-
ryczne wtak dynamicznie rozwijającym się sektorze sportu, jeśli średni okres stażu instruktora
rekreacji ruchowej wynosi lat, , . Dlaczego tak się dzieje? Dlaczego instruktorzy wycofują
się zzawodu, zanim posiądą odpowiedni wachlarz kompetencji, wymagany wustawicznie
rozwijającym się sporcie powszechnym?
Głównymi powodami odejścia od zawodu instruktora są: brak możliwości awansu za-
wodowego, rodzaj zatrudnienia, nieregularne zarobki, niski prestiż zawodowy. Wklubach
sportowo-rekreacyjnych niewielu specjalistów zatrudnionych jest na pełnym etacie, azarobki
Sektorowa Rama Kwalifikacji wSporcie – Raport końcowy, materiał wdruku, s. .
A. Szumilewicz, A. Lewandowska-Plińska, Krajowa rama kwalifikacji wfitnessie, Konferencja ekspercka „Europejskie
ramy kwalifikacji wobszarze sportu iturystyki”, Toruń, –.., Toruń , s. –.
A. Szumilewicz, R. Kowalski, Propozycja Polskiej Ramy Kwalifikacji wRekreacji Ruchowej, „Sport dla Wszystkich” ,
nr , s. –.
Sektorowa Rama Kwalifikacji…, op. cit.
A. Zarębska A., Aktywność fizyczna „fitness” jako forma oddziaływania usprawniająco-zdrowotnego, rozprawa
doktorska, AWFiS, Gdańsk [za:] A. Szumilewicz iin., Krajowa rama kwalifikacji wfitnessie, Konferencja ekspercka
„Europejskie ramy kwalifikacji wobszarze sportu iturystyki”, –.., Toruń, s. .
W. Siwiński, Poziom adaptacji zawodowej młodego instruktora rekreacji ruchowej [w:]: Uczestnictwo Polaków wrekre-
acji ruchowej ijego uwarunkowania, red. A. Dąbrowski, Płock , s. –.
Z. Kubińska, K. Żydek, Osoba instruktora rekreacji ruchowej ze specjalnością fitness wświadomości uczestników kursu
[w:] Teoria ipraktyka rekreacji ruchowej, red. Nałęcka D., Bytniewski M., Biała Podlaska , s. –.
E. Stępień, J. Stępień, Motywy uczestnictwa wzajęciach fitness, wopinii ćwiczących iinstruktorów [w:] Teoria ipraktyka
rekreacji ruchowej, red. Nałęcka D., Bytniewski M., Biała Podlaska .
D.M. Opoka, Sylwetka instruktora fitness [w:] Fitness nowoczesne formy gimnastyki, red. D. Pietrzyk, Warszawa ,
s. –.
A. Szumilewicz, Kwalifikacje wrekreacji ruchowej na przykładzie fitnessu oraz prenatalnej ipostnatalnej aktywności
fizycznej [w]: Wdrodze do Polskiej ramy kwalifikacji. Dobre praktyki wsystemie kwalifikacji, red. A. Chłoń-Domińczak,
A. Fandrejewska, Warszawa , s. –.
Z. Pelc, M. Zielińska, Pozytywne inegatywne strony uprawiania aerobiku wocenie instruktorów [w:]: Sport gimna-
styczny itaniec wbadaniach naukowych, red. Z. Szot, Gdańsk , s. –.
E. Stępień, J. Stępień, Motywy uczestnictwa…, op. cit.
A. Zarębska, Aktywność fizyczna…, op. cit., s. .
J. Gdak, Papierowi instruktorzy, „Kulturystyka iFitness. Sport dla Wszystkich” , nr , s. .
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
95
uzależnione są od przepracowanej liczby godzin. Nie można również pominąć faktu, że
wwykonywanie zawodu instruktora lub trenera wpisane jest ryzyko kontuzji. Wtakiej sytuacji
umowa zlecenie nie daje pracownikom zabezpieczenia finansowego. Instruktorzy rezygnują
więc zpracy lub szukają stałego zatrudnienia. Wiele osób traktuje pracę wklubie jako zajęcie
dodatkowe. Wszystkie te uwarunkowania mają negatywny wpływ na rozwój kompetencji
zawodowych poszukiwanych przez pracodawców – doświadczenie, praktyka zawodowa,
zaangażowanie iodpowiedzialność za wykonywaną pracę.
Jednolita procedura egzaminacyjna oraz czytelny system awansu zawodowego mogą
stanowić czynnik motywujący do podniesienia jakości usług i kwalifikacji kadr sportu po-
wszechnego. Potwierdzają to badania diagnostyczne, przeprowadzone przez amerykańskich
ekspertów zNational Board of Fitness Examiners, dotyczące opinii na temat standaryzo-
wanego egzaminu dla trenerów fitnessu wStanach Zjednoczonych. Osoby uczestniczące
wzajęciach klubów fitness widziały wtakim egzaminie szansę na podjęcie walki zniekompe-
tencją osób zatrudnionych wtych klubach. Natomiast specjaliści rekreacji ruchowej wska-
zywali na szansę stabilizacji zawodowej na rynku pracy, wyższe zarobki oraz oczekiwany
prestiż.
Kolejnym elementem motywacyjnym dla osób zatrudnionych w sektorze rekreacji rucho-
wej jest wytyczenie ścieżki rozwoju zawodowego. Ciekawym przykładem dobrych praktyk
wtym zakresie jest opracowanie ścieżki zawodowej dla specjalistów fitnessu przez Krajowy
Ośrodek Metodyczno-Szkoleniowy TKKF (Tab. ). Jej spójność zopracowaniami europej-
skimi zapewniła współpraca zEuropean Health and Fitness Association (EHFA, obecnie
EuropeActive).
Przedstawiona niżej koncepcja kwalifikacji wfitnessie stała się podstawą tworzenia ram
innych specjalności rekreacji ruchowej.
Proponowany
poziom
kwalifikacji
Proponowana kwalifikacja
Odniesienie do Europejskiej Ramy Kwalifikacji
w sektorze zdrowia i fitnessu oparte na pracy
Europe Active/European Health and Fitness Association
Poziom 1. konsultant fitness
Poziom 2.
1. animator fitness/asystent instruktora
fitness
2. instruktor fitness wszkole
3. specjalista formy fitness
Fitness Assistant
Poziom 3.
instruktor fitness ze specjalnością:
1. fitness – nowoczesne formy gimnastyki
2. fitness – ćwiczenia siłowe
Group Fitness Instructor
Fitness Instructor
Group Exercise to Music
Poziom 4. trener fitness
(trener osobisty)
Personal Trainer
Youth Fitness Instructor
Active Ageing Trainer
Poziom 5. trener ukierunkowanych ćwiczeń
zdrowotnych
Exercise for Health Specialist
PreDiabetes Exercise Specialist
Cardiovascular Exercise Specialist
Muskuloskeletal Exercise Specialist
A. Szumilewicz, Kwalifikacje wrekreacji…, op. cit., s. .
Personal training licensing survey results, National Board of Fitness Examiners – NBFE , http://www.nbfe.org/
news/press_releases/survey_results.cfm (dostęp: ..).
A. Szumilewicz, Kwalifikacje wrekreacji…, op. cit., s. .
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
96
Proponowany poziom kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego
Kwalifikacje nadawane tylko przez Akademie Wychowania Fizycznego
Odniesienie do irlandzkiej propozycji University of Limerick and National Council for Exercise and Fitness
Poziom 5.
instruktor fitness AWF ze specjalnością:
1. fitness – nowoczesne formy gimnastyki
2. fitness – ćwiczenia siłowe
Fitness Instructor – Certificate in Exercise and Health
Fitness (6 NQF)
Poziom 6. trener fitness AWF
(trener osobisty AWF)
Diploma in Exercise and Health Fitness
(7 NQF)
Tab. 8. Propozycja kwalifikacji w fitnessie rekreacyjnym
źródło: Propozycja Polskiej Ramy Kwalifikacji w rekreacji ruchowej KOMSz TKKF oraz Porozumienie Akademii Wychowania
Fizycznego w sprawie systemu kwalifikacji w rekreacji ruchowej z 23 listopada 2012 roku
Sektorowa Rama Kwalifikacji w Sporcie
Istotnym elementem wkształtowaniu systemu kompetencji kadr sektora sportu powszech-
nego jest spójność, uznawanie osiągnięć edukacyjnych, atakże opracowanie modelu
uznawania kwalifikacji osiąganych różnymi ścieżkami edukacji (formalnej, pozaformalnej
inieformalnej). Systematyzują ten obszar Europejskie Ramy Kwalifikacji (ERK), „zalecenie
Parlamentu Europejskiego iRady Europy wsprawie ustanowienia Europejskich Ram Kwa-
lifikacji dla uczenia się przez całe życie” oraz „zalecenie Parlamentu Europejskiego iRady
Europy wsprawie ustanowienia europejskiego systemu transferu osiągnięć wkształceniu
iszkoleniu zawodowym”. Podobną rolę spełniają Krajowe Ramy Kwalifikacji wbranży spor-
towej, nazwane Sektorową Ramą Kwalifikacji wSporcie (SRKS). Założeniem prac nad SRKS
było uporządkowanie istniejących itworzenie nowych kwalifikacji zawodowych wobszarze
sportu kwalifikowanego ipowszechnego. Projekt wdrożenia SRKS wPolsce powinien:
• zwiększyć czytelność przyznawanych kwalifikacji wsporcie,
• usprawnić mobilność edukacji dzięki wzajemnej uznawalności osiągnięć,
• podnieść jakość kształcenia kadr sportu wPolsce,
• umożliwić realizację prozdrowotnej polityki europejskiej wzakresie promowania zdro-
wego stylu życia izachowań prozdrowotnych.
Na podstawie propozycji Polskiej Ramy Kwalifikacji wrekreacji ruchowej Krajowego Ośrod-
ka Metodyczno-Szkoleniowego TKKF, „Porozumienia Akademii Wychowania Fizycznego
wsprawie kwalifikacji wrekreacji ruchowej zdnia listopada roku” oraz prac nad SRKS
przygotowano propozycję wybranych kwalifikacji wrekreacji ruchowej (Tab. ).
ERK to „ramy odniesienia wiążące systemy kwalifikacji poszczególnych krajów. Ich dwa główne cele to: promocja mo-
bilności obywateli pomiędzy krajami oraz ułatwienie im uczenia się przez całe życie” – definicja pochodzi zEuropejskie
ramy kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, Komisja Europejska Edukacja iKultura, Urząd Oficjalnych Publikacji
Wspólnot Europejskich, Luksemburg , cyt. za: Sektorowa Rama Kwalifikacji wSporcie – Raport końcowy, materiał
wdruku, op. cit, s. .
Zalecenie Parlamentu Europejskiego iRady Europy wsprawie ustanowienia Europejskich Ram Kwalifikacji dla uczenia
się przez całe życie, .
Zalecenie Parlamentu Europejskiego iRady Europy wsprawie ustanowienia europejskiego systemu transferu osiągnięć
wkształceniu iszkoleniu zawodowym (ECVET, European Credit System for Vocational Education and Training), .
A. Szumilewicz, Kwalifikacje wrekreacji…, op. cit., s. .
rozdział 7 | uwarunkowanie społeczno-ekonomiczne sportu powszechnego
97
Proponowany poziom
kwalifikacji Proponowana nazwa kwalifikacji
Poziom 1. Konsultant dyscypliny rekreacji ruchowej
Poziom 2.
1. asystent instruktora dyscypliny rekreacji ruchowej (ewentualnie animator rekreacji
ruchowej)
2. szkolenie zdyscypliny rekreacji ruchowej do pracy wplacówkach edukacyjnych
(tylko dla nauczycieli WF)
3. szkolenie zwybranej formy/metody ćwiczeń rekreacyjnych
Poziom 3. instruktor rekreacji ruchowej wdanej specjalności
Poziom 4. trener rekreacji ruchowej wdanej specjalności
Poziom 5. trener ukierunkowanych ćwiczeń zdrowotnych (dla absolwentów akademii
wychowania fizycznego) – instruktor rekreacji ruchowej AWF danej specjalności
Poziom 6. dla absolwentów akademii wychowania fizycznego – trener rekreacji ruchowej AWF
wdanej specjalności
Tab. 9. Propozycja przykładowych kwalifikacji w rekreacji ruchowej (dla różnych dyscyplin)200
źródło: Propozycja Polskiej Ramy Kwalifikacji w rekreacji ruchowej KOMSz TKKF, zmodyfikowana na podstawie prac nad Sekto-
rową Ramą Kwalifikacji w Sporcie (SRKS) oraz Porozumienie Akademii Wychowania Fizycznego w sprawie systemu kwalifikacji
w rekreacji ruchowej z 23 listopada 2012 roku
Definicje poszczególnych kwalifikacji zostały przedstawione wopracowaniu A. Szumilewicz, Kwalifikacje wrekreacji
ruchowej…, op. cit., s. –.
98 rozdział 1 | zdrowie jako konsekwencja stylu życia
Podsumowanie
99 PODSUMOWANIE
Podsumowanie
autorzy: Janusz Dobosz, Aleksandra Gołdys
Przesłaniem naszej publikacji była próba opisania zagadnienia zdrowia publicznego od
strony wyzwań związanych zaktywnością fizyczną inawykami żywieniowymi. Staraliśmy się
zaprezentować najnowsze wyniki badań ipokazać, jak ich stan współoddziałuje zsytuacją
demograficzną. Zjednej strony pokazywanie opracowanych naukowo wykresów itabel
dostarcza nam argumentów idowodów na to, jaka jest rzeczywistość, jednak zdrugiej może
wodczuciach odbiorców problem odrealnić, umieścić wjakieś odległej przestrzeni, do której
łatwo się zdystansować. Tymczasem za każdym wykresem stoją codzienne wybory milionów
ludzi, którzy zróżnych powodów (kulturowych, ekonomicznych, społecznych) tracą moty-
wację, możliwości lub świadomość tego, jak ważna jest podstawowa troska ociało swoje
iswoich najbliższych. Gniewne nawoływania istraszenie konsekwencjami niewiele pomaga,
bo współczesne życie po prostu nie zmusza nas do bycia aktywnym, anajłatwiej dostępna
żywność jest wwiększości szkodliwa. Poza tym codzienna dbałość osiebie to inwestycja,
która zwrócić się może dopiero wprzyszłości, podczas gdy teraz… jest tak miło poleżeć
idobrze się najeść. Wielu znas wpada więc wpułapkę zwaną wekonomii „dyskontowaniem
przyszłości” – zperspektywy teraźniejszości wydaje nam się, że wysiłek zdrowego trybu życia
jest nieopłacalny, azagrożenia bardzo odległe iczęsto iluzoryczne.
Skoro dotychczasowe działania nie przynoszą wystarczających efektów, postarajmy się
pomyśleć orozwiązaniach zupełnie inaczej ibardziej pozytywnie. Istnieją przecież ku temu
znaczące przesłanki.
• Prawie połowa Polaków stara się mieć kontakt zaktywnością fizyczną, adobrze za-
projektowane programy ioferta sportowa spotykają się zdużym zainteresowaniem.
Widzimy więc, że choć wwielu badaniach poziom aktywności spada, jest wPolakach
potencjał igotowość, żeby być aktywnym.
• Konsekwentnie od kilku lat realizowane są zarówno projekty promujące aktywność
fizyczną (np.: Animator, Moje Boisko, Orlik , MultiSport, Mały Mistrz, Animator
Sportu Dzieci iMłodzieży, Program Rekreacji Ruchowej Osób Starszych, Program
Aktywnego Seniora – Ja, czyli PASJA), jak idotyczące zmiany nawyków żywieniowych
(np.: Trzymaj Formę, Zachowaj Równowagę).
• Na całym świecie podejmuje się wysiłki na rzecz walki zchorobami cywilizacyjnymi
irealizuje programy, które sprawdzają się iprzynoszą efekty (warto zapoznać się
zdziałaniami sieci EPODE iich metodologią pracy ze społecznościami, przetestowaną
wBelgii, Francji iNorwegii, czy programem Let’s Move wStanach Zjednoczonych).
Negatywna tendencja jest więc odwracalna, asposoby, które do tego prowadzą, nie
wymagają bardzo zaawansowanej czy jeszcze nieodkrytej technologii, jak np. wprzy-
padku nieuleczalnych dotąd chorób. Mierzenie się zwyzwaniem niezdrowych nawyków
http://epode-international-network.com/ (dostęp: ..).
http://www.letsmove.gov/ (dostęp: ..).
100
żywieniowych iruchowych jest zadaniem, wktórym sukces jest czymś realnym. Pod kilko-
ma jednak warunkami:
. Musimy zrozumieć, że oddziaływać trzeba wieloaspektowo, tzn. angażować zarówno
nauczycieli, lekarzy, pracowników socjalnych, jak iprzedstawicieli ministerstw iurzędników
pracujących lokalnie, aofertę kierować do osób wkażdym wieku isytuacji ekonomicznej.
Wszystkie sektory iwiele grup zawodowych oraz ludzi odpowiedzialnych za usługi społeczne
musi ze sobą współdziałać – rozumieć wagę zagadnienia i, co ważne, mieć narzędzia do
wpływania na innych.
. Musimy mieć świadomość, że zmiany zachowania wymagają czasu. Projektowane pro-
gramy powinny angażować nie tylko bardzo różnorodne partnerstwa, ale izakładać długą
perspektywę czasową. Nie znaczy to, że nie należy działać precyzyjnie lub że można działać
powoli ijeszcze trochę poczekać. Najbardziej obecnie wpływową metodą tworzenia sku-
tecznych społecznych interwencji ipolityk publicznych jest tzw. analiza behawioralna [].
Skupia się ona na odtworzeniu sposobu działania oraz myślenia ludzi wich codziennym ży-
ciu iwykorzystując wiedzę osposobach myślenia, dostosowuje do niej przekaz iinterwencje.
Wtym podejściu kluczowe jest już nie tylko zdobywanie wiedzy otym, jak jest, ale również,
co działa ijak. Ujęcie takie podkreśla znaczenie mądrze prowadzonych ewaluacji iprecyzyj-
nych analiz efektów realizowanych programów.
. Musimy pamiętać, że wprocesie znajdywania rozwiązań należy nie tylko umieć współpra-
cować, ale też docierać do ludzi inaczej niż przez plakaty istrony internetowe. Itutaj zpo-
mocą przychodzi metoda pracy ze społecznościami (community based approach), gdzie
działania projektuje się wobrębie społeczności. Metoda angażuje konkretnych ludzi wdanym
społecznym układzie:
• nauczycieli ilokalną szkołę – otwierającą salę gimnastyczną dla wszystkich chętnych,
organizującą imprezy sportowe integrujące środowisko;
• przychodnię ilekarzy – pamiętających olekarstwie, jakim jest ruch inieszastających
zwolnieniami zlekcji wychowania fizycznego;
• dziennikarzy ilokalną stację radiową – mówiącą ozdrowiu inawołującą do zdrowego
trybu życia;
• miejscowego sprzedawcę warzyw – by nawiązał współpracę ze szkołą idostarczał zdro-
wą żywność dla szkół czy uczestników zajęć sportowych;
• projektantów lokalnego skweru – żeby wzięli pod uwagę sportową funkcjonalność
przygotowywanej inwestycji;
• burmistrza – by wkażdym swoim wystąpieniu podkreślał, jak ważny jest zdrowy styl
życia ipromował go swoim przykładem;
• trenerów iklub sportowy – żeby uczyli podstaw np. koszykówki, ale też podkreślali
znaczenie zdrowego iregularnego jedzenia.
Wten sposób, poprzez system bodźców, zachęt iinformacji, oddziałujemy na ludzi, zwięk-
szając ich szanse korygowania niewłaściwych zachowań wobszarze zdrowia. Każda osoba,
która zaczyna żyć prozdrowotnie, dzięki swojej sieci zależności iwięzi wsposób najbardziej
naturalny oddziałuje na innych. Itak zachodzi oddolna zmiana, októrą zabiegamy.
Większość dotychczas realizowanych programów uruchamiała wobszarze promocji
zdrowych zachowań niewystarczające działania. Były to przeważnie akcje promocyjne –
komunikaty anonimowego nadawcy, formułowane bez bliskich, osobistych kontekstów, czy
też projekty skupiające się na tworzeniu infrastruktury. Człowiek będący obojętny wobec
aktywności fizycznej izdrowego stylu życia mógł ich nie dostrzec inie zareagować.
Nowe sposoby działania składają się zwielu małych przypomnień ozdrowiu, docierają-
cych do nas podczas wizyty wgabinecie lekarskim, wtrakcie lekcji, wpracy – wypowiadanych
PODSUMOWANIE
101
przez konkretne osoby, zmałej odległości. To także dostępna na wyciągnięcie ręki oferta
sportowa. Wjej tworzeniu kluczowe są inwestycje wkadry sportowe, czyli wtrenerów, mena-
dżerów klubów. Wtym modelu trudno pozostać człowiekowi zupełnie obojętnym.
Nasza publikacja jest kolejnym krokiem (dyskusji osporcie powszechnym było wostatnich
latach kilka), rewizją danych iwskazaniem kierunków myślenia, które pomogą wprojektowa-
niu działań. Na tym etapie wszystkich nas łączy przekonanie, że ten obszar jest ważny, wiemy,
co wnim nie działa zbyt dobrze ipotrzebujemy skupienia na konkretnych inicjatywach.
Prawdziwymi specjalistami od skutecznych programów są Państwo: nauczyciele inauczycielki
wychowania fizycznego, trenerzy itrenerki, animatorzy ianimatorki, urzędniczki iurzędnicy,
dyrektorzy idyrektorki ośrodków sportu. Naszą rolą jest zadbanie oto, by wiedza między
Państwem odpowiednio przepływała, by dobre rozwiązania mogły się upowszechniać, aspo-
łeczności nawzajem sobą inspirować. Potrzebujemy koordynacji irzeczywistego wsparcia ze
strony rządu, bo nie wszystkie działania można realizować tylko zdostępnych lokalnie środ-
ków. Możemy osiągnąć bardzo dużo, ana zmianie wobszarze aktywności fizycznej napraw-
dę skorzystają wszyscy. Dobrze zorganizowany system oferty iprogramów sportowych to,
poza wszystkim tym, co związane jest ze sprawnością izdrowiem, wielka szansa na uczenie
się iwspółdziałanie.
PODSUMOWANIE
102 rozdział 1 | zdrowie jako konsekwencja stylu życia
Słownik
103
Słownik
AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Praca mięśni szkieletu powodująca wydatek energii. Jej
wynikiem są czynności życiowe, lokomocja, nauka, praca,
rekreacja, zabawa, uprawianie sportu itd. Jest zależna od
postaw i motywacji jednostki oraz przyrodniczego, spo-
łecznego i ekonomicznego środowiska życia człowieka.
Kształtuje rozwój fizyczny, ruchowy, psychospołeczny,
jest istotnym czynnikiem rozwoju osobniczego, adaptacji
do środowiska życia oraz zapobiegania iterapii wielu
schorzeń.
ATEROGENEZA
Proces powstawania zmian miażdżycowych wnaczy-
niach krwionośnych, który wkonsekwencji prowadzi do
rozwoju choroby niedokrwiennej serca.
BMI (Body Mass Index)
Wskaźnik masy ciała, powstały na skutek podzielenia
masy ciała podanej wkilogramach przez kwadrat wyso-
kości podanej wmetrach.
CUKRZYCA TYPU .
Przewlekła choroba metaboliczna, związana zczyn-
nikami genetycznymi, ale również złą dietą, brakiem
aktywności fizycznej oraz nadwagą iotyłością. Przyczyna
zakłóceń wfunkcjonowaniu wielu narządów iukładów:
oczu, nerek, serca, układu nerwowego, naczyń krwionoś-
nych.
CZYNNIKI RYZYKA
Czynniki sprzyjające powstawaniu pewnych zagrożeń,
m.in. zdrowotnych. Oczynnikach ryzyka wpromocji
zdrowia mówimy np. wzwiązku zzagrożeniami choro-
bami cywilizacyjnymi. Przykładowo wśród czynników
ryzyka choroby niedokrwiennej serca wymienia się m.in.:
czynniki genetyczne, nadwagę, podwyższony poziom
cholesterolu, stresy, uzależnienie od nikotyny iniedosta-
teczną aktywność fizyczną.
DNA MOCZANOWA (inaczej: podagra, artretyzm)
Choroba charakteryzująca się nawracającym, ostrym
zapaleniem stawów, związana ze zwiększonym stęże-
niem kwasu moczowego we krwi ijego odkładaniem
wstawach itkance okołostawowej.
DODATNI BILANS ENERGETYCZNY
Liczba kalorii przyjmowanych zpożywieniem jest większa
niż wielkość strat iwydatków energetycznych organizmu.
DUŻA MOTORYKA
Czynności ruchowe angażujące całe (lub prawie całe)
nasze ciało: tułów, ręce inogi. Zaliczamy do niej m.in.:
chód, bieg, skok, pełzanie, czołganie, jazdę na rowerze,
pływanie. → patrz: mała motoryka
DYSLIPIDEMIA
Nieprawidłowy profil lipidowy krwi, związany zupośle-
dzoną przemianą tłuszczów worganizmie, jeden zczyn-
ników ryzyka choroby niedokrwiennej serca.
ENDOMETRIUM
Błona śluzowa macicy.
ETIOLOGIA
Przyczyna choroby.
EUROPEJSKIE RAMY KWALIFIKACJI (ERK)
Ramy funkcjonujące jako instrument przeniesienia
(iwytłumaczenia) kwalifikacji zawodowych iedukacyj-
nych między krajami członkowskimi, dzięki któremu stają
się one bardziej czytelne iłatwiejsze do zrozumienia
wróżnych państwach isystemach europejskich. Ich dwa
główne cele to: promocja mobilności obywateli pomię-
dzy krajami oraz ułatwianie im uczenia się przez całe
życie.
FAST FOOD (inaczej: śmieciowe jedzenie)
Rodzaj pożywienia szybko przygotowywanego
SŁOWNIK
104
iserwowanego na poczekaniu, na ogół taniego. Zwy-
kle ma ono wysoką wartość kaloryczną, zawiera dużo
tłuszczów, węglowodanów isoli, przy równoczesnym
niedoborze cennych dla organizmu substancji (błonnika,
składników mineralnych iwitamin).
HIPERURYKEMIA
Zwiększone stężenie kwasu moczowego we krwi.
→ patrz: dna moczanowa
HIPOGONADYZM
Defekt układu rozrodczego skutkujący dysfunkcją jąder.
Nieczynne jądra nie produkują hormonów (testosteronu)
ani plemników. Przyczyną niedoboru hormonów jest
niewykształcenie się drugo – itrzeciorzędowych cech
płciowych.
HOMEOSTAZA
Stan dynamicznej równowagi środowiska wewnętrzne-
go organizmów żywych, także zdolność organizmu do
utrzymania iciągłego przywracania tej równowagi, mimo
zmieniających się warunków środowiska zewnętrznego
czy procesów zachodzących wśrodowisku wewnętrznym.
INSULINOOPORNOŚĆ
Obniżona wrażliwość organizmu na działanie insuliny,
hormonu odpowiedzialnego za regulację poziomu cukru
(glukozy) we krwi, może doprowadzić do rozwoju cuk-
rzycy typu . lub innych chorób. Do powstania insulino-
oporności przyczynia się m.in. nadmiar tkanki tłuszczowej.
KONDYCJA FIZYCZNA
Składnik izarazem pozytywny miernik zdrowia człowieka.
Zalicza się do niego rozwój fizyczny, sprawność fizyczną
iwydolność fizyczną.
NASYCONE KWASY TŁUSZCZOWE
Pochodzą głównie ztłuszczów zwierzęcych, ich wysokie
spożycie jest czynnikiem ryzyka, m.in. chorób układu
krążenia iniektórych nowotworów. → patrz: wieloniena-
sycone kwasy tłuszczowe
LIFELONG LEARNING (LLL)
Według definicji zawartej wRezolucji Rady Unii Euro-
pejskiej z czerwca roku, pojęcie lifelong learning
(uczenie się przez całe życie) powinno dotyczyć ucze-
nia się od fazy przedszkolnej do późnej emerytalnej,
włączając wto całe spektrum uczenia się formalnego
(wszkołach iinnych placówkach systemu edukacji),
pozaformalnego (winstytucjach poza system edukacji)
inieformalnego (naturalnego). Ponadto, powinno się
ono odnosić do wszelkiej, trwającej przez całe życie,
aktywności uczenia się, mającej na celu rozwój wiedzy,
kompetencji iumiejętności wperspektywie osobistej,
obywatelskiej, społecznej oraz zorientowanej na zatrud-
nienie. Zasadniczym odniesieniem wtym względzie
powinna być osoba, jako podmiot uczenia się, co pod-
kreślać ma znaczenie wprocesie uczenia się prawdziwej
równości szans ijakości.
MAŁA MOTORYKA
Czynności ruchowe związane zposługiwaniem się dłoń-
mi ipalcami ręki, wtym koordynacją działań obu rąk.
→ patrz: duża motoryka
NATPOL
Badanie epidemiologiczne, pokazujące rozpowszech-
nienie wpolskiej populacji czynników ryzyka rozwoju
chorób sercowo-naczyniowych.
ONTOGENEZA
Całokształt procesów morfologicznych, fizjologicznych,
psychicznych ispołecznych, kształtujących organizm,
trwających od momentu zapłodnienia do śmierci osob-
nika.
ORGANIZACJE POZARZĄDOWE
Osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiada-
jące osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przy-
znaje zdolność prawną, niebędące jednostkami sektora
finansów publicznych (wrozumieniu ustawy ofinansach
publicznych) iniedziałające wcelu osiągnięcia zysku,
wtym m.in. fundacje istowarzyszenia (na podstawie
art. ust. Ustawy odziałalności pożytku publicznego
iowolontariacie).
OSTEOPOROZA
Choroba objawiająca się kruchością iłamliwością kości
zpowodu zmniejszenia masy igęstości kości oraz zabu-
rzonej mikroarchitektury tkanki kostnej.
POLKARD
Narodowy Program Profilaktyki iLeczenia Chorób Ukła-
du Sercowo-Naczyniowego.
PROFILAKTYKA GERONTOLOGICZNA
Zajmuje się wykrywaniem oraz eliminowaniem biologicz-
nych ispołecznych czynników zagrażających zdrowiu
iprzyspieszających proces starzenia. Celem jej jest:
zachowanie sprawności, samodzielności iniezależności
człowieka starszego.
SŁOWNIK
105
PSYCHOMOTORYKA
Dziedzina zajmująca się teorią imetodami psycholo-
gii ruchu, opisująca zależność pomiędzy percepcją,
ruchem, przeżywaniem, uczeniem się adziałaniem.
Procesy umysłowe, takie jak emocjonalność czy koncen-
tracja, oraz indywidualne cechy osobowości wpływają na
spontaniczność ruchów isposób poruszania się.
REKREACJA FIZYCZNA (RUCHOWA)
Różnego rodzaju zajęcia otreści ruchowej, m.in.: sporto-
we, turystyczne, zabawy ruchowe, tańce, spacery, którym
człowiek oddaje się zwłasnej chęci, wczasie przeznaczo-
nym na wypoczynek, odnowę sił, przyjemność irozwój
własnej osobowości oraz kreację zdrowia. Zajęcia tego
rodzaju traktowane mogą być autotelicznie (wcelu
spełnienia własnych zainteresowań, samorealizacji),
albo wmniejszym lub większym stopniu instrumentalnie
(jako wyraz dbałości ozdrowie, sprawność ikondycję
fizyczną). Rekreacja to nie tylko czas wolny, ale określony
sposób jego zagospodarowania. Aktualnie rekreacja ru-
chowa bywa określana mianem „sportu dla wszystkich”.
ROZWÓJ FIZYCZNY
Ciąg przemian wżyciu osobniczym, prowadzących od
prostej konstrukcji komórkowej do wykształcenia złożo-
nego organizmu człowieka. Przemiany te odbywają się
wlatach dzieciństwa, dojrzewania imłodości, prowadząc
do osiągnięcia przez jednostkę samodzielnej egzystencji
imożliwości wydania potomstwa.
SKŁADNIKI O DZIAŁANIU ANTYOKSYDACYJNYM
Przeciwutleniacze, np. witaminy A, C, E, selen, flawonoidy.
SPORT DLA WSZYSTKICH
To pojęcie ihasło zarazem, uznane wskali międzynarodo-
wej, proklamujące prawo każdego człowieka do sportu,
do korzystania zwarunków do uczestniczenia wsporcie.
Pojęcie to zostało wprowadzone przez Radę Europy
w roku, która wten sposób nakreśliła swoje
długofalowe plany icele dotyczące powszechnego
sportu. Niektórzy nazywają program „sport dla wszyst-
kich” drugą rewolucją wsporcie. Sport dla wszystkich jest
odczytaniem na nowo koncepcji „sportu dla każdego”
Pierre’ade Coubertin. Koncepcja „sportu dla wszystkich”
jest całkowicie różna od rozumienia sportu wsposób tra-
dycyjny. „Sport dla wszystkich” obejmuje nie tylko różne
dyscypliny sportu, ale także, amoże nade wszystko, różne
formy aktywności fizycznej – od spontanicznych, niezor-
ganizowanych zabaw igier ruchowych, tańców iturystyki,
do ćwiczeń fizycznych, wykonywanych regularnie. Gene-
zę idei „sportu dla wszystkich” sytuuje się wSkandynawii.
SPORT
Celowa działalność człowieka, ujęta wreguły, ukierunko-
wana na podnoszenie sprawności fizycznej, przybierają-
ca postać walki zsobą samym lub zprzeciwnikiem, ale
zawierająca też pierwiastek zabawy. Aktywność sportowa
występuje pod postacią albo wysoce skomplikowanych
umiejętności itechnik sportowych, albo nadzwyczajnego
wysiłku fizycznego, zprzestrzeganiem zasad fair play,
obserwowanego przez widzów. Ze względu na cel roz-
różnia się: sport wyczynowy, wktórym dąży się do osiąg-
nięcia możliwie najlepszego wyniku sportowego, i„sport
dla wszystkich” (wpolskim tradycyjnym ujęciu: rekreację
ruchową), którego celem jest podnoszenie potrzebnej
dla zdrowia kondycji fizycznej, odprężenie iprzyjemność.
Ustawa okulturze fizycznej definiuje sport jako formę ak-
tywności człowieka, mającą na celu doskonalenie jego sił
psychofizycznych, indywidualnie lub zbiorowo, według
umownych reguł.
SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA
Zaradność ruchowa człowieka wżyciu codziennym,
wyraz poziomu adaptacji jednostki do warunków, jakie
stwarza dla niej biogeograficzne isocjoekonomiczne
środowisko.
SPRAWNOŚĆ FUNKCJONALNA
Zdolność do bycia niezależnym od innych osób wzakre-
sie podstawowych czynności życiowych (ADL, Activities
of Daily Living), jak: poruszanie się, odżywianie, kon-
trolowanie czynności fizjologicznych organizmu iutrzy-
manie higieny ciała. Na sprawność funkcjonalną ma
wpływ wiele czynników zdrowotnych (choroby układo-
we inarządowe) ispołeczno-demograficznych (wiek,
płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania). Sprawność
funkcjonalna łączy wsobie sprawność samoobsługową,
lokomocyjną igospodarczą.
STARZENIE
Stopniowe wraz zwiekiem zmniejszanie się aktywności
biologicznej organizmu. Starzenie się możemy zdefi-
niować jako serię zależnych od czasu anatomicznych
ifizjologicznych zmian, które zmniejszają rezerwę fizjolo-
giczna iograniczają zdolności funkcjonalne. Stopniowe
zmniejszanie się rezerw niezbędnych do utrzymaniu
stanu homeostazy jest jedną znajbardziej znamiennych
cech starości. Wprocesie starzenia procesy kataboliczne
przeważają nad anabolicznymi. Organizm nie nadąża
zprocesami odnowy oraz regeneracji zniszczonych
komórek itkanek, wykazuje zmiany regresyjne. Sta-
rzenie uwarunkowane jest biologicznie przez czynniki
genetyczne oraz procesy fizjologiczne, odbywające się
SŁOWNIK
106
na poziomie komórki, tkanki czy narządu. Na proces
starzenia się wpływają również czynniki społeczne ipsy-
chologiczne, które mają wpływ na osobowość człowieka
oraz jego życie emocjonalne iduchowe. Starzeniu często
towarzyszą zmiany degeneracyjne, które dotyczą zmniej-
szenia siły mięśniowej inapięcia mięśniowego, osłabienia
kości (osteoporoza), słabszego oddychania, zmniejsze-
nia ruchomości klatki piersiowej, obniżenia wydolności
aerobowej ianaerobowej oraz wydłużenia czasu reakcji.
Specjaliści uważają, że owe zmiany inwolucyjne mogą
być spowolnione przez regularne ćwiczenia fizyczne
iracjonalne żywienie.
STYL ŻYCIA
Zespół codziennych zachowań wraz warunkującymi je
motywacjami, wartościami iprzekonaniami, zgodnie
zktórymi żyją dana jednostka lub grupa. Styl życia jest
modyfikowany przez czynniki społeczne iśrodowiskowe
oraz cechy osobiste. Zpunktu widzenia promocji zdro-
wia ważny jest nie tylko wpływ stylu życia na zdrowie,
ale także fakt potencjalnych możliwości dokonywania
się wnim zmian. Składnikiem stylu życia są zachowania
prozdrowotne.
WĘGLOWODANY
Cukry, związki organiczne stanowiące składnik diety,
pełniące worganizmie funkcje budulcowe, transportowe,
zapasowe ienergetyczne.
WIELONIENASYCONE KWASY TŁUSZCZOWE
Występują głównie wtłuszczach roślinnych iolejach
rybnych, wpływają korzystnie na gospodarkę lipidową
ustroju.
WOBASZ
Ogólnopolskie Wieloośrodkowe Badanie Stanu Zdrowia
Ludności.
WYCHOWANIE DO I W STAROŚCI
Przygotowanie ludzi do wzięcia osobistej odpowiedzial-
ności za kształt ijakość życia wokresie starzenia się, tak
własnego, jak iinnych członków społeczności, uwzględ-
niające wszelkie uwarunkowania tego procesu (biolo-
giczne, motoryczne, psychiczne, społeczne izdrowotne).
WYCHOWANIE ZDROWOTNE
Przygotowanie człowieka do samodzielnej troski ozdro-
wie własne iinnych członków społeczeństwa. Celem
wychowania zdrowotnego jest dostarczenie wiedzy
ozdrowiu, wyrobienie właściwych nawyków potrzeb-
nych do jego pielęgnowania ipomnażania, wykształcenie
odpowiednich sprawności iumiejętności, wyrobienie
aktywnej postawy pielęgnowania zdrowia izapobiegania
chorobom. Wychowanie zdrowotne ma wiele dziedzin
wspólnych zwychowaniem fizycznym, atakże prozdro-
wotnym „sportem dla wszystkich” iturystyką. Jest częścią
promocji zdrowia.
WYDOLNOŚĆ FIZYCZNA
Zdolność organizmu do długotrwałego isilnie obciąża-
jącego go wysiłku, wykonywanego zzaangażowaniem
dużych grup mięśniowych, oraz efektywnego usuwania
jego skutków (zmęczenia). Jest wyrazem sprawności
fizjologicznych mechanizmów, zapewniających adaptację
ustroju do pracy mięśniowej ipowrót do stanu wyjścio-
wego po jej zakończeniu (podczas wypoczynku). Jest
miarą tolerancji organizmu na wysiłek fizyczny imożliwo-
ści utrzymywania homeostazy. Systematyczna iodpo-
wiednio intensywna aktywność fizyczna podnosi poziom
wydolności fizycznej. Ukobiet jest średnio – proc.
mniejsza niż umężczyzn. Wraz zwiekiem obniża się
poziom wydolności fizycznej. Jest to właściwość odużym
znaczeniu dla potencjału zdrowia. → patrz: kondycja
fizyczna
WYPOCZYNEK CZYNNY
Aktywne spędzanie wolnego czasu, wypełnianie go
np. umiarkowanymi ćwiczeniami fizycznymi, sportem,
turystyką lub innymi formami aktywności, jak: spacer,
praca wogródku, aktywność społeczno-kulturalna, odno-
wa biologiczna – środkami przyspieszającymi usuwanie
procesów zmęczenia.
WYPOCZYNEK
Proces mający usunąć objawy zmęczenia, powstałe
np. wwyniku pracy zawodowej, nauki czy dużego wy-
siłku fizycznego, m.in. dzięki wyrównaniu zaciągniętego
długu tlenowego oraz likwidacji produktów przemiany
materii. Jego efektem ma być powrót do stanu homeo-
stazy. Efekt wypoczynku jest największy wpierwszym
okresie bezpośrednio po zaprzestaniu pracy. Dlatego
właściwe jest stosowanie większej liczby przerw wy-
poczynkowych, ale krótszych. Wteorii wypoczynku
wyróżnia się wypoczynek bierny lub aktywny. Wpraktyce
rekreacji podstawę stanowi wypoczynek czynny.
ZABURZENIA LIPIDOWE
Zaburzenia gospodarki tłuszczami worganizmie, niepra-
widłowe stężenia cholesterolu, triglicerydów.
SŁOWNIK
107
ZACHOWANIA PROZDROWOTNE
Zachowania służące ukształtowaniu, utrzymaniu idosko-
naleniu zdrowia przez wykorzystanie ku temu wszystkich
możliwych czynników, wybierane wsposób świadomy
ikonsekwentny. Stanowią element stylu życia.
ZDROWIE
Fizyczny, psychiczny ispołeczny dobrostan, będący
wyrazem poziomu adaptacji do warunków życia. Nie jest
to stan braku choroby czy niepełnosprawności.
ZESPÓŁ METABOLICZNY
Nagromadzenie wzajemnie powiązanych metabolicz-
nych czynników ryzyka, związanych zotyłością brzuszną,
opornością na insulinę, nadciśnieniem, nieprawidłowym
stężeniem triglicerydów, „dobrego” cholesterolu (HDL).
ZESPÓŁ POLICYSTYCZNYCH JAJNIKÓW (inaczej:
zespół wielotorbielowatych jajników)
Choroba, wprzebiegu której dochodzi do zmian hor-
monalnych, będących m.in. przyczyną zaburzeń cykli
miesiączkowych. Jest silnie powiązana zinsulinoopor-
nością (często wtórną do otyłości). Może być przyczyną
niepłodności.
ZMĘCZENIE
Stan obniżonej zdolności do podejmowania wysiłku,
będący skutkiem jego wykonywania. Występuje zarówno
podczas wysiłku, jak ipo jego zakończeniu. Zmęczenie
ma różnorakie przyczyny ijest stanem bardzo złożonym.
Rozróżnia się zmęczenie ostre (np. po intensywnym
wysiłku fizycznym, m.in. sportowym), zmęczenie narzą-
dowe (lokalne) izmęczenie ustrojowe, któremu podlega
cały organizm człowieka. Jedną zpostaci zmęczenia,
przede wszystkim atakującą centralny układ nerwowy,
jest znużenie wywołane jednostajną monotonną, nawet
lekką pracą.
SŁOWNIK
108 rozdział 1 | zdrowie jako konsekwencja stylu życia
Bibliografia
109
Bibliografia
. Ahlert, G., The German Sport Satellite Accounts (SSA), Gesellschaft für Wirtschaftliche
Strukturforschung mbH, Osnabrück .
. Ambroży T., Program kształcenia kadr instruktorów rekreacji ruchowej. Specjalność:
fitness – nowoczesne formy gimnastyki, Warszawa .
. Antropologiczne badania dzieci imłodzieży wPolsce wlatach 1966–2012. Zmiany
sekularne izróżnicowanie społeczne, red. Kozieł S., Nowak-Szczepańska N., Gomuła A.,
Wrocław .
. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne iekonomiczne starzenia się ludzi
wPolsce, red. Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P., Poznań .
. Badania Sport iRekreacja Polaków, Ogólnopolskie badanie Polaków, Warszawa .
. Badura B., What is and What Determines Health [w:] Laaser U., Leeuw de E., Stock C.,
Scientific Foundations for Public Health Policy in Europe, Juventa Verlag, Munchen .
. Bernatowicz-Łojko U., Wesołowska A., Wilińska M., Udział pokarmu kobiecego
wżywieniu dzieci do 2. r.ż. wPolsce na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego,
„Standardy Medyczne/Pediatria” , t. .
. Biała Księga na temat sportu, , http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/
TXT/?uri=celex:DC (dostęp: ..).
. Biela U. iin., Częstość występowania nadwagi iotyłości ukobiet imężczyzn wwieku
20–74 lat. Wyniki programu WOBASZ, „Kardiologia Polska” , nr (supl. IV).
. Chalcarz W., Merkiel S., Charakterystyka aktywności ruchowej nowosądeckich dzieci
wwieku przedszkolnym, „Medycyna Sportowa” , t. , nr , s. –.
. Chalcarz W. iin., Charakterystyka aktywności fizycznej poznańskich dzieci wwieku
przedszkolnym, „Medycyna Sportowa” , t. , nr ().
. Charzewska J., Weker H., Ogólnopolskie badanie nad zawartością wapnia iwitaminy D
wdietach dzieci wwieku 4 lat, „Pediatria Współczesna” , nr .
. Charzewska J. iin., Spożycie sacharozy igrup produktów głównych jej źródeł wdietach
dzieci imłodzieży, „Żywienie Człowieka iMetabolizm” , nr .
. Chmura J., Kultura fizyczna najmłodszych, „Życie Szkoły” , nr .
. Chwojnowska Z., Charzewska J., Błędy wżywieniu dzieci wwieku przedszkolnym
[w:] Rekomendacje dla realizatorów żywienia zzakresu zasad prawidłowego żywienia
dzieci wprzedszkolach, red. J. Charzewska, Warszawa .
. Chwojnowska Z. iin., Trendy wzawartości sodu wdietach warszawskiej młodzieży
szkolnej, „Żywienie Człowieka iMetabolizm” , nr .
. Cieśliński W.B. iin., Aktywność sportowa adaptacyjna osób starszych – założenia teore-
tyczne modelu SROI, konferencja „Współczesne wyzwania gerontologii” .
. Craemer de M. iin., Differences in Energy Balance-Related Behaviours in European
Preschool Children: The ToyBox-Study, “PLOS ONE” , nr ().
. Czerwonogrodzka-Senczyna A. iin., Wpływ czynników środowiskowych na występowa-
nie otyłości udzieci do 7. roku życia, „Endokrynologia Pediatryczna” , nr .
BIBLIOGRAFIA
110
. Dąbrowa M., Study in standard of living – methodology of structure of selected indica-
tors, “The Małopolska School of Economics in Tarnów Research Papers Collection” ,
nr .
. Decyzja Parlamentu Europejskiego oraz Rady nr //UE z września .
. Diabetes Atlas, International Diabetes Federation .
. Diagnoza społeczna 2013. Warunki ijakość życia Polaków, red. Czapiński J., Panek T.,
Warszawa .
. Drygas W., Czy „siedzący” tryb życia nadal stanowi zagrożenie dla zdrowia społeczeń-
stwa polskiego?, „Medycyna Sportowa” , nr .
. Drygas W. iin., Ocena poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji Polski. Wyniki
programu WOBASZ, „Kardiologia Polska” , nr , (supl. ).
. Economic value of sport in England, Sport England, Clarity Creation, Liverpool .
. Fichna P., Skowrońska B., Otyłość oraz zespół metaboliczny udzieci imłodzieży, „Family
Medicine & Primary Care Review” , nr .
. Fitness nowoczesne formy gimnastyki, red. Pietrzyk D., Warszawa .
. Franks B.D., Test sprawności fizycznej dzieci imłodzieży YMCA, tłum. Osiński W.,
Wachowski E., Poznań .
. Gacek M., Sposób żywienia dzieci przedszkolnych ze środowiska wielkomiejskiego,
„Rocznik PZH” , t. , nr .
. Gajdzica A., Sytuacja dawnych przedmiotów nauczania po wprowadzeniu reformy
wklasach I–III, „Rocznik Pedagogiczny” , nr .
. Gdak J., Papierowi instruktorzy, „Kulturystyka iFitness. Sport dla Wszystkich” , nr .
. Global recommendations on physical activity for health. Recommended levels of physi-
cal activity for health 5–17 years old, WHO .
. Godlewski P., Globalny ilokalny wymiar współczesnego sportu, „Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego” , nr .
. Grabowski H., Teoria fizycznej edukacji, Warszawa .
. Health at aGlance, OECD Indicators, OECD Publishing , http://dx.doi.org/./
health_glance--en (dostęp: ..).
. International Inventory of Documents on Physical Activity Promotion, HEPA Europe .
. Jarosz M., Żywienie osób wstarszym wieku. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
.
. Jarosz M., Rychlik E., Otyłość wyzwaniem zdrowotnym icywilizacyjnym, „Postępy Nauk
Medycznych” , nr .
. Jarosz M. iin., Spożycie soli achoroby układu krążenia irak żołądka, „Żywienie Czło-
wieka iMetabolizm” , nr .
. Jeżewska-Zychowicz M., Zachowania żywieniowe młodzieży warszawskiej aśrodowisko
społeczne, Warszawa .
. Kałuża J., Jeruszka-Bielak M., The relationship between iron nutritional status and mor-
tality among older people from the Warsaw region, “Polish Journal of Environmental
Studies” , nr (A).
. Karney A., Otyłość dzieci imłodzieży. Współczesne problemy wprofilaktyce iterapii,
Konferencja szkoleniowa IMiD, Warszawa .
. Knapik A. iin., Znaczenie aktywności ruchowej wprofilaktyce zdrowotnej, „Zdrowie
Publiczne” , t. , nr .
. Kołłajtis-Dołowy A. iin., The nutritional habits among centenarians living in Warsaw,
„Rocznik PZH” , nr .
. Komosińska K. iin., Zachowania zdrowotne związane zżywieniem umłodzieży szkolnej
wPolsce wlatach 1990–1998, „Żywienie Człowieka iMetabolizm” , nr .
. Kostecka M., Prawidłowe żywienie dzieci wwieku przedszkolnym jako niezbędny ele-
ment profilaktyki chorób cywilizacyjnych, „Pielęgniarstwo iZdrowie Publiczne” , nr .
BIBLIOGRAFIA
111
. Kostrzewski S., Worach-Kardas H., Zdrowotne ispołeczno-ekonomiczne aspekty długo-
trwałego bezrobocia wśrodowisku wielkomiejskim, „Problemy Higieny iEpidemiologii”
, nr ().
. Kowal M. iin., Międzypokoleniowe zmiany wbudowie ciała iakceleracja pokwitania
udzieci imłodzieży wwieku 7–15 lat zpopulacji wielkomiejskiej wświetle uwarunkowań
psychosocjalnych, Kraków .
. Kozłowski S., Nazar K., Wprowadzenie do fizjologii klinicznej, Warszawa .
. Kozłowska K. iin., Consumption of food products by the elderly living in different envi-
ronments of the Warsaw region, “Polish Journal of Environmental Studies” , nr .
. Królewska-Gawarzyńska J. iin., Nawyki żywieniowe łódzkiej młodzieży licealnej wświetle
badań ankietowych, „Dental and Medical Problems” , nr .
. Laaser U., Leeuw de E., Stock C., Scientific Foundations for Public Health Policy in
Europe, Juventa Verlag, Munchen .
. Lalonde M., ANew Perspective on the Health of Canadians, AWorking Document,
Information Canada, Ottawa .
. Lipowicz A. iin., Secular trends in BMI and the prevalence of obesity in young Polish
males from 1965 to 2010, “European Journal of Public Health” , nr .
. Loring B., Robertson A., Obesity and inequities: Guidance for addressing inequities
in overweight and obesity, WHO .
. Luszniewicz A., Statystyka społeczna: Podstawowe problemy imetody, Warszawa .
. Łaska-Mierzejewska T., Olszewska E., Antropologiczna ocena zmian rozwarstwienia
społecznego populacji wiejskiej wPolsce, wokresie 1967–2001: badania dziewcząt,
„Studia iMonografie” , nr .
. Łoś-Rycharska E., Niecławska A., Spożycie pokarmów typu fast-food przez dzieci wwie-
ku poniemowlęcym iprzedszkolnym, „Pediatria Polska” , nr .
. Łukasik R. iin., Stan wiedzy rodziców na temat żywienia dzieci od urodzenia do 3 lat,
„Nowa Pediatria” , nr .
. Madejski E., Wybrane uwarunkowania osobnicze, rodzinne iszkolne aktywności rucho-
wej dzieci wmłodszym wieku szkolnym, Kraków .
. Mazur J., Zdrowie izachowania zdrowotne młodzieży szkolnej na podstawie badań
HBSC 2010, Warszawa .
. Merkiel S., Chalcarz W., Deptuła M., Porównanie aktywności fizycznej oraz ulubionych
form spędzania czasu wolnego dziewczynek ichłopców wwieku przedszkolnym zwoje-
wództwa mazowieckiego, „Rocznik PZH” , t. , nr .
. Mikiel-Kostyra K. iin., Żywienie niemowląt wPolsce wroku , „Pediatria Polska” , nr .
. Mossakowska M. iin., Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne iekonomiczne
starzenia się ludzi wPolsce, Poznań .
. Narodowy Program Zdrowia 1996–2005, Ministerstwo Zdrowia iOpieki Społecznej,
Warszawa .
. Niedźwiedzka E., Wądołowska L., Analiza urozmaicenia spożycia żywności wkontekście
statusu socjoekonomicznego polskich osób starszych, „Problemy Higieny iEpidemiolo-
gii ”, nr .
. Nussbaum M., Sen A., The quality of life, Oxford England New York, Clarendon Press
Oxford University Press .
. Ogólnopolskie działania wzakresie zwalczania nadwagi iotyłości, ze szczególnym
uwzględnieniem dzieci imłodzieży, red. Jarosz M., Warszawa .
. Oliver M., Schoefield G., Kolt G., Physical activity in pre-schoolers, “Sports Medicine”
, nr .
. Organizacja ifinansowanie kształcenia idoskonalenia zawodowego nauczycieli,
Raport Najwyższej Izby Kontroli , https://www.nik.gov.pl/plik/id,,vp,.pdf
(dostęp: ..).
BIBLIOGRAFIA
112
. Osiński W., Zarys teorii wychowania fizycznego, Poznań .
. Ostrowska A., Styl życia azdrowie. Zzagadnień promocji zdrowia, Warszawa .
. Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków, red. Jarosz M., Warszawa .
. Papiernik H., Transformacja wychowania fizycznego – szansa czy konieczność?,
http://www.lider.szs.pl/teksty/papiernik.doc (dostęp: ..).
. Personal training licensing survey results, National Board of Fitness Examiners – NBFE
, http://www.nbfe.org/news/press_releases/survey_results.cfm (dostęp:
..).
. Piątkowska M., Age-related changes in physical activity patterns in Poland, “Antropomo-
toryka” , t. , nr .
. Pietruszka B. iin., Sposób żywienia istan odżywienia [w:] Skazani na długowieczność.
Wposzukiwaniu czynników pomyślnego starzenia, red. M. Mossakowska, Poznań .
. Płotka A., Zdrowy styl życia człowieka – jego uwarunkowania izagrożenia, „Annales
Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Vol. LVIII, Suppl. XIII, , Sectio D, Lublin .
. Podstawa programowa zkomentarzami, t. , Wychowanie fizyczne iedukacja dla bez-
pieczeństwa wszkole podstawowej, gimnazjum iliceum, Warszawa , http://men.
gov.pl/wp-content/uploads///men_tom_.pdf (dostęp: ..).
. Podstawy teorii imetodyki rekreacji ruchowej. Podręcznik dla instruktora rekreacji
ruchowej – część ogólna, red. Kozdroń E., Warszawa .
. Polska wobliczu starzenia się społeczeństwa, red. Karpiński A., Rajkiewicz A., Warszawa
.
. Porozumienie Akademii Wychowania Fizycznego wsprawie systemu kwalifikacji wrekre-
acji ruchowej z listopada .
. Porozumienie Akademii Wychowania Fizycznego wsprawie wspólnych standardów
kształcenia instruktorów rekreacji ruchowej, maja .
. Pośpiech J., Wychowanie fizyczne isport szkolny wkrajach europejskich – wybrane
problemy, „Studia iMonografie” , z. .
. Prognoza ludności na lata 2014–2050, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa .
. Psychologia rozwoju człowieka, red. Harwas-Napierała B., Trempała J., Warszawa .
. Puciato D. iin., Aktywność fizyczna dorosłych mieszkańców Katowic awybrane uwa-
runkowania zawodowe ispołeczno-ekonomiczne, „Medycyna Pracy” , nr ().
. Pyka A., Hybrydowe modele PPP wwarunkach gospodarki polskiej, „Journal of Manage-
ment and Finance” , t. , nr .
. Raciborski F., Samoliński B., Stres okołoemerytalny wujęciu zdrowotnym, ekonomicz-
nym, psychologicznym ispołecznym, Raport, Warszawa .
. Raport końcowy, red. Kryńska E., Szukalski P., Łódź .
. Rasińska R., Analiza wybranych wyznaczników kształtowania postaw prozdrowotnych
młodzieży akademickiej, Praca doktorska [maszynopis], Uniwersytet Medyczny im. Karo-
la Marcinkowskiego wPoznaniu, Poznań .
. Rekomendacje dla realizatorów żywienia zzakresu zasad prawidłowego żywienia dzieci
wprzedszkolach, red. Charzewska J., Warszawa .
. Rekreacja, turystyka, kultura: wzagospodarowaniu czasu wolnego, red. Ożdziński J.,
Gdańsk .
. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2013, Główny Urząd Statystyczny, http://
stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RS_rocznik_statystyczny_rp_.pdf (dostęp: ..).
. Roszko-Kirpsza I. iin., Żywienie dzieci wiejskich w2 i3 roku życia, „Problemy Higieny
iEpidemiologii” , nr ().
. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z sierpnia roku wsprawie dopusz-
czalnych form realizacji dwóch godzin obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego.
BIBLIOGRAFIA
113
. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z czerwca roku wsprawie kwali-
fikacji, stopni itytułów zawodowych wdziedzinie kultury fizycznej oraz szczegółowych
zasad itrybu ich uzyskiwania, Dz. U. nr , poz. .
. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z grudnia roku zmieniające rozpo-
rządzenie wsprawie ramowych planów nauczania wszkołach publicznych.
. Rozwiązania sprzyjające aktywnemu starzeniu się wwybranych krajach Unii Europej-
skiej, red. Kryńska E., Szukalski P., Łódź .
. Różańska D., Wyka J., Biernat J., Sposób żywienia ludzi starszych mieszkających wma-
łym mieście – Twardogórze, „Problemy Higieny iEpidemiologii” , nr .
. Schuller T. iin., Korzyści zuczenia się, University of London .
. Sektorowa Rama Kwalifikacji wSporcie, Raport końcowy, wdruku.
. Siciński A., Problemy teoretyczne imetodologiczne badań stylu życia, Warszawa .
. Siciński A., Styl życia, kultura, wybór. Szkice, Warszawa .
. Skrzydlewski D., Przygotowanie nauczycieli istudentów nauczania początkowego do
kierowania procesem wychowania fizycznego dzieci zklas I–III szkoły podstawowej,
Praca doktorska [maszynopis], Warszawa .
. Socjologia iSiciński, red. Gliński P., Kościański A., Warszawa .
. Sport and physical activity, Special Eurobarometer , March .
. Sport and physical activity, Special Eurobarometer , Report, TNS Opinion & Social
.
. Sport gimnastyczny itaniec wbadaniach naukowych, red. Szot Z., Gdańsk .
. Sport iturystyka – razem czy osobno?, red. M. Boruszczak, „Studenckie Zeszyty Nauko-
we” , nr V, Gdańsk .
. Stan zdrowia ludności Polski w2009 roku. Informacje iopracowania statystyczne,
Główny Urząd Statystyczny, Warszawa .
. Strategia dla Europy wsprawie zagadnień zdrowotnych związanych zodżywianiem,
nadwagą iotyłością, maja .
. Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, red. Siciński A., Warszawa .
. Suliga E., Zachowania zdrowotne studentów iuczniów, Kielce .
. Suliga E., Zróżnicowanie rozwoju fizycznego oraz sposobu żywienia dzieci imłodzieży
wśrodowisku miejskim iwiejskim Kielecczyzny wlatach 2002–2005, Kielce .
. Suliga E., Król G., Żeber-Dzikowska I., Ocena zachowań zdrowotnych związanych
zżywieniem uosób dorosłych istarszych, wdruku.
. Sulisz S., Kryteria oceny szkoły wzakresie edukacji fizycznej, „Kultura Fizyczna” ,
nr –.
. Sulisz S., Przygotowanie nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej do realizacji procesu
wychowania fizycznego, „Roczniki Naukowe AWF” , t. XXXVII.
. Sygnowska E. iin., Spożycie produktów spożywczych przez dorosłą populację Polski.
Wyniki programu WOBASZ, „Kardiologia Polska” , nr (supl. ).
. Sytuacja zdrowotna ludności Polski, red. Wojtyniak B., Goryński P., Warszawa .
. Sytuacja zdrowotna ludności Polski ijej uwarunkowania, red. Wojtyniak B., Goryński P.,
Moskalewicz B., Warszawa .
. Szajewska H. iin., Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzy-
stwa Gastroenterologii, Hepatologii iŻywienia Dzieci, „Standardy Medyczne/Pediatria”
, t. .
. Sześciolatki wPolsce. Raport 2006. Diagnoza badanych sfer rozwoju, red. Kopik A.,
Kielce .
. Szponar L. iin., Badania indywidualnego spożycia żywności istanu odżywienia wgo-
spodarstwach domowych, Warszawa .
. Szukalski P., Kowalski J.T., Pomyślne starzenie się wperspektywie nauk opracy ipolityce
społecznej, Łódź .
BIBLIOGRAFIA
114
. Szumilewicz A., Kowalski R., Propozycja Polskiej Ramy Kwalifikacji wRekreacji Rucho-
wej, „Sport dla Wszystkich” , nr .
. Szumilewicz A., Lewandowska-Plińska A., Krajowa rama kwalifikacji wfitnessie, Kon-
ferencja ekspercka „Europejskie ramy kwalifikacji wobszarze sportu iturystyki”, Toruń,
–.., Toruń .
. Świderska-Kopacz J., Marcinkowski J.T., Jankowska K., Zachowania zdrowotne młodzie-
ży gimnazjalnej iich wybrane uwarunkowania, część IV: Sposób żywienia, „Problemy
Higieny iEpidemiologii” , nr .
. Tendencje zmian zachowań zdrowotnych iwybranych wskaźników zdrowia młodzieży
szkolnej wlatach 1990–2010, red. B. Woynarowska, J. Mazur, Warszawa .
. Teoria ipraktyka rekreacji ruchowej, red. Nałęcka D., Bytniewski M., Biała Podlaska
.
. Thalera R.H., Sunstein C.R., Nudge: Improving Decisions about Health, Wealth, and
Happiness, Yale University Press, New Haven & London .
. The Effect of the Acute Treadmill Walking Cognitive Control and Academic Achievement
in Preadolescent Children, NIH, .
. The 2015 Ageing Repor. Economic and budgetary projections for the 28 EU Member
States (2013–2060), “European Economy” , nr .
. Trzydziestolecie Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej, red. Mikołajczak Z., Warsza-
wa .
. Turystyka iRekreacja, red. Kosiewicz J., Obodyński K., Rzeszów .
. Uczestnictwo Polaków wrekreacji ruchowej ijego uwarunkowania, red. A. Dąbrowski,
Płock .
. Ustawa z stycznia roku okulturze fizycznej, Dz. U. nr poz. inr poz. .
. Ustawa z czerwca roku osporcie, Dz. U. nr poz. zpóźn. zm.
. Wajszczyk B., Charzewska J., Zawartość wapnia wdietach Polaków – przegląd piśmien-
nictwa, „Żywienie Człowieka iMetabolizm” , nr .
. Wdrodze do Polskiej ramy kwalifikacji. Dobre praktyki wsystemie kwalifikacji, red.
Chłoń-Domińczak A., Fandrejewska A., Warszawa .
. Warunki ijakość życia dzieci wkrajach rozwiniętych. Analiza porównawcza, opr. Adam-
son P., Innocenti Report Card , Florencja .
. Waśkiewicz A., Sygnowska E., Broda G., Ocena stanu zdrowia iodżywienia osób
wwieku powyżej 75 lat wpopulacji polskiej. Badanie WOBASZ SENIOR, „Bromatologia
iChemia Toksykologiczna” , nr .
. Wądołowska L., Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia wPolsce, Olsztyn .
. Wądołowska L. iin., Food patterns among polish older people, “Polish Journal of Envi-
ronmental Studies” , nr (B).
. Weker H. iin., Analysis of nutrition of children aged 13–36 months in Poland – anation-
-wide study, “Developmental Period Medicine” , nr .
. Weker H. iin., Wzory żywienia niemowląt imałych dzieci – badanie ogólnopolskie,
„Standardy Medyczne/Pediatria” , t. .
. Wierzbicka E., Roszkowski W., Stosowanie specjalnych diet oraz zwyczaje żywieniowe
wybranej grupy osób starszych, „Żywienie Człowieka iMetabolizm” , nr (supl. ),
cz. II).
. Wierzbicka E. iin., Sposób żywienia oraz stan odżywienia ludzi starszych wPolsce
wświetle danych zpiśmiennictwa zlat 1980–1996, „Rocznik PZH” , nr .
. Wilczewski A., Czy dystanse środowiskowe wrozwoju dzieci imłodzieży ze wschodnie-
go regionu Polski ulegają zmianie?, Biała Podlaska .
. Wojdan-Godek E. iin., Sposób żywienia amasa ciała niemowląt wpierwszym półroczu
życia, „Medycyna Wieku Rozwojowego” , nr .
. Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka, Warszawa .
BIBLIOGRAFIA
115 BIBLIOGRAFIA
. Wolnicka K., Najnowsze dane dotyczące sposobu żywienia dzieci imłodzieży wPolsce
iEuropie, Warszawa .
. Woynarowska B., Oblacińska A., Stan zdrowia dzieci imłodzieży wPolsce. Najważniej-
sze problemy zdrowotne, „Studia BAS” , nr .
. Współczesne potrzeby imożliwości pomiaru zdrowia, Materiały krajowej konferencji
naukowej, Warszawa .
. Wychowanie fizyczne isport wszkołach publicznych. Informacja owynikach kontroli,
Najwyższa Izba Kontroli, , http://www.nik.gov.pl/plik/id,,vp,.pdf (dostęp:
..).
. Wychowanie fizyczne isport wszkołach publicznych iniepublicznych, Informacja owy-
nikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli, Warszawa .
. Wyka J., Stan odżywienia ludzi po 60. roku życia waspekcie uwarunkowań żywienio-
wych, zdrowotnych, środowiskowych isocjodemograficznych, Wrocław .
. Wyka J. iin., Assessment of dietary intake and nutritional status (MNA) in Polish free-
-living elderly people from rural environments, “Archives of Gerontology and Geriatrics”
, nr .
. Wyniki badań HBSC. Raport techniczny, red. J. Mazur, A. Małkowska-Szkutnik, Warsza-
wa .
. Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej. Zalecane działania polityczne wspierające
aktywność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie, http://ec.europa.eu/sport/li-
brary/policy_documents/eu-physical-activity-guidelines-_pl.pdf (dostęp: ..).
. Zagórecka E. iin., Karmienie naturalne wżywieniu niemowląt zwybranych miast Polski
Centralnej iWschodniej, „Pediatria Polska” , nr .
. Zalecenie Parlamentu Europejskiego iRady Europy wsprawie ustanowienia Europej-
skich Ram Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, .
. Zalecenie Parlamentu Europejskiego iRady Europy wsprawie ustanowienia europejskie-
go systemu transferu osiągnięć wkształceniu iszkoleniu zawodowym (ECVET, European
Credit System for Vocational Education and Training), .
. Zalecenie Rady Europy z listopada roku wsprawie propagowania we wszystkich
sektorach prozdrowotnej aktywności fizycznej (/C /).
. Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej wPolsce na lata 2014–2020, „Monitor Polski”
, poz. .
. Zarębska A., Aktywność fizyczna „fitness” jako forma oddziaływania usprawniająco-
-zdrowotnego, rozprawa doktorska, Gdańsk .
. Zasady prawidłowego żywienia dzieci imłodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego
stylu życia, red. Jarosz M., Warszawa .
. Zdrojewski T. iin., Związek nadwagi iotyłości zpodwyższonymi wartościami ciśnienia
tętniczego wbadaniach reprezentatywnych grup dorosłych Polaków w1997 i2002 roku
(NATPOL II, NATPOL III), „Medycyna Metaboliczna” , nr (supl. ).
. Zdrowie priorytetem politycznym państwa – analiza irekomendacje, Raport, red. Gujski M.,
Kalbarczyk W.P., Warszawa .
. Zdrowie publiczne ipolityka ludnościowa. Rządowa Rada Ludnościowa, red. Szymbor-
ski J., Warszawa .
