Brzezińska, A. I., Kaczan, R., Rycielska, L. (2010). Przekonania o swoim życiu. Spostrzeganie historii życia przez osoby z ograniczeniami sprawności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Full text

Publikacja jest współnansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Programu Kapitał Ludzki
Publikacja realizowana w ramach projektu systemowego
nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 „Ogólnopolskie badanie sytuacji,
potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych”
Redaktor naukowy serii:
prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Recenzenci:
prof. dr hab. Stanisław Kowalik,
Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu,
Katedra Kultury Fizycznej Osób Niepełnosprawnych
prof. dr hab. Piotr Oleś,
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II,
Instytut Psychologii
Redakcja i korekta: Maria Magdalena Ziarkiewicz
Projekt okładki: Katarzyna Juras
Copyright © by Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa 2010
ISBN: 978-83-7383-422-4
Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z o.o.
ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa
tel./faks: 22 828 93 91, 22 826 59 21, 22 828 95 63
dział handlowy: 22 635 74 04 w. 219 lub jw. w. 105, 108
e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl
www.scholar.com.pl
Wydanie pierwsze
Skład i łamanie: WN „Scholar” (Stanisław Beczek)
Druk i oprawa: Paper & Tinta, Warszawa

5
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Ro z d z i a ł 1
Przekonania na temat własnego życia a funkcjonowanie człowieka . . . 11
1.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2. Przekonania na temat świata społecznego i siebie . . . . . . . . . . . . 14
1.3. Wpływ przekonań na zachowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.4. Uwarunkowania przekonań na temat świata społecznego i siebie . . . . 20
1.4.1. Doświadczenia uniwersalne, wspólne i indywidualne . . . . . . . 21
1.4.2. Rola wczesnych doświadczeń w kształtowaniu się przekonań . . 23
1.5. Powstawanie przekonań nieadaptacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.6. Zmiana przekonań nieadaptacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Ro z d z i a ł 2
Cele i program badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.2. Cele badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.2.1. Cele badania w module Historia życia osób z ograniczeniami
sprawności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.2.2. Cele badania w module Autonarracje – indywidualne historie
życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.3. Opis programu badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.3.1. Opis badań w module Historia życia osób z ograniczeniami
sprawności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.3.2. Opis badań w module Autonarracje – indywidualne historie życia 37
2.4. Charakterystyka badanych osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.4.1. Zmienne demograczne: wiek, płeć, miejsce zamieszkania,
wykształcenie i stan cywilny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.4.2. Rodzaj i stopień niepełnosprawności . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.4.3. Aktywność zawodowa i sytuacja materialna . . . . . . . . . . . . 44
2.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Ro z d z i a ł 3
Przekonania na temat relacji z innymi: style przywiązania . . . . . . . . 48
3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
3.2. Wewnętrzne modele operacyjne a przekonania o sobie i o świecie
społecznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
3.3. Modele operacyjne a funkcjonowanie społeczne . . . . . . . . . . . . . 50
3.4. Przywiązanie a trudne sytuacje życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3.5. Przywiązanie a ograniczenie sprawności . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
3.6. Wyniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.6.1. Przywiązanie a przekonania o sobie i o świecie społecznym . . . 56
3.6.2. Przywiązanie a funkcjonowanie społeczne osób z ograniczeniem
sprawności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

6
Ro z d z i a ł 4
Przekonania na temat punktualności zdarzeń życiowych . . . . . . . . . 68
4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.2. Zegar biologiczny i zegar społeczny a funkcjonowanie
i rozwój człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
4.2.1. Punktualność i niepunktualność zdarzeń życiowych . . . . . . . . 69
4.2.2. Konsekwencje punktualności i niepunktualności zegara
biologicznego oraz społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4.2.3. Obszary aktywności człowieka dorosłego a zadania rozwojowe . 71
4.2.4. Czynniki sprzyjające realizacji zadań rozwojowych
i utrudniające ją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.2.5. Konsekwencje punktualnej i niepunktualnej realizacji zadań
rozwojowych dla osobistego i społecznego funkcjonowania
człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.3. Metoda badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4.3.1. Budowa kwestionariusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4.3.2. Obliczanie i interpretacja wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
4.4. Wyniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.4.1. Podgrupy osób wyodrębnione ze względu na poczucie
punktualności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
4.4.2. Charakterystyka pod względem ograniczeń sprawności . . . . . 81
4.4.3. Charakterystyka pod względem zmiennych
socjodemogracznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
4.4.4. Charakterystyka pod względem oceny ograniczeń sprawności
i stanu zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.4.5. Osoby punktualne i niepunktualne: charakterystyka
pod względem oceny jakości życia i samooceny . . . . . . . . . 89
4.4.6. Charakterystyka pod względem aktywności społecznej
i zawodowej oraz sytuacji materialnej . . . . . . . . . . . . . . . 90
4.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Ro z d z i a ł 5
Przekonania na temat przełomowych momentów w życiu:
punkty zwrotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
5.2. Pojęcie punktów zwrotnych w życiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5.3. Punkty zwrotne w świetle wyników badań . . . . . . . . . . . . . . . . 97
5.4. Metoda badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
5.5. Wyniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
5.5.1. Percepcja punktów zwrotnych w życiu
a ograniczenie sprawności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
5.5.2. Percepcja punktów zwrotnych w życiu
a stopień niepełnosprawności i percepcja ograniczeń . . . . . . 107
5.5.3. Percepcja punktów zwrotnych w życiu a zmienne
socjodemograczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 0
5.5.4. Percepcja punktów zwrotnych w życiu a aktywność zawodowa
i społeczna oraz jakość życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 7
5.6. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
1. Podsumowanie: od doświadczeń do przekonań i zachowań . . . . . . . 124

2. Kierunki dalszych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
3. Cele i formy interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
3.1. Interwencje nastawione na osobę . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
3.2. Interwencje nastawione na otoczenie . . . . . . . . . . . . . . . 129
Bibliograa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
An e k s
Charakterystyka systemowego projektu badawczego nansowanego
ze środków Unii Europejskiej – nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08:
Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób
niepełnosprawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
The description of a systemic research project funded by
the European Union – N° WND-POKL-01.03.06-00-041/08 titled:
A national study of the situation, needs and opportunities
of persons with disabilities in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
St R e S z c z e n i e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
su m m A r y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

9
Wstęp
Każdy z nas od początku swego życia wchodzi w rozmaite kontakty z naj-
bliższym otoczeniem. Na otoczenie składają się ludzie i rozmaite przedmioty.
Małe dziecko poznaje jedne i drugie dotykiem, wzrokiem, słuchem. Dorośli
jednak nie tylko pokazują mu świat, ale też o tym świecie opowiadają, nazy-
wają przedmioty, sytuacje, zdarzenia, swoje uczucia. Wiedza o świecie, w tym
o innych ludziach i o samym sobie, kształtuje się zatem na różne sposoby.
Ujmując rzecz obrazowo, w umyśle dziecka powstają dwie mapy: mapa sie-
bie i mapa otoczenia, na której umieszcza ono pewne oczekiwania co do tego,
jak zachowają się inni ludzie w jakiejś sytuacji, oraz przewidywania, co się
wydarzy, co nastąpi po czym.
Oznacza to, iż już we wczesnym okresie życia zachowanie dziecka nie za-
leży jedynie od tego, jakie bodźce zewnętrzne nań oddziałują. Jego zachowa-
nia nie są też jedynie prostą reakcją na te bodźce. Dziecko zapamiętuje to, co
się zdarzyło, i w każdą następną sytuację wchodzi w odpowiedni sposób przy-
gotowane, oczekuje pewnych zdarzeń i pewnych zachowań ze strony bliskich
sobie osób: rodziców, rodzeństwa czy zajmujących się nim specjalistów.
Skutki jakiegoś zdarzenia występującego w środowisku mają swą przyczy-
nę nie tylko i nie tyle w jego jakości (czasie wystąpienia zdarzenia, jego inten-
sywności) oraz w jego interpretacji dokonywanej przez otoczenie, ale przede
wszystkim w tym, jak jest interpretowane przez samą jednostkę. W miarę
wzrastania dziecka coraz ważniejsze staje się znaczenie, jakie przypisuje ono
danym zdarzeniom, zaś coraz mniej istotne będą się stawać obiektywne cechy
i „wartość stymulacyjna” otoczenia.
U każdego człowieka tworzy się, na podstawie gromadzonego doświadcze-
nia, zespół tak zwanych modeli wewnętrznych, czyli pewnych milcząco przyj-
mowanych założeń i wniosków odnoszących się do niego samego oraz do
jego stosunków z innymi ludźmi. Te wewnętrzne modele, czyli systemy prze-
konań, pełnią rolę ltrów dla następnych doświadczeń, automatycznie inter-
pretują nowe informacje oraz odpowiednio reorganizują dotychczasowe do-
świadczenia, a więc nadają kierunek zachowaniom jednostki w danej sytuacji
(por. Epstein, 1991).
Tworzone w dzieciństwie modele są zmienne, lecz mają tendencję do utrzy-
mywania się w czasie i w znacznym stopniu kształtują i określają doświadcze-
nia jednostki w jej dorosłym życiu. Pojęcia wewnętrznego modelu doświad-
czenia i systemu przekonań pozwalają zrozumieć, dlaczego te same zdarzenia
i sytuacje mają odmienny wpływ na różne osoby. Nasze zachowanie nie jest
bowiem prostą reakcją na to, co się dzieje, ale złożoną odpowiedzią na to, ja-
kie znaczenie ma dla nas to, co się dzieje.

Gdy poszukujemy odpowiedzi na pytanie o to, dlaczego tak duży odsetek
dorosłych osób z ograniczeniami sprawności nie pracuje, ma niższe niż rówie-
śnicy wykształcenie, ma niewielu przyjaciół, mieszka samotnie, jest niezado-
wolonych ze swojego życia (por. Brzezińska, Kaczan, Piotrowski, Rycielski,
2008; Brzezińska, Piotrowski, 2008a; 2008b), nie sposób nie postawić pyta-
nia o to, jaka jest ich wizja świata i siebie. Jeśli jest to wizja świata wrogie-
go, nieprzyjaznego, zamkniętego na ich potrzeby, trudno się dziwić, że są one
bierne, unikają kontaktu z innymi ludźmi, nie wierzą w zmianę swojej sytu-
acji. Z drugiej strony, aktywność osób niepełnosprawnych, które postrzegają
świat jako pełen niespodzianek, pomocnych ludzi, ciekawych wydarzeń, a sie-
bie – jako ludzi zdolnych wywrzeć nań jakiś wpływ, będzie natomiast nie tyl-
ko duża, lecz także zróżnicowana.
Analiza zebranych przez nas wyników badań oraz wywiadów przeprowa-
dzonych z osobami w różnym wieku i z różnymi ograniczeniami sprawności
pokazała, iż to, jak spostrzegamy siebie i otaczający nas świat, ma niezwykły
wpływ na nasze zachowanie i doznawane przez nas emocje. Dowiodła rów-
nież, iż bariery, które według nas samych utrudniają lub nawet uniemożliwia-
ją nam codzienne funkcjonowanie i budowanie planów na przyszłość, bardzo
często tkwią w naszych głowach – w naszych przekonaniach, w owych we-
wnętrznych modelach doświadczenia.
Wizja siebie (np. Ja jako osoba z ograniczeniem sprawności, jako pracownik,
jako przyjaciółka, jako córka) i postrzeganie innych (np. swoich współpracow-
ników, przełożonego, klientów, sąsiadów) oraz ich wzajemnych relacji w du-
żym stopniu rzutuje na treść przekonań o własnej skuteczności i możliwościach
zmiany swojej sytuacji życiowej, w tym na ocenę szans znalezienia i utrzymania
pracy, pozyskania nowych znajomych, poszerzenia swych kwalikacji.
Rozpoznanie tych dwóch grup przekonań – o sobie i o świecie – umożliwia
trafniejsze zidentykowanie potrzeb, a tym samym zdiagnozowanie psycho-
logicznej gotowości osoby z ograniczeniem sprawności do zmiany swojej sy-
tuacji. Jakość przekonań określa zatem swoisty „punkt startowy”. Przekonania
o negatywnym ładunku emocjonalnym stanowią barierę mentalną i powodu-
ją, iż większość trudnych sytuacji jest spostrzegana jako zagrożenie. Z kolei
przekonania o ładunku pozytywnym pozwalają widzieć świat w kategoriach
wyzwań, zachęt, okazji czy szans.
Głównym motywem, jaki skłonił nas do reeksji nad przekonaniami osób
doświadczających rozmaitych skutków ograniczenia sprawności, było poszu-
kiwanie przyczyny niskiej aktywności i braku zadowolenia z życia szczególnie
u tych spośród nich, w których otoczeniu trudno znaleźć jakieś silnie działające
czynniki negatywne czy czynniki ryzyka. Naszym poszukiwaniom przyświeca-
ło hasło: „jak myślisz – o sobie, o innych, o świecie w ogóle – tak działasz”.
Anna Izabela Brzezińska, Ludmiła Rycielska, Radosław Kaczan
Warszawa–Poznań, marzec 2010 roku

11
Rozdział 1
Przekonania na temat własnego życia
a funkcjonowanie człowieka
1.1. Wprowadzenie
Wykorzystanie w naszych analizach pojęcia przekonania pozwala nam
zwrócić uwagę na to, co ludzie myślą i sądzą na temat otaczającej ich rze-
czywistości oraz siebie samych jako aktorów działających w tej rzeczywisto-
ści. Zakładamy, że określone przekonania prowadzą do działania w sposób
zgodny z nimi oraz że przekonania te mają swoją genezę w doświadczeniach
gromadzonych w kolejnych okresach życia. U podstaw tego założenia leży
coraz szerzej akceptowane w psychologii i innych naukach behawioralnych
podejście badawczo-analityczne łączące myśli, uczucia i zachowania w jed-
ną, wzajemnie powiązaną, całość. Podejście to ma swe źródła w psychologii
poznawczej, koncepcji społecznego uczenia się oraz w koncepcjach poznaw-
czo-behawioralnych (por. np. Bandura, 2009; Oleś, 2009; Popiel, Pragłowska,
2008).
Trudność w jednoznacznym zdeniowaniu takiego pojęcia, jakim jest
przekonanie, wynika z faktu, że jest ono analizowane w naukach społecz-
nych z wielu różnych perspektyw. Aleksandra Cisłak, Kamil Henne i Krystyna
Skarżyńska, (2009, s. 13), zauważają, iż przekonania są:
swoistą soczewką, przez którą patrzymy na świat, staramy się go zrozumieć, oce-
nić, planować przyszłość, wyznaczać ważne cele. Jeżeli tak, to przekonania są jed-
nym z najważniejszych czynników kształtujących życie jednostek, grup społecz-
nych i całych społeczeństw.
Pojęcie przekonania zostało włączone w szerszy nurt rozważań nad osobo-
wością i jako takie jest traktowane jako podstawowa kategoria analizy w psy-
chologii. Lawrence Pervin i Oliver John (2002, s. 79) piszą, iż:
osobowość deniuje się w kategoriach poglądów i przekonań ludzi na temat rze-
czywistości oraz sposobów przetwarzania informacji i tłumaczenia wydarzeń.
Jak zauważają Piotr K. Oleś i Krystyna Drat-Ruszczak (2008, s. 705):
ludzie kierują się w zachowaniu wieloma wysoce ogólnymi przekonaniami, czę-
sto nawet sobie tego nie uświadamiając.
W prezentowanym przez nas sposobie rozumienia przekonań chcemy
zwrócić uwagę na trzy istotne, naszym zdaniem, i powiązane ze sobą kwestie

12
(ryc. 1). Pierwszy obszar to geneza przekonań i takie szczegółowe problemy,
jak: proces powstawania przekonań i tworzenia się ich systemów w okresie
dzieciństwa i dorastania; rola bardzo wczesnych – przede wszystkim nie-
mowlęcych – doświadczeń w ich powstawaniu; zróżnicowanie doświadczeń
wpływających na modykację przekonań w kierunku korzystnym i mniej ko-
rzystnym dla jednostki; wpływ doświadczeń o specycznych cechach, a więc
o bardzo silnym zabarwieniu emocjonalnym, wyraźnie negatywnych lub wy-
raźnie pozytywnych oraz ambiwalentnych, związanych z sytuacjami nietypo-
wymi czy nawet traumatycznymi na modykację przekonań.
Otoczenie zewnętrzne
Zdarzenia:
•
przeszłe zapomniane
•
przeszłe pamiętane
•
aktualne
Struktury poznawcze
• schematy nadające sens
zdarzeniom, czyli swoisty
FILTR
• powstające na ich
podstawie uogólnione
PRZEKONANIA
KONSEKWENCJE
myśli
uczucia
zachowania
1 3
2
GENEZA
Rycina 1. Przekonania: powstawanie i konsekwencje
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Problem genezy przekonań w odniesieniu do osób doświadczających róż-
nych ograniczeń sprawności to przede wszystkim następujące pytania:
• jak fakt nabycia niepełnosprawności na różnych etapach dzieciństwa i do-
rastania oraz wczesnej dorosłości wpływa na zmianę systemu przekonań,
dotyczących świata i siebie, kształtujących się od okresu niemowlęcego?
• co powoduje, iż osoby z niepełnosprawnością wrodzoną lub nabytą w bar-
dzo wczesnym dzieciństwie, objętym niepamięcią, różnią się od siebie prze-
konaniami na temat siebie, innych ludzi i świata?
• który okres dzieciństwa bądź dorastania ma kluczowe znaczenie dla kształ-
towania się systemu przekonań i w jakim stopniu utrata sprawności lub
szczególnie nagłe nabycie niepełnosprawności zakłóca ten proces?
• jaka jest rola osób znaczących w procesie kształtowanie się przekonań?
• w jakich warunkach społeczno-kulturowych kształtuje się spójny, ale ela-
styczny system przekonań, a kiedy system ten jest ubogi bądź sztywny, za-
mknięty na to, co nowe i utrudniający adaptację do nowych sytuacji?
Druga interesująca nas kwestia to treść przekonań, czyli obszary i temat,
których dotyczą, na przykład Ja i moje podobieństwo (lub jego brak) do ró-
wieśników, bieg własnego rozwoju, inni ludzie, moje relacje z innymi, relacje
ludzi między sobą, wydarzenia życiowe i poczucie „terminowości” ich poja-
wiania się, reguły rządzące bliższym i dalszym otoczeniem, reguły funkcjo-
nowania grup i społeczności.

13
W odniesieniu do osób z ograniczeniami sprawności stawiamy takie oto
pytania:
• czy fakt nabycia niepełnosprawności – w zależności od okresu życia, w ja-
kim to nastąpiło – wpływa na treść przekonań i powoduje dominację jed-
nych (np. przekonań dotyczących siebie) oraz brak lub słabość innych (np.
przekonań dotyczących funkcjonowania systemu politycznego)?
• czym różnią się przekonania – w różnych obszarach i tematach – osób
sprawnych i osób z różnymi ograniczeniami sprawności?
• czy różnice dotyczą bardziej treści, związanej z zakresem doświadczeń ży-
ciowych (bogate–ubogie; zróżnicowane–jednolite, podobne do siebie; indy-
widualne – podzielane z innymi) czy formy, w jakiej przekonania są ujaw-
niane (konkretne–abstrakcyjne; uporządkowane–chaotyczne; uzasadniane
argumentami odwołującymi się do racji rozumu – uzasadniane emocjami,
odczuciami, chwilowym nastrojem)?
I wreszcie trzecia kwestia to konsekwencje przekonań, czyli ich wpływ na
funkcjonowanie człowieka w różnych dziedzinach. Wpływ ten widoczny jest
w: (1) nastawieniach percepcyjnych, jak niedostrzeganie czegoś albo nadmier-
na wrażliwość na określone bodźce, i poznawczych, ujawniających się w po-
staci zniekształceń poznawczych czy wybiórczej pamięci; (2) tendencji do do-
minacji określonych odczuć: dominacja negatywnego nastroju przy ogólnie
pesymistycznej wizji świata bądź gniewu, złości, nawet nienawiści przy sil-
nym poczuciu krzywdy i społecznej niesprawiedliwości; (3) sposobie postę-
powania w różnych codziennych sytuacjach (przywiązywaniu wielkiej wagi
do powtarzalności pewnych sposobów działania, czyli postępowaniu rutyno-
wym, wykonywaniu sekwencji czynności zawsze w tej samej kolejności albo
przeciwnie – przy pozytywnej wizji świata i optymistycznym doń nastawie-
niu chętnym podejmowaniu działań ryzykownych, ciekawości i otwartości na
wszystko, co nowe, nieznane); (4) podejmowaniu pewnych form aktywności
i odrzucaniu innych bez choćby wstępnego rozpoznania.
To wszystko może w dłuższej perspektywie prowadzić do powstawania róż-
nic między poszczególnymi osobami w sposobie pełnienia różnych ról spo-
łecznych i w charakterze działań w obszarze zobowiązań rodzinnych, edu-
kacyjnych i zawodowych oraz towarzyskich. Pojawia się tutaj pytanie o to,
w jakim stopniu, i w jakich warunkach, wrodzona bądź nabyta niepełnospraw-
ność może być czynnikiem sprzyjającym powstawaniu i utrwalaniu się obron-
nych nastawień, nasycaniu przekonań negatywnymi emocjami lub też czynni-
kiem zmieniającym je tak, iż człowiek staje się coraz bardziej bierny i uległy
wobec otoczenia. Ponadto, warto ustalić, kiedy wrodzona lub nabyta niepeł-
nosprawność może stanowić wyzwanie i w efekcie osiąganych przez osobę
sukcesów modykować system jej przekonań na temat własnej osoby, innych
ludzi i świata.
O kluczowej roli przekonań w życiu tak jednostek, jak i grup piszą A.
Cisłak, K. Henne i K. Skarżyńska (2009, s. 14), którzy zauważają, że:

14
przekonania społeczne mogą być rodzajem barometru, odzwierciedlając dokonu-
jącą się zmianę społeczną, ale jednocześnie ich funkcja daleko wykracza poza po-
miar społecznego „tu i teraz” – także zmiana przekonań, dotycząca choćby róż-
nych kategorii wykluczonych, może uruchamiać społeczne przemiany.
Ci sami autorzy zwracają uwagę na ogromne wartości aplikacyjne dociekań
prowadzonych z wykorzystaniem pojęcia przekonania pisząc, iż:
niezwykle istotne jest więc poznanie zależności rządzących tą dynamiką: powsta-
waniem, utrzymywaniem się i zmianą społecznych przekonań.
Znaczenie przekonań dla aktywności i jakości życia ludzi w różnym wieku
skłoniło nas do podjęcia próby spojrzenia na wyniki badań, które przeprowa-
dziliśmy, pod kątem identykacji przekonań występujących w grupach osób
z ograniczeniami sprawności. Zakładamy bowiem, iż identykacja przekonań
zarówno adaptacyjnych, jak i nieadaptacyjnych pozwoli na budowanie na ich
podstawie bardziej skutecznych – lepiej dostosowanych do rzeczywistych po-
trzeb – programów pomocy dla tej grupy osób.
Zgromadzone przez nas wyniki – dotyczące przywiązania (Rycielska,
2009a), poczucia punktualności realizacji zadań rozwojowych oraz spostrze-
gania ważnych wydarzeń w swym życiu jako punktów zwrotnych (Kaczan,
2009a) – traktujemy jako wskaźniki szerszej grupy przekonań na temat same-
go siebie, przebiegu własnego życia i biegu procesu rozwoju. W takim ujęciu
możemy też posługiwać się wynikami badań i ustaleniami dotyczącymi prze-
konań pochodzącymi z innych badań jako swoistym tłem i punktem odniesie-
nia dla naszych własnych wyników i przemyśleń.
1.2. Przekonania na temat świata społecznego i siebie
Najbardziej rozpowszechnione w psychologii są dociekania nad dwoma ro-
dzajami przekonań (za: Skarżyńska, 2009, s. 105). Pierwsze z nich to prze-
konania o możliwości kontrolowania otoczenia (świata) i spostrzeganiu go
jako sensownego i uporządkowanego. Wiąże się z nimi poczucie, że moż-
na skutecznie wpływać na to, co się dzieje w naszym życiu oraz w bliższym
i dalszym otoczeniu. Ich przeciwieństwem są przekonania o przypadkowości
zachodzących wokół zdarzeń i o niemożności sprawowania osobistej i świa-
domej kontroli nad nimi (np. koncepcja Alberta Bandury, 2009). Drugi rodzaj
przekonań, budzący żywe zainteresowanie badaczy, to przekonania dotyczą-
ce świata i natury ludzkiej. Tę grupę również można ująć biegunowo. Z jednej
strony będą to przekonania, w których zawiera się pozytywna wizja innych lu-
dzi i procesów rządzących światem, z drugiej – przekonania o wrogości i nie-
przychylności ludzi oraz o egocentrycznej naturze świata.
W badaniach społecznych jednym z ważnych wskaźników pozwalających
ocenić charakter przekonań dotyczących świata „jako takiego” i ludzi „w ogó-
le” jest stopień zaufania wobec innych. Robert Putnam (2000) wykazał w swo-

15
ich badaniach, że przekonanie o zgeneralizowanym zaufaniu do ludzi (mierzo-
ne za pomocą reakcji na zdanie: „Większości ludzi można zaufać”) koreluje
silnie z różnymi wskaźnikami kapitału społecznego. Zaufanie do innych jest
zatem ważnym czynnikiem współwystępującym z kapitałem społecznym
(Sztompka, 2007).
Innym wskaźnikiem charakteru przekonań jest wiara w sprawiedliwość
świata versus przekonanie, że życie jest grą o sumie zerowej. Koncepcja wia-
ry w sprawiedliwy świat (Lerner i Miller, 1978; Rubin i Peplau, 1973, 1975;
za: Fiske, 2004) opiera się na przekonaniu, że ludzie dostają to, na co zasługu-
ją, oraz że świat jest w swej istocie miejscem sprawiedliwym. W takim świe-
cie ludzie sukcesu są uczciwi i pracowici, a ci, których spotykają niepowodze-
nia, na pewno oszukują i są leniwi. Innymi słowy, jeśli komuś się nie wiedzie,
to oznacza, że musiał zrobić coś złego, by tak się stało. Ludzie, którzy wie-
rzą w sprawiedliwy świat, będą obwiniać i deprecjonować osoby pochodzą-
ce z grup nieuprzywilejowanych lub takie, którym gorzej się w życiu układa.
Dariusz Doliński (1992, s. 70) podkreśla, iż:
Przekonanie, że świat jest sprawiedliwy, pozwala ludziom na traktowanie zycz-
nego i społecznego środowiska, w którym żyją, jako stabilnego i przewidywalne-
go, a także w dużym stopniu kontrolowalnego.
Podzielanie wiary w sprawiedliwy świat może być wskaźnikiem pewnego ro-
dzaju sztywności poznawczej, sprawiającej, że ten, kto ma taką wiarę, redukuje
lęk związany z nieprzewidywalnością świata. Ponadto, w perspektywie „spra-
wiedliwego świata” ocenia on także samego siebie, co w w sytuacji na przykład
niepowodzenia lub porażki sprowadza się do wniosku: „skoro spotkała mnie
porażka, to znaczy, że jestem złym człowiekiem; nie dość, że spotkało mnie nie-
szczęście, to jeszcze jestem zły”. Wiara w sprawiedliwy świat jest również jed-
nym z mechanizmów stygmatyzacji grup mniejszościowych, na przykład jeżeli
osoba z ograniczeniem sprawności miała wypadek, to znaczy, „że pewnie sobie
na to zasłużyła, bo dobrych ludzi nie spotykają w życiu złe rzeczy”.
Gra o sumie zerowej zakłada zero-jedynkowy rozkład wyników dla gra-
czy: „albo wygrywasz, albo przegrywasz”, czyli „ty albo ja”. Wynik jednej
strony może być pomniejszony lub powiększony o tyle, ile druga strona stra-
ci lub zyska. Ludzie, którzy uważają, że życie jest grą o sumie zerowej, spo-
strzegają świat jako pole walki dla różnych współzawodniczących ze sobą
grup społecznych, pozostających w stanie silnego koniktu interesów, na
przykład walczą o ograniczone zasoby, takie jak dostęp do lepiej płatnej pra-
cy (Wojciszke, 2002). Rywalizacja między grupami o cenne zasoby skutkuje
nasileniem wzajemnych uprzedzeń, a ostatecznie może zakończyć się otwar-
tą agresją (Stephan, Stephan, 1999). Według tej teorii koniktu taka rywaliza-
cja jest zawsze nierówna, a grupa większościowa zaangażowana w nią traktu-
je nierówny rozdział dóbr jako słuszny i popiera dyskryminujące zachowania
wobec grup nieuprzywilejowanych, chroniąc tym samym swój status quo.

16
Mariola Łaguna (2010, s. 80–82) wyróżnia z kolei nie dwa, lecz trzy typy
przekonań dotyczące: (1) świata zycznego; (2) innych ludzi oraz (3) same-
go siebie. Dwa pierwsze typy przekonań mogą tworzyć bardziej ogólną kate-
gorię, określaną jako „potoczne teorie rzeczywistości”. Natomiast przekona-
nia na temat samego siebie wraz z pojęciem Ja stanowią centralne konstrukty
w systemie wiedzy osobistej. Przekonania różnią się pod względem treści,
czyli obiektu, jakiego dotyczą (np. ja lub inni ludzie bądź świat jako taki) oraz
rozległości (zasięgu) obszarów, których dotyczą (np. uogólnione przekonanie
o własnej skuteczności lub przekonanie o własnej skuteczności jako przedsię-
biorcy, matki, przełożonego, przyjaciela lub nawet przekonanie o własnej sku-
teczności w pewnych tylko sytuacjach czy okolicznościach – typowych bądź
wyjątkowych).
Czy mam poczucie wpływu? Tak, mam poczucie wpływu, dlatego, że kosztuje mnie to nie-
samowicie dużo. Gdybym ja tego nie ruszyła to nikt tego za mnie nie zrobi. Więc absolutnie,
to ja wręcz sama siebie gdzieś tam wewnętrznie mobilizuję, bo wiem, że no albo wóz, albo
przewóz, nikt się tym nie zainteresuje, jeżeli ja tego nie zrobię (K 28, ON1; badania własne,
Rycielska 2009c).
przekonania
o ŚWIECIE
przekonania o SYSTEMIE
polityczno-społecznym
przekonania
o NATURZE LUDZKIEJ
przekonania
o SOBIE
przekonania o kontroli nad światem
przekonania o własnej skuteczności
przekonania o podobieństwie
do innych
przekonania
o swojej normalności
Rycina 2. System i treść przekonań człowieka
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska i Radosław Kaczan na podstawie Skarżyńska, 2009.
Przy uwzględnieniu tak wielkiej różnorodności obszarów i tematów oraz
zasięgu przekonań wielu badaczy i teoretyków z nurtu społeczno-poznawcze-
go podejścia do osobowości Autorka uznaje, „że przekonania mogą być połą-
czone ze sobą, tworząc system” (Łaguna, 2010, s. 81). Wzajemnie powiąza-
ne ze sobą przekonania, o różnym poziomie ogólności i różne w treści, tworzą
złożony system poznawczo-motywacyjno-afektywny (por. ryc. 2), regulujący
nasze postępowanie i „odpowiadający” za to, jak spostrzegamy świat, innych
1 ON – osoba z ograniczeniem sprawności, K – kobieta, M – mężczyzna, liczby oznaczają
wiek osoby udzielającej wywiadu.

17
ludzi i siebie, jak ich i siebie oceniamy, jakie znaczenie nadajemy swoim róż-
nym doświadczeniom i wreszcie, jak planujemy swoje działania i jak te pla-
ny realizujemy.
1.3. Wpływ przekonań na zachowanie
Rozważając kwestię natury przekonań dochodzimy do pytania o związki
różnych przekonań z innymi charakterystykami funkcjonowania oraz z podej-
mowanymi przez ludzi działaniami. Skarżyńska (2009, s. 106), przedstawia-
jąc przegląd badań na temat przekonań, skłania się ku twierdzeniu, iż pozy-
tywne przekonania na temat otaczającej nas rzeczywistości (np. przekonania
o sprawiedliwości systemu społeczno-politycznego), innych ludzi (np. pozy-
tywny charakter natury ludzkiej) oraz nas samych (np. kontrolowalność świa-
ta i możliwość wpływania na zdarzenia) sprzyjają większej aktywności i więk-
szemu zadowoleniu z życia.
Pozytywne przekonania na swój własny temat, takie jak przekonanie o wła-
snej skuteczności, optymizm i wysoka samoocena, przyczyniają się do lep-
szych osiągnięć w nauce, sukcesów sportowych oraz do lepszego radzenia
sobie z chorobą (Łaguna, 2010, s. 84). Z badań M. Łaguny (2010, s. 89–93)
wynika, że osoby przekonane o własnej skuteczności częściej podejmują zada-
nia o wyższym stopniu trudności i stawiają sobie bardziej ambitne cele, w któ-
rych realizację wkładają więcej wysiłku, podczas realizacji trudnych zadań są
bardziej spokojne, zaś w sytuacjach, w których przeżywają lęk, nie rezygnują
z działania, traktują wydarzenia stresujące raczej jako wyzwania, a nie zagro-
żenia, podejmują zachowania prozdrowotne i są w nich wytrwali.
Nasze badania przeprowadzone w roku 2009 na ogólnopolskiej próbie
100 000 osób z różnymi ograniczeniami sprawności (por. opis badań w za-
łączniku) pokazują, iż osoby, które mają silne przekonanie o wsparciu ze stro-
ny innych ludzi, istotnie różnią się od osób pozbawionych takiego przekona-
nia pod względem różnych wskaźników funkcjonowania psychospołecznego.
Osoby o tak silnym pozytywnym przekonaniu są przede wszystkim znacznie
częściej aktywne zawodowo – w tej grupie pracuje 36,2% osób, w porówna-
niu z grupą osób bez takiego przekonania – 2,4%. Ponadto osoby o pozytyw-
nym przekonaniu co do wsparcia istotnie częściej spotykają się ze znajomy-
mi, mają też poczucie, że mogą z nimi porozmawiać o sprawach osobistych,
czują się bezpiecznie w swym miejscu zamieszkania. Jeśli chodzi o wskaźni-
ki poczucia jakości życia, lepiej oceniają swoje dotychczasowe życie, są bar-
dziej zadowolone ze stosunków we własnej rodzinie i z kontaktów z innymi
ludźmi oraz z perspektyw na przyszłość (tab. 1 i ryc. 3).

18
Tabela 1. Różnice między osobami niepełnosprawnymi o silnym i słabym prze-
konaniu co do wsparcia ze strony innych ludzi
Charakterystyka
funkcjonowania psychospołecznego
Silne przekonanie
o wsparciu ze strony
innych ludzi
Słabe przekonanie
o wsparciu ze strony
innych ludzi
śred-
nia
% w stos.
do max
śred-
nia
% w stos.
do max
Spotykają się ze znajomymi 2,79 55,80 2,44 48,80
Mają poczucie, że mogą z nimi
porozmawiać o sprawach osobistych
4,03 57,57 3,00 42,86
Mają poczucie bezpieczeństwa
w swym miejscu zamieszkania
3,94 78,80 3,61 72,20
Lepiej oceniają całe swoje
dotychczasowe życie
4,89 69,86 3,83 54,71
Są bardziej zadowolone ze
stosunków we własnej rodzinie
3,86 77,20 2,69 53,80
Są bardziej zadowolone z kontaktów
z innymi ludźmi
3,81 76,20 3, 24 64,80
Są bardziej zadowolone z perspektyw
na przyszłość
2,87 57,40 2,32 46,40
Źródło: opracowanie Ludmiła Rycielska na podstawie ogólnopolskich badań sondażowych w projekcie.
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
spotykają się ze
znajomymi
mają poczucie , że mogą
z nimi porozmawiać
o sprawach osobistych
mają poczucie
bezpiec zeństwa
w swym miejscu zamieszkania
lepiej oceniają całe swoje
dotychczasowe życ ie
są bardziej zadowolone ze
stosunków
we własnej rodzinie
są bardziej zadowolone
z kontaktów z innymi lud źmi
są bardziej zadowolone
z perspek tyw na przyszłość
przekonanie o wysokim poziomie wsparcia przekonanie o niskim poziomie wsparcia
Rycina 3. Różnice między osobami niepełnosprawnymi o silnym i słabym prze-
konaniu co do wsparcia ze strony innych ludzi
Źródło: opracowanie Ludmiła Rycielska na podstawie ogólnopolskich badań sondażowych w projekcie.

19
Moje mocne strony, które uważam, że są większe niż w przypadku moich rówieśników, osób
w moim wieku, z którymi się zadaję. To jest inteligencja. Ja nie mówię, że zadaję się z nieinte-
ligentnymi osobami, aczkolwiek uważam się za człowieka inteligentnego, który ma zdolności
analityczne i bardzo łatwo potra łączyć pewne fakty i wyciągać z nich odpowiednie wnioski.
Odpowiednie znaczy właściwe. W 100% właściwe. Empatia. Empatię bym połączył z punktem
trzecim, tj. z pewną znajomością ludzkich zachowań i takim wyczuciem, tzn. z łatwością jest
mi dane to, że potraę zdiagnozować drugą osobę i odpowiednio dostosować swoje zacho-
wanie do tej drugiej osoby, tak żeby poczuła do mnie sympatię (M30, ON; badania własne,
Rycielska, 2009c).
Szczególnie interesujące mogą być dla nas związki przekonania o wła-
snej skuteczności z różnymi cechami i sposobem funkcjonowania człowieka.
Rycina 4 ilustruje cyrkularne powiązanie między systemem przekonań czło-
wieka na temat świata i siebie a poziomem jego zadowolenia z życia i cha-
rakterem aktywności życiowej, w tym różnych podejmowanych przez niego
działań.
Zaufanie do
innych
Samoocena Twórcza
postawa
Treść i siła
emocji
Zadowolenie
z życia
Aktywność
życiowa
Przekonania:
– dot. świata
i siebie
–
Rycina 4. Przekonania jako wyznacznik aktywności życiowej człowieka
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska i Radosław Kaczan.
Można przypuszczać, iż przekonania generujące pozytywny stosunek do
otoczenia i siebie sprzyjają aktywności, a tym samym lepszemu zaspokaja-
niu własnych potrzeb – jest to tak zwana osobista funkcja zachowania (por.
Lewicki, 1969). Jednocześnie sprzyjają one spełnianiu wymagań otoczenia,
związanych z pełnionymi rolami, zadaniami zawodowymi czy nie zawsze
zwerbalizowanymi oczekiwaniami innych ludzi – jest to społeczna funkcja
zachowania (Lewicki, 1969). System przekonań pozbawiony lęku, czyli pełen
ufności wobec świata, daje odwagę w kontakcie z otoczeniem. Uruchamia się
wtedy wiele zróżnicowanych co do treści i formy rodzajów działań, co zwrot-
nie pozwala na osiąganie równowagi między osobistą a społeczną funkcją za-
chowania. Oznacza to, że człowiek zaspokaja swoje indywidualne potrzeby
w formach akceptowanych przez otoczenie i jednocześnie, spełniając wyma-
gania czy oczekiwania otoczenia, nie musi tych potrzeb tłumić. Może też oto-

20
czenie dostosowywać do siebie, czyli modykować stosownie do swoich po-
trzeb.
Ma to szczególne znaczenie w przypadku osób doświadczających ograni-
czeń sprawności utrudniających, a czasami nawet uniemożliwiających zaspo-
kajanie indywidualnych potrzeb. Wtedy modykacja otoczenia jest konieczna,
a to właśnie system przekonań będzie miał wpływ na to, czy osoba taka przyj-
mie postawę aktywną, czy też biernie podda się zabiegom opiekujących się nią
osób, bądź – co jeszcze gorsze – będzie biernie na ową pomoc oczekiwała:
Mogę powiedzieć tak, że ogólne wrażenie co do mojego życia jest takie, że nie jest ono łatwe.
Jeden może powie, że jest to jakieś użalanie się nad sobą, że ludzie mają gorzej, ale to moja
rzeczywistość, ale dla mnie moje dzieciństwo i życie nie było proste. Ostatnie dwa lata, po tej
terapii, jest lepiej. No i że mam nadzieję, chciałbym, żeby moje życie było bardziej spokojne,
stabilne. Ja mam wrażenie takiej niestabilności. To się wiąże w dużej mierze z nansami.
Wiem, że jak lepiej stoję nansowo, bo już miałem takie sytuacje, to ogólnie jest lepiej, jak
człowiek ma zaspokojone wszystkie potrzeby. To tyle (M23, ON; badania własne, Ludmiła
Rycielska, 2009c).
1.4. Uwarunkowania przekonań na temat świata społecznego i siebie
Powiązanie powstawania przekonań z doświadczeniami (geneza przeko-
nań) z jednej strony oraz z funkcjonowaniem w różnych obszarach aktywno-
ści (konsekwencje przekonań) – z drugiej, pozwala nam wyjść poza proste
opisy zakresu i struktury przekonań i spojrzeć na ich genezę. Badacze wska-
zują na dwa źródła przekonań: doświadczenia osobiste, czyli indywidualne,
oraz doświadczenia podzielane z innymi osobami, w tym doświadczenia po-
koleniowe (ryc. 5).

21
Doświadczenia
osobiste:
indywidualne
Doświadczenia
społeczno-historyczne:
podzielane z innymi
Wczesne
przekazy
Historie
rodzinne
Sposoby
wychowania
Wydarzenia
traumatyczne
Klimat
w rodzinie
Wydarzenia
ekstremalne
Utrata
niepodległości
Katastrofy
ekologiczne
Przemiany
cywilizacyjne
Wojny,
zdrady
Przemiany
ustrojowe
Utrata
terytorium
S
YSTEM
PRZEKONAŃ
Rycina 5. Doświadczenie wpływające na kształtowanie się przekonań
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska i Radosław Kaczan na podstawie Skarżyńska, 2009.
1.4.1. Doświadczenia uniwersalne, wspólne i indywidualne
Helen Bee (2004) wyróżniła trzy rodzaje zmian rozwojowych: uniwersal-
ne, wspólne dla danej grupy osób i indywidualne. Zmianom uniwersalnym,
zwanym także powszechnymi, podlegają wszyscy ludzie w danej warstwie
wiekowej. Są one determinowane biologicznymi procesami dojrzewania oraz
jakością oddziaływania ze strony zycznego i społecznego środowiska ży-
cia człowieka. Można powiedzieć, iż zmiany uniwersalne dokonują się dzięki
uniwersalnym doświadczeniom, takim samym dla grup mężczyzn i dla grup
kobiet w podobnym wieku, a czasem podobnym niezależnie od płci. Nasze
organizmy ulegają w kolejnych fazach życia podobnym przekształceniom,
a otoczenie oczekuje od nas, że zrealizujemy określone zadania według przy-
jętych standardów. Każdy okres życia wiąże się również z koniecznością przy-
jęcia nowych ról społecznych, co dostarcza kolejnych nowych doświadczeń.
Poza doświadczeniami uniwersalnymi nasze przekonania kształtowane są
również przez znaczące doświadczenia zdobywane w określonym kontekście
społecznym i historycznym. Zmianom wspólnym podlegają ludzie podziela-
jący podobne doświadczenia i przeżycia. Są one efektem interakcji wpływów
środowiska społeczno-kulturowego ze specycznym momentem czasu histo-

22
rycznego. Hanna Świda-Ziemba (2009, s. 21) pisze o tych związkach w spo-
sób następujący:
Charakter i funkcja przekonań zarówno w osobowości, jak w relacjach interperso-
nalnych są w znacznym stopniu wyznaczane przez kontekst społeczno-kulturowy,
w ramach którego przekonania takie się rodzą.
Całe grupy osób żyjące w tym samym czasie historycznym i w tym samym
miejscu (regionie) podlegają wpływom zdarzeń, które mają znaczenie dla ich
późniejszego sposobu patrzenia na świat i innych ludzi. Oczywiście, sam fakt
życia w określonym czasie i miejscu nie powoduje w sposób automatyczny
ukształtowania się podobnych przekonań w danej grupie osób. Dodatkowo
należy brać pod uwagę zasięg (powszechność) danego zjawiska, ale przede
wszystkim jego znaczenie dla dalszego życia oraz stopień osobistego zaanga-
żowania w to zdarzenie. W takim kontekście możemy analizować rolę takich
zdarzeń, jak: druga wojna światowa i czas po jej zakończeniu, a szczególnie
pierwsze lata powojenne, w których kształtowała się nowa socjalistyczna rze-
czywistość, wydarzenia czerwca 1956, marca 1968, grudnia 1970 i powsta-
nie Solidarności oraz przemiany następujące po roku 1989. Obecnie, jak pisze
Krystyna Skarżyńska (2009, s. 107), w kształtowaniu się przekonań grup spo-
łecznych coraz mniejszą rolę odgrywają bezpośrednie doświadczenia pokole-
niowe, a bardziej znaczący staje się przekaz „upośredniony” przez media.
Trzeci rodzaj zmian – zmiany indywidualne – jest efektem specycznych,
jednostkowych zdarzeń życiowych, których doświadcza tylko dana osoba
(por. ryc. 5). Zdarzenia te mogą być niepunktualne w sensie biologicznym
(przyspieszone lub opóźnione dojrzewanie, chroniczna, nawracająca choro-
ba, niedożywienie i jego skutki, długofalowe konsekwencje leczenia) i w sen-
sie społecznym (wymagania i oczekiwania innych ludzi znacznie wyższe lub
znacznie niższe niż posiadane kompetencje i pojawiające się znacznie wcze-
śniej lub znacznie później niż u rówieśników). Mogą to być także zdarzenia
o charakterze gwałtownym i niespodziewanym, nawet traumatycznym, zmie-
niające od razu albo po pewnym czasie bieg życia. Przykłady takich zdarzeń
krytycznych, a nawet traumatycznych (por. Sęk, Brzezińska, 2010) to: śmierć
bliskiej osoby, katastrofa, wypadek, kataklizm, doświadczenie wykorzysty-
wania seksualnego, nagła utrata sprawności w wyniku błędu lekarskiego.
Wydarzenia te dostarczają specycznych doświadczeń i czasem mogą rady-
kalnie zmienić istniejący system przekonań i w konsekwencji związany z nim
styl działania. Z tego punktu widzenia ważne jest poczucie, o jakim mówią lu-
dzie, gdy patrzą wstecz na swoje życie, że pewne zdarzenia zmieniły bieg ich
życia i nadały mu nowe znaczenie.
Przebieg procesu rozwoju u każdego człowieka kształtuje się w dużym stop-
niu pod wpływem jednostkowej kombinacji indywidualnych doświadczeń:
pozytywnych i negatywnych, neutralnych i ambiwalentnych. Mamy więc do
czynienia z niepowtarzalnością i nieporównywalnością tych indywidualnych

23
doświadczeń. W analizie czynników inicjujących i podtrzymujących zmiany
rozwojowe oraz efektów zmian indywidualnych, tj. charakterystycznych tylko
dla danej jednostki, a nie dla innych osób w jej wieku, zwraca się uwagę na to
(Brzezińska, Appelt, Ziółkowska, 2010): (1) jaki charakter ma dane doświad-
czenie; (2) kiedy się pojawia; (3) czy osoba jest gotowa do przyjęcia i prze-
pracowania go i (4) czy posiada odpowiednie ku temu kompetencje. Jeśli nie
ma odpowiednich kompetencji, adekwatnych do zadania, przed którym staje,
to nawet w bogatym i różnorodnym środowisku jej rozwój nie będzie przebie-
gał prawidłowo, a doświadczenie nie zostanie zasymilowane.
Tym, co stabilizuje system naszych przekonań, może być poczucie, że
„moje życie biegnie podobnie, jak życie moich rówieśników”. Im więcej zda-
rzeń podobnych do tego, czego doświadczają inni ludzie, szczególnie z po-
dobnej grupy wiekowej, doświadcza człowiek, tym silniejsze ma przeświad-
czenie, że jest podobny do innych. Możemy zatem uznać, że trajektorie życia
ludzi są do siebie podobne dzięki występowaniu w nich wydarzeń o charakte-
rze uniwersalnym oraz o charakterze wspólnych doświadczeń pokoleniowych.
Natomiast tym, co te ścieżki różnicuje, są wydarzenia niepunktualne, pojawia-
jące się znacznie wcześniej lub znacznie później niż w przypadku rówieśni-
ków, zdarzenia krytyczne i, przede wszystkim, zdarzenia traumatyczne (por.
Sęk, Brzezińska, 2010).
1.4.2. Rola wczesnych doświadczeń w kształtowaniu się przekonań
Na szczególną uwagę zasługuje rola wczesnych doświadczeń nabywanych
w rodzinie, co podkreślają badania nad przywiązaniem. Według badaczy zaj-
mujących się tą problematyką (np. Bretherton, 2005; Collins, Allard, 2001;
Mikulincer, 1995, 1997, 1998; Mikulincer, Shaver, Sapir-Lavid, Avihou-
-Kanza, 2009; Mikulincer, Shaver, Bar-On, Ein-Dor, 2010; Plopa, 2005) wcze-
sne doświadczenia związane z interakcjami z ważnymi, znaczącymi osobami
dorosłymi przyczyniają się do ukształtowania tak zwanych wewnętrznych mo-
deli operacyjnych, które są swego rodzaju matrycami poznawczo-emocjonal-
no-behawioralnymi. Są w nich zapisane informacje o sobie, o partnerach in-
terakcji, o jakości relacji z nimi oraz o przebiegu tych interakcji. Te wczesne
relacje, szczególnie relacja z osobą najbardziej znaczącą dla dziecka, stają się
matrycami dla relacji późniejszych (ryc. 6). Owa podstawowa matryca powo-
duje, iż wszystkie kolejne doświadczenia dziecka są w specyczny sposób po-
rządkowane, a na ich podstawie kształtują się zręby jego przekonań o innych
ludziach, o sobie samym, wreszcie o świecie jako takim (por. rozdz. 3).
Te wczesnodziecięce matryce ulegają modykacjom pod wpływem ko-
lejnych doświadczeń, zdobywanych w następnych okresach życia: w wieku
przedszkolnym, w wieku szkolnym, w pierwszej i drugiej fazie dorastania.
Także doświadczenia okresu dorosłości nieustannie modykują ukształtowa-
ne wcześniej systemy przekonań.

24
D
ZIECKO
O
PIEKUN
Relacja przywiązania we
wczesnym okresie życia
Obraz siebie:
mapa swoich właściwości
Obraz relacji społecznej:
mapa relacji bezpiecznej
i pozabezpiecznej
Obraz Innego:
mapa właściwości drugiej
osoby
Rozwiązanie kryzysu:
ufność – brak ufności
Przekonania na
temat siebie
Przekonania na
temat innych ludzi
Przekonania na
temat świata
Przekonania
społeczno-polityczne
Powstawanie
systemu
przekonań
Matryca spostrzegania
siebie, innych ludzi
i świata
doświadczenia
pozytywne
doświadczenia
negatywne
doświadczenia
neutralne
doświadczenia
typowe
doświadczenia
nietypowe
doświadczenia
traumatyczne
Pierwsze wzorce
relacji społecznej
Ja–Inny
Rycina 6. Rola wczesnych doświadczeń w kształtowaniu się systemu przekonań
jednostki
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska.
Problem polega na tym, że jeśli ta pierwsza matryca będzie ukształtowana
na podstawie takiej bliskiej relacji dziecka i jego opiekuna, która nie będzie
dawała dziecku podstawowego poczucia bezpieczeństwa, to jego „wczesne”
przekonanie o świecie będzie zawierało pierwiastek lęku i nieufności. Świat

25
będzie mu się jawił jako mało przewidywalny lub wcale nieprzewidywalny,
a dorośli jako osoby, którym nie można ufać. To w konsekwencji spowoduje,
iż dziecko będzie mało aktywne, nie będzie eksplorowało swego najbliższe-
go otoczenia, co z kolei ograniczy jego doświadczenia. Dalej działa już me-
chanizm błędnego koła: ubogie albo nadmiernie jednolite doświadczenia nie
będą miały mocy sprawczej i nie przebudują pierwotnego systemu przeko-
nań. Postawa nieufności może się utrwalać, będzie się także utrwalała posta-
wa bierności. To dlatego tak szczególnego, wręcz krytycznego znaczenia na-
biera sposób opiekowania się, socjalizacja oraz system edukacji i rehabilitacji
dziecka z wrodzoną lub nabytą niepełnosprawnością (por. Brzezińska, Kaczan,
2008; Brzezińska i in., 2009) we wczesnym okresie jego życia, to znaczy od
narodzin do końca 3. roku życia. Zarówno nadmierna troska i opieka, jak i za-
niedbanie dziecka nie doprowadzą do powstania matrycy relacji społecznych
opartych na poczuciu bezpieczeństwa, jakie daje kontakt z drugą osobą.
W przypadku pierwszym – stałej obecności dorosłych, wspierania wszel-
kich wysiłków dziecka, udzielania mu pomocy, gdy tylko natraa na przeszko-
dę, eliminowania sytuacji, które mogą wywoływać u niego silne negatywne
reakcje emocjonalne – może dojść do powstania przekonania, że świat jest
bezpieczny i całkowicie przewidywalny „sam z siebie”, taki po prostu jest nie-
zależnie od tego, jak się zachowam. Skoro każda potrzeba dziecka jest szyb-
ko zaspokajana i nie ma ono możliwości przeżycia stanu frustracji, nie musi
opanowywać różnych sposobów sygnalizowania swoich potrzeb czy przywo-
ływania dorosłych. Nie kształtuje się więc u niego poczucie sprawstwa, czy-
li własnej skuteczności.
W drugim przypadku – zaniedbania – potrzeby dziecka są lekceważone,
nierozpoznawane lub rozpoznawane niewłaściwie, a ich zaspokajanie zale-
ży w dużym stopniu od czynników niezależnych dziecka, na przykład nastro-
ju dorosłego lub czasu, jakim akurat dysponuje. U dziecka kształtuje się bar-
dziej konkretne przekonanie o nieprzewidywalności zachowania dorosłego,
jego opiekuna, oraz bardziej ogólne przekonanie o nieprzewidywalności świa-
ta wokół niego. Najlepszą strategią jest wtedy obserwacja i czekanie albo wy-
muszanie różnych zachowań na osobach z otoczenia.
W przypadku tak zwanej bezpiecznej relacji dorosły–dziecko kształtuje się
przekonanie, ze świat jest bezpieczny. a ludzie przewidywalni, ale to, czy i jak
moje potrzeby zostaną zaspokojone, zależy w dużym stopniu od tego, jak ja
się zachowuję w różnych sytuacjach. Poczucie własnej skuteczności i obraz
samego siebie jako sprawcy ma swe korzenie w bardzo wczesnym okresie ży-
cia i od lat dziecięcych rzutuje w dużym stopniu na rodzaj naszej aktywności
w relacjach z otoczeniem zycznym i społecznym.
Dziecko z matrycą świata przewidywalnego i wieloma doświadczeniami
sukcesu oraz niepowodzeń we własnym działaniu oraz wzmacnianym przez
opiekunów poczuciem kompetencji („wiem, że umiem, że potraę”; „wiem,
co umiem i czego jeszcze nie umiem”) jest bardziej aktywne i w konsekwencji

26
może zgromadzić więcej doświadczeń modykujących tę pierwszą matrycę.
Dzięki swojej aktywności może odkryć i to, że świat jest bezpieczny i przewi-
dywalny, i to, że w pewnych okolicznościach jest on niebezpieczny i nieprze-
widywalny. Dzieci nadmiernie chronione widzą otoczenie i obecnych w nim
ludzi jednowymiarowo – nie odkryją niebezpiecznych rejestrów i będą wzra-
stały w fałszywym przekonaniu, że ich potrzeby będą zawsze zaspokajane.
Dzieci zaniedbywane bądź doświadczające przemocy też widzą świat jedno-
wymiarowo – jako niebezpieczny i nieprzewidywalny.
1.5. Powstawanie przekonań nieadaptacyjnych
Powstawanie i utrzymywanie się przekonań, szczególnie tych wysoce
nieadaptacyjnych, jest przedmiotem zainteresowania teorii i praktyki psy-
choterapii w ujęciu poznawczo-behawioralnym (por. np. Kokoszka, 2009).
Zwolennicy tego nurtu skłaniają się do ujmowania całości ludzkiego doświad-
czenia jako wyniku nadawania wydarzeniom osobistych znaczeń. Proces ten
może prowadzić do zaburzeń funkcjonowania, które są wynikiem błędów
w myśleniu, a nie prostym efektem na przykład ubogiego czy pełnego prze-
mocy otoczenia. Za podstawę takich błędów i myśli automatycznych, prowa-
dzących do dezadaptacyjnych zachowań, uznaje się funkcjonujące w umyśle
człowieka przekonania.
Andrzej Kokoszka (2009, s. 90) wyróżnia, za Judith Beck, przekonania
kluczowe i przekonania pośredniczące. Charakteryzuje je w sposób następu-
jący:
Przekonania kluczowe, w odróżnieniu od pozostałych przekonań dotyczących in-
nych ludzi i świata, to nasze najważniejsze poglądy o nas samych, które kształ-
tują się w dzieciństwie w kontaktach z ważnymi osobami i sytuacjami. Można
je podzielić na pozytywne, czyli takie, które pomagają w funkcjonowaniu (np.
„większość rzeczy dobrze robię, jestem wartościową osobą”) oraz negatywne, któ-
re utrudniają życie i można je podzielić na dwie grupy: o bezradności [np. nie je-
stem dość dobry(-a), jestem słaby(-a), głupi(-a), nieadekwatny(-a), niekompetent-
ny(-a)] oraz niezasługiwaniu na miłość [np. nie da się mnie kochać, lubić, pożądać;
jestem zły(-a), nikogo nie obchodzę, na pewno zostanę sam(-a)]. Negatywne prze-
konania kluczowe mogą się utrzymywać przez cały czas albo ujawniać się okreso-
wo tylko w pewnych trudnych dla jednostki sytuacjach. Mają one zazwyczaj cha-
rakter globalny, ogólnikowy i absolutny.
W opisywanym tu podejściu poznawczo-behawioralnym kładzie się szcze-
gólny nacisk na rozpoznanie tych nieadaptacyjnych przekonań i związanych
z nimi myśli automatycznych, które prowadzą do pogorszenia nastroju i po-
dejmowania zachowań niekorzystnych (destrukcyjnych) dla otoczenia i nie-
korzystnych (autodestrukcyjnych) dla siebie samego. Mniejszy nacisk kładzie
się natomiast na rozpoznanie przyczyn powstawania przekonań, czyli na ich
genezę, ponieważ w tym nurcie terapeutycznym zakłada się, że kluczowa jest

27
koncentracja na problemie tu i teraz i udzielenie pomocy pacjentowi w pora-
dzeniu sobie z tym właśnie problemem.
Część badaczy i praktyków dostrzegła jednak konieczność włączenia do
modelu teoretycznego oraz sposobu pracy analizy historii życia klienta. Ten
krok wskazuje na potrzebę odpowiedzi na pytanie o przyczyny powstawania
negatywnych przekonań. Podkreśla się szczególną rolę wczesnych doświad-
czeń kontaktów z ważnymi osobami, zarówno w domu rodzinnym, jak i w naj-
bliższym otoczeniu, w którym przebywamy we wczesnych latach naszego ży-
cia (np. doświadczenia szkolne i ich związek z kształtowaniem się bezradności
intelektualnej) (Sędek, 2000).
Doświadczenia osobiste i społeczne:
• bogactwo doświadczeń (ich liczba)
• różnorodność doświadczeń (podobne do siebie czy zróżnicowane)
Poznawcza interpretacja doświadczenia:
• nadmierne uogólnianie
• zniekształcanie
• błędy atrybucji, czyli deformacje oceny i interpretacji przyczyn
zachowania innych osób lub własnego
Mechanizmy psychologiczne:
• samospełniające się proroctwo i związana z nim selektywność uwagi
• samonapędzający się mechanizm błędnego koła
Nieadaptacyjne przekonania dotyczące:
•
siebie
•
innych ludzi
świata „w ogóle”
Tendencje w zachowaniu:
• obniżenie aspiracji, wymagań i oczekiwań wobec siebie
• zmniejszenie aktywności i zahamowanie twórczości
•
koncentracja na porażkach i swoim stanie emocjonalnym zamiast
na problemie/zadaniu i na poszukiwaniu rozwiązania
•
Rycina 7. Jak powstają i jak działają przekonania nieadaptacyjne
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan na podstawie Skarżyńska 2009, Kokoszka, 2009.

28
Włączenie do analizy procesu powstawania przekonań mających swe podło-
że we wczesnych doświadczeniach okazało się wręcz niezbędne w terapii osób
dorosłych, cierpiących z powodu problemów z nawiązywaniem i utrzymywa-
niem bliskich oraz satysfakcjonujących dla siebie i partnera relacji z innymi
ludźmi. Za przyczynę tych problemów uważa się ukształtowanie się tak zwa-
nych wczesnych dysfunkcjonalnych schematów (Early Maladaptive Schema –
EMS). Są to emocjonalno-poznawcze wzorce funkcjonowania, które – choć
ukształtowane we wczesnych stadiach rozwoju – mają tendencję do utrzymy-
wania i ujawniania się przez całe dorosłe życie (Kokoszka, 2009, s. 107).
Uważa się również, iż określone typy przekonań i biorące się z nich myśli,
postawy i sposoby doświadczania rzeczywistości związane mogą być z po-
datnością na zachorowanie na określone choroby psychiczne. Jeśli chodzi na
przykład o depresję, jest to tak zwana negatywna triada depresyjna, czyli: (1)
negatywna ocena siebie i swoich możliwości w odniesieniu do zadań i proble-
mów, ale również globalnie wobec całości swojego funkcjonowania; (2) nega-
tywna ocena otaczającej rzeczywistości i (3) negatywna ocena własnej przy-
szłości (Kokoszka, 2009).
1.6. Zmiana przekonań nieadaptacyjnych
Analiza rodzajów przekonań oraz ich genezy doprowadziła nas do posta-
wienia pytania o możliwości modykacji tych przekonań, które są nieadap-
tacyjne i wywołują dyskomfort w codziennym życiu oraz przyczyniają się do
obniżania jakości życia poprzez zahamowanie aktywności życiowej i twór-
czości, wycofywanie się z relacji społecznych, niepodejmowanie pracy albo
jej porzucanie itp. Przekonania mogą podlegać zmianom i modykacjom pod
wpływem zarówno nowych doświadczeń, jak również, co ważniejsze, po-
znawczej rekonstrukcji i zmiany przypisywanego znaczenia doświadczeniom
„starym”.
Werykacja i modykacja przekonań mogą następować różnymi drogami:
poprzez działania – jest to problem rodzaju i natężenia aktywności własnej,
poprzez porównania z innymi – chodzi tu o porównania i odniesienia do zna-
czących osób i grup w swoim otoczeniu społecznym, wreszcie poprzez komu-
nikaty otrzymywane od innych osób, szczególnie od osób znaczących. Jeśli
wszystkie te trzy drogi zdobywania nowych doświadczeń pozostają we wza-
jemnej równowadze i doświadczenia zdobywane w jeden sposób są weryko-
wane przez pozostałe dwa, jest duża szansa na to, iż posiadany system prze-
konań będzie coraz bardziej adaptacyjny. Zależy to jednak w dużym stopniu
od jakości środowiska rozwoju.
W otoczeniu ubogim i nadmiernie jednolitym (homogenicznym) jest nie-
wiele możliwości podejmowania różnych rodzajów działań, pojawia się mało
okazji do zróżnicowanych porównań społecznych oraz do kontaktów z osoba-
mi znaczącymi. Ubogie bądź homogeniczne – poznawczo i społecznie – do-

29
świadczenia nie stanowią wystarczającej podstawy ani do osobistych reek-
sji, gdyż nie ma czego z czym porównywać, ani do wymiany w toku interakcji
z innymi ludźmi (por. ryc. 8). Uruchamia się tutaj błędne koło, powodujące
w efekcie dystroę kolejnych umiejętności – nie da się ich w żaden sposób
wykorzystać i wzbogacić. W efekcie zamyka się droga prowadząca do mody-
kacji posiadanego systemu przekonań.
ZACHOWANIE
SYSTEM PRZEKONAŃ
R
EFLEKSJA
D
OŚWIADCZENIE
P
RZEKAZ SPOŁECZNY
Doświadczenie
osobiste
Doświadczenie
innych ludzi
Wiedza
naukowa
Wiedza
potoczna
Porównania
Porównania
P O R Ó W N A N I A
Rycina 8. Czynniki determinujące kształtowanie się systemu przekonań i zacho-
wanie
Źródło: zmodykowany schemat z pracy Brzezińska (w druku).
Wyróżnia się zatem trzy ścieżki prowadzące do zmiany przekonań
(Brzezińska, w druku):
1) własne doświadczenia – są efektem podejmowanych działań, porówny-
wania się z innymi ludźmi i porównywania ich między sobą oraz zestawia-
nia tego, co dzieje się tu i teraz, z tym, co wydarzyło się kiedyś w naszym
własnym życiu, gdy byliśmy dziećmi i nastolatkami, oraz w życiu innych
ludzi; wszystkie nasze doświadczenia, zarówno te dotyczące nas, jak i in-
nych ludzi są podstawą kształtowania się przekonań regulujących wszyst-
kie nasze zachowania profesjonalne i codzienne;
2) wiedza potoczna i wiedza naukowa – informacje zdobyte samodzielnie
lub uzyskane od innych ludzi, drogą bezpośrednią poprzez kontakt i komu-
nikację lub drogą pośrednią przez pismo (książki naukowe i popularnonau-
kowe, poradniki, encyklopedie, materiały w Internecie, gazety i czasopi-
sma, ulotki itd.);
3) reeksja nad doświadczeniem osobistym, nad wynikami porównań spo-
łecznych, nad przebiegiem i efektami własnych działań oraz nad zdobytą
różnymi drogami wiedzą tak potoczną, jak i naukową.
Obserwacje, własne doświadczenie, doświadczenia innych ludzi, obiego-
we opinie, nawet opinie osób uznawanych za autorytety oraz wiedza potocz-

30
na to dobre źródło hipotez, wskazówek. Trzeba jednak podkreślić, że dopiero
rzetelna wiedza naukowa, wynikająca z krytycznej analizy koncepcji teore-
tycznych (wyjaśniających, a nie tylko opisujących proces rozwoju i mechani-
zmy funkcjonowania człowieka) oraz z przeprowadzonych zgodnie z regułami
metodologicznymi badań może być podstawą do formułowania odpowiedzi
o większym zakresie ogólności niż „dobra rada” i „święta prawda” czy pro-
sta intuicja.
Rycina 9 pokazuje schemat postępowania w przypadku zmiany przekonań
według założeń terapii poznawczo-behawioralnej. W toku tego procesu do-
świadczenie traumatyczne, które może być rdzeniem nieadaptacyjnych prze-
konań i powodem znacznych zaburzeń zachowania w obu jego funkcjach –
osobistej i społecznej, zostaje przepracowane i nabiera, w świetle nowych
doświadczeń, nowego znaczenia.
Poznawcze
przewartościowanie
Rekonstrukcja
sensu doświadczenia
Nowe oczekiwania
i wymagania wobec siebie
Nowe cele
i nowe zachowania
Nowe doświadczenia
w nowym otoczeniu
Nowe
pozytywne przekonania
Doświadczenie
traumatyczne
Terapia np.
poznawczo-
behawioralna
interwencja
Poradnictwo
Aktywizacja społeczna osoby
interwencja
interwencja
Aktywizacja lokalnej społeczności interwencja
Pozytywny
mechanizm
zwrotny
życzliwego
koła
Rycina 9. Etapy zmiany nieadaptacyjnych przekonań i formy interwencji
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska i Radosław Kaczan na podstawie Skarżyńska (2009) i Benight,
Bandura (2004).
Schemat ten pokazuje także, jak można przerwać mechanizm działania
błędnego koła oraz uruchomić mechanizm tak zwanego życzliwego koła.

Warunkiem jest tutaj taka modykacja otoczenia, aby było ono nie tylko bogate
w sytuacje, osoby czy wydarzenia, ale przede wszystkim, by było zróżnicowa-
ne (heterogeniczne). Tylko wtedy bowiem pojawią się okazje do podejmowa-
nia nowych rodzajów działań, kontaktów z nowymi osobami, doświadczania
sukcesów lub porażek w nowych dla siebie obszarach aktywności. To wszyst-
ko dostarczy nowych doświadczeń jako materiału do porównań z już posiada-
nymi doświadczeniami, czyli materiału do reeksji nad zachowaniami innych
ludzi, nad regułami funkcjonowania otoczenia czy świata „w ogóle”, wresz-
cie do autoreeksji.
1.7. Podsumowanie
Z naszym tokiem rozumowania, ukazującym wczesnodziecięcą genezę sys-
temu przekonań oraz czynniki sprzyjające ich zmianie lub tę zmianę blokują-
ce, współbrzmi konkluzja Krystyny Skarżyńskiej (2009, s. 117–118):
ani skumulowane doświadczenia osobiste (bilans dobrych i złych doświadczeń),
ani bieżące przeżycia (aktywizowane wspomnienia pozytywnych i negatyw-
nych doświadczeń) nie wyjaśniają w pełni treści naszych przekonań o świecie
i ludziach. Więcej niż bezpośrednie doświadczenia wyjaśniają inne przekonania,
które są jakimś przetworzeniem doświadczeń, najprawdopodobniej związanym
z poznawczymi i bardziej podstawowymi emocjonalnymi i temperamentalnymi
właściwościami człowieka, a także te przekonania, które powstały na podstawie
doświadczeń emocjonalnych, na przykład style przywiązania, które odzwiercie-
dlają zarówno samoocenę, jak i ewaluację innych ludzi.
Nasze badania, których wybrane wyniki prezentujemy w kolejnych roz-
działach, dobitnie pokazują, iż system przekonań dotyczących siebie, swoje-
go życia i innych ludzi jest czynnikiem istotnie różnicującym osoby spraw-
ne i osoby doświadczające rozmaitych skutków swojej niepełnosprawności.
Jest też czynnikiem w znacznym stopniu odpowiedzialnym za poziom i ro-
dzaj aktywności, w tym społecznej i zawodowej, oraz za poziom zadowole-
nia ze swojego życia.

32
Rozdział 2
Cele i program badań
2.1. Wprowadzenie
W tej części przedstawimy najważniejsze założenia analiz, przeprowadzo-
nych w dwóch modułach, których wybrane wyniki omawiamy: (1) moduł
Historia życia osób z ograniczeniami sprawności oraz (2) moduł Autonarracje
– indywidualne historie życia. Następnie opiszemy osoby biorące udział w ba-
daniach pod względem danych socjodemogracznych oraz uzyskanych in-
formacji o cechach ich niepełnosprawności i aktywności zawodowej. Ta cha-
rakterystyka przeprowadzona zostanie oddzielnie dla każdego modułu, tak
aby dokładnie zaprezentować strukturę cech uczestników badania oraz dać
możliwość odnoszenia przedstawionych w kolejnych rozdziałach wyników
do tych danych. W dalszej kolejności omówimy wybrane wyniki: w rozdzia-
le 3 – uzyskane w module koordynowanym przez Ludmiłę Rycielską (2009a),
a w rozdziałach 4 i 5 – uzyskane w module koordynowanym przez Radosława
Kaczana (2009a).
2.2. Cele badań
2.2.1. Cele badania w module Historia życia osób z ograniczeniami
sprawności
Badania realizowane w tym module osadzone były w paradygmacie psy-
chologii rozwoju w pełnym cyklu życia (tzw. podejście life-span). W najbar-
dziej ogólnym zarysie poszukiwaliśmy odpowiedzi na następujące pytania:
• jak ludzie dorośli w różnym wieku i z różnymi typami ograniczeń spraw-
ności, a więc także o różnym zasobie doświadczeń życiowych, spostrzega-
ją zdarzenia w swoim życiu?
• które ze zdarzeń życiowych uznają za punkty zwrotne?
• jakie przypisują znaczenie punktom zwrotnym?
• jak widzą wpływ punktów zwrotnych w swoim życiu na swoje aktualne
funkcjonowanie?
Analizując znaczenie poszczególnych czynników kształtujących przebieg
ścieżki życia staraliśmy się rozwikłać problem tego, na ile uwarunkowania
podmiotowe, czyli charakterystyczne cechy osoby, w tym te związane z nie-
pełnosprawnością, odpowiadają za to, czy badane osoby są potencjalnie zagro-

33
żone zjawiskiem wykluczenia i marginalizowania, a na ile czynniki te w pew-
nych charakterystycznych dla nich konguracjach pełnią rolę ochronną bądź
aktywnie wspierającą. Zakładamy bowiem, że:
różnice w doświadczeniach oraz ukształtowanych na ich podstawie przekonaniach i zwią-
zane z nimi różnice w przeżywaniu siebie i świata skutkować będą odmiennym poziomem
gotowości do zmiany i zapotrzebowania na oddziaływania edukacyjne, wspierające rozwój
i aktywizujące w różnych obszarach życia, w tym w sferze zawodowej.
Wyodrębnienie różnych rodzajów prolu (układu) czynników odmiennie
opisujących przekonania na temat swojego rozwoju osób w poszczególnych
grupach wiekowych bądź pokoleniowych znacznie ułatwi projektowanie re-
komendacji odpowiadających potrzebom poszczególnych odbiorców czy spe-
cycznych ich grup.
Wnioski z analizy wyników badań dostarczyły podstaw do budowania ca-
łościowej koncepcji poradnictwa życiowego dla osób z ograniczeniami spraw-
ności i ich najbliższego otoczenia, zarówno rodzinnego, towarzyskiego, jak
i instytucjonalnego. Poradnictwo życiowe budowane na danych dotyczących
ścieżek życiowych i uwarunkowań sukcesu bądź niepowodzenia życiowego
musi silnie akcentować konieczność zrównoważonego rozwoju w zrówno-
ważonym środowisku (por. Kazdin, 2009) w każdym z trzech obszarów ak-
tywności ludzi dorosłych: (1) aktywności zawodowej; (2) rodziny i bliskich
związków; (3) rozwoju osobistego i czasu wolnego. Tylko takie podejście daje
szansę na kompensację sfery utraconego rozwoju (Kowalik, 2007) oraz na bu-
dowanie wysokiego i stabilnego poczucia jakości życia.
2.2.2. Cele badania w module Autonarracje – indywidualne historie życia
Badania realizowane w ramach modułu Autonarracje – indywidualne hi-
storie życia miały na celu uzyskanie subiektywnej diagnozy (autodiagnozy)
sytuacji życiowej osób z ograniczeniem sprawności. Zbieranie danych, głów-
nie w formie autonarracji (por.: Bruner, 2004; Trzebiński, 2002a, 2002b) oraz
narracyjnych wywiadów indywidualnych (Ayres, 2008), stworzyło możli-
wość wypowiedzenia się osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności na
temat siebie samych oraz ich sytuacji społeczno-psychologicznej przy mini-
malnej ingerencji badaczy, co pozwoliło zrealizować zasadę empowerment
(Beresford, 2005)1.
W badaniach poszukiwano odpowiedzi między innymi na pytania:
• czy zasoby psychologiczno-społeczne badanych osób mogą być bezpiecz-
ną i wystarczającą podstawą do zbudowania gotowości na przyjęcie skiero-
1 Empowerment oznacza tworzenie warunków do angażowania się w podejmowanie decy-
zji, w osiąganie rzeczywistego osobistego wpływu na funkcjonowanie swoje i swego otocze-
nia, i zachęcanie do takiej aktywności.

34
wanej do nich oferty w zakresie aktywizacji zawodowej (lub innego rodza-
ju)?
• czy aktywność zawodowa osób z ograniczeniem sprawności lub brak tej
aktywności wiąże się z ich subiektywnie spostrzeganą sytuacją społeczno-
-psychologiczną?
W analizie zebranych autonarracji skupiano się przede wszystkim na: spe-
cyce subiektywnego opisu własnego życia, obrazie świata społecznego, ob-
razie relacji społecznych w przeszłości i obecnie, relacjach ze znaczącymi
osobami, spostrzeganiu własnych mocnych stron, obszarach zaangażowania
z uwzględnieniem aktywności zawodowej, sposobach radzenia sobie w trud-
nych sytuacjach życiowych oraz planowania (Rycielska, 2009a).
Zebrany w tym module materiał badawczy obejmuje głównie dane jako-
ściowe, czyli autonarracje mówione i pisane oraz wywiady narracyjne zre-
alizowane w formie półustrukturalizowanej, a także dane ilościowe w formie
zakodowanych arkuszy roboczych oraz dane kwestionariuszowe. Analiza da-
nych otrzymanych w module objęła zatem zarówno analizę jakościową, jak
i ilościową, dzięki czemu uzyskano pełniejszy, wielowymiarowy obrazu sytu-
acji osób z ograniczeniem sprawności. Takie podejście analityczne mieści się
w metodologii badań typu mixed methods (Creswell, 2008), pozwalającej na
jednoczesne zbieranie, porównywanie i uwzględnianie w analizach i interpre-
tacjach danych jakościowych i ilościowych.
Kolejnym celem opisywanego modułu było wzbogacenie materiału badaw-
czego o dodatkowe dane jakościowe na potrzeby realizowanych w ramach tego
samego projektu modułów: Historia życia osób z ograniczeniami sprawno-
ści, Radzenie sobie z utratą sprawności, Proces wkraczania w dorosłość oraz
Społeczności lokalne i wirtualne (patrz opis całego projektu w Załączniku).
Wykorzystane w badaniach podejście narracyjne w istotny sposób posze-
rzyło spektrum metod badawczych w całym projekcie, dzięki czemu dokona-
ła się triangulacja metodologiczna na poziomie wszystkich badań indywidu-
alnych (Denzin, 1978; za: Konecki, 2000, 2008; por. także Silverman, 2008b)
– uwzględniono różnorodne metody badawcze do studiowania jednego zagad-
nienia, w tym przypadku sytuacji życiowej i zawodowej osób z ograniczeniem
sprawności; oraz triangulacja danych – połączono dane z różnych źródeł na te-
mat badanych osób z ograniczoną sprawnością.
Wyniki zebrane w tym module – dotyczy to także pozostałych modułów – są
podstawą formułowania rekomendacji dotyczących dwóch obszarów: integra-
cji społecznej i aktywizacji zawodowej w odniesieniu do osób ze specyczny-
mi ograniczeniami sprawności. Specyką tego modułu jest przy tym ich osa-
dzenie w historiach osób z ograniczeniem sprawności ujmowanych wyłącznie
z perspektywy podmiotu, a nie badacza. Dzięki temu można przypuszczać, iż
formułowane w wyniku analizy otrzymanych układów danych wnioski, ich
interpretacje i budowane na ich podstawie rekomendacje spełnią podstawowy
warunek formułowany przez Aronsona (Aronson, Wilson i Akert, 1997) – re-

35
alizm psychologiczny i realizm życiowy. Innymi słowy, będą może mniej re-
prezentatywne, ale z pewnością bardziej ekologicznie trafne.
2.3. Opis programu badań
2.3.1. Opis badań w module Historia życia osób z ograniczeniami
sprawności
Przed rozpoczęciem badań właściwych przeprowadzono działania przygo-
towawcze, mające na celu zapewnienie rzetelności przebiegu procedury ba-
dawczej: przygotowano wstępne wersje narzędzi badawczych, badania pilota-
żowe z udziałem sędziów kompetentnych oraz zmodykowano narzędzia na
podstawie wyników uzyskanych w badaniach pilotażowych.
Przygotowanie narzędzi
Z uwagi na specykę badanej grupy i podejmowane problemy trzeba było
stworzyć oryginalne bądź zaadaptować już istniejące narzędzia na potrze-
by badań w module Historia życia osób z ograniczeniami sprawności (por.
Kaczan, 2009b). Kolejne kroki podejmowane w celu stworzenia narzędzi do
badań przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Etapy przygotowania narzędzi w module Historia życia osób z ograni-
czeniami sprawności
Narzędzie Wykonane działania przygotowawcze
Kwestionariusz
Poczucia
Punktualności
Zdarzeń Życiowych
(PPZŻ)
Narzędzie własne
1) analiza literatury psychologicznej dotyczącej rozwoju dorosłych
– poszukiwanie zadań rozwojowych przypisanych określonym
etapom dorosłości (m.in. Havighurst, 1981; Brzezińska, 2007;
Glover, 2000; Bee, Bjorklund, 2004)
2) wyłonienie wstępnej grupy stwierdzeń i podanie ich analizie
językowej i teoretycznej, po której odrzucono stwierdzenia wielo-
znaczne, zbyt ogólne, powtarzające się
3) przygotowanie wstępnej wersji narzędzia i poddanie go procedu-
rze oceny przez trzech sędziów kompetentnych
4) analiza treści pozycji pozostawionych przez sędziów kompetent-
nych i usunięcie tych, które według nich miały najniższą trafność
5) formalne opracowanie i zastosowanie narzędzia w badaniach
właściwych
Kwestionariusz
wywiadu i skale
szacunkowe
Percepcja Punktów
Zwrotnych w Życiu
(PPZ)
Narzędzie własne
1) analiza literatury psychologicznej dotyczącej problematyki punk-
tów zwrotnych (Rönkä, Oravala i Pulkkinen, 2002; Perrig-Chiello,
Perren, 2005; Nurmi, 1992)
2) przygotowanie opisu procedury i dyspozycji do wywiadu
oraz wstępnej wersji skal szacunkowych
3) badanie pilotażowe wstępną wersją narzędzia z udziałem sę-
dziów kompetentnych
4) analiza wyników oraz informacji zwrotnych uzyskanych od sę-
dziów kompetentnych i stworzenie ostatecznej wersji narzędzia
5) zastosowanie narzędzia w badaniach właściwych

36
Narzędzie Wykonane działania przygotowawcze
Kwestionariusz
Badań
Sondażowych
(KBS)
Autorzy:
członkowie Zespołu
Badawczego SWPS
pod kierunkiem
Kamila Sijko
1) wyodrębnienie podstawowych wątków, stanowiących strukturę
narzędzia
2) stworzenie puli pytań testowych odpowiadających każdemu
z wyodrębnionych wątków
3) wybór pozycji testowych, które znalazły się w pilotażowej wersji
kwestionariusza KBS
4) zastosowanie kwestionariusza KBS w badaniach pilotażowych
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Badania pilotażowe
W celu podniesienia trafności i rzetelności, a więc wiarygodności, stworzo-
nych wstępnych wersji narzędzi własnych (kwestionariusze PPZŻ i PPZ) pod-
dano je ocenie sędziów kompetentnych. Były to trzy osoby: psychologowie
z przygotowaniem z zakresu psychologii rozwoju oraz psychologii klinicznej,
pracownicy naukowi, a jednocześnie praktycy. Wszystkie czynności związane
z przygotowaniem i przeprowadzeniem sesji z udziałem sędziów kompetent-
nych prowadził mgr Radosław Kaczan, koordynator prac w module. Trwały
one od stycznia do marca 2009 roku.
Badania właściwe
Badania przeprowadziło 20 badaczy (psychologów i studentów ostatnie-
go roku psychologii, pedagogów i socjologów), którzy przed rozpoczęciem
całej procedury zostali przeszkoleni przez kierownika modułu (por. Kaczan,
2009b). Badania prowadzono od kwietnia do sierpnia 2009 roku w następują-
cych miejscach i miejscowościach:
− Domy Pomocy Społecznej w Warszawie i Poznaniu;
− Dom Dziennego Pobytu Zespołu Opieki Zdrowotnej Warszawa – Praga
Północ;
− Specjalne Ośrodki Szkolno-Wychowawcze dla Dzieci i Młodzieży
Niepełnosprawnej w Poznaniu i Wrocławiu;
− Zakłady Pracy Chronionej w Zduńskiej Woli i Wrocławiu;
− warsztaty terapii zajęciowej w Zduńskiej Woli;
− stowarzyszenia zrzeszające osoby niepełnosprawne: Polski Związek
Niewidomych, Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, Kluby Amazonek
z terenu Zduńskiej Woli;
− Biblioteka Książki Mówionej dla Niewidomych (lia nr 66) w Poznaniu;
− Szpital Rehabilitacyjny w Konstancinie-Jeziornie.
Każda z osób badanych została poinformowana przez badacza o celu ba-
dania, jego przebiegu, o jego anonimowości i naukowym charakterze. Badani

37
otrzymywali pisemną informację na temat badań wraz z listem zawierającym
podziękowania za udział. Większość badań odbywała się w różnego rodzaju
placówkach i miejscach publicznych, które były proponowane przez samych
badanych, pewien procent odbywał się również w domach samych badanych,
na ich życzenie.
2.3.2. Opis badań w module Autonarracje – indywidualne historie życia
Badania w module Autonarracje – indywidualne historie życia realizowa-
no w formie narracyjnego wywiadu indywidualnego (Ayres, 2008; Silverman,
2008b). Wywiad ten był częściowo ustrukturalizowany (semi-structured) – za-
wierał z góry ustalone elementy, takie jak schemat i sekwencję narzędzi oraz
treść części pytań, jednak sam badacz mógł aktywnie wpływać na jego prze-
bieg (Stemplewska-Żakowicz, 2005).
Każdy wywiad składał się z sekwencji pytań otwartych i zamkniętych.
Dotyczyły one następujących tematów: historia życia, otoczenie społeczne
w przeszłości i obecnie, obraz osoby znaczącej w przeszłości i obecnie, mocne
strony, obszary zaangażowania/aktywności, wyzwania i radzenie sobie z nimi,
planowanie. Do każdego z tematów stosowano procedurę autonarracji oraz
autorskie arkusze robocze2. Ponadto, w trakcie wywiadu osoby badane mia-
ły za zadanie wypełnienie kilku narzędzi kwestionariuszowych: Skróconego
Kwestionariusza Stylów Przywiązania (SKSP), Ankiety Wymagania–Wsparcie
i Ankiety Zaufanie oraz Kwestionariusza Badań Sondażowych (KBS, wersja
pilotażowa; Rycielska, 2009b).
Wywiady odbywały się w domach osób badanych lub w przestrzeni pu-
blicznej, zawsze w warunkach zapewniających prywatność i pozwalających
na szczerą rozmowę. Cały wywiad nagrywano na dyktafon cyfrowy za zgodą
osoby badanej. Wywiady przeprowadzali przeszkoleni psychologowie lub do-
radcy zawodowi, według standardowego, autorskiego scenariusza (Rycielska,
2009b). Arkusze robocze oraz kwestionariusze były wypełniane samodziel-
nie przez osoby badane, a jeżeli osoba badana nie była w stanie ich wypeł-
niać, na przykład ze względu na rodzaj swej niepełnosprawności, czynił to za
nią badacz.
Transkrypcja wywiadów była pierwszym etapem interpretacji danych.
W tych badaniach transkrypcja była dokonywana przez badaczy realizujących
wywiady i polegała na literalnym przekształceniu dźwiękowego zapisu roz-
mowy na tekst w elektronicznym formacie .rtf. Kodowanie transkrypcji zosta-
ło dokonane przez wykwalikowanego i doświadczonego kodera za pomocą
programu QDA Miner v3.2. Kodowanie miało charakter półotwarty, wykorzy-
2 Arkusze robocze zostały skonstruowane w ramach prac przygotowawczych w modu-
le i sprawdzone przez ich autorkę w badaniach prepilotażowych i pilotażowych (Rycielska,
2009b).

38
stano w nim autorskie drzewo kodowe. Do analizy danych jakościowych z wy-
wiadów wykorzystano program do analiz jakościowych QDA Miner v3.2, a do
analizy pozostałych danych – statystyczny pakiet SPSS Statistics 17.0.
2.4. Charakterystyka badanych osób
Uczestnikami badań były zarówno osoby z różnymi ograniczeniami spraw-
ności, jak i osoby sprawne. Łączna liczba uczestników badań wynosiła: w mo-
dule Historia życia osób z ograniczeniami sprawności – 432 osoby (por.
Kaczan 2009c), a w module Autonarracje – indywidualne historie życia – 67
osób (por. Rycielska, 2009c).
2.4.1. Zmienne demograczne: wiek, płeć, miejsce zamieszkania,
wykształcenie i stan cywilny
W tym miejscu zaprezentujemy liczebność badanych osób w pięciu gru-
pach wiekowych, tak aby dokładniej przedstawić charakterystykę grup pod
względem tego czynnika. Jednocześnie wraz z wiekiem zostanie przedstawio-
ny podział na płeć (tab. 3).
Tabela 3. Grupy wiekowe i płeć w obu modułach badawczych
Przedziały
wiekowe
w latach
Płeć
Moduł Historia życia osób z ograni-
czeniami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
20–29 kobiety 30 17,8 13 23,6 13*) 20
mężczyźni 27 18,2 11 18,3 7*) 10,8
30–39 kobiety 25 14,8 712,7 11 16,9
mężczyźni 24 16,2 915,0 812,3
40–49 kobiety 24 14,2 610,9 46,2
mężczyźni 21 14,2 813,3 710,8
50–64 kobiety 59 34,9 20 36,4 10 15,4
mężczyźni 43 29,1 20 33,3 57,7

39
Przedziały
wiekowe
w latach
Płeć
Moduł Historia życia osób z ograni-
czeniami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
65 i więcej kobiety 31 18,3 916,4 0 0
mężczyźni 33 22,3 12 20,0 0 0
Razem kobiety 169 53,3 55 47,8 39 59
mężczyźni 148 46,7 60 52,2 27 41
Razem 317 100 115 100 66 100
Źródło: na podstawie badań własnych – dane z raportów: Kaczan, 2009c i Rycielska, 2009c.
Uwaga: w Module Autonarracje – indywidualne historie życia pierwszy przedział wiekowy obejmuje
osoby w wieku 18–29 lat. W tej i w kolejnych tabelach suma nie jest zawsze równa liczbie zbadanych
osób – niektórzy badani nie podali wszystkich informacji o sobie.
Kolejną zmienną istotną dla charakterystyki badanej grupy jest miejsce za-
mieszkania respondentów – tabela 3.
Tabela 4. Miejsce zamieszkania badanych osób
Kategorie
Moduł Historia życia osób z ogranicze-
niami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
Wieś 48 15,1 19 16,5 13 19,7
Małe miasta
(do 50 000 mieszk.)
66 20,8 24 20,9 13 19,7
Średnie miasta
(do 500 000 mieszk.)
65 20,5 76,1 26 39,4
Duże miasta
(pow. 500 000
mieszk.)
138 43,5 65 56,5 14 21,2
Razem 317 100,0 115 100,0 66 100
Źródło: na podstawie badań własnych.
Aby ustalić, jaki jest poziom wykształcenia osób badanych, zapytano ich
o rodzaj ukończonej szkoły – tabela 5.

40
Tabela 5. Ukończona szkoła – uzyskany poziom wykształcenia
Kategorie
Moduł Historia życia osób z ogranicze-
niami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
Szkoła podstawowa 36 11,4 76,1 57,7
Gimnazjum 20,6 10,9 11,5
Zasadnicza szkoła
zawodowa
92 29,0 25 21,7 710,8
Liceum 65 20,5 19 16,5 15 23,1
Technikum 41 12,9 26 22,6 69,2
Szkoła policealna 27 8,5 65,2 0 -
Uczelnia wyższa
pierwszego stopnia
(licencjat)
14 4,4 87,0 34,6
Uczelnia wyższa
drugiego stopnia
(magister)
37 11,7 23 20,0 23 35,4
Uczelnia wyższa
trzeciego stopnia
(doktor)
30,9 0–57,7
Razem 317 100,0 115 100,0 65 100
Źródło: na podstawie badań własnych.
Trzy zmienne, charakteryzujące sytuację rodzinno-domową, zostaną przed-
stawione obok siebie, aby dopełnić charakterystyki socjodemogracznej bada-
nej grupy. Pierwsza z nich informuje nas o stanie cywilnym badanego i składa
się z sześciu możliwych do wyboru kategorii. Druga zmienna dotyczy posia-
dania dzieci, trzecia natomiast prezentuje aktualną sytuację mieszkaniową de-
niowaną poprzez odpowiedź na pytanie, z kim aktualnie badany mieszka.
Wyniki prezentujemy w tabeli 6, 7 i 8.

41
Tabela 6. Stan cywilny badanych osób
Kategorie
Moduł Historia życia osób z ogranicze-
niami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
Małżeństwo 146 46,1 54 47,0 18 27,7
Wolny związek 29 9,1 15 13,0 10 15,4
Samotny 65 20,5 20 17,4 29 44,6
Separacja 30,9 0–0–
Rozwód 35 11,0 11 9,6 57,7
Wdowieństwo 39 12,3 15 13,0 34,6
Razem 317 100,0 115 100,0 65 100
Źródło: na podstawie badań własnych.
Tabela 7. Posiadanie dzieci przez badane osoby
Kategorie
Moduł Historia życia osób z ogranicze-
niami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
Posiada 192 60,8 77 67 24 37
Nie posiada 124 39,2 38 33 41 63
Razem 316 100 115 100 65 100
Źródło: na podstawie badań własnych.

42
Tabela 8. Sytuacja mieszkaniowa badanych osób
Kategorie
Moduł Historia życia osób z ogranicze-
niami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
Mieszka sam 64 20,3 25 21,7 12 18,5
Mieszka z rodzicami 66 20,9 16 13,9 23 35,4
Mieszka z partnerem/
partnerką
155 49,1 67 58,3 19 29,2
Mieszka ze znajomy-
mi/ rodzeństwem
31 9,8 76,1 34,6
Mieszka w domu
pomocy społecznej
lub w domu dziennego
pobytu
0–0–812,3
Razem 316 100,0 115 100,0 65 100
Źródło: na podstawie badań własnych.
2.4.2. Rodzaj i stopień niepełnosprawności
W tej części przedstawiamy dane dotyczące poziomu niepełnosprawności,
a następnie jej rodzaju. Poziom niepełnosprawności związany jest z informa-
cją dotyczącą tego, czy i jakie orzeczenie o niepełnosprawności posiada osoba
biorąca udział w badaniu. Rozkład odpowiedzi zawiera tabela 9.
Tabela 9. Orzeczenie o niepełnosprawności
Rodzaj orzeczenia o niepełno-
sprawności
Moduł Historia życia
osób z ograniczeniami
sprawności
Moduł Autonarracje –
indywidualne historie
życia
n % n %
Brak orzeczenia 72,2 24 36,4
Orzeczenie o znacznym stop-
niu niepełnosprawności
110 34,7 21 31,8
Orzeczenie o umiarkowanym
stopniu niepełnosprawności
136 42,9 15 22,7
Orzeczenie o lekkim stopniu
niepełnosprawności
64 20, 6 9,1
Razem 317 100 66 100
Źródło: na podstawie badań własnych.

43
Tabela 10 przedstawia rozkład odpowiedzi na pytanie o rodzaj schorzenia,
w związku z którym badana osoba uzyskała orzeczenie o niepełnosprawno-
ści.
Tabela 10. Rodzaj schorzenia, którego dotyczy orzeczenie o niepełnosprawno-
ści
Schorzenie
Moduł Historia życia
osób z ograniczeniami
sprawności
Moduł Autonarracje –
indywidualne historie
życia
n % n %
1) Narządu ruchu 139 46,0 26 65
2) Narządu wzroku 52 17,2 1 3
3) Zaburzenia mowy, głosu
i choroby słuchu
28 9,3 3 8
4) Choroby psychiczne (ner-
wica, depresja itp.)
31,0 0–
5) Choroby nowotworowe 93,0 0–
6) Choroby układu krążenia
i oddechowego
23 7,6 1 3
7) Choroby układu moczowo-
-płciowego
10,3 1 3
8) Epilepsja 12 4,0 0–
9) Choroby układu pokarmo-
wego
51,7 0–
10) Cukrzyca 82,6 1 3
11) Inne przewlekłe ogranicze-
nia sprawności
22 7,3 7 18
Razem 302 100,0 40 100
Źródło: na podstawie badań własnych.
Zadaliśmy również pytanie o doświadczanie ograniczeń w codzien-
nym funkcjonowaniu. Uzyskane odpowiedzi mogą świadczyć o ogranicze-
niu sprawności w różnych obszarach niezależnie od tego, czy osoby te mają
orzeczenie i czy możemy traktować je jako osoby niepełnosprawne od stro-
ny formalno-prawnej. Ten sposób zdeniowania niepełnosprawności będzie-
my określać jako wskaźnik niepełnosprawności biologicznej lub funkcjonal-
nej (tab. 11).

44
Tabela 11. Niepełnosprawność biologiczna
Odczuwanie ograni-
czeń w wykonywaniu
codziennych czyn-
ności
Moduł Historia życia osób z ogranicze-
niami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
Nie odczuwam ogra-
niczeń
140 44,4 106 91,4 25 38,5
Odczuwam poważne
ograniczenia
141 44,8 10 8,6 28 43,1
Odczuwam całkowite
ograniczenia
34 10,8 0–12 18,5
Razem 315 100 116 100 65 100
Źródło: na podstawie badań własnych.
2.4.3. Aktywność zawodowa i sytuacja materialna
Dla analizy sytuacji zawodowej osób badanych stworzono pięć kategorii
opisujących ich aktualny status zawodowy (tab. 12), a mianowicie:
1) badany nie pracował, nie pracuje obecnie i nie poszukuje pracy (‘np/np/
np’);
2) badany kiedyś pracował, nie pracuje obecnie i nie poszukuje pracy (‘p/np/
np’);
3) badany nigdy nie pracował i obecnie nie pracuje ale poszukuje pracy (‘np/
np/p’);
4) badany kiedyś pracował, obecnie nie pracuje ale poszukuje pracy (‘p/
np/p’);
5) badany pracuje (‘-/p/-’).

45
Tabela 12. Status zawodowy badanych osób
Kategorie
Moduł Historia życia osób z ogranicze-
niami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
Badany nie pracował,
nie pracuje obecnie
i nie poszukuje pracy
(‘np/np/np’)
21 6,7 10,9 711,5
Badany kiedyś praco-
wał, nie pracuje obec-
nie i nie poszukuje
pracy (‘p/np/np’)
102 32,4 30 26,1 13 21,3
Badany nigdy nie pra-
cował i obecnie nie
pracuje, ale poszuku-
je pracy (‘np/np/p’)
13 4,1 0 1 1,6
Badany kiedyś pra-
cował, obecnie nie
pracuje, ale poszuku-
je pracy (‘p/np/p’)
48 15,2 10 8,7 813,1
Badany pracuje (‘-/p/-) 131 41,6 74 64,3 32 52,5
Razem 315 100,0 115 100,0 61 100
Źródło: na podstawie badań własnych.
Sprawdziliśmy również, jak badani oceniają sytuację materialną swoją
i swoich najbliższych. Postawiliśmy im pytanie: „Co najlepiej charakteryzu-
je sposób gospodarowania dochodem w Pana(-i) gospodarstwie domowym?”
(tab. 13).

46
Tabela 13. Sytuacja materialna osób biorących udział w badaniu
Kategorie
Moduł Historia życia osób z ogranicze-
niami sprawności
Moduł
Autonarracje –
indywidualne
historie życia
osoby niepełno-
sprawne
ON
osoby sprawne
OS
osoby niepełno-
sprawne
ON
n % n % n %
Pieniędzy nie starcza
nawet na najtańsze
jedzenie
13 4,2 23,6 23,1
Pieniędzy starcza
tylko na najtańsze je-
dzenie, ale nie starcza
na ubranie
11 3,6 33,4 11,6
Pieniędzy starcza
tylko na najtańsze
jedzenie i ubranie, ale
nie starcza na opłatę
za mieszkanie
14 4,6 23,8 23,1
Pieniędzy starcza na
najtańsze jedzenie,
ubranie oraz opłatę
za mieszkanie, ale
nie starcza na spłatę
kredytu
11 3,6 12,9 0–
Pieniędzy starcza na
najtańsze jedzenie,
ubranie i opłatę za
mieszkanie oraz spła-
tę kredytu
20 6,5 56,0 34,7
Żyjemy bardzo
oszczędnie, aby odło-
żyć na poważniejsze
zakupy
57 18,6 15 17,3 46,3
Żyjemy oszczędnie
i dzięki temu starcza
na wszystko
109 35,5 33 34,1 23 35,9
Starcza na wszyst-
ko bez specjalnych
wyrzeczeń, lecz nie
oszczędzamy na
przyszłość
42 13,7 23 15,6 11 17,2
Starcza na wszystko
i jeszcze oszczędza-
my na przyszłość
30 9,8 25 13,2 18 28,1
Razem 307 100,0 109 100,0 64 100
Źródło: na podstawie badań własnych.

2.5. Podsumowanie
Zaprezentowane informacje na temat tego, kto został zbadany, dają
Czytelnikowi możliwość zapoznania się z charakterystyką grupy i kierują uwa-
gę na podstawowe zmienne, które w dalszej części książki będą wykorzysty-
wane przy opisie i analizie zmiennych psychologicznych. Istotne bowiem bę-
dzie, kiedy i na ile te opisywane charakterystyki osób badanych będą istotnie
korelowały z pozostałymi zmiennymi. Ponieważ prezentujemy dane na temat
osób zbadanych w dwóch odrębnych badaniach (przy czym należy przypo-
mnieć, iż w module Historia życia… wzięły udział zarówno osoby z ograni-
czeniami sprawności, jak i osoby sprawne, zaś w module Autonarracje… tylko
osoby z ograniczeniami sprawności), nie możemy porównywać obu tych grup.
Różnice pomiędzy osobami sprawnymi i z ograniczeniami sprawności w mo-
dule Historia życia…, choć ujawniające się na poziomie liczebności w prze-
prowadzanych analizach, w większości nie były istotne statystycznie.

48
Rozdział 3
Przekonania na temat relacji z innymi:
style przywiązania
3.1. Wprowadzenie
Choroba czy nabycie niepełnosprawności są sprawdzianem umiejętności
radzenia sobie w trudnych, stresujących sytuacjach. Takie wydarzenia moż-
na traktować jako wyzwania niedające się udźwignąć lub jako niecodzienną
szansę na osobisty wzrost i rozwój. To, jak ludzie postrzegają takie trudne wy-
zwania, zależy między innymi od ich „sił biogracznych”, deniowanych jako
wczesne doświadczenia, na których podstawie budowane są wewnętrzne mo-
dele operacyjne i styl przywiązania (Carr, 2004).
3.2. Wewnętrzne modele operacyjne a przekonania o sobie
i o świecie społecznym
John Bowlby (2007) zakładał w swoich rozważaniach na temat istoty przy-
wiązania, że u ludzi kształtują się tak zwane wewnętrzne modele operacyjne
(internal working models) czy, innymi słowy, poznawcze reprezentacje świa-
ta społecznego oraz swojego funkcjonowania i swojej roli w tym świecie.
Zgodnie z teorią przywiązania poznawcza reprezentacja świata jednostki jest
kształtowana w toku wczesnych doświadczeń ze znaczącymi dorosłymi i dzię-
ki nim (Collins, Allard, 2001; Plopa, 2005). Podstawą tej reprezentacji jest
utrwalony w dzieciństwie obraz znaczących dorosłych: to, kim oni są, gdzie
można ich znaleźć, na ile można oczekiwać od nich jakiejś reakcji. Osoba,
której reprezentacja świata, powstała w dzieciństwie, opiera się na kontakcie
z osobą wrażliwą na jej potrzeby, może w życiu dorosłym wykazywać dużą
pewność siebie i samodzielnie szukać pomocy w trudnych dla siebie sytu-
acjach. Przeciwnie, ludzie pozbawieni w dzieciństwie kontaktu z wrażliwymi
na ich potrzeby dostępnych osobami znaczącymi będą prawdopodobnie po-
strzegać świat jako nieprzewidywalny i niezrozumiały. Wykształcą w sobie
postawę obronną wobec tego świata, będą mieli poczucie, że o wszystko trze-
ba walczyć, lub wypracują w sobie postawę ucieczkową – zamiast radzić so-
bie z wyzwaniami, będą ich unikać, nie będą też chcieli ani umieli szukać po-
mocy w sytuacjach, gdy będą tego potrzebowali.
Przekonania dziecka o świecie i sobie, mające u swego podłoża przewi-
dywalne i pozytywne relacje z dorosłymi, generalizują się na nowe sytuacje

49
i w rezultacie owocują nawiązywaniem przyjacielskich i serdecznych stosun-
ków z osobami nowo poznawanymi, na przykład spoza rodziny. Z kolei dziec-
ko, które często doświadczało wrogości i nauczyło się jej spodziewać od naj-
bliższych, będzie doszukiwało się takiego samego nastawienia do siebie nawet
w całkiem neutralnych kontaktach z innymi osobami i w efekcie nie tylko nie
będzie do takiego kontaktu dążyło, ale zacznie go unikać. Podsumowując,
możemy powiedzieć, że wewnętrzne modele operacyjne to zestawy oczeki-
wań wobec osób znaczących i subiektywnie postrzegane prawdopodobień-
stwo otrzymania od nich wsparcia w trudnych momentach. Taka wizja znaczą-
cych dorosłych, ukształtowana w okresie dzieciństwa, staje się w późniejszym
życiu modelem, przewodnikiem oraz wzorcem relacji i związków z innymi
ludźmi.
Modele operacyjne są podobne pod wieloma względami do innych struk-
tur poznawczych, którymi zajmuje się społeczna psychologia poznania (social
cognition), takich jak schematy, skrypty czy prototypy, ale różnią się od nich
tym, że mają charakter interpersonalny i relacyjny (Collins, Allard, 2003).
Dzięki modelom operacyjnym człowiek tworzy zatem wewnętrzny, umysło-
wy obraz świata społecznego, obraz osób dla niego znaczących (signicant
others), obraz siebie, a także obraz charakteru relacji między sobą a innymi
ludźmi, co schematycznie ilustruje rycina 6 w rozdziale 1. Zespół takich mo-
deli stanowi subiektywny system interpretacji natury świata i różnych zacho-
dzących w nim zdarzeń, czyli system przekonań o świecie społecznym.
ŚWIAT SPOŁECZNY
JA
RELACJE JA–INNI
Rycina 10. System przekonań w postaci wewnętrznych modeli operacyjnych
rzutuje na subiektywny obraz świata społecznego i roli Ja w tym świecie
Źródło: opracowanie Ludmiła Rycielska.
Oznacza to, że skutki jakiegoś zdarzenia w środowisku, na przykład skut-
ki nabytej niepełnosprawności, zależą charakterystyki tego zdarzenia, jak jest
ono interpretowane przez otoczenie, ale przede wszystkim od tego, jak jest
ono interpretowane przez samą jednostkę (Brzezińska, Appelt i Ziółkowska,
2008). Modele operacyjne są pryzmatem, przez który jednostka spostrzega
następne doświadczenia życiowe i dzięki którym automatycznie interpretu-
je napływające nowe informacje – modele operacyjne stanowią dla człowie-
ka wewnętrzny drogowskaz zachowania w różnych, zwłaszcza wymagających
dużego wysiłku czy zaangażowania, sytuacjach, na przykład w sytuacji po-

50
szukiwania pracy, w chorobie, bólu (Collins, Feeney, 2004; Epstein, 1991; za:
Brzezińska, Appelt i Ziółkowska, 2008).
3.3. Modele operacyjne a funkcjonowanie społeczne
Jedną z najważniejszych funkcji modeli operacyjnych opisanych przez
Bowlby’ego (2007; por. Collins, Allard, 2003) jest możliwość przewidywa-
nia na ich podstawie zachowania innych ludzi oraz planowania własnego za-
chowania w toku interakcji społecznych. Osoba chcąca osiągnąć jakiś cel,
wykonać jakiś plan, na przykład znaleźć pracę, powinna dysponować mode-
lem operacyjnym swego środowiska społecznego, a także posiadać odpowied-
nią reprezentację – zinternalizowaną wiedzę na temat własnych możliwości
i umiejętności. Modele operacyjne są dynamiczne i, aby były użyteczne, po-
winny być stale aktualizowane pod wpływem zmian rozwojowych człowie-
ka lub zmian w środowisku (Bowlby, 2007; Collins, Allard, 2003). Bowlby
(2007, s. 107) pisał:
Osoba niepełnosprawna zycznie lub niewidoma musi tworzyć plany inne niż te,
które tworzy osoba sprawna i widząca. Ktoś, kto prowadzi samochód lub jedzie
na rowerze, ma zasób potencjalnych planów większy niż ten dostępny komuś, kto
nie może wykonywać żadnej czynności.
Jeśli model jest nieadekwatny lub nieprecyzyjny, ponieważ jest przestarza-
ły, niedostatecznie skorygowany, niepełny, niespójny i niejasny, to staje się
bezużyteczny, nieadaptacyjny.
Podstawową psychologiczną funkcją przywiązania jest zapewnienie poczu-
cia bezpieczeństwa (Schaffer, 2006). Doświadczanie ciepła, wsparcia i ak-
ceptacji ze strony znaczącej osoby daje początek modelowi operacyjnemu,
zgodnie z którym człowiek początkowo opisuje znaczącą osobę jako źródło
wsparcia i bezpieczeństwa, a potem przenosi to na innych ludzi i szerzej – na
świat społeczny. Tak tworzy się podstawowy zasób człowieka, jakim jest ba-
zowe poczucie bezpieczeństwa, zwane inaczej, w teorii rozwoju psychospo-
łecznego według Erika H. Eriksona, bazową ufnością (za: Brzezińska, 2007).
Przy okazji powstawania bazowego poczucia bezpieczeństwa nabywana jest
nadzieja, zaufanie do ludzi, wiara we własne zdolności, poczucie sprawstwa,
gotowość do wzajemności i wymiany w relacjach z innymi (Boyd, Bee, 2007).
U ludzi, którzy doświadczyli zaniedbania lub zbyt surowej opieki czy też nie-
konsekwentnego, nieadekwatnego wychowania, może rozwinąć się nieufność
(Boyd, Bee, 2007; Brzezińska, 2007). Nie powstanie wtedy bezpieczna pod-
stawa do dalszego rozwoju i funkcjonowania społecznego, jaką jest bazowe
poczucie bezpieczeństwa, co może stanowić zagrożenie dla dobrostanu jed-
nostki w postaci niewykształcenia wszystkich elementów decydujących o ja-
kości całokształtu jej funkcjonowania (Brzezińska, 2007).
Modele operacyjne składają się z czterech komponentów (Collins i Read,
1994; za: Collins i Allard, 2003):

51
1) wspomnień i doświadczeń związanych z przywiązaniem,
2) przekonań, postaw i oczekiwań wobec siebie i innych ludzi,
3) celów i potrzeb uwarunkowanych przywiązaniem,
4) strategii i planów działania powiązanych z osiąganiem celów.
Zawartość i jakość każdego z komponentów może się różnić w zależno-
ści od reprezentowanych przez ludzi różnych stylów przywiązania (Collins
i Allard, 2003). Badacze zajmujący się teorią przywiązania wymieniają trzy
podstawowe style przywiązania: bezpieczny, lękowo-ambiwalentny i unika-
jący (Collins, Allard, 2001; Collins, Allard, 2003; Czub, 2005; Plopa, 2005;
Wojciechowska, 2005). Style te można podzielić na dwie grupy:
1) bezpieczne – wspierające jednostkę w radzeniu sobie w różnych sytu-
acjach;
2) pozabezpieczne – dysfunkcyjne zwłaszcza w sytuacjach wyzwań czy za-
grożenia.
Wytworzone bezpieczne lub pozabezpieczne style przywiązania wpływają
istotnie na jakość tworzonych przez jednostkę relacji społecznych i – w dalekiej
perspektywie – na jej poczucie bezpieczeństwa w dorosłości (Pietromonaco,
Barrett, 2000). Zależności między wytworzeniem odpowiedniej jakości re-
lacji przywiązaniowej a rozwojem emocjonalno-społecznym opisuje między
innymi Mieczysław Plopa (2005). Wytworzenie relacji z obiektem przywią-
zania, znaczącym dorosłym, aktywizuje struktury mózgowe odpowiedzialne
za funkcjonowanie emocjonalne i społeczne. Ten neurologiczny mechanizm
aktywowany jest właśnie przez powstanie relacji, czyli przywiązania, i może
przybierać modele czy wzorce (patterns) bezpieczne i pozabezpieczne.
Sroufe, autor jednego z pierwszych podłużnych badań nad przywiązaniem,
opisał (Sroufe i in., 2005), w jaki sposób bezpieczny styl przywiązania wspie-
ra rozwój przekonań związanych z relacjami z innymi ludźmi, zwłaszcza z ró-
wieśnikami. Bezpieczne przywiązanie daje pięć podstaw skutecznego funk-
cjonowania z rówieśnikami, a są to:
1) motywacja: pozytywne przekonania o związkach z ludźmi, podstawowe
poczucie bycia częścią czegoś większego czy przynależności do grupy,
przekonanie o nagradzającej naturze relacji;
2) postawy: przekonanie, że inni są wrażliwi i reagują na nasze potrzeby,
oczekiwanie mistrzostwa w świecie społecznym;
3) podstawa instrumentalna: zdolność do czerpania zadowolenia z zabawy
i odkrywania;
4) emocje: regulowane pobudzenie, samoregulacja emocji;
5) relacje: oczekiwanie wzajemności, empatyczne reagowanie wywodzące
się z empatycznej opieki.
Związek stylu przywiązania i obrazu siebie (przekonań na temat sie-
bie) był przedmiotem badań Mikulincera (1995). Przyświecało im założe-
nie Bowlby’ego, że doświadczenia przywiązaniowe kształtują obraz siebie.
Oznacza to, że są one źródłem informacji o samym sobie i kształtujących się na

52
ich podstawie przekonań na temat własnej osoby. Obraz siebie ma więc u pod-
stawy obraz osób znaczących (Sroufe i Fleeson, 1986; za: Mikulincer, 1995).
Z kolei wzorzec relacji społecznych kształtuje się następująco: im bezpiecz-
niej czują się ludzie w swoich związkach z innymi, tym bardziej czują się do-
ceniani przez innych, wartościowi i szczególni. I odwrotnie – ludzie, którzy
czują się odrzuceni przez innych, mogą czuć się bezwartościowi. W bada-
niach dowiedziono, że dorośli reprezentujący przywiązanie bezpieczne mają
wyższe poczucie własnej wartości niż osoby o lękowo-ambiwalentnym sty-
lu przywiązania. Badania nie pokazują natomiast jednoznacznie różnicy mię-
dzy osobami o unikowym stylu przywiązania a ludźmi o bezpiecznym stylu
przywiązania – niektóre wskazują na to, że unikowy styl przywiązania współ-
występuje częściej z negatywnym obrazem Ja niż styl bezpieczny (np. Grifn
i Bartholomew, 1994), inne opisują brak różnic pomiędzy tymi dwoma grupa-
mi osób (np. Collins i Read, 1990).
3.4. Przywiązanie a trudne sytuacje życiowe
Wzory przywiązania deniuje M. Plopa (2005) jako behawioralne strate-
gie reakcji na obciążenia wewnętrzne i zewnętrzne, czyli na stres. U małych
dzieci zachowanie przywiązaniowe, widoczne np. w przytulaniu się, jest wy-
woływane na przykład przez głośne dźwięki, nagłe pojawienie się dziwnego
lub nieprzyjemnego obiektu i inne czynniki mogące potencjalnie łączyć się ze
strachem. Bowlby zaobserwował wzrost zachowań przywiązaniowych w trud-
nych sytuacjach, w chorobie, bólu i innych okolicznościach wymagających
zwiększonej opieki. Ramki poniżej zawierają przykłady badań nad związkiem
stylu przywiązania z zachowaniem w trudnych sytuacjach życiowych, a kon-
kretnie w sytuacjach doświadczania bólu i odczuwania symptomów choroby.
Ból
Wyniki badania z udziałem 152 pacjentów kliniki leczenia bólu, cierpiących z powodu chro-
nicznego bólu i doświadczających z tego powodu ograniczenia sprawności, wskazują na
związek pomiędzy lękowym stylem przywiązania a niskim poziomem radzenia sobie z bólem
(pain self-efcacy) oraz na korelację wysokich wyników na wymiarze bezpiecznego przywią-
zania z wysokim poziomem radzenia sobie z bólem, zwłaszcza u mężczyzn.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Meredith, Strong, Feeney, 2006.
Medycznie niewytłumaczalne symptomy
W badaniu Ciechanowskiego i współpracowników (2002) zaobserwowano istotny związek
pomiędzy liczbą symptomów niewytłumaczalnych medycznie a stylem przywiązania u pa-
cjentów z wirusowym zapaleniem wątroby typu C. Okazało się, że pacjenci charakteryzujący
się pozabezpiecznym stylem przywiązania częściej deklarowali występowanie w swoim życiu
symptomów niewytłumaczalnych z punktu widzenia medycyny niż osoby z bezpiecznym sty-
lem przywiązania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ciechanowski i in., 2002.

53
Styl przywiązania daje o sobie zatem znać w trudnych momentach, wywo-
łujących napięcie, strach czy lęk (ryc. 11).
ZACHOWANIE
ZACHOWANIE BEZPIECZNY
POZABEZPIECZNY
STRESOR
aktywizuje
styl przywiązania
Rycina 11. Wywoływanie przez stresor zachowania uwarunkowanego stylem
przywiązania
Źródło: opracowanie własne.
Bezpieczny styl przywiązania cechuje się ufnością wobec otaczającego
świata i pewnością siebie, zaś style pozabezpieczne – obojętnością bądź wro-
gością w stosunku do świata i subiektywnie postrzeganą nieprzewidywalno-
ścią otoczenia. Możemy założyć, że osoby o bezpiecznym stylu przywiąza-
nia wytwarzają wewnętrzny model operacyjny na podstawie relacji opartej na
obserwowanym zachowaniu i interpretacji jego intencji, co w późniejszym
funkcjonowaniu przekłada się na skuteczną regulację zachowania i pozwala
na tworzenie satysfakcjonujących relacji społecznych oraz efektywne funkcjo-
nowanie w innych obszarach życia. Osoby, które reprezentują pozabezpieczny
styl przywiązania, wytwarzają natomiast wewnętrzny model operacyjny nie-
dający możliwości kontroli własnych działań, przez co mają tendencję do two-
rzenia tzw. pozabezpiecznych relacji społecznych i nie funkcjonują skutecznie
w innych obszarach życia (por. Rycielska, 2009a).
Zakres badanych współzależności pomiędzy bazowym poczuciem bezpie-
czeństwa lub jego brakiem, operacjonalizowanym jako „styl bezpieczny” lub
„styl pozabezpieczny”, a subiektywnie opisywanym i ocenianym funkcjono-
waniem psychologiczno-społecznym badanych przez nas osób z ograniczenia-
mim sprawności, przedstawiamy w tabeli 14.

54
Tabela 14. Style przywiązania a funkcjonowanie społeczno-psychologiczne
Kategorie analizy Styl bezpieczny Styl pozabezpieczny
Moje życie w auto-
narracji
• występują zarówno ludzie,
jak i zdarzenia
• równowaga pomiędzy prze-
szłością, teraźniejszością
i przyszłością
• pozytywne emocje i nadzieja
• duża aktywność
• dominują zdarzenia
• skupienie tylko na przeszło-
ści lub teraźniejszości lub
przyszłości
• negatywne emocje
• brak nadziei
• brak aktywności
Obraz innych ludzi • rozbudowane kontakty spo-
łeczne
• ograniczone kontakty spo-
łeczne
Obraz osoby zna-
czącej
• osoba znacząca – ciepła,
godna zaufania, bliska,
przewidywalna i jednocze-
śnie autonomiczna w swych
działaniach
• zrównoważona relacja więzi
i bliskości oraz niezależności
i autonomii
• osoba znacząca zimna lub
zmienna emocjonalnie (nie-
stabilna), niekonsekwentna
na wymiarze ciepło–zimno,
nieprzewidywalna, odrzuca-
jąca lub nadmiernie skon-
centrowana, zaabsorbowana
partnerem w interakcji
• niezrównoważona relacja
więzi i bliskości oraz nieza-
leżności i autonomii
Wymaganie –
wsparcie od rodzi-
ców
• układ wymagania–wsparcie
zrównoważony, ale dyna-
miczny
• otwartość na zmiany
• układ wymagania–wsparcie
niezrównoważony, statyczny
• opór wobec zmiany
Obraz siebie • umiejętność rozpoznania
swoich mocnych stron
• postrzeganie siebie jako
osoby kompetentnej
• niska świadomość własnych
mocnych stron
• poczucie własnej niekompe-
tencji w wielu obszarach
Stres i wyzwania • korzystanie z zasobów
własnych i zasobów innych
ludzi/otoczenia
• umiejętność aktywnego,
wytrwałego poszukiwania
wsparcia u innych ludzi/
w otoczeniu w sytuacjach
trudnych
• nieumiejętność korzystania
z zasobów własnych i zaso-
bów innych ludzi/otoczenia
• unikanie emocjonalne
i niepodejmowanie wyzwań,
tendencja do wycofywania
się z sytuacji
Źródło: opracowanie własne.
3.5. Przywiązanie a ograniczenie sprawności
Styl przywiązania aktywizuje się najbardziej i najwyraźniej w stresujących,
trudnych dla osoby okolicznościach. Badania wskazują na to, że styl przywią-
zania łączy się z licznymi zmiennymi dotyczącymi stanu zarówno zdrowia -
zycznego, jak i psychicznego (np. Ciechanowski i in., 2004; Oliveira i Costa,
2009; Rossi i in., 2005). Związek stylu przywiązania z odczuwanym bólem
migrenowym został opisany w ramce na stronie 55.

55
Migrena
Niepełnosprawność zdeniowana jako ograniczenie lub brak możliwości bycia aktywnym
w sposób lub w zakresie postrzeganym jako normalny dla ludzi była miarą oszacowania
wpływu bólu migrenowego na zdrowie i funkcjonowanie pacjentów w badaniach Rossi i in.
(2005). Poziom tak rozumianej niepełnosprawności był większy u tych pacjentów cierpiących
na migrenę, którzy jednocześnie mieli objawy depresji i doświadczali intensywniej bólu oraz
przejawiali pozabezpieczny styl przywiązania. U pacjentów, u których stwierdzono epizodycz-
ną postać migreny, pozabezpieczny styl przywiązania był najbardziej istotnym predyktorem
niepełnosprawności.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Rossi i in., 2005.
Warto w tym miejscu wspomnieć o biopsychologicznym modelu zwiększo-
nej podatności na choroby, uwzględniającym wpływ pozabezpiecznego stylu
przywiązania na zjologię stresu oraz wzrost zewnętrznych regulatorów stre-
su, takich jak alkohol czy nieracjonalne odżywianie oraz zachowania prolak-
tyczne (Maunder, Hunter, 2001).
Styl przywiązania wchodzi w wiązkę zmiennych opisujących stan psychicz-
ny osób cierpiących z powodu ograniczenia sprawności. Dobrostan psychicz-
ny jest często jedynym larem funkcjonowania społecznego i psychicznego.
Osoby, które zapadły na jakąś chorobę lub utraciły sprawność, są narażone na
stres, co wywołuje różne ich reakcje. Rodzaj i jakość tych reakcji w znacznym
stopniu uwarunkowane są stylem przywiązania.
Chorzy charakteryzujący się bezpiecznym przywiązaniem będą czerpać ze
swoich przeszłych doświadczeń, umacniając się w pozytywnym przekona-
niu na temat siebie oraz świata społecznego, oczekując z nadzieją wsparcia
od innych, pozytywnie postrzeganych ludzi. Taka reakcja i zachowania mogą
sprzyjać powodzeniu ewentualnej rehabilitacji czy ponownej socjalizacji za-
burzonej przez chorobę.
Osoby, które wykształciły pozabezpieczny styl przywiązania, nie będą po-
trały korzystać z pokładów swoich zasobów, będą patrzyły na otaczający je
świat z nieufnością i negatywnymi emocjami. Takie przekonania będą prawdo-
podobnie stanowiły barierę dla gotowości do podjęcia działań zmierzających
ku redukcji ograniczeń sprawności czy poszerzania kontaktów społecznych,
co mogłoby doprowadzić do zmniejszenia stresu spowodowanego utratą zdro-
wia. Poniżej zamieściliśmy opis badań nad związkiem stylu pozabezpieczne-
go z brakiem dobrostanu psychicznego u chorych na bromialgię.
Fibromialgia
Badania z udziałem 128 portugalskich pacjentek cierpiących na bromialgię przyniosły wyniki
wskazujące na korelację dobrostanu psychicznego chorych z zaufaniem, a odwrotną korela-
cję z pozabezpiecznym stylem przywiązania, zależnością od innych, zamartwianiem się.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Oliveira i Costa (2009).

56
Przedmiotem innych badań był brak dbałości o własne zdrowie zyczne
u diabetyków charakteryzujących się przywiązaniem pozabezpiecznym (ram-
ka).
Diabetycy
Styl przywiązania istotnie wiąże się z czynnościami samoobsługowymi u diabetyków
(Ciechanowski i in., 2004). Diabetycy o pozabezpiecznym stylu przywiązania rzadziej ćwi-
czyli, gorzej dbali o stopy i słabiej przestrzegali zalecanej diety w porównaniu z pacjentami
charakteryzującymi się bezpiecznym stylem przywiązania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ciechanowski i in. (2004).
Podsumowując, niepełnosprawność, ból, choroba czy wypadek są streso-
rami, wobec których może ujawnić się zachowanie uwarunkowane stylem
przywiązania. Oznacza to, iż obserwując zachowania osób z ograniczeniami
sprawności w takich sytuacjach lub rozmawiając z nimi o tym, jak się w ta-
kich sytuacjach zachowują, uzyskujemy wiele informacji na temat tego, jaki
jest system ich przekonań dotyczących siebie samego, świata, ludzi i relacji
z nimi.
3.6. Wyniki
3.6.1. Przywiązanie a przekonania o sobie i o świecie społecznym
3.6.1.1. Przywiązanie a akceptacja siebie jako osoby z ograniczeniem
sprawności
Osoby z ograniczeniem sprawności, które wzięły udział w badaniach w mo-
dule Autonarracje – indywidualne historie życia, zostały scharakteryzowane
pod względem natężenia stylu bezpiecznego i pozabezpiecznego. Przyjęliśmy
dwa wskaźniki przekonania na temat siebie jako osoby z ograniczeniem spraw-
ności: (1) poziom samoakceptacji i (2) ocena swojego dotychczasowego życia.
Poziom samoakceptacji był mierzony za pomocą pytania kwestionariuszowe-
go: „Akceptuję siebie takim, jakim jestem”.
Osoby z ograniczeniem sprawności cechujące się niskim poziomem sty-
lu pozabezpiecznego deklarowały wyższą samoakceptację częściej niż oso-
by o wysokim natężeniu stylu pozabezpiecznego (ryc. 12). Oznaczać to może
prawdopodobnie, że osoby o pozabezpiecznym stylu przywiązania mają niż-
szą akceptację dla siebie jako osób z ograniczeniem sprawności.
Osoby z ograniczeniem sprawności o niskim poziomie stylu pozabezpiecz-
nego oceniały własne dotychczasowe życie lepiej niż osoby o wysokim pozio-
mie stylu pozabezpiecznego.

57
2,6
2,7
2,8
2,9
3
3,1
3,2
3,3
osoby o niskim poziomie
stylu pozabezpiecznego
osoby o średnim poziomie
stylu pozabezpiecznego
osoby o wysokim poziomie
stylu pozabezpiecznego
Samooakceptacja
Rycina 12. Średni poziom samoakceptacji u osób o różnym natężeniu stylu po-
zabezpiecznego
Źródło: badania własne.
3,8
4
4,2
4,4
4,6
4,8
5
5,2
osoby o niskim poziomie stylu
pozabezpiecznego
osoby o wysokim poziomie stylu
pozabezpiecznego
Ocena własnego życia
Rycina 13. Uśredniona ocena własnego życia u osób o różnym natężeniu stylu
pozabezpiecznego
Źródło: badania własne.

58
3.6.1.2. Przekonania o świecie społecznym
Przekonania o świecie społecznym dotyczyły: obrazu osoby znaczącej,
wątku większej obecności ludzi versus zdarzeń pojawiających się w autonar-
racji (opowieści o swej historii życia) oraz obecnej struktury ludzi z otoczenia
osób z ograniczeniem sprawności. Osoba znacząca, którą u większości osób
badanych była matka, była opisywana w ramach wywiadu częściowo ustruk-
turalizowanego. Wypowiedzi dotyczące osoby znaczącej zostały zakodowane
na kilku wymiarach, takich jak między innymi: kompetencje, ciepło, umiejęt-
ności interpersonalne – a następnie skwantykowane. Wzór wyników dla osób
charakteryzujących się wysokim poziomem stylu bezpiecznego był następu-
jący: opisywana przez nich osoba znacząca była średnio bardziej kompetent-
na, bardziej ciepła i średnio częściej była opisywana jako osoba posiadająca
rozwinięte umiejętności interpersonalne niż osoba znacząca opisywana przez
osoby o niskim natężeniu stylu bezpiecznego (ryc. 14).
1
1,2
1,4
1,6
1,8
2
2,2
kompetencje osoby
znaczącej z przeszłości
ciepło osoby znaczącej
z przeszłości
umiejętności
interpersonalne osoby
znaczącej z przeszłości
styl bezpieczny niski styl bezpieczny wysoki
Rycina 14. Osoba znacząca opisywana przez osoby badane o niskim i wysokim
poziomie bezpiecznego stylu przywiązania
Źródło: badania własne.
Przytoczony dalej cytat pochodzi od osoby z ograniczeniem sprawności -
zycznej, poruszającej się na wózku, charakteryzującej się wysokim poziomem
bezpiecznego stylu przywiązania, a dotyczy osoby znaczącej. Z tej wypowie-
dzi wyłonił się obraz matki, która mimo stygmatyzacji społecznej, ograniczeń
architektonicznych i trudnych warunków bytowych zagwarantowała udział
córki z ograniczeniem sprawności w życiu publicznym, poza własnym do-
mem. Osoba badana prawdopodobnie zbudowała swoje poczucie sprawstwa
dzięki udzielanemu jej w dzieciństwie wsparciu i modelowemu podejmowa-
niu życiowych wyzwań przez osobę znaczącą.

59
Nie przeżywała z takim obnoszeniem się tego nieszczęścia, jakim było posiadanie dziecka tak
chorego, bez możliwości wyleczenia, dziecka, które posługiwało się wózkiem, które woziła.
Więc to to było na tamte czasy, proszę pamiętać, że to były lata 60. W 71’ poszłam do szkoły,
to były lata 60., więc no i charakter życia na wsi, ja bym powiedziała, był taki zaściankowy,
było trochę i nietolerancji, ale mama w tamtym środowisku to miała taki trochę autorytet, jako
osoba, która mając dziecko wymagające tyle opieki, ona go nie trzymała w domu. Ona z nim
szła między ludzi. I to właśnie pozwalało na uzyskiwanie takiego uznania czy jej koleżanek,
czy jakichś innych osób. Na przykład trzeba było iść do lekarza, to nie przyjeżdżał do mnie, tyl-
ko mama mnie brała na wózek i szłam do lekarza, albo do dentysty – na wózek po schodach
do dentysty. Pamiętam, że była taka historia, że dentysta przyjmował w takim starym domu,
drewnianym, zaadoptowanym strychu i na ten strych szło się po pionowych prawie schodach,
Pan sobie wyobrazi, że mama mnie brała na ręce i szła ze mną po tych schodach, przecież to
graniczyło z tym, że mogła runąć połamać siebie i byłoby nito. Prawda? I właśnie to było ta-
kie, może taka postawa mamy nauczyła mnie, że nie można się poddawać, bo pracowała
i żyła w gorszych warunkach (K51, ON).
Autonarracja osób z ograniczeniem sprawności była również źródłem in-
formacji na temat historii życia. Okazało się, że osoby o wysokim natężeniu
stylu bezpiecznego częściej opisywały swe życie w kategoriach zdarzeń i lu-
dzi w przeciwieństwie do osób o niskim natężeniu tego stylu. Osoby charak-
teryzujące się niskim poziomem stylu bezpiecznego średnio rzadziej wspomi-
nały innych ludzi, opowiadając o swoim życiu (ryc. 15).
2,00
2,10
2,20
2,30
2,40
2,50
2,60
2,70
2,80
styl bezpiec zny niski styl bezpieczny wysoki
Rycina 15. Częstość pojawiania się ludzi w autonarracji mówionej w podziale na
osoby o niskim i wysokim poziomie bezpiecznego stylu przywiązania
Źródło: badania własne.

60
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
styl bezpieczny niski styl bezpieczny wysoki
głównie osoby z ograniczoną sprawnością głównie osoby sprawne
Rycina 16. Struktura społeczna przyjaciół i znajomych wśród osób o niskim i wy-
sokim poziomie bezpiecznego stylu przywiązania
Źródło: badania własne.
Badane osoby z ograniczeniem sprawności udzieliły odpowiedzi na pytanie
kwestionariuszowe o udział osób niepełnosprawnych w strukturze społecznej
ich najbliższego otoczenia. Wyniki wskazują na deklarowany większy udział
osób sprawnych w otoczeniu osób z ograniczeniem sprawności charaktery-
zujących się wysokim natężeniem stylu bezpiecznego oraz na większy udział
osób z ograniczoną sprawnością u osób charakteryzujących się niskim natę-
żeniem stylu bezpiecznego (ryc. 16).
3.6.2. Przywiązanie a funkcjonowanie społeczne osób z ograniczeniem
sprawności
3.6.2.1. Przywiązanie a układ „wymaganie – wsparcie od rodziców”
Lubię podejmować zadania trudne i im trudniej jest mi je wykonać, tym bardziej mnie one
fascynują, choć inni już dawno machnęliby na to ręką i powiedzieli: „daj se spokój”. Dają mi
wówczas wiele satysfakcji, więcej satysfakcji niż jakieś proste sprawy (K51, ON, osoba o wy-
sokim poziomie stylu bezpiecznego).
Czynnikiem łączącym się z funkcjonowaniem społecznym, a dopełniają-
cym wiedzy o przekonaniach na temat osób znaczących, jest układ „wymaga-
nia – wsparcie” kontrolowany przez opiekunów, najczęściej rodziców. Badane

61
osoby z ograniczeniem sprawności deklarowały, że udzielane im w dzieciń-
stwie wsparcie raczej było znacznie wyższe w stosunku do wymagań stawia-
nych im przez rodziców niż to, którego faktycznie potrzebowały. Jednak osoby
o niskim natężeniu stylu bezpiecznego częściej deklarowały wyższe wyma-
gania i mniejsze wsparcie niż osoby o wysokim natężeniu stylu bezpieczne-
go (ryc. 17).
3,5
4
4,5
5
5,5
6
wymagania wsparcie
styl bezpiec zny niski styl bezpieczny wysoki
Rycina 17. Poziom doświadczanego wsparcia i poziom stawianych wymagań
w przeszłości w podziale na grupy o niskim i wysokim poziomie bezpiecznego
stylu przywiązania
Źródło: badania własne.
3.6.2.2. Przekonania na temat aktywności społecznej i doświadczeń życiowych
Nie to, mhm, też staram się w miarę możliwości, nie wiem, chodzić do kina, do teatru, no
korzystać z życia po prostu, tam gdzie nie ma żadnych jakiś trudności czy barier, żebym się
mogła gdzieś dostać, czy nansowo mnie na to stać, po prostu staram się być, bo wychodzę
z takiego założenia, że to co przeżyję, zobaczę w moim życiu, to jest moje i tego mi nikt nie
zabierze, i po prostu, i to jest i radość i sprawdzian, i w ogóle staram się w miarę możliwości
swoich pokazywać ludziom zdrowym i ludziom niepełnosprawnym, że ludzie niepełnosprawni
mogą coś w życiu dać i po prostu też im się należy, że tak powiem, właśnie kultura, czy w ogó-
le dostęp gdziekolwiek, że nie, nie powinni być dyskryminowani (K38, ON).
Tabela 15 zawiera fragmenty wywiadów przeprowadzonych w ramach ba-
dań w module Autonarracje – indywidualne historie życia, ilustrujące postrze-
ganie doświadczeń życiowych związanych z życiem prywatnym i zawodowym
przez osoby z ograniczeniem sprawności charakteryzujące się przywiązaniem
bezpiecznym i pozabezpiecznym. Natężenie przywiązania bezpiecznego i po-
zabezpiecznego mierzono przy pomocy kwestionariusza (Rycielska, 2009b).

62
Jedna z badanych osób, którą cechowało przywiązanie bezpieczne, przed-
stawiła matkę jako wspierającego i zarazem stawiającego wyzwania opieku-
na. Opis późniejszych doświadczeń życiowych tej osoby jest nacechowany
pozytywnymi emocjami. Zarówno życie zawodowe, jak i prywatne jest po-
strzegane przez nią jako pozytywne, nawet jeśli nie zawsze proste. Określenia
opisujące jej obraz siebie odnoszą się do samorealizacji, poczucia sprawstwa
i kompetencji. Zarówno w opowieści dotyczącej pracy, jak i życia prywatne-
go mowa jest o innych ludziach. Trudności są dla tej osoby wyzwaniami da-
jącymi się pokonać.
Osoba cechująca się przywiązaniem pozabezpiecznym opisała natomiast
swoich opiekunów jako izolujących się od niej, unikających, odrzucających,
tych, którzy oddali ją na wychowanie innym ludziom. Późniejsze doświadcze-
nia życiowe zostały ujęte przez nią w kategoriach niespełnienia cudzych ocze-
kiwań, porażki i poczucia winy.
Zestawienie tych historii życiowych miało na celu pokazanie, jak osoby po-
dobne pod względem obiektywnych charakterystyk socjodemogracznych, ta-
kich jak wiek, płeć, status zawodowy i ograniczenie sprawności, mogą różnić
się pod względem postaw i przekonań na temat własnego życia prywatnego
i zawodowego współwystępujących z rodzajem zinternalizowanego wzorca
przywiązania.
Tabela 15. Styl przywiązania a postrzeganie innych doświadczeń życiowych
PRZYWIĄZANIE BEZPIECZNE
Mama była bardziej ukierunkowana na zajmowanie się i ułatwianie mi życia, a wszystko po to,
żebym ja była jak najbardziej samodzielna, żebym później w przeszłości nie była ciężarem dla
tych, którzy przy mnie pozostaną (K51, ON).

POZYTYWNE SPOSTRZEGANIE INNYCH DOŚWIADCZEŃ ŻYCIOWYCH
Przekonania na temat życia zawodowego
Więc praca jest dla mnie, może jak dla niewielu ludzi, może nie dla wszystkich… Powiem
tak: jest dla mnie źródłem radości, na pewno satysfakcji, na pewno dochodów, bo to też, ale
źródłem radości i jak by ktoś to już usłyszał, ja przy pracy odpoczywam. Wypoczywam psy-
chicznie, bo ja się realizuję. Ja wykorzystuje swoją wiedzę, ja ją poszerzam. Ja ją praktycznie
widzę. Ja widzę te efekty, jak mi się nie podoba, to ja udoskonalam. Ja wiem, że w ten sposób
mam komunikowanie się z innymi ludźmi (K51, ON).
Przekonania na temat życia prywatnego
Dzielenie się życiem, dzielenie się sobą, są i trudnością… ale powiem Panu, że jak by nie
będzie tych trosk o drugą osobę będzie spokojniej, ja bym nie chciała. W tym zawiera się tak
pełnia człowieczeństwa, tak pełność. Że nie ma.. człowiek jest jak gdyby sam, to ma święty
spokój, nieprawda właśnie, troska o drugiego człowieka, to dzielenie się wzajemnie życiem,
nawet jeśli jest ono czasami bolesne, bo to się czasami trzeba się na siebie troszkę najeżyć.
Prawda? I pokłócić, ale potem są piękne przeprosiny. I wie Pan, to jest wszystko takie, że cza-
sem życie jest trudem i w tym trudzie tkwi to piękno (K51, ON).

63
PRZYWIĄZANIE POZABEZPIECZNE
Jak tak wstecz patrzę, to sobie myślę gdzieś tak trochę przeszkadzałam tym moim rodzicom,
trochę mojej matce, bo miała chorego męża, czyli mojego ojca, chorował na gruźlicę i star-
szego brata nawet trzeba było izolować tak dalece, że wychowywał się przez wiele lat u babci
w innymi mieście, a ja byłam jakoś tak pożyczona jakimś znajomym (K59,ON).

NEGATYWNE POSTRZEGANIE INNYCH DOŚWIADCZEŃ ŻYCIOWYCH
Przekonania na temat życia zawodowego i prywatnego
Pewnie ja nie spełniłam pewnie jej oczekiwań. Powinnam była dostać się na medycynę, ale się
nigdy nie dostałam. Powinnam była wyjść za księcia z bajki, a wyszłam nie za księcia z bajki,
no i właściwie ona mi to do końca życia mi to okazywała, że ja nie spełniłam jej oczekiwań i że
właściwie jestem jej coś winna i jestem jakaś taka zobowiązana i ona mnie odrzuciła, ja tak to
widzę (K59,ON).
3.7. Podsumowanie
Funkcjonowanie społeczne osób z ograniczeniami sprawności wiąże się
z wieloma utrudnieniami i koniecznością pokonywania rozmaitych prze-
szkód:
1) natury psychologicznej, na przykład autostereotypizacja, zaniżone poczu-
cie własnej wartości, niestabilna samoocena, poczucie bezradności, nie-
świadomość własnych potrzeb, nieumiejętność poszukiwania pomocy
w sytuacjach krytycznych;
2) natury społecznej, na przykład stygmatyzacja, ograniczanie dostępu do
rozmaitych dóbr, marginalizowanie potrzeb, negatywne nastawienia, błę-
dy atrybucji, wykluczanie z grupy;
3) strukturalnej czy środowiskowej, na przykład bariery architektoniczne.
Te wszystkie utrudnienia mogą być źródłem silnych emocji negatywnych
i chronicznego stresu jako skutku niezaspokajania lub zaspokajania niepełne-
go bądź niewłaściwego osobistych i społecznych potrzeb. Pokonywanie tych
przeszkód będzie traktowane jako nietypowa szansa na rozwój, a nie jako
przerastające siły jednostki wyzwanie i zagrożenie, jedynie przez te osoby,
które zostały wyposażone w procesie socjalizacji i wczesnej edukacji w takie
doświadczenia, na których podstawie mógł ukształtować się system pozytyw-
nych przekonań na temat siebie i innych ludzi.
Pozytywne przekonania dotyczące siebie uwidaczniają się w silnym poczu-
ciu sprawstwa i możliwości sprawowania kontroli nad otoczeniem, a pozytyw-
ne przekonania dotyczące innych ludzi – w poczuciu istnienia i możliwości
otrzymania od nich wsparcia oraz w poziomie zaufania wobec nich i świata
„w ogóle”. Te wszystkie przekonania składają się na bezpieczny styl przywią-
zania, pozwalający w sposób konstruktywny mierzyć się z wyzwaniami sta-
wianymi przez życie osobom z ograniczeniami sprawności.

64
Pierwszym wyzwaniem jest praca – dla mnie największym wyzwaniem jest znaleźć taką
pracę, która będzie opowiadać moim zainteresowaniom, będzie sprawiać mi przyjemność,
a jednocześnie będzie dobrze płatna, tak żeby w życiu dorosłym niczego nie brakowało mi
i najbliższym. Mam pewnego rodzaju pomysły i ukierunkowania, rozważam na przykład pracę
w reklamie, gdzie można się realizować, myślę też o kosmetologii – to też z racji zdrowot-
nych, bo mam problemy z twarzą. Kolejne wyzwanie – nauka, osiągnięcie zadowalających
wyników, rozważam też pojechanie za granicę, czyli nauka języka, public relations, stosunki
międzynarodowe, na to też trzeba poświęcić wiele energii, a nie siedzieć w domu i nie działać.
No i kolejnym wyzwaniem jest dom – ja to rozumiem na dwóch płaszczyznach, czyli ten dom,
który już posiadam, żeby mieć jakiś swój wkład, ale też pod innym aspektem – jako mój dom,
który chcę stworzyć; żebym potrała rozgraniczyć to życie zawodowe i te swoje ambitne cele
od tego poświęcenia się tej kochającej osobie – czyli mąż, później dzieci. Żeby jednocześnie
być dobrą córką, a kiedyś żoną i matką (K19, ON).
Przeprowadzone przez nas analizy treści wywiadów wskazują na to, że oso-
by z ograniczeniem sprawności cechujące się bezpiecznym stylem przywiąza-
nia mają wyższą samoakceptację i oceniają lepiej swoje dotychczasowe życie.
Ponadto wspominają osoby znaczące pozytywnie, jako osoby ciepłe, kompe-
tentne i posiadające rozwinięte umiejętności interpersonalne. Ich otoczenie
społeczne nie jest homogeniczne i składa się zarówno z osób z ograniczoną
sprawnością, jak i z osób sprawnych. Opowiadając o swym życiu, tworzą hi-
storię wypełnioną wydarzeniami oraz innymi ludźmi biorącymi w nich udział.
Są to osoby, które doświadczyły od swych opiekunów, w swym mniemaniu,
więcej wsparcia niż wymagań, ale jednocześnie opisują swoje doświadcze-
nia życiowe jako pozytywne w kontekście wyzwań i mierzenia się z nimi.
Tabela 16, zawierająca zestawienie cytatów z wywiadów z dwiema osobami
o różnych stylach przywiązania, jest ilustracją różnic w przekonaniach na te-
mat siebie i świata społecznego.

65
Tabela 16. Style przywiązania a funkcjonowanie społeczno-psychologiczne na przykładzie dwóch autonarracji osób z ogranicze-
niami sprawności
Kategorie analizy Styl bezpieczny Styl pozabezpieczny
Moje życie w auto-
narracji
• występują zarówno ludzie, jak i zdarzenia
Udało im się posłać mnie do szkoły w końcu i… no i tam
to ci ludzie, których spotkałem w szkole i zaczęli mnie,
zaczęli mnie pewnie tak troszkę kształtować.
• równowaga pomiędzy przeszłością, teraźniejszością
i przyszłością
I mam nadzieję, że to będzie, będzie się tak nadal rozwi-
jało, stawiam przed sobą… staram się stawiać przed sobą
różne, różne cele i realizować je stopniowo, bo wszystko
na raz to się tak nie da, ale stopniowo i jak do tej pory
z osiągnięć, które udało mi się osiągnąć, jestem z siebie
zadowolony, gdzieś na horyzoncie pojawiają się następne
cele, następne pomysły na realizację, co z tym dalej bę-
dzie, czas pokaże, na razie na szczęście wszystko idzie
w dobrą stronę.
• pozytywne emocje i nadzieja
Oczywiście, oczywiście zdarzyło mi się, zdarzyło się
w moim życiu parę takich ciekawych zakrętów, no ale ja
jestem zdania, że po każdym zakręcie przychodzi kawa-
łek dobrej prostej, na której można się dobrze rozwinąć
i wszystko pójdzie do przodu dobrze i wszystko się będzie
układać tak jak, tak jak trzeba.
• duża aktywność
Praca, bo jednak praca jest jakimś, jakimś tam zada-
niem do wykonania i jednak zajmuje mi procentowo no
najwięcej czasu. To się łączy poza tym czasem pracowym
wszystkie te kwestie związane z dojazdem do pracy,
z przygotowaniem jakby wszystkich, wszystkich kwestii,
kwestii związanych z codziennymi, z codziennymi, że tak
powiem służbowymi.
• dominują zdarzenia
Wychowywała mnie matka. A później, jakżem zwichnął
nogę, no na podwórzu się przewróciłem… I jak zaczęło
lecieć, to tak do tej pory od tego. Całe życie w szpitalu
jestem. Teraz tu w zakładzie już 40 lat. Prawie.
• skupienie tylko na przeszłości lub teraźniejszości lub
przyszłości
Tutaj czas leci przy krzyżówce. W zimę, no zjem śniada-
nie, siadam… i te krzyżówki rozwiązuję… o tak mi zleci
czas – patrzę, już obiad dają.
• negatywne emocje
Nie… Dla mnie to nie ma nic. Tyle, że się upić.
• brak nadziei
A teraz to żadnych planów nie mam… Bo człowiek stracił
nadzieję.
• brak aktywności
Później tak w Domu Dziecka przez ten rok przesiedziałem
i w ‘71 roku to mnie tutaj przewieźli. No i… cały czas tutaj
wegetuję…
No od dwóch lat nie jeżdżę nigdzie.
Siedzę, siedzę, nie interesuje mnie ta telewizja nawet.

66
Kategorie analizy Styl bezpieczny Styl pozabezpieczny
Obraz
innych ludzi
• rozbudowane kontakty społeczne
Poznawanie nowych ludzi, tak jak mówię, lubię, lubię
spędzać czas ze znajomymi w różnych miejscach gdzie,
gdzie, gdzie coś się dzieje, gdzie są tłumy, to się wiąże
jednocześnie z poznawaniem nowych ludzi w… czasem
też wnikanie w nowe środowiska i lubię to…
• ograniczone kontakty społeczne
Nie no, tylko tyle, że się spotykamy, „dzień dobry” się
powie i wszystko.
No tam od czasu do czasu zadzwonię… Przyjedzie raz do
roku… No to ta siostrzyczka najmłodsza.
Obraz osoby zna-
czącej
• osoba znacząca ciepła, godna zaufania, bliska, przewidy-
walna i jednocześnie autonomiczna w swych działaniach,
czyli zrównoważona relacja więzi, bliskości i niezależno-
ści, autonomii
W tamtym okresie, w tamtym okresie na pewno, bo
z tego, co pamiętam, no to wtedy oboje siedzieliśmy
w domu, oboje jeździliśmy po lekarzach, żeby mnie jakoś
wyprostować i to z nią wtedy najwięcej czasu spędzałem.
Nie no relacje myślę, że bardzo dobre się jakby nie… No
zawsze, zawsze starała się, żeby jak najmniej, jak naj-
mniej moja choroba wpływała gdzieś na to, co się dzieje
dookoła i co się działo ze mną, i dookoła mnie, i żebym,
żebym nie czuł się z tego względu jakoś inaczej.
• osoba znacząca zimna lub zmienna emocjonalnie (nie-
stabilna), niekonsekwentna na wymiarze ciepło-zimno,
nieprzewidywalna, odrzucająca lub nadmiernie skoncen-
trowana
Matka była w szpitalu, to babka miała ziemię, tego…
i oddała mnie do domu dziecka po prostu.
• zaabsorbowana partnerem w interakcji czyli niezrównowa-
żona relacja więzi, bliskości i niezależności, autonomii
No i cały czas w domu nie byłem.
Wymaganie –
wsparcie od
rodziców
• układ wymagania–wsparcie zrównoważony, ale dynamicz-
ny
No moja matka na pewno zawsze starała się, żebym
jak najmniej odczuwał problemy, problemy ze swoim
zdrowiem i żeby, żeby mimo tych zawirowań, które się
działy przez.. i wtedy, i wtedy, i później żeby jakoś wyjść
na ludzi, i żeby to jakoś wyglądało ze mną…
• układ wymagania – wsparcie niezrównoważony, statycz-
ny, opór wobec zmiany
I robić trzeba było, i dzieciaka pilnować, no to oddała
po prostu do Domu Dziecka i dobra. I tam, w tym domu
dziecka byłem 10 lat – do 18. roku życia.

Kategorie analizy Styl bezpieczny Styl pozabezpieczny
Obraz siebie • umiejętność rozpoznania swoich mocnych stron
Staram się, staram się jakby stawiać przed sobą cele
jakby realne i jakby osiągalne w pewnym odstępie czasu,
i jak dotąd mi się to udaje i jestem, jestem bardzo zado-
wolony z tego.
• postrzeganie siebie jako osoby kompetentnej
Moja praca polega w dużym stopniu na pomaganiu lu-
dziom i przynajmniej, przynajmniej w sposób tam informa-
cyjny i cieszę się, jeżeli, to jeżeli to przynosi obu stronom
oczekiwane, oczekiwane efekty… Zarówno ludziom, bo
wiedzą, co dalej, co dalej robić i jak postąpić, i mi że udało
się komuś pomóc, i że komuś będzie – może nie już,
może za chwilę – ale być może lepiej.
• niska świadomość własnych mocnych stron
Jakie mocne strony? Chyba tych mocnych stron nie ma.
• poczucie własnej niekompetencji w wielu obszarach
Człowiek nigdzie, nie tego, do szkoły. Skończyłem tę
podstawówkę. I tu wszystko.
Stres
i wyzwania
• korzystanie z zasobów własnych i zasobów innych ludzi /
otoczenia
Pracuję myślę, że w bardzo fajnym zespole, który jeszcze
cały czas, cały czas jakoś tam ewoluuje, cały czas buduje
swoje relacje, myślę, że to jest fajne, można się wielu faj-
nych, ciekawych rzeczy nauczyć i dowiedzieć paru rzeczy
o sobie i o innych.
• umiejętność aktywnego, wytrwałego poszukiwania wspar-
cia u innych ludzi / w otoczeniu
Jakby tego wszystkiego nie udałoby się, nie udałoby się
osiągnąć, gdyby nie ludzie, których spotykam na swojej
drodze, na szczęście więcej jest tych dobrych niż tych,
niż tych złych i mam nadzieję w dalszym ciągu poznawać
różnych, różnych ciekawych ludzi i brać od nich to, co naj-
lepsze, żeby jak naj, jak najlepiej się w dalszym, dalszym
ciągu rozwijać i realizować swoje marzenia.
• nieumiejętność korzystania z własnych i zasobów innych
ludzi / otoczenia
No jak poszedłem do szkoły, to byłem w szpitalu od ‘57
roku. Cały czas przebywam na utrzymaniu państwa.
• unikanie emocjonalne i niepodejmowanie wyzwań, ten-
dencja do wycofywania się z sytuacji
W grupie żeśmy jeździli, ja to się wstydziłem, jestem taki
wstydliwy.
Mnie na wesele… Ja mówię „nie przyjeżdżajcie, ja nie
chodzę”, co ja będę na tym weselu… Tylko kłopot będę
miał. Będą miały ze mną. I z dojściem do stołu, i do
tego… „Na cholerę mi to” – mówię.
Źródło: opracowanie własne.

68
Rozdział 4
Przekonania na temat punktualności zdarzeń
życiowych
4.1. Wprowadzenie
Rozwój każdego człowieka wyznaczany jest od początku jego życia „ty-
kaniem” dwóch zegarów: zegara biologicznego i zegara społecznego. Zegar
biologiczny wyznacza tempo wzrostu organizmu, kolejność kształtowania się
kolejnych układów, czas ich powstawania oraz jakość powiązań między nimi,
tempo i rytm zmian. Wiąże się także z osiąganiem funkcjonalnej dojrzałości
przez centralny układ nerwowy, zawiadujący działaniem całego organizmu
i odpowiadający za jakość i rezultaty kontaktu z otoczeniem.
Działanie zegara biologicznego powoduje, iż wszyscy rozwijamy się mniej
więcej tak samo. W podobnym okresie życia osiągamy sprawność działania
w jakimś obszarze, w podobnym czasie przechodzimy z okresu dzieciństwa
do okresu dorastania, potem wkraczamy w dorosłość, by następnie osiągnąć
ostatni etap życia – wiek senioralny (inaczej: późną dorosłość, wiek podeszły).
Również za sprawą zegara biologicznego każde społeczeństwo wyraźnie roz-
różnia tak zwane warstwy/grupy wiekowe. Ludzie zaliczeni do jednej warstwy
wiekowej są podobni do siebie pod względem tempa i rytmu zmian oraz prze-
jawianych właściwości, stąd też zmiany naszego funkcjonowania wyznacza-
ne działaniem zegara biologicznego Helen Bee (2004) określa mianem zmian
uniwersalnych.
Zegar społeczny, z kolei, wyznacza to, jakim oczekiwaniom społecznym
podlegamy w kolejnych okresach naszego życia. Inne są one w odniesieniu do
dzieci, młodzieży i osób dorosłych, inne w stosunku do małego i nieco starsze-
go dziecka, czasami całkowicie odmienne w stosunku do kobiet i mężczyzn
w tym samym wieku. Oczekiwania i związane z nimi zadania, jakie człowiek
ma do spełnienia, powodują, iż w trakcie naszego życia stajemy kolejno przed
różnymi wyzwaniami, z czym innym musimy się zmagać, inaczej oceniane
są nasze osiągnięcia. Zmiany wywoływane działaniem zegara społecznego
H. Bee (2004) określa jako zmiany wspólne, pokoleniowe. Ludzie podlegają-
cy tym samym oczekiwaniom społecznym, uczestniczący w podobnych wy-
darzeniach społecznych i podejmujący zbliżone zadania, stają się bardziej do
siebie podobni niż osoby wykonujące inne zadania czy uczestniczący w in-
nych sytuacjach, nawet jeżeli pochodzą z tej samej grupy wiekowej (zob. też
Trempała, 2000, s. 23).

69
4.2. Zegar biologiczny i zegar społeczny a funkcjonowanie i rozwój
człowieka
4.2.1. Punktualność i niepunktualność zdarzeń życiowych
Działania zegara biologicznego i społecznego są zwykle skoordynowane
ze sobą. Szczególnie wyraźnie widać to w okresie dzieciństwa, gdy otocze-
nie społeczne stawia przed rozwijającym się dzieckiem nowe zadania w taki
sposób, aby uwzględniać jego kształtującą się gotowość do ich podjęcia i wy-
konania. Im dziecko jest młodsze, tym częściej dorośli z nim przebywają, co
daje im więcej okazji do podejmowania razem z nim różnych działań oraz
obserwowania, jak radzi sobie w rozmaitych sytuacjach. Pozwala to opieku-
nom częściej modykować swoje oczekiwania, przede wszystkim wtedy, gdy
dziecko sobie nie radzi, lub też udzielać mu większej pomocy, gdy musi ono
wykonać określone zadanie (Brzezińska, 2007).
Nasz rozwój, wyznaczany tykaniem obu zegarów, przebiega według pew-
nego planu, swoistego „rozwojowego rozkładu jazdy”, co oznacza, iż różne
zdarzenia i doświadczenia w życiu człowieka pojawiają się punktualnie, zgod-
nie z kolejnymi fazami rozwoju. Większość ludzi jest w stanie wypełnić za-
dania i zaspokoić oczekiwania, jakie przed nimi stoją, gdyż jest do tego przy-
gotowana przez „naturę”. Innymi słowy, człowiek na odpowiednim poziomie
dojrzałości biologicznej może wykonać należne do niego zadanie, jednocze-
śnie podlega on podobnym w danej kulturze, społeczeństwie i społeczności
oczekiwaniom, np. normom zachowania się przypisanym do płci.
Proces dojrzewania biologicznego, owocujący gotowością jednostki do
podjęcia odpowiedniego zadania, i zmieniające się wraz z wiekiem oczekiwa-
nia, wymogi i zadania stawiane przez otoczenie społeczne – to dwa konteksty,
których jakość w dużym stopniu wyznacza przebieg procesu rozwoju i poziom
osiągnięć rozwojowych. Jeżeli oba te procesy – dojrzewanie i stawianie wy-
magań – przebiegają punktualnie, a dodatkowo wymagania te są adekwatne
do poziomu gotowości osoby (nie są zbyt wysokie, ale i nie za niskie), to mo-
żemy się spodziewać, iż rozwój będzie przebiegał prawidłowo, a poziom osią-
gnięć w kolejnych fazach rozwoju będzie wysoki (por. tab. 17).
Skoro proces rozwoju człowieka uwarunkowany jest z jednej strony prze-
biegiem procesów dojrzewania biologicznego, a z drugiej – jakością oddziały-
wań socjalizacyjnych oraz edukacyjnych, to w tych dwóch obszarach możemy
poszukiwać źródeł zakłóceń tego procesu. Czynniki zakłócające tok rozwoju,
hamujące go lub nienaturalnie przyspieszające są źródłem wydarzeń niepunk-
tualnych, czyli takich, które „przytraają się” jednostce jeszcze zanim dojrze-
je ona do nich biologicznie i psychicznie, znacznie wcześniej niż jest ona doj-
rzała biologicznie i psychicznie do ich przyjęcia lub też znacznie później (jej
energia jest już ukierunkowana na inne cele i nowe zadanie może wejść w kon-
ikt z zadaniem aktualnie realizowanym).

70
Tabela 17. Konsekwencje rozwojowe wydarzeń punktualnych
WARUNEK 1: przebiegający bez zakłóceń proces dojrzewania biologicznego
WARUNEK 2: dopasowane do możliwości osoby oczekiwania społeczne
WARUNEK 3: atrakcyjne intelektualnie i motywacyjnie zadania/wyzwania
Konsekwencje:
• wysoki poziom kompetencji osobistych i społecznych
• wysoki poziom poczucia kompetencji, co pozwala na efektywne radzenie sobie z oczeki-
waniami społecznymi w kolejnych okresach dzieciństwa, dorastania i dorosłości
• wzrastająca samodzielność nie tylko w procesie radzenia sobie z zadaniami, ale w ich
dostosowywaniu do siebie
• wysoki poziom gotowości do podejmowania nowych, trudniejszych zadań (efektywny
transfer)
• wzrastająca gotowość do samodzielnego stawiania sobie zadań
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska.
4.2.2. Konsekwencje punktualności i niepunktualności zegara biologicznego
oraz społecznego
Niepunktualność w sferze dojrzewania biologicznego, często uwarunkowa-
na genetycznie i/lub niewłaściwymi warunkami rozwoju (np. niedożywienie)
we wczesnym okresie życia, oznacza, iż proces ten jest:
• znacznie opóźniony w stosunku do rówieśników, na przykład dziecko za-
czyna wstawać i chodzić znacznie później niż „przeciętne” dzieci, co bywa
źródłem dużego niepokoju rodziców; pierwsza menstruacja oraz zewnętrz-
ne oznaki dojrzewania płciowego pojawiają się u dziewczynki znacznie
później niż u jej koleżanek, co może być czynnikiem z jednej strony istot-
nie obniżającym poziom samoakceptacji, z drugiej zaś – powodującym wy-
kluczenie z grupy rówieśniczej; przewlekła choroba może powodować, iż
wzrost i masa ciała dziecka będą znacząco odbiegały w dół od przeciętne-
go dla jego grupy wiekowej, a proces dojrzewania poszczególnych funkcji
psychomotorycznych u małego dziecka czy psychicznych u nieco starsze-
go będzie znacznie spowolniony;
• znacznie przyspieszony w stosunku do rówieśników, na przykład wyjątko-
wo szybkie pojawienie się menstruacji u dziewczynki nieprzygotowanej na
jej nadejście od strony poznawczej, emocjonalnej, jak i społecznej (obawa
przed utratą akceptacji grupy albo odwrotnie – ciągłe manifestowanie przed
nią swojej odmienności).
Niepunktualność w zakresie spełniania wymagań społecznych, z kolei, jest
powodowana takimi czynnikami, jak:
• niskie kompetencje osób ważnych w życiu jednostki: niska wrażliwość
na jej potrzeby, zaniedbywanie, stosowanie przemocy i wykorzystywanie
itp.;

71
• trudne warunki ekonomiczne i socjalne jego rodziny;
• wadliwie zorganizowany system opieki i wsparcia: nieprawidłowe ze spo-
łecznego punktu widzenia wzorce socjalizacyjne, rygorystyczny system kar
i nagród, nadmiernie wysokie bądź za niskie wymagania, nieczytelność sy-
tuacji społecznych, brak kontaktu z osobami znaczącymi, nadmierna jedno-
litość środowiska znajomych czy przyjaciół itp.
4.2.3. Obszary aktywności człowieka dorosłego a zadania rozwojowe
Kiedy analizujemy rozwój osób dorosłych, musimy przyjąć założenie, iż
wraz z upływem lat będzie coraz trudniej ująć go w ramy norm ściśle zwią-
zanych z wiekiem. Bardziej użyteczne jest wskazanie obszarów, zadań i zda-
rzeń ważnych i znaczących dla rozwoju na przestrzeni całej dorosłości. Silne
różnicowanie się ścieżek rozwojowych w okresie dorosłości będzie powodo-
wać ogromną różnorodność w sposobach i wynikach rozwoju poszczególnych
osób. Proces ten, nazywany indywidualizacją ścieżki życia (Grob, Krings,
Bangerter, 2001), wiąże się ze wzrostem możliwości dokonywania wyborów
i kształtowania biegu życia przez samą jednostkę.
Wymiar czasowy rozwoju nie przestaje być ważny, choć musimy spojrzeć
nań z innej perspektywy. Osoba dorosła musi sama ocenić, czy i w jakim stop-
niu postrzega zdarzenie ze swego życia jako punktualne oraz czy była na nie
przygotowana, czy przeciwnie – wywołało ono u niej poczucie kompletnego
chaosu i dezorganizacji dotychczasowego życia.
Punktualność pojawiania się zdarzeń życiowych i powiązanych z nimi za-
dań rozwojowych konstruowana jest w umyśle ludzi na podstawie porów-
nywania przebiegu własnego życia z życiem innych osób. Zdarzenia, które
podzielamy z naszymi rówieśnikami i które wydarzyły się w naszym życiu
w podobnym czasie, jesteśmy skłonni uznawać za punktualne. Kiedy nato-
miast spostrzegamy duży rozdźwięk pomiędzy tym, czego sami doświadcza-
my, a tym, co spostrzegamy jako „normalnie” przypisane do naszego wieku
i w związku z tym podzielane przez naszych rówieśników, możemy mówić
o braku poczucia punktualności w rozwoju (zob. Trempała, 2000).
Zadania charakterystyczne dla danych etapów rozwoju to zadania rozwo-
jowe – w określeniu tym mieści się także pojęcie punktualności i niepunk-
tualności w ich realizacji. Robert Havighurst (1981) zwrócił uwagę na to, iż
zmienność zadań w ciągu życia wynika z trzech wzajemnie wpływających na
siebie czynników: nacisków biologicznych, związanych z dojrzewaniem orga-
nizmu, nacisków społecznych, związanych z coraz to nowymi wymaganiami
kierowanymi do jednostki z otoczenia społecznego, i nacisków psychicznych,
związanych z nowymi potrzebami, zmianami w spostrzeganiu i rozumieniu
siebie i świata. Zadania charakterystyczne dla trzech etapów rozwoju w doro-
słości przedstawia tabela 18.

72
Tabela 18. Zadania rozwojowe w dorosłości
Etapy rozwoju
w dorosłości
Zadania rozwojowe i najważniejsze role w trzech obszarach
dom/rodzina:
role rodzinne
praca/zajęcie:
role zawodowe czas wolny/aktywność nastawiona na siebie
Wczesna
dorosłość
20.–35. rok
życia
• uniezależnienie się od rodziców (mate-
rialne i emocjonalne)
• wybór partnera życiowego
• uczenie się życia z partnerem
• założenie rodziny
• opieka nad dziećmi i ich wychowanie
• zarządzanie domem
• start w karierze zawodowej
• opanowanie wymagań i umiejętno-
ści niezbędnych w pracy i w kon-
taktach ze współpracownikami oraz
przełożonymi
• znalezienie dla siebie odpowiedniej grupy
towarzyskiej
• kształtowanie indywidualnego stylu życia
(łączenie zadań z różnych obszarów ży-
cia: rodzinnego, zawodowego, osobiste-
go)
Średnia doro-
słość
35.–65. rok
życia
• ustanowienie satysfakcjonujących
związków z własnymi dziećmi
• zaakceptowanie dorastania dzieci i ich
usamodzielniania się
• ustalenie nowych relacji ze starzejący-
mi się rodzicami
• osiąganie satysfakcji z wykonywa-
nej pracy
• łączenie ról zawodowych i rodzin-
nych oraz podejmowanie nowych
zadań
• akceptacja zachodzących zmian (w ob-
szarze funkcjonowania biologicznego, jak
i społecznego) i podejmowanie wysiłku
twórczej adaptacji do nich
• zyskiwanie niezależności i samodzielności
w myśleniu i działaniu
• podejmowanie działań na rzecz innych
i troszczenia się nie tylko o najbliższą
rodzinę, ale i o inne osoby
Późna doro-
słość
powyżej 65.
roku życia
• podejmowanie nowych ról w obszarze
rodzinnym (babcia, dziadek)
• przystosowanie się do śmierci najbliż-
szych
• zapewnienie satysfakcjonującego
standardu życia
• podejmowanie nowych ról w obsza-
rze zawodowym (doradca, mentor)
• radzenie sobie z zycznymi zmianami
organizmu i przystosowanie się do ograni-
czeń z nich wynikających
• poszukiwanie nowych i satysfakcjonują-
cych form aktywności
• podtrzymywanie kontaktów z osobami
z własnej grupy wiekowej i poszukiwanie
nowych znajomości wśród ludzi w różnym
wieku
• akceptacja własnego życia, reeksja nad
jego biegiem, znalezienie własnej lozoi
życiowej
• kształtowanie poglądu dotyczącego
śmierci
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan na podstawie Brzezińska (2007), Bee, Bjorklund (2004), Havighurst (1981), McCrae, Costa (2005).

73
4.2.4. Czynniki sprzyjające realizacji zadań rozwojowych i utrudniające ją
Podstawowy warunek pomyślnego rozwoju to dopasowanie wymagań ze-
wnętrznych do możliwości osoby. Życie każdego człowieka, niezależnie od
wieku, stanu zdrowia i sprawności, rozgrywa się w przestrzeni wyznaczanej
przez trzy „siły”:
1) determinowane biologicznie możliwości oraz wielkość zasobów z poprzed-
nich okresów życia;
2) naciski biologiczne i społeczne, czyli aktualnie doznawane potrzeby orga-
nizmu oraz wymagania społeczne;
3) pomoc, jakiej doświadcza ze strony osób w swym najbliższym otoczeniu.
Jeżeli siły te będą do siebie dopasowane, to mimo trudnych warunków ży-
cia bądź „słabego” wyposażenia genetycznego, osoba może odnosić sukcesy
w realizacji zadań rozwojowych przypisanych zarówno jej grupie wiekowej,
jak i jej indywidualnie. Jeżeli jednak nie będą dopasowane, to nawet w do-
brych warunkach zewnętrznych i przy „hojnym” wyposażeniu przez naturę jej
rozwój nie będzie przebiegał pomyślnie. Im młodsze dziecko, tym ważniej-
sze staje się, kto dba o to dopasowanie. To nie zdarzenia w życiu są punktual-
ne czy niepunktualne. Niepunktualna bywa pomoc i wsparcie, jakie otrzymu-
jemy od najbliższych sobie osób.
4.2.5. Konsekwencje punktualnej i niepunktualnej realizacji zadań
rozwojowych dla osobistego i społecznego funkcjonowania człowieka
Konsekwencje doświadczania niepunktualności wydarzeń życiowych,
a więc sytuacja, gdy zmiany w organizmie pojawiają się zbyt wcześnie lub
zbyt późno w stosunku do rówieśników bądź oczekiwania społeczne prze-
rastają możliwości osoby lub nie są dla niej pociągające, mają dwa oblicza.
Z jednej strony są to natychmiastowe konsekwencje widoczne w aktualnym
zachowaniu, z drugiej – konsekwencje „ukryte”, ujawniające się później,
w kolejnych fazach rozwoju (tab. 19).

74
Tabela 19. Konsekwencje rozwojowe wydarzeń niepunktualnych
Konsekwencje natychmiastowe Konsekwencje długofalowe
• zakłócenie tempa rozwoju – opóźnienie
lub przyspieszenie
• utrudniona realizacja zadań rozwojowych
w kolejnych okresach życia
• zakłócenie rytmu funkcjonowania • niski poziom kompetencji w różnych
obszarach, co utrudnia planowanie i na-
stępnie realizację celów życiowych
• niskie kompetencje – luki w wiedzy, niski
poziom różnych typowych dla wieku
sprawności
• utrwalanie się strategii radzenia sobie
ze stresem nastawionych na redukcję
napięcia, a nie na rozwiązanie problemu
• zaburzony proces socjalizacji, opóźnione
przyswajanie norm i zasad moralnych
• bardzo niski albo bardzo wysoki poziom
samoakceptacji, co utrudnia nawiązywa-
nie relacji z innymi oraz zaburza kontakty
interpersonalne
• obniżanie się samooceny i poczucia
kompetencji
• zakłócony proces budowania tożsamości
osobistej i społecznej, co utrudnia zaspo-
kajanie potrzeby sensu życia
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska.
4.3. Metoda badań
W tej części rozdziału przedstawiamy narzędzie, które posłużyło do zba-
dania indywidualnej percepcji punktualności zdarzeń życiowych. Stworzony
przez Radosława Kaczana i Annę I. Brzezińską kwestionariusz Poczucie
Punktualności Zdarzeń Życiowych (PPZŻ) został wykorzystany w badaniach,
które szczegółowo charakteryzowaliśmy w rozdziale drugim. Teraz przedsta-
wimy konstrukcję tego kwestionariusza oraz sposoby obliczania i interpreta-
cji wyników.
4.3.1. Budowa kwestionariusza
W celu zbadania indywidualnej percepcji przekonań na temat punktualno-
ści własnego rozwoju stworzyliśmy kwestionariusz, który posłużył do bada-
nia osób w trzech różnych grupach wiekowych. Ze względu na odmienność
treści zadań dla różnych okresów dorosłości powstała konieczność stworze-
nia trzech wersji narzędzia dla trzech grup osób dorosłych: młodszych, śred-
nich i starszych. W wyniku przeprowadzonej procedury (Brzezińska, Kaczan,
2010a – w druku, 2010b – w druku) do ostatecznej wersji kwestionariusza za-
kwalikowano 20 pozycji w wersji dla osób w okresie wczesnej dorosłości,
24 – w wersji dla osób w okresie średniej dorosłości i 23 – w wersji dla osób
w okresie późnej dorosłości. W tabeli 20 przedstawiono czynniki wyodrębnio-
ne dla trzech wersji narzędzia badającego poczucie punktualności zdarzeń ży-
ciowych – odpowiednio dla trzech okresów dorosłości.

75
Tabela 20. Charakterystyka skal wchodzących w skład kwestionariusza PPZŻ
Wersja wieko-
wa PPZŻ
Liczba pozycji
Nazwa skali
(wyodrębnionego
czynnika)
Liczba pozycji
Charakterystyka
Wczesna dorosłość
16 1) Rodzina i bliskie
związki
6nawiązanie i utrzymanie bliskich relacji intym-
nych, w tym o charakterze erotycznym; założe-
nie rodziny
2) Praca i material-
na niezależność
5podjęcie pracy i osiąganie niezależności mate-
rialnej (instrumentalnej) od rodziny pochodzenia
3) Pasje i czas
wolny
5wykorzystanie czasu wolnego, inwestowanie
w siebie, ale też pomaganie rodzinie
Środkowa dorosłość
23 1) Twórczość i roz-
wój
4bycie otwartym i twórczym wobec wyzwań, re-
eksja nad dotychczasowym przebiegiem życia
2) Rodzina 5relacje z partnerem i dorosłymi dziećmi
3) Aktywność i suk-
ces
7poczucie spełnienia i zadowolenia, osiągnięcie
satysfakcjonującej pozycji zawodowej i społecz-
nej
4) Akceptacja zmian 4dostrzeganie i godzenie się z faktem upływu
czasu
5) Generatywność 3aliacja do własnej grupy wiekowej, postawa
mentorska wobec młodszych
Późna dorosłość
23 1) Rodzina 3relacje intymne, w tym erotyczne, z partnerem
2) Relacje z innymi 8relacje z innymi ludźmi, w tym z dziećmi, wnuka-
mi i dalszą rodziną oraz sąsiadami i znajomymi
3) Aktywność i pa-
sje
3utrzymanie dobrej kondycji i dbanie o sprawność
4) Rozwój duchowy 4rozwój w obszarze duchowym i akceptacja
swojego wieku
5) Sytuacja mate-
rialna
5radzenie sobie z sytuacją materialną przez
wykorzystanie dostępnych i zdobycie nowych
środków materialnych
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Narzędzie posłużyło do zbadania poczucia punktualności zdarzeń życio-
wych, powiązanych z realizacją zadań rozwojowych, w związku z tym ma
w założeniu ujmować wszystkie ważne i znaczące obszary aktywności czło-
wieka dorosłego. Sprawdzono zatem, czy i na ile obszary (domeny) wyodręb-
nione w każdej fazie dorosłości – mimo różnic w zawartości, czyli w treści
pozycji, co jest nieuniknione, jeśli mają one być adekwatne do zmieniających
się potrzeb rozwojowych każdego z etapów życia – są podobne na poziomie
głębszej struktury. Zakładamy bowiem, że mimo zmieniających się sposobów
wyrażania i zaspokajania potrzeb we wszystkich okresach dorosłości, można

76
je podzielić na trzy najbardziej ogólne kręgi aktywności każdego człowieka
– na trzy domeny: (1) związki z ludźmi i rodzina, (2) nauka i praca, (3) czas
wolny i czas dla siebie. Rycina 18 prezentuje ten podział.
Środkowa
dorosłość
Późna
dorosłość
Wczesna
dorosłość
Z
WIĄZKI
Z LUDŹMI I RODZINA
N
AUKA
I PRACA
C
ZAS WOLNY I
CZAS DLA SIEBIE
Czynnik 1:
rodzina i bliskie związki
Czynnik 2:
praca i niezależność materialna
Czynnik 3:
pasje i czas wolny
Czynnik 1:
rodzina
Czynnik 2:
aktywność i sukces
Czynnik 3: twórczość i rozwój
Czynnik 4: akceptacja zmian
Czynnik 5: generatywność
Czynnik 1: rodzina
Czynnik 2: relacje z innymi
Czynnik 3:
sytuacja materialna
Czynnik 4: aktywność i pasje
Czynnik 5: rozwój duchowy
Rycina 18. Struktura czynnikowa kwestionariusza PPZŻ w trzech okresach do-
rosłości
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska i Radosław Kaczan na podstawie Brzezińska, Kaczan 2010a.
4.3.2. Obliczanie i interpretacja wyników
Zadaniem osób badanych była ocena każdego wskazanego przez siebie wy-
darzenia na skali pięciopunktowej, w której każdy punkt opisano w sposób po-
dany niżej. Odpowiedzi udziela się przez postawienie znaku „X” w wybranym
przez siebie polu:
Dużo
wcześniej
niż u moich
rówieśni-
ków
Nieco
wcześniej
niż u moich
rówieśni-
ków
Podobnie
jak u moich
rówieśni-
ków
Nieco
później
niż u moich
rówieśni-
ków
Dużo
później
niż u moich
rówieśni-
ków
Ta sprawa
dotąd
nie pojawi-
ła się
Badani określali, po pierwsze, czy jakieś zdarzenie miało miejsce w ich
życiu, a po drugie odnosili się do jego punktualności, oceniając, na ile w po-
równaniu z rówieśnikami ich zdaniem dane zdarzenie było punktualne bądź
niepunktualne. Dla każdej osoby badanej, która wypełniała Kwestionariusz
PPZŻ, obliczano cztery wskaźniki punktualności – razem i oddzielnie dla każ-
dej z domen, skrótowo określanych jako praca, rodzina i czas wolny. Poniżej
znajdują się charakterystyki poszczególnych wskaźników:

77
• pierwszy wskaźnik (W1) pokazuje, ile razy w danej skali (kategorii) bada-
ny udzielił odpowiedzi diagnostycznej, czyli określił punktualność danego
zdarzenia; wynik ten wyrażany jest w procentach jako stosunek liczby od-
powiedzi diagnostycznych do wszystkich możliwych odpowiedzi;
• drugi wskaźnik (W4) powstaje ze zliczenia, ile razy badany wykorzystał
odpowiedź „podobnie, jak u moich rówieśników”; wynik ten wyrażany jest
w procentach jako stosunek liczby tych odpowiedzi do wszystkich możli-
wych odpowiedzi diagnostycznych;
• pozostałe dwa wskaźniki (W3 i W5) powstają ze zliczenia liczby odpo-
wiedzi, które informują nas o niepunktualności zdarzeń (dużo wcześniej
i wcześniej lub dużo później i później); wynik ten wyrażany jest w procen-
tach jako stosunek liczby tych odpowiedzi do wszystkich możliwych odpo-
wiedzi diagnostycznych.
Zgodnie z opisanymi powyżej procedurami obliczania wyników przyjęto
ich następującą interpretację:
• wskaźnik W1 – im wyższy procent, tym więcej diagnostycznych odpowie-
dzi udzielił badany i tym rzadziej sięgał po odpowiedź „Ta sprawa mnie nie
dotyczy”;
• wskaźnik W4 – jest wskaźnikiem punktualności realizacji zadań rozwojo-
wych: im wyższy, tym częściej badani w danym obszarze wskazywali na
to, że czują, iż realizują zadania rozwojowe podobnie, jak ich rówieśnicy;
• wskaźnik W3 – wskaźnik niepunktualności realizacji zadań: im wyższy,
tym częściej badani stwierdzali, że w danym obszarze zdarzenia przytraa-
ły im się wcześniej niż rówieśnikom, mieli poczucie przyspieszenia ich re-
alizacji;
• wskaźnik W5 – wskaźnik niepunktualności realizacji zadań: im wyższy,
tym częściej badani stwierdzali, że w danym obszarze zdarzenia przytraa-
ły im się później niż rówieśnikom, mieli poczucie opóźnienia ich realiza-
cji.
Szerszą informację na temat budowy kwestionariusza, jego podstaw teore-
tycznych oraz analizy wyników uzyskanych przy użyciu zaprezentowanych
wskaźników można znaleźć w naszych publikacjach (Brzezińska, Kaczan,
2010a – w druku, 2010b – w druku, 2010c – w druku).
4.4. Wyniki
Skonstruowane przez nas wskaźniki punktualności stanowią cenne źró-
dło informacji, dotyczących spostrzegania punktualności zdarzeń życiowych,
w odniesieniu do zarówno poszczególnych czynników, jak i domen. Zadaliśmy
sobie jednak pytanie, na ile możliwe jest ujęcie tych wyników w sposób, który
pozwoliłby nam spojrzeć na badaną grupę pod kątem globalnej oceny ich po-

78
czucia punktualności przy jednoczesnym wykorzystaniu wszystkich wskaźni-
ków. Interesowało nas, na ile badane osoby są – w swym odczuciu – podobne
bądź różne od siebie pod względem punktualności i czy tworzą możliwe do
wyodrębnienia i opisania podgrupy.
4.4.1. Podgrupy osób wyodrębnione ze względu na poczucie punktualności
Na wszystkich wskaźnikach punktualności we wszystkich domenach prze-
prowadzono analizy skupień metodą dwustopniowego grupowania. Użyliśmy
do tego celu wyników standaryzowanych (z)1. Przeprowadzona analiza po-
zwoliła wyodrębnić dwa skupienia osób różniących się od siebie w sposób
istotny wszystkimi wskaźnikami punktualności. Szczegółowe wyniki przed-
stawiają rycina 19 i tabela 21. Układ wyników wskazuje na to, iż w skupieniu
1 znalazły się osoby spostrzegające swoje życie jako niepunktualne, a w sku-
pieniu 2 osoby spostrzegające je jako punktualne.
–0,08 –0,13 –0 ,23
–0,75
–0,47 –0,55
0,57
0,36
0,51
0,35
0,22 0,21
0,08
0,13 0,22
0,78
0,50
0,59
–0,54
–0,32
–0,47
–0,33
–0,19 –0,19
–1,00
–0,80
–0,60
–0,40
–0,20
0,00
0,20
0,40
0,60
0,80
1,00
W1 – rod zina
W1 – pr aca
W1 – czaswolny
W4 – rod zina
W4 – pr aca
W4 – czaswolny
W3 – rod zina
W3 – pr aca
W3 – czaswolny
W5 – rod zina
W5 – pr aca
W5 – czaswolny
1 – niepunktualni
2 – punktualni
Rycina 19 . Charakterystyka wyodrębnionych dwóch podgrup osób pod wzglę-
dem wskaźników poczucia punktualności
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
1 Standaryzowanie wyników zachowuje informacje o właściwościach rozproszenia danych
(odchylenia standardowe), a ponadto wzbogaca je o dodatkowe informacje dotyczące parame-
trów wyniku na tle próby.

79
Tabela 21. Charakterystyka wyodrębnionych podgrup pod względem wskaźników poczucia punktualności
Wyodrębnione
podgrupy
W1
rodzina
W1
praca
W1
czas
wolny
W4
rodzina
W4
praca
W4
czas
wolny
W3
rodzina
W3
praca
W3
czas
wolny
W5
rodzina
W5
praca
W5
czas
wolny
Nr 1
niepunktualni
–0,08 –0,13 –0,23 –0,75 –0,47 –0,55 0,57 0,36 0,51 0,35 0,22 0,21
Nr 2
punktualni
0,08 0,13 0,22 0,78 0,50 0,59 –0,54 –0,32 –0,47 –0,33 –0,19 –0,19

80
W dalszych analizach chcieliśmy odpowiedzieć na pytanie o charakterysty-
kę wyłonionych ze względu na wskaźniki punktualności grup oraz zastano-
wić się, co mogło zdecydować o przynależności poszczególnych osób do jed-
nej lub drugiej podgrupy. Osoby ze skupienia 1 (n = 212) określone zostały
jako niepunktualne, ponieważ osiągały istotnie wyższe wyniki zarówno we
wskaźnikach przyspieszenia, jak i opóźnienia realizacji zdarzeń (W3 i W5).
W tej grupie znalazły się również osoby, które spostrzegały się jednocześnie
jako mniej punktualne (W4) we wszystkich domenach. Oznacza to, że osoby
te rzadziej deklarowały, iż określone zdarzenia pojawiły się w ich życiu w cza-
sie podobnym do ich rówieśników. Jeśli spojrzymy na wskaźnik realizacji zda-
rzeń (W1), to różnice pomiędzy grupami są mniejsze, ale istotne szczególnie
w przypadku domen „praca” i „czas wolny”. Osoby z grupy niepunktualnych
odniosły się do istotnie mniejszej liczby zdarzeń w obu tych domenach, co
możemy traktować jako informację, iż poszczególne zdarzenia do tej pory nie
pojawiły się w ich życiu.
Osoby, które znalazły się w skupieniu 2 (n = 215) określone zostały jako
punktualne ze względu na wyższe wyniki w porównaniu z grupą osób nie-
punktualnych we wskaźniku punktualności (W4) oraz niższe wyniki we wskaź-
nikach przyspieszenia i opóźnienia (W3 i W5). Osoby te spostrzegają siebie
jako bardziej podobne do swoich rówieśników pod względem momentu wy-
stępowania zdarzeń życiowych. Prawidłowość ta dotyczy wszystkich trzech
domen aktywności. W przypadku wskaźnika realizacji zdarzeń (W1) osoby te
częściej deklarowały, iż poszczególne zdarzenia w domenach „praca” i „czas
wolny” już pojawiły się w ich życiu, a co za tym idzie – mogą oceniać je pod
względem ich punktualności. Wyłania się zatem obraz grupy osób spostrzega-
jących się jako podobne do rówieśników i z poczuciem punktualności, czyli
z ukształtowanym przekonaniem o „normatywnym” przebiegu realizacji wła-
snych zadań rozwojowych.
W przypadku osób z pierwszej grupy – niepunktualnych – możemy domy-
ślać się, iż ukształtowało się u nich przekonanie o odmienności przebiegu ich
życia w porównaniu z rówieśnikami. Spostrzegają one swoje życie jako bar-
dziej niepunktualne i w wyniku porównania z życiem innych osób, będących
w tym samym wieku, jako do pewnego stopnia niestandardowe. Natomiast
u osób z drugiej grupy – punktualnych – można wnioskować o obecności
przekonania na temat „standardowości” i punktualności przebiegu własnego
życia. Spostrzeganie siebie jako kogoś podobnego do rówieśników wskazu-
je na to, iż osoby te są przekonane, że pojawiające się w ich życiu zdarzenia
są tak naprawdę podobne w swej treści i pod względem czasu wystąpienia do
sytuacji rówieśników.
W obu grupach subiektywną ocenę punktualności zdarzeń wiązać będzie-
my z bardziej ogólnym przekonaniem na temat przebiegu własnego rozwoju,
w szczególności realizacji zadań rozwojowych. Normatywne zadania rozwo-
jowe, czyli takie, które przytraają się większości ludzi w określonym – i po-

81
dobnym, jak u innych osób w tym samym wieku – czasie są ważnym wyznacz-
nikiem przebiegu procesu rozwoju i jakości jego efektów (por. klasyczna praca
Havighursta z 1948 r.; patrz: Brzezińska, Appelt, Ziółkowska, 2010). Możemy
więc oczekiwać, iż w pierwszej grupie ukształtowało się przekonanie o braku
punktualności realizacji zadań rozwojowych, natomiast w przypadku grupy
drugiej – przekonanie o „normatywności” realizacji zadań rozwojowych, a co
za tym idzie również ich punktualności. W obu grupach możemy to wyrazić
poprzez takie wysoce prawdopodobne formy wypowiedzi, jak:
• u osób niepunktualnych:
znów mi się coś przytraa w najgorszym możliwym momencie; nie byłem na to
przygotowany; chyba nigdy się tego nie doczekam; dla mnie jest już za późno; nie-
stety, nie zdążyłem tego zrealizować;
• u osób punktualnych:
to był/jest dobry moment; tego się właśnie teraz spodziewałem; u mnie to wyglą-
da podobnie, jak u innych; to był/jest najwłaściwszy na to czas; chętnie się za to
teraz zabiorę; byłem/jestem na to przygotowany.
W kolejnych krokach dokonamy analizy wyłonionych podgrup osób pod
względem charakterystyk związanych z ograniczeniami sprawności, zmien-
nych socjodemogracznych, spostrzegania własnego zdrowia i satysfakcji
z życia oraz aktywności społecznej i zawodowej.
4.4.2. Charakterystyka pod względem ograniczeń sprawności
W badaniu udział wzięły zarówno osoby sprawne, jak i te, które doświad-
czały różnorodnych ograniczeń sprawności. Nie stwierdziliśmy, aby w któ-
rejś z grup (punktualni versus niepunktualni) przeważały osoby sprawne albo
osoby z ograniczeniami sprawności. Różnice okazały się nieistotne staty-
stycznie [χ2(1) = 2,397; p = 0,122]. Interesujące było jednak również to, czy
grupy osób punktualnych i niepunktualnych różnią się pod względem liczeb-
ności osób z różnymi poziomami ograniczeń sprawności, ze względu na które
osoby te otrzymały orzeczenie. W tym przypadku różnice okazały się istotne
[χ2(2) = 9,203; p = 0,010], co przedstawia rycina 20, na której różnice istotne
oznaczono strzałkami.

82
51
68
135
107
24
39
0
20
40
60
80
100
120
140
160
niepunktualni punktualni
bez orzeczenia
umiarkowany/znaczny
lekki
Rycina 20. Charakterystyka wyodrębnionych dwóch podgrup osób pod wzglę-
dem wskaźników poczucia punktualności
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
W grupie punktualnych w porównaniu z grupą niepunktualnych stosunko-
wo więcej było osób nieposiadających orzeczenia oraz osób z lekkim stop-
niem ograniczenia sprawności. W grupie niepunktualnych stosunkowo więcej
było osób z umiarkowanym lub znacznym stopniem ograniczenia sprawno-
ści.
Badani odpowiadali również na pytanie o to, czy i w jakim stopniu w swoim
codziennym życiu doświadczają różnorodnych trudności i ograniczeń w wy-
konywaniu czynności i podejmowaniu zadań, które są charakterystyczne dla
osób w ich wieku2. W tym przypadku różnice również okazały się istotne
[χ2(2) = 8,763; p = 0,013], co przedstawia rycina 21, na której istotne różnice
oznaczono strzałkami. Osoby z grupy punktualnych stosunkowo rzadziej do-
świadczają poważnych ograniczeń w wykonywaniu codziennych czynności
i częściej deklarują, iż takich ograniczeń nie ma wcale lub są bardzo niewiel-
kie. Natomiast osoby niepunktualne określają swoją sytuację jako trudniejszą
poprzez to, iż w ich doświadczeniu pojawia się więcej różnorodnych ograni-
czeń i utrudnień.
2 Tak sformułowane pytanie jest wskaźnikiem dla tzw. funkcjonalnej denicji niepełno-
sprawności; por. Brzezińska, Rycielski, Sijko, 2010.

83
107
137
87
60
18 16
0
20
40
60
80
100
120
140
160
niepunktualni punktualni
nie
tak, poważnie
tak, całkowicie
Rycina 21. Liczba osób w podziale ze względu na percepcję ograniczeń spraw-
ności w obu podgrupach
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
4.4.3. Charakterystyka pod względem zmiennych socjodemogracznych
Charakterystyka wyłonionych grup pod względem cech socjodemogracz-
nych prowadzi nas do przedstawienia portretów osób w obu grupach – portre-
ty te ułatwią nam na koniec odpowiedź na pytanie, jakie są i czym się charak-
teryzują osoby punktualne i niepunktualne. Pierwszą ważną informacją o tych
osobach jest ich wiek. Będziemy go ujmować nie jako wiek wyrażony w la-
tach życia, ale jako przynależność do jednej z trzech warstw, tj.: dorosłych
młodszych (23–39 lat), środkowych (41–60) i starszych (61–85).

84
57
90
83
66
72
59
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
niepunktualni punktualni
młodzi dorośli
średni dorośli
starsi dorośli
Rycina 22. Liczba osób w podziale ze względu na wiek w obu podgrupach
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Wykonana analiza wykazała istotne różnice pomiędzy tymi warstwami
[χ2(2) = 10,617; p = 0,005], co przedstawia rycina 22, na której istotne różnice
oznaczono strzałkami. Wśród punktualnych było stosunkowo więcej młodych
dorosłych, a w grupie niepunktualnych – średnich i starszych dorosłych.
W celu dokładniejszego określenia powiązań między spostrzeganiem punk-
tualności a wiekiem wykonaliśmy jeszcze dwie dodatkowe analizy. Pierwsza
z nich dotyczyła wieku wyrażonego w latach i potwierdziła różnice pomiędzy
osobami punktualnymi a niepunktualnymi [t(422,821) = 2,417; p = 0,016].
W tej pierwszej grupie średnia wieku wynosiła 46,7 lat, a w drugiej – 50,5.
Następnie dokonaliśmy bardziej szczegółowego podziału na większą liczbę
grup wiekowych, aby sprawdzić, gdzie występują największe różnice. Tak jak
się spodziewaliśmy, tu również różnice pomiędzy osobami punktualnymi i nie-
punktualnymi w kolejnych grupach wiekowych były istotne [χ2(4) = 11,476;
p = 0,022], co przedstawia rycina 23, na której istotne różnice oznaczono
strzałkami. Spójrzmy teraz na dwie pierwsze grupy wiekowe. Zarówno dwu-
dziesto-, jak i trzydziestolatkowie stosunkowo częściej spostrzegali swoje
życie jako punktualne. Istotna zmiana następuje dopiero w przypadku gru-
py osób w wieku pomiędzy 50. a 64. rokiem życia – stosunkowo więcej spo-
strzegało siebie jako niepunktualnych.
Wyniki te skłaniają do postawienia pytania o przyczyny zaobserwowanych
różnic. Czy mamy tu do czynienia z czynnikami rozwojowymi, które powo-
dują, iż młodsi ogólnie sądzą, że wszystko to, co się im przydarza, następuje

85
raczej o czasie, a następująca zmiana wynika z pojawiających się w kolejnych
etapach dorosłości nowych zadań i wyzwań? Odpowiedzią byłby wówczas
wniosek, iż młodsze osoby są przekonane o swoim podobieństwie do rówie-
śników i większej punktualności wydarzeń życiowych. Osoby starsze, jako
bardziej obciążone wymaganiami, ograniczeniami i oraz brakiem sił i wydol-
ności psychozycznej, aby im podołać, spostrzegają to, co się im przydarza,
jako „pojawiające się nie o czasie”, a zatem są przekonane o swojej niepunk-
tualności.
Możliwe są również alternatywne wyjaśnienia, które odwołują się do czasu
społeczno-historycznego i wskazują na odrębne warunki życia i rozwoju tych
dwóch grup wiekowych, co czyni z nich odrębne grupy pokoleniowe. W kon-
sekwencji wskazuje się na znaczącą rolę wydarzeń z kontekstu życia, takich
jak zmiany społeczne, ustrojowe i kulturowe oraz pojawiające się nowe sty-
le życia w kształtowaniu się przekonań o własnej punktualności (por. Krings,
Bangerter, Gomez, Grob, 2008, którzy donoszą o różnicach pomiędzy młod-
szymi i starszymi pokoleniami w percepcji ważności celów i poczucia ich po-
dzielania z rówieśnikami).
33
24
31
81
43
49
41
27
59
39
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
20–29 lat 30–39 lat 40–4 9 lat 50–64 lata 65 lat i więcej
niepunktualni
punktualni
Rycina 23. Liczba osób w podziale ze względu na wiek w obu podgrupach (w po-
dziale na pięć podgrup)
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Kolejne zmienne socjodemograczne, takie jak płeć [χ2(2) = 0,334;
p = 0,563], stan cywilny [χ2(2) = 0,694; p = 0,707] i miejsce zamieszkania
[χ2(2) = 0,535; p = 0,765] okazały się nieistotne dla rozważanych przez nas
różnic pomiędzy osobami punktualnymi i niepunktualnymi.

86
98
62
69
82
45
70
0
20
40
60
80
100
120
niepunktualni punktualni
podstawowe/zawodowe
średnie
wyższe
Rycina 24. Liczba osób w podziale ze względu na wykształcenie w obu podgru-
pach
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
W dalszej kolejności sprawdziliśmy, czy poziom wykształcenia ma istot-
ne związki z przekonaniami na temat punktualności realizacji zdarzeń.
Wykształcenie ujęliśmy na potrzeby naszych analiz w trzy kategorie: wy-
kształcenie podstawowe lub zawodowe, wykształcenie średnie oraz pomatu-
ralne i wyższe. Różnice pomiędzy grupami okazały się istotne [χ2(2) = 14,645;
p = 0,001], co przedstawia rycina 24, na której istotne różnice oznaczono
strzałkami. Osoby punktualne stosunkowo częściej deklarowały wyższe wy-
kształcenie, a osoby niepunktualne częściej miały wykształcenie podstawowe
lub zawodowe. Wynik ten wskazuje na istotną rolę wykształcenia dla kształto-
wania się przekonania na temat punktualności wydarzeń życiowych.
Otwartą sprawą pozostaje interpretacja tych ustaleń, która oczywiście musi
być oparta na analizie zebranego materiału, ale również uwzględniać prawi-
dłowości rozwoju. Wykształcenie, które stanowi swego rodzaju „wyposaże-
nie”, kapitał osoby i zapewnia niezbędne narzędzia umysłowe do rozumienia
siebie i świata, niewątpliwie może przyczyniać się do odmiennego patrze-
nia na własne życie i przebieg swojego rozwoju, co z kolei ma istotny zwią-
zek z kształtowaniem się przekonań. Trzeba jednak podkreślić, że zdobywa-
nie wykształcenia samo w sobie stanowi realizację normatywnego zadania
rozwojowego oraz daje możliwość szerszego uczestnictwa w różnych zdarze-
niach i szansę na poznawanie nowych ludzi, co z kolei może przyczyniać się
do większej gotowości do realizacji zadań z innych obszarów, na przykład cza-
su wolnego i hobby. Wzajemny wpływ „narzędzi umysłowych”, myślenia abs-

87
trakcyjnego oraz gotowości i otwartości w stosunku do różnych zdarzeń, z jed-
nej strony oraz możliwości i umiejętności radzenia sobie z ograniczeniami, na
przykład wynikającymi z choroby itp., z drugiej przyczynia się do ukształto-
wania poczucia punktualności.
4.4.4. Charakterystyka pod względem oceny ograniczeń sprawności i stanu
zdrowia
Charakterystykę dwóch wyłonionych podgrup chcielibyśmy uzupełnić o in-
formacje dotyczące oceny stanu zdrowia i spostrzegania siebie. Zadaliśmy ba-
danym szereg pytań, które w naszym założeniu miały pozwolić na uchwyce-
nie tego, jak spostrzegają swoją sytuację w kontekście zdrowia i sprawności,
na ile uważają, że jest ona podobna do sytuacji innych ludzi, zarówno ich ró-
wieśników, jak i osób z najbliższego otoczenia. Okazało się, że osoby punktu-
alne stosunkowo częściej w porównaniu z osobami niepunktualnymi deklaru-
ją dobry stan zdrowia (tab. 22).
Tabela 22. Samoocena zdrowia w wyodrębnionych grupach
Pytania Niepunktualni Punktualni Test χ2
1) Jak ogólnie ocenia Pan(Pani) stan swoje-
go zdrowia na dziś?
(0 – „złe”, 1 – „dobre”)
„zły” = 56,4%
„dobry” = 47%
„zły” = 43,6%
„dobry” = 53%
χ2(1) = 2,996
p = 0,083
2) Czy jest Pan(Pani) w gorszej formie niż
ludzie w Pana(Pani) otoczeniu?
(0 – „nie”, 1 – „tak”)
brak istotnych
różnic
3) Czy jest Pan(Pani) w gorszej formie niż
ludzie w Pana(Pani) wieku?
(0 – „nie”, 1 – „tak”)
Brak istotnych
różnic
4) Czy powiedział(a)by Pan(Pani),
że ma ograniczoną sprawność w jakimś
zakresie?
(0 – „nie”, 1 – „tak”)
„nie” = 40%
„tak” = 54,5%
„nie” = 60%
„tak” = 45,5%
χ2(1) = 8,097
p = 0,004
5) Czy nazwał(a)by Pan(Pani) siebie osobą
niepełnosprawną?
(0 – „nie”, 1 – „„tak””)
„nie” = 41,5%
„tak” = 55,8%
„nie” = 58,5%
„tak” = 44,2%
χ2(1) = 8,051
p = 0,005
6) Czy nazwał(a)by Pan(Pani) siebie inwa-
lidą?
(0 – „nie”, 1 – „„tak””)
„nie” = 44,4%
„tak” = 63,6%
„nie” = 55,6%
„tak” = 36,4%
χ2(1) = 10,100
p = 0,001
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Ciekawe, naszym zdaniem, prawidłowości ujawniła analiza dalszych pytań
(tab. 22, pytania 4, 5, 6). Osoby punktualne stosunkowo rzadziej patrzą na sie-
bie jak na osoby z ograniczeniami sprawności, rzadziej też używają w odnie-
sieniu do siebie etykiety „niepełnosprawny” lub „inwalida”. Różnice te mogą
wskazywać na powiązania pomiędzy kształtowaniem się przekonania na te-
mat punktualności a obrazem siebie. Być może osoby punktualne, które mają

88
przekonanie, że ich życie jest bardziej podobne do życia ich rówieśników, rza-
dziej używają autocharakterystyk, w których zawarte są negatywne etykiety
związane z niepełnosprawnością. Dotyczy to szczególnie takich określeń, jak
„inwalida” czy „osoba niepełnosprawna”, które coraz częściej uważane są za
negatywnie naznaczające. W takiej sytuacji osoby z ograniczeniami sprawno-
ści poprzez swoje przekonania o punktualności oraz zgodne z tym schematy
Ja są w stanie radzić sobie z negatywnym stereotypem i autostereotypem (por.
Rycielski, Bedyńska, 2010).
Wcześniej przedstawiane analizy dotyczyły subiektywnego spostrzega-
nia zdrowia i sprawności, ale pytaliśmy również o konkretne dolegliwości
oraz ich liczbę. W tym wypadku różnice pomiędzy grupami były nieistotne:
t(425) = 0,424; p = 0,627. Zarówno punktualni, jak i niepunktualni doświadcza-
ją podobnej liczby objawów somatycznych. Istotne okazały się różnice na skali
akceptacji choroby: t(425) = –4,122; p < 0,001; co widoczne jest na rycinie 25.
Osoby punktualne w większym stopniu akceptują swój stan, który nie jest dla
nich kłopotem i przeszkodą w kontaktach z innymi ludźmi, czują się mniej skrę-
powane i rzadziej deklarują, że stanowią ciężar dla innych – bliskich lub przy-
jaciół. Odmienny sposób patrzenia na swoją chorobę w grupie osób niepunk-
tualnych może wynikać z doświadczania większych ograniczeń powiązanych
z gorszym stanem zdrowia oraz z procesu porównywania się z rówieśnikami,
którego rezultaty wypadają na ich niekorzyść. Dostrzegając swoją odmienność
przy jednoczesnym przekonaniu, że ich życie jest kompletnie inne, przebiegają-
ce po innym torze, dużo bardziej koncentrują się na swoich brakach i decytach,
wynikających z sytuacji ograniczonej, czasami znacznie, sprawności.
13,60
15,53
12,50
13,00
13,50
14,00
14,50
15,00
15,50
16,00
niepunktualni punktualni
Rycina 25. Średnie wyniki na skali Akceptacji własnej choroby (0–24 punktów)
w obu podgrupach
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.

89
4.4.5. Osoby punktualne i niepunktualne: charakterystyka pod względem
oceny jakości życia i samooceny
Procesy kształtowania się przekonań dotyczących punktualności własnego
rozwoju zawierają w sobie również element oceny jego jakości. Co prawda
nie pytaliśmy badanych, czy są zadowoleni ze swojego rozwoju i jego efek-
tów, ale zadaliśmy im pytanie o ocenę całego swojego dotychczasowego ży-
cia. Różnice pomiędzy osobami punktualnymi i niepunktualnymi okazały się
istotne: t(419) = –2,237; p = 0,026, co widoczne jest na rycinie 26.
4,93
5,18
4,80
4,85
4,90
4,95
5,00
5,05
5,10
5,15
5,20
5,25
niepunktualni punktualni
Rycina 26. Ocena jakości życia (0–7) w obu podgrupach
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Punktualni są ogólnie bardziej zadowoleni i lepiej oceniają swoje dotych-
czasowe życie. Przypuszczamy, że przekonanie o tym, iż „moje życie przebie-
ga w zasadzie podobnie do życia moich rówieśników” oraz poczucie, iż „to,
co mnie spotyka, dzieje się we właściwym czasie” może mieć związki z glo-
balną oceną życia.
Różnic pomiędzy skupieniami nie zaobserwowaliśmy ani w odniesieniu do
samoakceptacji, ani w przypadku pytań, które dotyczyły konsekwencji poja-
wienia się niepełnosprawności i zmian w życiu, jakie ona ze sobą niosła.

90
4.4.6. Charakterystyka pod względem aktywności społecznej i zawodowej
oraz sytuacji materialnej
Kolejną interesującą kwestią są powiązania między poczuciem punktu-
alności a aktywnością społeczną i zawodową. Zbadaliśmy, czy przekonanie
o punktualności ma związki z aktywnością społeczną, którą ujmowaliśmy po-
przez ocenę „struktury” swoich przyjaciół. Sprawdzono, czy i na ile osoby
w skupieniach różnią się pod względem deklaracji odnośnie do tego, jakich
mają przyjaciół. Zadaliśmy badanym pytanie: „Czy wśród Pani/Pana znajo-
mych są: (1) tylko osoby z ograniczeniami sprawności, (2) w większości oso-
by z ograniczeniami sprawności i nieliczne sprawne, (3) podobna liczba osób
z ograniczeniami sprawności i sprawnych, (4) w większości osoby sprawne
i nieliczne z ograniczeniami sprawności, (5) tylko osoby sprawne?”.
28
63
70
04
46
12
59
79
1
9
53
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
głównie ON pół na półgłównie O S głównie ON pół na półgłównie O S
osoba z ogranicze niem sprawnosci osoba sprawna
niepunktualni
punktualni
brak istotnych różnic
Rycina 27. Struktura przyjaciół w obu podgrupach (podział na ON i OS)
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Podzieliliśmy odpowiedzi badanych na trzy kategorie: osoby mające głów-
nie lub jedynie przyjaciół z ograniczeniami sprawności (głównie ON); osoby
deklarujące, że mają tyle samo przyjaciół w każdej z grup (pół na pół) oraz
badani, którzy maja jedynie lub w większości znajomych sprawnych (głów-
nie OS). Wydało się nam również istotne, aby sprawdzić te zależności przy
uwzględnieniu podziału na osoby sprawne i osoby z ograniczeniami sprawno-
ści. O ile w przypadku osób sprawnych różnice pomiędzy skupieniami oka-
zały się nieistotne, o tyle w grupie osób z ograniczeniami sprawności różnice
pomiędzy skupieniami były istotne [χ2(2) = 6,694; p = 0,035]. Istotne różni-
ce zostały przedstawione na rycinie 27. Widzimy, że w grupie osób z ogra-
niczeniami sprawności osoby punktualne mają bardziej zróżnicowaną grupę
przyjaciół, w której są zarówno osoby sprawne, jak i osoby z ograniczeniami
sprawności. Poziom zróżnicowania grupy przyjaciół i znajomych to jeden ze
wskaźników heterogeniczności bądź homogeniczności środowiska społeczne-

91
go, w jakim funkcjonuje dana osoba. Osoby, które żyją w środowiskach bar-
dziej otwartych i różnorodnych, a więc mają więcej kontaktów zarówno z oso-
bami sprawnymi, jak i z osobami z ograniczeniami sprawności, są częściej
aktywne społecznie. Problem ten został szerzej omówiony w pracy Karoliny
Smoczyńskiej (2010).
Poza aktywnością społeczną interesowała nas również aktywność zawodo-
wa, którą ujmowaliśmy w następujących kategoriach:
1) badany nie pracował, nie pracuje obecnie i nie poszukuje pracy (‘np/np/
np’),
2) badany kiedyś pracował, nie pracuje obecnie i nie poszukuje pracy (‘p/np/
np’),
3) badany nigdy nie pracował i obecnie nie pracuje ale poszukuje pracy (‘np/
np/p’),
4) badany kiedyś pracował, obecnie nie pracuje ale poszukuje pracy (‘p/
np/p’),
5) badany pracuje (‘-/p/-’).
Różnice pomiędzy grupami okazały się nieistotne. Można jednak zaobser-
wować wyraźne tendencje w poszczególnych typach aktywności zawodowej,
dlatego przedstawiamy je na rycinie 28.
13
71
8
32
88
9
58
5
26
115
0
20
40
60
80
100
120
140
1) np/np/np
2) p/np/np
3) np/np/p
4) p/np/p
5) -/p/-
niepunktualni
punktualni
Rycina 28. Typy aktywności zawodowej w obu podgrupach
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Sprawdziliśmy również, jak badani w wyłonionych dwóch grupach spo-
strzegają swoją sytuację materialną. Mogli ją określać na siedmiostopniowej
skali, gdzie „1” oznaczało „pieniędzy nie starcza mi nawet na zaspokojenie
podstawowych potrzeb”, a „7” – sytuację, w której w ich odczuciu zasoby ma-
terialne pozwalają na zaspokojenie wszystkich potrzeb oraz oszczędzanie na

92
przyszłość. Różnice pomiędzy grupami okazały się istotne [t(408) = –2,325;
p = 0,021]. Osoby punktualne lepiej oceniały swoją sytuację materialną, uwa-
żały, że to, czym dysponują, pozwala im zaspokajać swoje potrzeby (patrz
ryc. 29).
6,27
6,72
6,00
6,10
6,20
6,30
6,40
6,50
6,60
6,70
6,80
niepunktualni punktualni
Rycina 29. Ocena sytuacji materialnej w obu podgrupach (1–7 punktów)
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
4.5. Podsumowanie
Wyłonione prze nas grupy osób punktualnych i niepunktualnych różnią się
między sobą na wielu wymiarach – przedstawiamy je w sposób syntetyczny
na rycinie 30. Dokonane podsumowanie i syntetyczny przegląd wyników jest
też dla nas punktem wyjścia do zaprezentowania portretów obu grup i naszych
sugestii co do pomocy udzielanej każdej z nich. Przekonanie o punktualności
własnego rozwoju wiąże się z doświadczaniem podobieństwa do swoich ró-
wieśników, które pojawia się wtedy, gdy dokonujemy porównań społecznych
i patrzymy, na ile realizowane przez nas zadania, cele i pojawiające się zdarze-
nia życiowe są podobne do tego, co – naszym zdaniem – przytraa się ludziom
w tym samym wieku. To przekonanie może zwrotnie modykować nasze spo-
soby patrzenia na siebie i na kolejne pojawiające się na naszej drodze wyzwa-
nia rozwojowe. Sądzimy, że u osób punktualnych przeważać będzie postawa
skłaniająca do podjęcia tych wyzwań właśnie ze względu na ukształtowane
przeświadczenie, że ich życie podąża we właściwym kierunku.

93
PUNKTUALNI NIEPUNKTUALNI
• zarówno sprawni, jak i osoby
z ograniczoną sprawnością
• więcej osób bez orzeczenia
lub z orzeczeniem o lekkim
stopniu niepełnosprawności
• więcej osób niedoświadcza-
jących na co dzień ograni-
czeń sprawności
• zarówno sprawni, jak i osoby
z ograniczoną sprawnością
• więcej osób z umiarkowanym
lub znacznym ograniczeniem
niepełnosprawności
• więcej osób doświadczają-
cych na co dzień poważnych
ograniczeń sprawności
Ograniczenia
sprawności
• więcej młodych dorosłych
• płeć, stan cywilny i miejsce
zamieszkania okazały się
nieistotne dla przynależno-
ści do wyłonionych grup
• więcej osób z wyższym
wykształceniem
• więcej średnich i starszych
dorosłych
• płeć, stan cywilny i miejsce
zamieszkania okazały się
nieistotne dla przynależności
do wyłonionych grup
• więcej osób z podstawowym
lub zawodowym wykształce-
niem
Charakterystyki
socjodemo-
graczne
• więcej osób deklarujących
dobry stan zdrowia
• mniej osób deklarujących
ograniczenia sprawności
oraz mniej osób określają-
cych siebie jako niepełno-
sprawnych lub inwalidów
• wyższa akceptacja własnej
choroby
• więcej osób deklarujących
zły stan zdrowia
• więcej osób deklarujących
ograniczenia sprawności
oraz więcej osób określają-
cych siebie jako niepełno-
sprawnych lub inwalidów
• niższa akceptacja własnej
choroby
Subiektywna
ocena stanu
zdrowia i własnej
sprawności
• wyższa ocena satysfakcji
z całości dotychczasowego
życia
• niższa ocena satysfakcji
z całości dotychczasowego
życia
Subiektywna ocena
całości życia
• bardziej zróżnicowana grupa
przyjaciół (efekt istotny tylko
w grupie osób z ograniczoną
sprawnością)
• więcej osób pracujących
• lepsza ocena sytuacji mate-
rialnej
• mniej zróżnicowana, bar-
dziej homogeniczna grupa
przyjaciół (efekt istotny tylko
w grupie osób z ograniczoną
sprawnością)
• mniej osób pracujących
• gorsza ocena sytuacji mate-
rialnej
Aktywność
społeczna
i zawodowa
Rycina 30. Różnice pomiędzy osobami punktualnymi i niepunktualnymi
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Na zakończenie tego rozdziału proponujemy spojrzeć jeszcze raz na obie
grupy – ich charakterystyka staje się teraz dla nas punktem wyjścia do wska-
zania najwłaściwszych form pomocy. W tym miejscu formułujemy kilka pod-
stawowych zaleceń i najważniejszą regułę, wrócimy do nich w rozdziale po-
święconym rekomendacjom.

Tabela 23. Portrety osób punktualnych i niepunktualnych
Kto jest punktualny Kto jest niepunktualny
Są to osoby raczej młodsze (młodzi dorośli)
i lepiej wykształcone. W grupie tej znalazły
się również osoby, które są obecnie aktywne
zawodowo i bardziej zadowolone ze swojej
sytuacji materialnej. Osoby te lepiej oceniają
swoje dotychczasowe życie i spostrzegają
je jako bardziej udane Osoby punktualne
deklarują, iż doświadczają mniej ograni-
czeń w swoim codziennym funkcjonowaniu,
i lepiej oceniają swój stan zdrowia. Należy
zaznaczyć, iż ocena stanu zdrowia i ograni-
czeń była oparta na subiektywnych deklara-
cjach badanych, a miara pokazująca liczbę
objawów somatycznych nie różnicowała ba-
danych z obu grup.
Są to raczej osoby starsze (starsi dorośli)
i w średnim wieku (średni dorośli), które do-
świadczają więcej ograniczeń i spostrzega-
ją swój stan zdrowia jako gorszy. Osoby te
mają niższy poziom wykształcenia i są mniej
aktywne zawodowo co, jak sądzimy, łączy
się z negatywną oceną sytuacji materialnej.
Spostrzegają swoje dotychczasowe życie
jako mniej udane. W przypadku osób niepeł-
nosprawnych, które znalazły się w tej gru-
pie, mamy również do czynienia z większą
homogenicznością ich środowiska społecz-
nego – deklarują, że wśród przyjaciół i zna-
jomych przeważają osoby z ograniczeniami
sprawności.
Co z tego wynika
Pomoc osobom z tej grupy, które nie do-
świadczają dużych utrudnień i ograniczeń,
powinna być kierowana według zasady
minimalnego i wycofującego się wspar-
cia oraz powinna bazować na ich własnych
zasobach.
Główna zasada:
WYKORZYSTANIE I AKTYWIZOWANIE
ZASOBÓW PRZY MINIMALNEJ POMOCY
Osoby niepunktualne mają większe zapo-
trzebowanie na pomoc w codziennych sy-
tuacjach, skoncentrowaną na zaspokajaniu
potrzeb oraz kompensowaniu niedoborów.
Ze względu na bardziej rozległe ogranicze-
nia być może część z nich wymaga stałej
obecności opiekuna. Nie można jednak
zapominać, że osoby z tej grupy powinny
mieć jak największy wpływ na planowanie
kierowanej do nich pomocy i na sposób jej
udzielania.
Główna zasada:
BUDOWANIE ZASOBÓW
ORAZ ZASPAKAJANIE POTRZEB
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.

95
Rozdział 5
Przekonania na temat przełomowych momentów
w życiu: punkty zwrotne
5.1. Wprowadzenie
Znaczenie zdarzeń życiowych i ich percepcji jako elementów kształtujących
bieg życia ludzkiego zostało uwypuklone w tych pracach psychologicznych,
które zwracają uwagę na możliwość transformacji biegu życia pod wpływem
specycznych (krytycznych, nawet traumatycznych, por. Sęk, Brzezińska,
2010) wydarzeń. Takie ujęcie można również odnaleźć w podejściu wskazu-
jącym na te zdarzenia w biograach ludzi, które w szczególny sposób oddzia-
ływały na nich i wpłynęły na ich dalsze życie. To, czy z perspektywy czasu
jakieś zdarzenie zostanie uznane za szczególnie ważne i zmieniające bieg roz-
woju, zależy od wielu czynników. Każdy z nas ma jakieś wyobrażenie swoje-
go życia, porównuje się też z innymi osobami, odbiera od nich różnego typu
informacje zwrotne na temat swojego zachowania, poznaje ich opinie i z nimi
konfrontuje swoje.
Często dopiero po wielu latach na skutek aktualnie emocjonalnie znaczą-
cego wydarzenia powracają wspomnienia i wtedy człowiek uświadamia sobie
dokładniej nie tylko to, co kiedyś przeżył, lecz także to, że niektóre osoby, sy-
tuacje czy wydarzenia wywarły na niego szczególny wpływ – pozytywny lub
wysoce negatywny. Zdarza się, że trudno jednoznacznie ocenić wagę jakiegoś
zdarzenia, w czyimś odczuciu miało ono bowiem zarówno znacząco pozytyw-
ny, jak i negatywny wpływ na jej życie.
W przypadku osób z różnymi ograniczeniami sprawności dużego znacze-
nia nabierają osoby, sytuacje i zdarzenia związane z doświadczaniem skutków
niepełnosprawności w różnych obszarach aktywności i z jakością pomocy
czy wsparcia ze strony najbliższego otoczenia. Z punktu widzenia aktualne-
go funkcjonowania, a także dalszego rozwoju, ważne jest, jakie znaczenie na-
daje się przeszłym zdarzeniom, jak ocenia ich wpływ na siebie, jakie emocje
– pozytywne czy negatywne, czy też jedne i drugie – są z nimi w jej pamię-
ci powiązane. Pojawia się tu zatem pytanie, ile wydarzeń ze swego życia i ja-
kie wydarzenia osoby niepełnosprawne uznają nie tylko za ważne, ale przede
wszystkim za takie, które wpłynęły znacząco na jakość ich aktualnego funk-
cjonowania, ponieważ zmieniły bieg ich życia. Takim wydarzeniem dla nie-
widomego dziecka mógł być wyjazd z domu do szkoły z internatem, dla na-

96
stolatka z trudnościami w poruszaniu się – spotkanie nauczyciela w szkole
zawodowej, który ukierunkował jego dalszą naukę, dla niedosłyszącej absol-
wentki – odmowa przyjęcia do wcześniej obiecanej pracy itp.
Rozpoznanie tego, co dla każdej z osób jest takim znaczącym życiowym
wydarzeniem, z pewnością ułatwia udzielanie jej bardziej skutecznej pomocy,
szczególnie psychologicznej, ale także umożliwia zastosowanie takich metod,
jak aktywizacja zawodowa, adekwatnych nie tylko do jej potrzeb, ale przede
wszystkim do jej poziomu gotowości do zmiany. Gotowość do zmian zale-
ży w dużym stopniu od tego, jak osoba spostrzega swoje życie i swoje w nim
miejsce.
5.2. Pojęcie punktów zwrotnych w życiu
Pojęcie punktów zwrotnych jest używane, jako kategoria interpretacji, w ba-
daniach, w których szuka się powiązań między zdarzeniami życiowymi, czyn-
nikami ryzyka i przebiegiem oraz jakością dalszego rozwoju. Badacze – Elder
(1986, Elder i in. 1991), Hareven i Masaoka (1988) czy Rutter (1996) – wska-
zują w biograach badanych przez nich osób na takie wydarzenia życiowe,
które z perspektywy czasu mogą zostać zaklasykowane jako „wybijające się”
spośród innych zdarzeń i mające znaczący wpływ na dalsze życie danej oso-
by. Zdarzenia te nazywane są punktami zwrotnymi i można za wyżej wymie-
nionymi autorami charakteryzować je w sposób następujący:
• są indywidualne, nie normatywne, stąd nie możemy wyznaczyć ich dla lu-
dzi „w ogóle”, a tylko poszukiwać ich w indywidualnych biograach;
• powodują zmianę w dotychczasowej trajektorii życia, co oznacza, że po ich
wystąpieniu można zaobserwować wyraźne zmiany w sposobie funkcjono-
wania, spostrzegania i przeżywania świata oraz w obszarze relacji z innymi
ludźmi;
• ich konsekwencje mogą być tylko pozytywne, dwoiste – negatywne i pozy-
tywne lub tylko negatywne;
• nie mogą zostać zredukowane do roli stresowych wydarzeń życiowych, po-
nieważ powodują dużo głębszą przemianę, zarówno na poziomie struktury
aktywności życiowych, jak i na poziomie funkcjonalnym, zatem nie można
ich wyjaśnić ani działaniem stresu, ani procesem dojrzewania biologiczne-
go,
• punkty zwrotne przynoszą względnie trwałe efekty, których nie można zre-
dukować do chwilowego zachwiania równowagi; powodują przerwanie
ciągłości dotychczasowego rozwoju i zmianę jego biegu;
• ich działanie może być bodźcem do rozwoju lub rozwój hamować, mają
zatem charakter „otwierający” lub „zamykający”, są szansą na pomyślne
zmiany lub barierą dla nich;

97
• doświadczenia te związane są ze względnie trwałymi zmianami w środowi-
sku życia i wpływają na obraz siebie, a także na spostrzeganie i oczekiwa-
nia kierowane wobec innych ludzi.
Punkty zwrotne możemy też ująć jako obiektywne zdarzenia życiowe, które
miały miejsce w określonym czasie i – jak wskazują badania – były często po-
wiązane z wydarzeniami historycznymi, na przykład z wielkim kryzysem w la-
tach 20. w USA, drugą wojną światową (Elder i in. 1991; Hareven, Masaoka,
1988) lub ze zdarzeniami życiowymi w pewnym pokoleniu, na przykład ze
służbą wojskową (Elder i in. 1991). Z tej perspektywy szczególnie istotne
jest poszukiwanie przejawów drobnych zmian i radykalnych transformacji do-
tychczasowego biegu życia pod wpływem ważnych zdarzeń mających miejsce
w danym czasie społeczno-historycznym (wojna, powstanie, kryzys ekono-
miczny, katastrofa ekologiczna). Ważne jest też poszukiwanie ich uwarunko-
wań, które spowodowały, iż dla jednych osób właśnie one stały się punktami
zwrotnymi, a dla innych nie. Nie oznacza to, iż badacze rezygnują z poszuki-
wania bardziej indywidualnych i mniej powszechnych zdarzeń, które mogły-
by stać się punktami zwrotnymi. Wskazuje to jednak na próbę ujęcia zmian
w przebiegu ścieżek rozwojowych ludzi w sposób obiektywny.
Podsumowując rozważania na temat punktów zwrotnych i ich natury, mo-
żemy podzielić je na dwa nurty. Pierwszy z nich podkreśla rolę ogólnie po-
dzielanych zdarzeń związanych z przemianami społeczno-historycznymi i ich
wpływem na ścieżki życiowe osób dorosłych. Do takich zdarzeń zaliczamy
na przykład wojny, zmiany systemowe, transformację ustrojową. Drugi z nur-
tów koncentruje się na unikatowości i ważności jednostkowej danego zda-
rzenia, innymi słowy – bierze pod uwagę to, co osoba uznaje za ważne wy-
darzenie życiowe i sama określa jako punkt zwrotny w swoim życiu. W tym
ujęciu punkty zwrotne mogą być powiązane zarówno z ważnymi wydarzenia-
mi z kontekstu społecznego, jak również pochodzić z osobistej historii życia.
Kryterium, jakie decyduje o istotności danego zdarzenia i możliwości uzna-
nia go za punkt zwrotny, jest subiektywne poczucie danej osoby, a nie opinia
czy poczucie innej osoby – członka rodziny czy badacza.
5.3. Punkty zwrotne w świetle wyników badań
Badacze, przypatrując się życiu osób dorosłych, temu, jak przebiegają ich
ścieżki rozwoju i trajektorie ich zmian z perspektywy lat, wskazują na te zda-
rzenia, które odegrały znaczącą rolę w transformacji drogi życiowej, jak na
przykład zmiana miejsca zamieszkania czy pracy (patrz: Rutter, 1996). W ta-
beli 24 zaprezentowano opis i wnioski z najważniejszych badań dotyczących
punktów zwrotnych.

98
Tabela 24. Przegląd wybranych prac empirycznych nad punktami zwrotnymi w życiu
Autor, rok
publikacji Problem Badani, narzędzia Wyniki i wnioski
Glen Elder,
Cynthia
Gimbel,
Rachel Ivie
(1991)
Badaczy intereso-
wało, czy służba
wojskowa była dla
mężczyzn subiek-
tywnie odczuwanym
punktem zwrotnym
w ich życiu.
Kolejne pytanie, jakie
sobie postawili, doty-
czyło uwarunkowań
spostrzegania służby
wojskowej jako punk-
tu zwrotnego.
• W badaniu udział wzięli
mężczyźni urodzeni pomię-
dzy rokiem 1904 a 1930,
odbywający służbę wojsko-
wa pomiędzy rokiem 1940
a 1955.
• Dane pochodziły z czterech
badań podłużnych:
The Stanford-Terman
Longitudinal Study,
The Oakland Growth Study,
The Berkeley Guidance oraz
Growth Samples.
• Mężczyznom zadawa-
no pytania dotyczące ich
życia i występujących w nim
punktów zwrotnych. W
badaniu Stanford-Terman py-
tania dotyczyły całego życia,
a zadaniem badanych było
wybranie z przedstawionej im
listy zdarzeń, które uważają
za punkt zwrotny.
• W badaniu Berkeley/Oakland
pytanie dotyczyło wprost
służby wojskowej i spostrze-
gania jej przez badanych jako
punktu zwrotnego.
• W badaniu Stanford-Terman najczęściej wskazywanymi punktami
zwrotnymi były: edukacja, małżeństwo, nowa praca, emerytura i druga
wojna światowa. Spośród mężczyzn, którzy odbywali służbę wojskową,
aż 48% wskazało drugą wojnę światową jako punkt zwrotny
• W badaniu Berkeley/Oakland trzy piąte badanych stwierdziło, iż służba
wojskowa była dla nich punktem zwrotnym. Podawali oni następujące
powody: dzięki służbie stali się bardziej dojrzali, mogli się kształcić
i zdobywać nowe umiejętności, podróżować i przeżyć przygody, zyskali
niezależność i nowe spojrzenie na własne życie.
• Kolejną kwestią, jaką rozważali badacze, były uwarunkowania spo-
strzegania służby wojskowej jako punktu zwrotnego. Ustalono, że
następujące zdarzenia życiowe sprzed wstąpienia do służby miały
znaczenie: trudności, jakie przeżywała rodzina w wyniku wielkiego
kryzysu, wczesne wstąpienie do służby (21 lat i mniej) i uzyskanie
wyższego stopnia wojskowego.
• Badacze dowiedli, że spośród wszystkich czynników najbardziej
znaczący był wiek rozpoczęcia służby i sytuacja rodzinna, które
w połączeniu pozwalały w dużym stopniu przewidzieć, na ile służba
wojskowa będzie spostrzegana przez mężczyzn jako pozytywny punkt
zwrotny w ich życiu.

99
Autor, rok
publikacji Problem Badani, narzędzia Wyniki i wnioski
Anna Rönka,
Sanna
Oravala, Lea
Pulkkinen
(2002)
Badaczki postawiły
następujące pytania:
1) jaki rodzaj do-
świadczeń wskażą
jako najważniejsze
punkty zwrotne te
osoby badane, w któ-
rych dzieciństwie
i dorastaniu występo-
wało wiele czynników
ryzyka?
2) jak te osoby
spostrzegają punkty
zwrotne?
3) czy różnią się pod
względem punktów
zwrotnych od ludzi,
którzy mieli mniej
„problemowe” dzie-
ciństwo?
• Pierwsze badanie odbyło się
w 1968 roku (brało w nim
udział 196 chłopców i 173
dziewczynki w wieku 8 lat),
kolejne w 1974 roku (189
chłopców i 167 dziewczynek
w wieku 14 lat), a ostatnie
w 1995 roku (161 mężczyzn
i 152 kobiety w wieku 36 lat).
• Badanie punktów zwrot-
nych odbyło się za pomocą
wywiadu, podczas którego
proszono o wskazanie trzech
najważniejszych punktów
zwrotnych. Wypowiedzi ko-
dowane były przez sędziów
kompetentnych do wcześniej
przygotowanych kategorii.
• Wypowiedzi badanych zostały zaklasykowane do 12 kategorii: edu-
kacja, praca, rodzina, zdrowie, związki międzyludzkie, poszukiwanie
tożsamości, utrata, standard życia, zmiany społeczne, świat, styl życia,
inne.
• Badani wymieniali od 0 do 9 punktów zwrotnych, średni wiek, w którym
ich doświadczyli, wynosił 24 lata.
• Najczęstszymi punktami zwrotnymi były te związane z rodziną
(82,6%), następnie z edukacją (50,4%) i pracą (40,2%) oraz zmianami
społecznymi (39,5%).
• Badani w grupie odpornych i podatnych rzadziej niż pozostali wymie-
niali punkty zwrotne z obszarów: edukacja, zmiana społeczna i praca.
• Badani z grupy podatnych najczęściej spośród wszystkich innych
badanych wymieniali punkty zwrotne związane z obszarem utrata (np.
śmierć bliskiej osoby).
• Badani z grupy odpornych częściej wymieniali (w porównaniu
z podatnymi) punkty zwrotne z obszarów: standard życia i relacje
międzyludzkie. Wszyscy uczestnicy znacznie częściej wymieniali jako
punkty zwrotne zdarzenia, które miały miejsce w okresie przejścia do
wczesnej dorosłości.
• Badani, którzy dobrze radzili sobie w dorosłości, relacjonowali więcej
pozytywnych zdarzeń uznanych za punkty zwrotne niż badani z grupy
podatnych (oni zaś częściej wymieniali zdarzenia negatywne jako
punkty zwrotne).

100
Autor, rok
publikacji Problem Badani, narzędzia Wyniki i wnioski
Anna Rönka,
Sanna
Oravala, Lea
Pulkkinen
(2003)
Badaczki postawiły
sobie następujące
pytania:
1) czy istnieją różnice
pomiędzy kobietami
i mężczyznami w per-
cepcji punktów zwrot-
nych (ich treści)?
2) jaki wpływ na
ocenę punktów zwrot-
nych miała możliwość
dokonywania wyboru
w momencie, kiedy
to zdarzenie miało
miejsce?
• Podczas wywiadów badani
pytani byli o punkty zwrotne,
a następnie ich zadaniem
była ocena tych zdarzeń: pod
kątem możliwości wpływu,
ocena ich wymiaru emocjo-
nalnego (przeżywane emocje
pozytywne versus negatyw-
ne) oraz ocena wpływu na
dalsze życie i znaczenie dla
jego przebiegu.
• Kobiety częściej niż mężczyźni wskazywały budowanie rodziny, np.
urodzenie dziecka (57,7%), podróżowanie, a szczególnie czasową
przeprowadzkę do innego kraju (13,9%) i choroby bliskich (4,4%) jako
punkty zwrotne1. Mężczyźni częściej niż kobiety wskazywali pracę
(49,3%), a szczególnie pierwsze zatrudnienie, służbę wojskową (11%)
i zmiany w stylu życia (13,7%)2.
• Najbardziej pozytywnie oceniane zarówno przez kobiety, jak i przez
mężczyzn (ocena przeszłości, jak i spojrzenie z obecnego punktu
widzenia) punkty zwrotne dotyczyły doświadczeń religijnych i zmian
w spostrzeganiu własnego życia3, rodziny, standardu życia, pracy
i edukacji.
• W sposób ambiwalentny były spostrzegane zdarzenia dotyczące:
stylu życia, zmian społecznych i relacji interpersonalnych. Negatywnie
oceniane były zdarzenia związane z chorobami, utratą bliskich osób
i innymi unikatowymi zdarzeniami.
• Różnice w ocenie punktów zwrotnych (w przeszłości, wtedy, kiedy mia-
ły miejsce) pomiędzy kobietami i mężczyznami wystąpiły w następują-
cych obszarach: samozatrudnienie (bardziej pozytywna ocena kobiet)4,
budowanie rodziny (bardziej pozytywna ocena mężczyzn), szukanie
pracy, utrata pracy, emerytura (bardziej pozytywna ocena mężczyzn).
• Stwierdzono natomiast korelacje pomiędzy możliwością wyboru a od-
czuwaniem (oceną) punktów zwrotnych w tym monecie, kiedy miały
one miejsce. Im więcej możliwości wyboru stwierdzali badani, tym
pozytywniej oceniali punkt zwrotny. Relacja ta utrzymywała się również
w ocenie konsekwencji tych zdarzeń dla obecnego życia.

101
Autor, rok
publikacji Problem Badani, narzędzia Wyniki i wnioski
Rosemary
Leonard, Alisa
Burns, (2006)
Autorki w dwóch ba-
daniach sprawdzały,
jakie punkty zwrotne
w swoim życiu wska-
żą kobiety z trzech
różnych pokoleń.
Następnie zaś
porównywały wyniki
obu badań. Postawiły
następujące pytania:
1) czy uczestniczki,
dostrzegają nadal
te same punkty
zwrotne?
2) jakie nowe punkty
zwrotne pojawiły się
w życiu badanych
w ciągu ostatnich
pięciu lat?
3) jakie można za-
obserwować zmiany,
gdy porówna się
wyniki z pierwszego
i z drugiego badania?
• W pierwszym badaniu (1996)
uczestniczyło 60 kobiet uro-
dzonych w latach 1931–1936,
1941–1946 i 1951–1956
i podzielonych na trzy
równoliczne grupy. W drugim
badaniu przeprowadzonym
w 2001 uczestniczyło 48
kobiet z pierwszego badania.
• W obu badaniach zasto-
sowano metodę wywiadu
opierającą się na procedu-
rze „osobistej historii życia”
McAdamsa.
• W pierwszym badaniu uzyskano następujące wyniki: punkty zwrotne
związane z przemianami pełnionych ról społecznych i trudnościami
(kłopotami) miały miejsce w życiu badanych kobiet pomiędzy 21. a 40.
rokiem życia. Punkty zwrotne związane z rozwojem osobistym pojawiały
się częściej po połowie życia. Wykryto również jedną znaczącą różnicę
pomiędzy pokoleniami: młodsze kobiety zdecydowanie częściej relacjo-
nowały punkty zwrotne związane z trudnościami (kłopotami) niż starsze.
• W ciągu pięciu lat dzielących oba badania zdaniem uczestniczek wystą-
piły nowe punkty zwrotne:
– zmiany pełnionych ról społecznych – 17,8% (najczęściej wymienianymi
zdarzeniami było opuszczenie domu przez dzieci i wejście w rolę babci);
– przeżywane trudności, które wskazało 39,3% badanych: śmierć osób
bliskich z rodziny lub przyjaciela (najwięcej tych zdarzeń wystąpiło w gru-
pie najmłodszej), choroby zarówno te dotykające samych uczestniczek,
jak i ich bliskich5;
– rozwój osobisty (42,9%). Badane najczęściej mówiły o zdarzeniach
związanych z pracą nad sobą (rozumienie siebie, podejmowanie decyzji).
• Zdarzeniem, które nie występowało w pierwszym badaniu, a pojawiło się
w drugim jako punkt zwrotny związany z rozwojem osobistym był sukces
po długotrwałym zmaganiu się z trudnościami6.
• Istotne statystycznie są następujące różnice: w drugim badaniu znacząco
częściej relacjonowane były punkty zwrotne związane z rozwojem oso-
bistym, a w pierwszym – ze zmianami w pełnieniu ról społecznych. Nie
było różnic w kategorii trudności.
• Badaczki stwierdziły, iż w obu badaniach we wszystkich grupach do 40.
roku życia dominowały punkty zwrotne związane z rolami społecznymi,
natomiast po 40. roku życia znacząco wzrastała rola tych związanych
z rozwojem osobistym.
1 Dotyczy to różnic istotnych statystycznie pomiędzy kobietami a mężczyznami; 2 Jak wyżej; 3 Można przypuszczać, iż kategoria „zmiana punktu widzenia” (zmiana
sposobu spostrzegania własnego życia) jest bardziej ogólna niż inne kategorie i zawiera w sobie zmiany, które dokonały się pod wpływem jednostkowych zdarzeń, ale
z perspektywy czasu złożyły się w całościowe doświadczenie przewartościowania, zmiany sposobu przeżywania siebie i świata; 4 Ten sposób zatrudnienia, szczególnie
w warunkach ńskich, prawdopodobnie dawał kobietom możliwość łączenia satysfakcjonującej pracy zawodowej z obowiązkami związanymi z opieką nad dziećmi.
5 Tego rodzaju zdarzenia stawały się punktami zwrotnymi poprzez reakcje i konsekwencje, jakie ze sobą niosły. Niektóre kobiety relacjonowały, iż zaczęły w inny sposób
spostrzegać relacje z ludźmi, stały się bardziej reeksyjne, musiały zmienić swój styl życia, stały się bardziej odpowiedzialne.
6 Badaczki stwierdziły, iż prawdopodobnie część zdarzeń związanych z trudnościami, które uczestniczki relacjonowały w pierwszym badaniu, w wyniku poczucia odnie-
sionego sukcesu w zmaganiu się z nimi zaczęła być spostrzegana jako punkt zwrotny (impuls) w rozwoju osobistym.
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.

102
Tamara Hareven i Kanji Masaoka (1988) dostrzegli czynniki, pod których
wpływem normatywne zdarzenia rozwojowe, takie jak urodzenie pierwszego
dziecka, stawały się punktami zwrotnymi. Działo się tak, po pierwsze, wte-
dy, gdy pojawienie się tych zdarzeń nakładało się z innymi zdarzeniami kry-
zysowymi, na przykład utratą pracy. Po drugie, kiedy zdarzeniom rozwojo-
wym w życiu jednostki towarzyszyły duże zmiany w funkcjonowaniu rodziny.
Badacze wskazują tu na zjawisko zazębiania się dwóch ścieżek rozwoju i spla-
tanie momentów szczególnie trudnych w życiu pojedynczych osób w róż-
nym wieku i całej rodziny. Po trzecie, kiedy normatywne zdarzenia rozwojowe
miały miejsce „poza” czasem uznanym za „typowy”, czyli były niepunktual-
ne. Po czwarte, kiedy normatywne zdarzenia miały negatywne skutki, których
nie można dostrzec w momencie, kiedy zachodzą, ale widać je z pewnej per-
spektywy i wtedy też są wskazywane jako punkty zwrotne.
5.4. Metoda badań
Punkty zwrotne są ważnymi wydarzeniami życiowymi, które powodują
znaczące zmiany w dotychczasowym przebiegu życia i skutkują pojawieniem
się nowych form zachowania, myślenia i przeżywania świata. Ich badanie wy-
maga użycia specjalnie skonstruowanego narzędzia łączącego pogłębiony wy-
wiad kliniczny ze skalami szacunkowymi, na których badany sam dokonuje
oceny siły i znaczenia danego wydarzenia. Jednak, aby było to możliwe, ko-
nieczne jest przeanalizowanie w trakcie rozmowy wielu wydarzeń i zachęce-
nie badanego do wskazywania tych najbardziej znaczących dla niego oraz łą-
czenia ich w szersze wątki i obszary.
Nasze narzędzie do badania percepcji punktów zwrotnych ma charakter
częściowo ustrukturalizowanej rozmowy z wykorzystaniem skal szacunko-
wych. Badacz posługujący się tym narzędziem musi dokładnie zapoznać się
z instrukcją przygotowaną przez autora badań (Radosław Kaczan) oraz uczest-
niczyć w specjalnie przygotowanym szkoleniu. Opis procedury znajduje się
w pracy R. Kaczana (2009a, 2009b). Narzędzie składa się z instrukcji do roz-
mowy, którą podaje badacz, arkuszy, wypełnianych przez niego wraz z bada-
nym, i skal szacunkowych, na których zaznacza miejsca wskazane przez ba-
danego, gdy nie może on tego wykonać sam.
Skala szacunkowa służąca do zaznaczenia przez badanych momentu w ich
życiu, kiedy wystąpił punkt zwrotny (Kaczan, 2009a) została podzielona na
przedziały po pięć lat, tak aby badanemu było łatwiej umiejscowić w czasie
dane wydarzenie uznane przez niego za punkt zwrotny. W kolejnym kroku ba-
dani proszeni są o dłuższą wypowiedź – mają za zadanie uzasadnić w niej swój
wybór punktów zwrotnych oraz podać swoją denicję tego, dlaczego akurat to
wydarzenie uznali za punkt zwrotny.
Następne arkusze (Kaczan, 2009a) służą do umiejscowienia danego zdarze-
nia w którejś z zaproponowanych kategorii lub podania przez badanego wła-

103
snej propozycji kategorii i sporządzenia hierarchii najważniejszych wydarzeń.
Skale szacunkowe do oceny wpływu zdarzenia uznanego za punkt zwrotny,
znaczenia emocjonalnego oraz konsekwencji powstały na podstawie wymia-
rów, jakie wykorzystywały Rönkä i in. (2002, 2003). Ocena emocjonalnego
wymiaru zdarzenia odbywa się na dwóch skalach, tak aby badani mogli wska-
zać na emocje zarówno pozytywne, jak i negatywne. Do oceny konsekwencji
zdarzeń również zastosowano dwie skale, aby uchwycić zarówno pozytywne,
jak i negatywne ich skutki. Wszystkie te skale zawarte są na arkuszu – badany
musi wskazać właściwe miejsce na odcinku, które odpowiada natężeniu mie-
rzonego zjawiska, a badacz zaznacza jego odpowiedź.
Wyniki powstają po obliczeniu kilku miar. Dla każdego badanego otrzymu-
je się następujący zestaw wyników:
• liczba wszystkich wymienionych punktów zwrotnych;
• liczba punktów zwrotnych wskazanych dla każdego przedziału wiekowego
na linii życia;
• liczba punktów zwrotnych zaliczonych do podanych przez badacza katego-
rii;
• rangi przypisane punktom zwrotnym, gdzie „5” oznacza najważniejszy
(najbardziej znaczący) punkt zwrotny, a „1” – najmniej ważny;
• wyniki oceny zdarzeń uznanych przez badanych za punkty zwrotne na ska-
lach szacunkowych: każdy wynik (wyrażony w milimetrach) powstaje z po-
miaru długości odcinka, jaki zaznaczył badany na przedstawionej mu ska-
li.
Ostatnia z zaprezentowanych miar punktów zwrotnych służyła do zbadania
indywidualnej oceny danego zdarzenia. Każda z zaproponowanych skal doty-
czyła oceny zdarzenia na innym wymiarze:
• poczucia wpływu: im wyższy wynik, tym wyższe poczucie możliwości wy-
boru;
• odczuwanych emocji pozytywnych: im wyższy wynik, tym większe natę-
żenie przeżywanych emocji pozytywnych;
• odczuwanych emocji negatywnych: im wyższy wynik, tym większe natęże-
nie przeżywanych emocji negatywnych;
• oceny konsekwencji zdarzeń – pozytywnej: im wyższy wynik, tym bardziej
pozytywna ocena konsekwencji zdarzeń;
• oceny konsekwencji zdarzeń – negatywnej: im wyższy wynik, tym bardziej
negatywna ocena konsekwencji zdarzeń.
5.5. Wyniki
W tej części rozdziału prezentujemy analizy dotyczące charakterystyki
punktów zwrotnych, w tym momentu ich pojawienia się, kategorii, do której
zostały przypisane, oraz oceny dokonanej przez badane osoby. Rozpatrywać
będziemy ich związki z takimi właściwościami osoby, jak jej wiek, płeć, po-

104
ziom sprawności i wykształcenie. Przyjrzymy się również związkom aktyw-
ności społecznej i zawodowej z percepcją ważnych wydarzeń życiowych.
5.5.1. Percepcja punktów zwrotnych w życiu a ograniczenie sprawności
Pytanie o to, czy i na ile ograniczenia sprawności wiążą się z odmienny-
mi wzorcami przekonań na temat własnego życia, jest kluczowe dla naszych
rozważań w całej książce. Sprawdziliśmy różnice pomiędzy grupami osób
z ograniczeniami sprawności (ON) i sprawnymi (OS) pod względem momentu
pojawienia się danego zdarzenia. Badani podawali swój wiek (w latach) w mo-
mencie, kiedy dane zdarzenie miało miejsce, a my dokonaliśmy kodowania do
kategorii zgodnych z okresami rozwojowymi, co przedstawia tabela 25.
Tabela 25. Wiek wystąpienia zdarzenia uznanego za punkt zwrotny (PZ) w po-
dziale na okresy rozwojowe
Wiek wystąpienia punktu zwrotnego Okres rozwojowy
Od 0 do 6 lat dzieciństwo
Od 7 do 11 lat okres szkolny
Od 12 do 20 lat dorastanie
Od 21 do 35 lat wchodzenie w dorosłość
Od 36 do 60 lat dorosłość
Od 61 lat późna dorosłość
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Różnice pomiędzy osobami sprawnymi i z ograniczeniami sprawności oka-
zały się istotne [χ2(5) = 12,510; p = 0,028]. W grupie osób sprawnych stosun-
kowo więcej zdarzeń przypadało na okres wchodzenia w dorosłość i doro-
słość, natomiast w grupie osób z ograniczeniami sprawności więcej zdarzeń
pojawiało się w okresie dzieciństwa i w okresie szkolnym, co ukazuje ryci-
na 31 (istotne różnice zaznaczono strzałkami).
Zbadane przez nas osoby przypominały sobie najwięcej wydarzeń z okresu
wchodzenia w dorosłość i z okresu dorosłości. Jest to zgodne z wynikami, ja-
kie uzyskiwali Grob, Krings Bangerter (2001), opisując tak zwany szczyt remi-
niscencji, przypadający na lata pomiędzy 20. a 29. rokiem życia, oznaczający
największe nagromadzenie ważnych zdarzeń życiowych, o których wspomi-
nają ludzie. Badacze ci wykazali również, że wzrost ten jest obserwowany na
podobnym poziomie niezależnie od tego, czy relacjonują go osoby badane bę-
dące aktualnie w wieku 35, 50 czy 75 lat. My obserwujemy to zjawisko u na-
szych badanych, ale również dostrzegamy różnice pomiędzy grupami osób
sprawnych i z ograniczeniami sprawności. Różnice, być może, wynikają z od-
miennego patrzenia na własne życie, co związane jest z wcześniejszym poja-

105
wieniem się różnego rodzaju zdarzeń o znaczeniu przełomowym, związanych
właśnie z ujawnieniem się niesprawności lub utratą sprawności.
3,4%
1,9%
5,2%
2,6%
25,1%
22,5%
32,7%
36,6%
31,5%
34,9%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
ON
OS
dzieciństwo
okres szkolny
dorastanie
wchodzenie
w dorosłość
dorosłość
późna dorosłość
Rycina 31. Liczba punktów zwrotnych a wiek ich wystąpienia w podziale na ON
i OS (tylko starsi dorośli)
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Moment pojawienia się PZ jest niewątpliwie jest ważną informacją, która
pozwala nam zastanawiać się nie tylko nad wysyceniem poszczególnych eta-
pów życia zdarzeniami, ale również nad sposobem ich interpretacji i włącza-
nia do indywidualnej historii życia. Jednak poza informacjami, kiedy dane
zdarzenie się pojawia, nie mniej ważne jest pytanie o to, co to jest za zdarze-
nie. W naszych badaniach 433 osoby opowiedziały nam o ponad 2000 zdarzeń
ze swojego życia. Liczba oraz różnorodność tych zdarzeń skłoniły nas do pró-
by umieszczenia ich w bardziej ogólnych kategoriach, które mogą służyć jak
swego rodzaju „wizytówki” danej grupy zdarzeń.
Dopasowania zdarzeń do kategorii dokonywali sami badani. Zaproponowano
im osiem kategorii, które naszym zdaniem, z jednej strony, są ogólne, ale
z drugiej – wynikają z analizy literatury dotyczącej obszarów aktywności ludzi
dorosłych (patrz przegląd zadań rozwojowych w rozdz. 4) i punktów zwrot-
nych. Różnice pomiędzy grupami ON i OS okazały się istotne [χ2(7) = 40,508;
p < 0,000] i zostały przedstawione na rycinie 32. Osoby z ograniczeniami
sprawności istotnie częściej przypisywały wydarzenie do kategorii „edukacja
i wykształcenie” oraz „zdrowie”. Natomiast osoby sprawne częściej umiesz-
czały swoje punkty zwrotne w kategoriach: „rozwój osobisty” oraz „rodzina
i bliskie związki” (ta ostatnia kategoria był najbardziej liczna: 695 zdarzeń na
1954 ogółem, czyli 36%).

106
14,9%
21,5%
34,6%
38,7%
12,2%
9,8%
13,6%
4,3%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
ON
OS rozwój osobisty/duc howy
standard i komfort życ ia
rodzina i bliskie związki
edukacja i wykształcenie
praca
czas wolny
zdrowie
inne podane pr zez osobę badaną
Rycina 32. Liczba punktów zwrotnych dla grup ON i OS w kategoriach
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
W kolejnym kroku sprawdziliśmy, czy osoby z ograniczeniami sprawno-
ści i osoby sprawne różnią się w ocenie punktów zwrotnych dokonywanej na
pięciu skalach (patrz punkt 6.2.) – do tego celu zastosowano test U Manna-
-Whitneya (tab. 26). Osoby z ograniczeniami sprawności miały w swojej oce-
nie mniejsze możliwości kontroli nad zdarzeniami i wpływu na nie w czasie ich
trwania. Jednocześnie ci sami badani relacjonowali mniej negatywnych konse-
kwencji tych zdarzeń niż osoby sprawne. Różnice te wiążą się być może z pro-
cesem radzenia sobie i przepracowywania doświadczeń związanych z utratą
sprawności. Podczas tego procesu trudne zdarzenia nabierają nowych znaczeń
właśnie w kontekście swoich następstw, dzięki czemu osoby z ograniczeniami
sprawności dostrzegają mniej negatywnych skutków. Jednak aby proces ten był
zakończony sukcesem, przewartościowanie powinno nastąpić również w ob-
szarze dostrzegania konsekwencji pozytywnych. Natura punktów zwrotnych
kryje się bowiem w ich dwoistości, to znaczy jednoczesnej pozytywnej i ne-
gatywnej ocenie. Nie wiemy zatem, czy w przypadku osób z ograniczeniami
sprawności ta ocena wynika z procesu przepracowywania doświadczeń czy ra-
czej z uruchomionych pod wpływem pytania mechanizmów obronnych.
Tabela 26. Ocena punktów zwrotnych w grupach ON i OS
Statystyki Możliwości
kontroli
Emocje
pozytywne
Emocje
negatywne
Konse-
kwencje
pozytywne
Konse-
kwencje
negatywne
U Manna-
-Whitneya
197 350,500 210 499,000 208 251,500 216 872,500 199 568,500
Z–3,005 –1,273 –1,529 –,396 –2,634
p0,003 0,203 0,126 0,692 0,008
ON versus
OS
OS > ON n.i. n.i. n.i. OS > ON
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.

107
5.5.2. Percepcja punktów zwrotnych w życiu a stopień niepełnosprawności
i percepcja ograniczeń
Sprawdziliśmy też, czy w grupach osób różniących się stopniem ogranicze-
nia sprawności, ze względu na które osoby te otrzymały orzeczenie, występu-
ją różnice w percepcji punktów zwrotnych. Wyniki przeprowadzonych ana-
liz przedstawiają tabela 27 i tabela 28. Osoby o znacznym lub umiarkowanym
stopniu niepełnosprawności częściej podawały punkty zwrotne pojawiające się
w dzieciństwie i okresie szkolnym, jednocześnie stosunkowo więcej tych punk-
tów należało do kategorii „edukacja i wykształcenie” oraz „zdrowie”. Warto za-
uważyć, iż w tej grupie panuje też przekonanie, iż nie miały one możliwości
wpływu na bieg zdarzeń i decydowania o nich, a konsekwencje tych zdarzeń
są mniej pozytywne niż w grupie osób z lekkim stopniem niepełnosprawno-
ści. Największe przekonanie o możliwości wpływania i poczucie kontroli nad
zdarzeniami uznanymi za punkt zwrotny miały osoby z grupy bez orzeczenia.
W przypadku tej grupy dominowały zdarzenia z kategorii „rozwój osobisty”,
„standard życia” i „bliskie związki”. Przypuszczamy, iż są to takie obszary ak-
tywności, które potencjalnie dają najwięcej możliwości osobistego zaangażo-
wania i decydowania, a co za tym idzie wpływania na przebieg zdarzeń.
Tabela 27. Moment pojawienia się i kategoria punktu zwrotnego a stopień nie-
pełnosprawności
Stopień
ograniczenia
sprawności
Spostrze -
ganie
punktów
zwrotnych
Osoby nieposia-
dające orzecze-
nia (sprawne
lub z funkcjonal-
nymi ogranicze-
niami sprawno-
ści)
Osoby
posiadające
orzeczenie
o lekkimi stop-
niu niepełno-
prawności
Osoby
posiadające
orzeczenie
o znacznym
lub umiarko-
wanym stop-
niu niepełno-
sprawności
Wartość staty-
styki testującej
istotność róż-
nic pomiędzy
grupami χ2
Moment pojawienia
się punktu zwrot-
nego
stosunkowo
więcej punktów,
które nastą-
piły w okresie
wchodzenia
w dorosłość
stosunkowo
więcej punktów
zwrotnych,
które pojawiły
się w okresie
dorosłości
stosunkowo
więcej punk-
tów zwrotnych,
które pojawiły
się w okresie
dzieciństwa
i szkolnym
χ2(10) = 22,708;
p = 0,012
Kategorie punktów
zwrotnych
stosunkowo
więcej punktów
zwrotnych, które
należą do kate-
gorii „rozwój oso-
bisty”, „standard
i komfort życia”,
„rodzina i bliskie
związki”
stosunkowo
więcej punktów
zwrotnych, które
należą do ka-
tegorii „rodzina
i bliskie związki”
stosunkowo
więcej punk-
tów zwrotnych,
które należą
do kategorii
„edukacja i wy-
kształcenie”,
„zdrowie”
χ2(14) = 60,413;
p < 0,000
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.

108
Poczucie osobistego wpływu i sprawstwa jest mniejsze u osób z grupy ze
znacznym stopniem niepełnosprawności, gdzie występowało stosunkowo wię-
cej zdarzeń z obszaru „zdrowie” (tab. 27 i tab. 28). Warto przytoczyć przykła-
dowe charakterystyki tych zdarzeń podawane przez badanych:
pogorszenie stanu zdrowia (choroby oczu), utrata pracy i amputacja lewego oka;
przeszłam 3 operacje w ciągu roku, przeszłam na rentę inwalidzką;
utrata wzroku w wyniku guza, a następnie – 19 lat – operacja (strach i niepewność
związane z operacją);
pobyt w szpitalu i stwierdzenie poważnej choroby, utrata wzroku (i później oka);
choroba powodująca skończenie pracy;
psychiczna walka ze sobą po operacji i traenie do DPS.
Tabela 28. Statystyki χ2 dla testu rang Kruskalla-Wallisa (ocena punktów zwrot-
nych a stopień niepełnosprawności)
Możliwości
kontroli
Emocje
pozytywne
Emocje
negatywne
Konsekwencje
pozytywne
Konsekwencje
negatywne
χ27,546 3,874 4,338 5,644 11,254
Df 2 2 2 2 2
p
(poziom
istotności)
0,023 0,144 0,114 0,059 0,004
Stopień
niepełno-
sprawności
bez orzeczenia
> lekki i znaczny/
umiarkowany
n.i. n.i. lekki >
bez orzeczenia
i znaczny/umiar-
kowany
bez orzeczenia
> lekki i znacz-
ny/umiarko-
wany
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności jest traktowane jako wskaźnik
tak zwanej niepełnosprawności prawnej, jednak zmieniające się sposoby de-
niowania i społecznego konstruowania pojęcia niepełnosprawności skłaniają
nas do stosowania nie tylko denicji prawnej, ale również funkcjonalnej (por.
Brzezińska, Rycielski, Sijko, 2010). W naszych badaniach zastosowaliśmy
pytanie o odczuwanie ograniczeń i utrudnień w wykonywaniu codziennych
czynności. Gdy bierzemy pod uwagę moment pojawienia się punktu zwrotne-
go, różnice okazują się nieistotne (tab. 29). Kiedy jednak bierzemy pod uwagę
kategorie punktów oraz ich ocenę, dostrzegamy istotne różnice (tab. 29 i 30).
Osoby, które nie doświadczają na co dzień ograniczeń, deklarują większe
poczucie wpływu na opisywane przez siebie wydarzenia oraz dostrzegają wię-
cej pozytywnych konsekwencji tych zdarzeń dla swojego obecnego życia niż
osoby, które relacjonują poważne lub nawet całkowite ograniczenia w wykony-
waniu codziennych czynności. Kiedy bierzemy pod uwagę kategorie punktów
zwrotnych, osoby, które nie odczuwają ograniczeń, częściej relacjonują wyda-
rzenia z obszaru pracy, edukacji i rozwoju osobistego. Pozostałe dwie grupy
stosunkowo częściej przypisywały punkty zwrotne do kategorii „zdrowia”.

109
Tabela 29. Moment pojawienia się i kategoria punktu zwrotnego a odczuwanie
ograniczeń w codziennym funkcjonowaniu
Ograniczenia
w wykonywaniu
codziennych
czynności
Spostrze-
ganie
punktów
zwrotnych
„Nie odczuwam
takich ograni-
czeń”
„Odczuwam
poważne”
„Odczuwam
całkowite
ogranicze-
nia”
Wartość staty-
styki testującej
istotność róż-
nic pomiędzy
grupami χ2
Moment pojawienia
się punktu zwrot-
nego
różnice nieistotne χ2(10) = 13,305
p = 0,207
Kategorie punktów
zwrotnych
stosunkowo
więcej punktów
zwrotnych,
które należą do
kategorii
„rozwój osobi-
sty”, „edukacja
i wykształce-
nie”, „praca”
stosunko-
wo więcej
punktów
zwrotnych,
które należą
do kategorii
„standard
i komfort ży-
cia”, „zdrowie”
stosunko-
wo więcej
punktów
zwrotnych,
które należą
do kategorii
„zdrowie”
χ2(14) = 27,410
p < 0,017
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Tabela 30. Statystyki χ2 dla testu rang Kruskalla-Wallisa (ocena punktów zwrot-
nych a odczuwanie ograniczeń w codziennym funkcjonowaniu)
Możliwości
kontroli
Emocje
pozytywne
Emocje
negatywne
Konsekwencje
pozytywne
Konsekwencje
negatywne
χ212,379 3,724 1,219 10,419 1,483
Df 2 2 2 2 2
p
(poziom istotności)
0,002 0,155 0,544 0,005 0,476
Ograniczenia
w wykonywaniu
codziennych czyn-
ności
brak
ograniczeń
> poważne
i całkowite
n.i. n.i. brak ograniczeń
> poważne
i całkowite
n.i.
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Z przeprowadzonych w tej części rozdziału analiz wyłania się obraz związ-
ków pomiędzy percepcją punktów zwrotnych a zdrowiem i ograniczeniami
sprawności. Ci badani, którzy doświadczają poważnych ograniczeń, spostrze-
gają swój stan zdrowia jako gorszy od osoby w podobnym wieku i częściej po-
dają punkty zwrotne, które zaliczają do kategorii zdrowia. Natomiast badani,
którzy deklarują mniej ograniczeń i lepszy lub podobny do innych osób stan
zdrowia, częściej przypominali sobie zdarzenia z kategorii „rozwój osobisty
i duchowy” oraz „edukacja i wykształcenie”.

110
Zastanawiające jest, na ile obecna percepcja swojej sytuacji zdrowotnej
wpływa na proces konstruowania opowieści o ważnych wydarzeniach ży-
ciowych. Czy możemy postawić taką hipotezę: nasz aktualny stan sprawia,
że nakładamy swego rodzaju ltry związane z ograniczeniami sprawności
i zdrowiem na postrzeganie minionego życia? Czy to z kolei powoduje przy-
woływanie zdarzeń i momentów w życiu, które w umyśle badanego łączą się
z jego obecnym stanem jako coś, co, być może, do niego doprowadziło?
W kontekście postawionego przez nas problemu wagi przekonań na temat
ważnych wydarzeń życiowych najbardziej istotne wydaje się spostrzeżenie,
iż występują wzajemne zależności pomiędzy sprawnością, stanem zdrowia
a podawanymi punktami zwrotnymi. Prawdopodobnie przekonania kształtują-
ce się na podstawie doświadczeń życiowych, na przykład związanych z utratą
sprawności, zwrotnie mogą wpływać na sposoby spostrzegania i relacjonowa-
nia własnego życia w postaci przypominanych sobie punktów zwrotnych.
5.5.3. Percepcja punktów zwrotnych w życiu a zmienne socjodemograczne
Rozpatrywane do tej pory związki punktów zwrotnych z ograniczeniami
sprawności poszerzyliśmy o analizy uwzględniające charakterystyki socjo-
demograczne zbadanych przez nas osób. Istotne pytanie, jakie sobie posta-
wiliśmy, dotyczyło różnic w percepcji punktów zwrotnych między grupami
wiekowymi. Ponieważ chcemy porównać wiek wystąpienia punktu zwrotne-
go w trzech grupach osób dorosłych (młodych, średnich i starszych), musimy
ograniczyć brane pod uwagę okresy, z których mogą pochodzić punkty zwrot-
ne, do trzech: dzieciństwa, okresu szkolnego i dorastania. Zabieg ten pozwo-
li nam rzetelnie porównywać te grupy, ponieważ każda ze zbadanych osób ma
już za sobą te etapy życia. Różnice pomiędzy grupami okazały się nieistotne
[χ2(4) = 7,601; p = 0,107], zarysowała się jednak wyraźna tendencja, zaprezen-
towana na rycinie 33, na której największe różnice zaznaczono strzałkami.
8,7% 9,1% 12,1%
13,8% 10,7%
19,5%
77,5% 80,2%
68,5%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
młodzi dorośli śred ni dorośli starsi dorośli
dorastanie
okres szkolny
dzieciństwo
Rycina 33. Liczba punktów zwrotnych a wiek ich wystąpienia w podziale na trzy
grupy wiekowe
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.

111
Badani z grupy starszych dorosłych stosunkowo częściej podawali ważne
zdarzenia z okresu dzieciństwa i okresu szkolnego. Warto wspomnieć, iż okres
pomiędzy urodzeniem a 11. rokiem życia w najstarszej grupie badanych przy-
padał na lata 1932–1959, zatem na czas dwudziestolecia międzywojennego,
drugiej wojny światowej i gwałtownych przemian ustrojowych i społecznych
związanych z wprowadzaniem ustroju socjalistycznego i powstaniem PRL.
W wypowiedziach osób badanych wyraźne były odniesienia do tych zdarzeń,
szczególnie dotyczących drugiej wojny światowej i okresu zaraz po wojnie:
• powrót do Warszawy;
• przeżycia wojenne chłopca – spotkanie wojsk niemieckich;
• przeżywanie okupacji i zakończenie wojny;
• przyjazd do Polski z Francji;
• Szklarska Poręba, sanatorium – poniemieckie chemikalia – pogorszenie
wzroku;
• Szklarska Poręba, sanatorium – świadek rozstrzelania polskich partyzan-
tów;
• wojna – spalenie domu, przeprowadzka do Łodzi, zabranie ojca;
• wysiedlenie i szukanie miejsca swojego na Ziemiach Odzyskanych;
• wybuch drugiej wojny światowej;
• doświadczenie wojenne rodziny – przesiedlenie.
W kolejnym kroku sprawdziliśmy, czy badani w grupach wiekowych róż-
nią się liczbą punktów zwrotnych przypisanych do danej kategorii. Różnice
pomiędzy grupami okazały się istotne [χ2(14) = 74,235; p < 0,001] – por. ry-
cina 34:
• osoby najmłodsze (młodzi dorośli) stosunkowo częściej przypisywały swo-
je punkty zwrotne do kategorii: „rozwój osobisty i duchowy”, „edukacja
i wykształcenie” oraz „zdrowie”;
• osoby w środkowym okresie dorosłości stosunkowo częściej przypisywali
swoje punkty zwrotne do kategorii: „rodzina i bliskie związki” oraz „pra-
ca”;
• natomiast najstarsi (starsi dorośli) stosunkowo częściej wybierali kategorię:
„standard i komfort życia” oraz „czas wolny”.
Taką samą analizę wykonaliśmy ponownie, ale osobno, w grupie osób
z ograniczeniami sprawności i w grupie osób sprawnych. W obu grupach, ON
i OS, różnice pomiędzy grupami wiekowymi okazały się istotne, ale ich wzor-
ce wyglądały nieco inaczej:
• osoby najmłodsze (młodzi dorośli) w grupie ON stosunkowo częściej przy-
pisywały swoje punkty zwrotne do kategorii: „rozwój osobisty i duchowy”,
„edukacja i wykształcenie” oraz „zdrowie”, natomiast w grupie OS – do ka-
tegorii „edukacja i wykształcenie”;
• osoby w środkowym okresie dorosłości w grupie ON stosunkowo częściej
przypisywały swoje punkty zwrotne do kategorii: „rodzina i bliskie związ-
ki”, natomiast w grupie OS – do kategorii: „praca” oraz „zdrowie”;

112
• najstarsi (starsi dorośli) w grupie ON stosunkowo częściej wybierali ka-
tegorię: „standard i komfort życia”, „praca” oraz „czas wolny”, natomiast
w grupie OS – kategorię: „rodzina i bliskie związki”.
19,2% 14,2% 17,1%
9,9%
13,3%
14,2%
28,5%
39,6% 36,5%
19,2%
8,8% 8,6%
5,9% 8,8% 8 ,4%
2,4% 1,8% 3 ,0%
14,1% 10,8% 9,8%
,9% 2,6% 2,4%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
młodzi dorośli śred ni dorośli starsi dorośli
inne podane pr zez
osobę badaną
zdrowie
czas wolny
praca
edukacja
i wykształcenie
rodzina i bliskie związki
standard i komfort
życia
rozwój osobisty/
duchowy
Rycina 34. Liczba punktów zwrotnych w poszczególnych kategoriach w podziale
na trzy grupy wiekowe
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Osoby należące do różnych grup wiekowych w odmienny sposób spostrze-
gają ważne wydarzenia w swoim życiu zarówno pod względem ich treści, jak
i momentu pojawienia się. Przeprowadzone analizy uzupełnimy jeszcze o in-
formacje dotyczące oceny punktów zwrotnych i ewentualnych różnic pomię-
dzy osobami w grupach wiekowych – obliczenia wykonaliśmy oddzielnie dla
osób z ograniczeniami sprawności i dla osób sprawnych (tab. 31).

113
Tabela 31. Statystyki χ2 dla testu rang Kruskalla-Wallisa (ocena punktów zwrot-
nych w trzech grupach wiekowych)
Możliwości
kontroli
Emocje
pozytywne
Emocje
negatywne
Konsekwencje
pozytywne
Konsekwencje
negatywne
Osoby
z ograni-
czeniami
sprawności
χ216,907 ,244 5,047 1,329 4,105
Df 2 2 2 2 2
p
(poziom
istotności)
0,001 0,885 0,080 0,515 0,128
Grupy
wiekowe
młodzi
i starsi
dorośli >
średni
dorośli
n.i. młodzi
i starsi
dorośli >
średni
dorośli
n.i. młodzi dorośli <
starsi i średni
dorośli
Osoby
sprawne
χ22,315 ,312 4,500 3,147 1,812
Df 2 2 2 2 2
p
(poziom
istotności)
0,314 0,856 0,105 0,207 0,404
Grupy
wiekowe
różnice
nieistotne
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Ujawnione różnice pomiędzy grupami wiekowymi były istotne tylko w gru-
pie osób z ograniczeniami sprawności. Młodsi i starsi dorośli spostrzega-
li większe możliwości kontroli oraz więcej emocji negatywnych. Osoby ze
środkowego okresu dorosłości spostrzegały mniej możliwości kontroli i mniej
emocji negatywnych, wiążących się z opisywanymi zdarzeniami. Wydaje się,
że istotniejsze związki zachodzą pomiędzy wiekiem badanych (przynależno-
ścią do grupy wiekowej) a treścią punktów zwrotnych (kategoria) niż ich oce-
ną. Osoby w różnym wieku podają zatem inne zdarzenia jako punkty zwrotne,
natomiast mniej różnią się od siebie pod względem oceny tych zdarzeń.
Sprawdziliśmy również, czy kobiety różnią się od mężczyzn pod wzglę-
dem spostrzegania punktów zwrotnych. Zaobserwowaliśmy istotne różnice
pod względem liczby wskazywanych punktów zwrotnych w poszczególnych
kategoriach [χ2(7) = 32,993; p < 0,001]. W kolejnym kroku przeprowadziliśmy
taką analizę w podziale na osoby z ograniczeniami sprawności i osoby spraw-
ne. Wyniki przedstawia rycina 35.

114
13,0%
17,0%
16,1%
26,3%
39,8%
28,9%
42,9%
35,0%
11,8%
12,8%
13,4%
6,3%
6,5%
9,7%
6,5%
8,3%
0% 20% 40% 60% 80% 100%
Kobieta
Mężczyzna
Kobieta
Mężczyzna
ON OS
rozwój osobisty/
duchowy
standard i komfort
życia
rodzina i bliskie
związki
edukacja
i wykształcenie
praca
czas wolny
zdrowie
inne podane pr zez
osobę badaną
Rycina 35. Liczba punktów zwrotnych w poszczególnych kategoriach w podziale
ze względu na płeć (w grupach ON i OS)
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
W grupie osób z ograniczeniami sprawności różnice pomiędzy kobietami
i mężczyznami układały się w sposób następujący:
• kobiety stosunkowo częściej zaliczały swoje punkty zwrotne do kategorii
„rodzina i bliskie związki”;
• mężczyźni stosunkowo częściej zaliczali swoje punkty zwrotne do katego-
rii „rozwój osobisty”, „praca” oraz „czas wolny”.
W grupie osób sprawnych różnice przedstawiają się następująco:
• kobiety stosunkowo częściej zaliczały swoje punkty zwrotne do kategorii
„rodzina i bliskie związki” oraz kategorii „edukacja”;
• mężczyźni stosunkowo częściej zaliczali swoje punkty zwrotne do katego-
rii „rozwój osobisty” i kategorii „czas wolny”.
Poza różnicami, które dotyczyły treści punktów zwrotnych, sprawdziliśmy
też, czy płeć jest istotnym czynnikiem różnicującym ocenę punktów zwrot-
nych. Okazało się, że wzorce różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami są
nieco inne w grupach osób sprawnych i osób z ograniczeniami sprawności
(tab. 32). Kobiety z ograniczeniami sprawności przeżywały więcej negatyw-
nych emocji w związku z opisywanymi przez siebie wydarzeniami, natomiast
mężczyźni z tej grupy relacjonowali większe możliwości kontroli nad zdarze-
niami, które określili jako punkty zwrotne. W grupie osób sprawnych kobiety,
podobnie jak w grupie z ograniczeniami sprawności, przeżywały więcej emo-
cji negatywnych, natomiast mężczyźni wiązali wymieniane przez siebie zda-
rzenia z bardziej pozytywnymi konsekwencjami.

115
Tabela 32. Statystyki testu U Manna-Whitneya (ocena punktów zwrotnych a płeć
w podziale na ON i OS)
Możliwości
kontroli
Emocje
pozytywne
Emocje
negatywne
Konsekwencje
pozytywne
Konsekwencje
negatywne
Osoby z ogra-
niczeniami
sprawności
U Manna-
Whitneya
147 245,000 165 608,000 149 552,500 158 912,000 163 124,500
Z–3,377 –,177 –2,950 –1,313 –,347
p0,001 0,859 0,003 0,189 0,729
Płeć M > K n.i. K > M n.i. n.i.
Osoby spraw-
ne
U Manna-
Whitneya
17 409,500 16 927,500 15 545,000 15 887,000 16 109,500
Z–,328 –,785 –2,094 –1,771 –1,561
p0,743 0,433 0,036 0,077 0,119
Płeć n.i. n.i. K > M M >K n.i.
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Opisywane przez nas związki płci z percepcją punktów zwrotnych wno-
szą ważną informację o możliwych powiązaniach między społecznymi regu-
łami przypisanymi do roli związanej z płcią a tym, w jaki sposób spostrzega-
my swoje życie. W tym miejscu można postawić pytanie o to, na ile różnice
w spostrzeganiu punktów zwrotnych wynikają z różnic w biograach kobiet
i mężczyzn, a na ile z odmiennie ukształtowanych przekonań na temat wła-
snego życia – przekonania te, ukierunkowując uwagę, przyczyniają się do wy-
dobywania z pamięci autobiogracznej takich, a nie innych zdarzeń. Nie mo-
żemy rozstrzygnąć tego problemu w tym miejscu również dlatego, że wzorce
obserwowanych przez nas różnic są nieco inne w przypadku osób sprawnych
i osób z ograniczeniami sprawności.
Ostatnią z analizowanych przez nas w tej części rozdziału zmiennych jest
wykształcenie. Ujmujemy je na trzech poziomach: podstawowe lub zawo-
dowe, średnie i wykształcenie, do którego zdobycia niezbędna jest matura,
czyli pomaturalne i wyższe. Wykształcenie jest istotnie powiązane z liczbą
punktów zwrotnych w danych kategoriach zarówno w grupie osób z ograni-
czeniami sprawności [χ2(14) = 54,322; p < 0,001], jak i w grupie osób spraw-
nych [χ2(14) = 37,625 p < 0,001]. Dla osób z ograniczeniami sprawności róż-
nice przedstawiają się w sposób następujący:
• osoby z wykształceniem podstawowym lub zawodowym przypisywały sto-
sunkowo więcej punktów zwrotnych do kategorii „rodzina i bliskie związ-
ki”,

116
• osoby z wykształceniem średnim przypisywały stosunkowo więcej punk-
tów zwrotnych do kategorii „zdrowie”,
• osoby z wykształceniem pomaturalnym lub wyższym przypisywały stosun-
kowo więcej punktów zwrotnych do kategorii „rozwój osobisty”, „edukacja
i wykształcenie”, „praca” oraz „czas wolny”.
Dla osób sprawnych różnice przedstawiają się następująco:
• osoby z wykształceniem średnim przypisywały stosunkowo więcej punk-
tów zwrotnych do kategorii „rodzina i bliskie związki”,
• osoby z wykształceniem pomaturalnym lub wyższym przypisywały stosun-
kowo więcej punktów zwrotnych do kategorii „edukacja i wykształcenie”
oraz „praca”.
Wnioski z analiz dotyczących wykształcenia wydają się zgodne z intuicją
i wskazują na fakt, iż dłuższy czas nauki i wyższe zdobyte wykształcenie wią-
żą się ze spostrzeganiem swojego życia poprzez pryzmat wydarzeń zachodzą-
cych w takich obszarach aktywności, jak nauka, praca i czas dla siebie (w tym
czas wolny i rozwój osobisty). Sądzimy, że szczególnie w przypadku osób
z ograniczeniami sprawności wyższe wykształcenie daje szersze możliwości
uczestniczenia w różnych sytuacjach z wieloma, często bardzo odmiennymi,
osobami, co znacznie wzbogaca doświadczenia i przyczynia się do większej
różnorodności zdarzeń, opisywanych jako punkty zwrotne.
Tabela 33. Statystyki χ2 dla testu rang Kruskalla-Wallisa (ocena punktów zwrot-
nych a wykształcenie w grupach ON i OS)
Możliwości
kontroli
Emocje
pozytywne
Emocje
negatywne
Konsekwencje
pozytywne
Konsekwencje
negatywne
Osoby
z ograniczeniami
sprawności
χ212,416 0,661 4,103 11,750 4,419
Df 2222 2
p
(poziom
istotności)
0,002 0,719 0,129 0,003 0,110
Wykształcenie 3 > 2 > 1 n.i. n.i. 3 > 2 > 1 n.i.
Osoby sprawne
χ218,689 8,410 2,612 3,975 5,899
Df 2222 2
p
(poziom
istotności)
0,001 0,015 0,271 0,137 0,052
Wykształcenie 3 > 1 i 2 3 > 1 i 2 n.i. n.i. 2 > 1 i 3
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.

117
Poziom wykształcenia wiązał się istotnie z oceną punktów zwrotnych za-
równo w grupie osób z ograniczeniami sprawności, jak i osób sprawnych
(tab. 33). Dla obu grup wyższe wykształcenie wiązało się z większymi możli-
wościami sprawowania kontroli nad zdarzeniami, a dodatkowo w grupie osób
z ograniczeniami sprawności – również ze spostrzeganiem bardziej pozytyw-
nych konsekwencji punktów zwrotnych.
5.5.4. Percepcja punktów zwrotnych w życiu a aktywność zawodowa
i społeczna oraz jakość życia
W naszych dotychczasowych poszukiwaniach koncentrowaliśmy się na
szukaniu korelacji pomiędzy percepcją punktów zwrotnych a takimi właści-
wościami osoby, które mogą wiązać się z odmiennymi doświadczeniami ży-
ciowymi – stanem zdrowia i ograniczeniami w wykonywaniu codziennych
czynności. Zakładaliśmy również, że pewne charakterystyki osób biorących
udział w badaniu mogą przyczyniać się do ukształtowania określonych prze-
konań nie tylko poprzez generowanie specycznych doświadczeń, lecz także
poprzez wywoływanie zmian w sposobach myślenia i przeżywania – dotyczy
to wieku i wykształcenia.
Analizowane zależności chcielibyśmy poszerzyć o informacje dotyczą-
ce aktywności zarówno zawodowej, jak i społecznej osób badanych. Te cha-
rakterystyki stanowią dla nas szczególnie ważne źródło informacji, ponieważ
mogą wiązać się z możliwościami przeżycia nowych doświadczeń, które po-
tencjalnie mogą stać się punktami zwrotnymi, na przykład ze znalezieniem
pracy, uzyskaniem nowych kwalikacji, z awansem na stanowisko kierowni-
cze, utratą pracy, przejściem na emeryturę.
Aktywność ludzi, w tym aktywność społeczną i zawodową, możemy jed-
nak rozumieć też jako pochodną posiadanych przez nich przekonań. W takim
ujęciu wewnętrzne struktury poznawcze – przekonania i ich systemy – dzia-
łają jak swego rodzaju „okulary” czy „ltr” i powodują specyczne spostrze-
ganie własnego życia. Przyczyniają się nawet być może do podejmowania lub
porzucania pewnych aktywności, do przyjmowania postawy aktywnej i po-
szukującej lub biernej i wyczekującej. Aktywność zawodową ujmowaliśmy
w następujących kategoriach: badany nie pracował, nie pracuje obecnie i nie
poszukuje pracy (‘np/np/np’) (kategoria 1); badany kiedyś pracował, nie pra-
cuje obecnie i nie poszukuje pracy (‘p/np/np’) (kategoria 2); badany nigdy nie
pracował i obecnie nie pracuje, ale poszukuje pracy (‘np/np/p’) (kategoria 3);
badany kiedyś pracował, obecnie nie pracuje, ale poszukuje pracy (‘p/np/p’)
(kategoria 4); badany pracuje (‘-/p/-’) (kategoria 5).
Jako pierwsze sprawdziliśmy liczby punktów zwrotnych w poszczególnych
kategoriach – różnice okazały się istotne tylko w grupie osób z ograniczeniami
sprawności [χ2(28) = 89,739; p < 0,001]. Przedstawiają się one następująco:

118
• osoby, które nie pracują i nie poszukują pracy oraz nigdy wcześniej nie
pracowały, stosunkowo częściej przypisywały punkty zwrotne do kategorii
„edukacja i wykształcenie” oraz „zdrowie” – są to tylko osoby z ogranicze-
niami sprawności należące do grupy młodych dorosłych; w całej zbadanej
grupie było takich osób 21;
• osoby, które kiedyś pracowały, ale obecnie już nie są aktywne zawodowo,
częściej przypisywały punkty zwrotne do kategorii „praca” i „czas wolny”
– były to w większości osoby z trzeciej grupy wiekowej, czyli starsi doro-
śli (w całej grupie ON były 102 takie osoby, w tym z grupy starszych doro-
słych 70 osób);
• wśród tych, którzy obecnie szukają swojej pierwszej pracy, najczęstszymi
kategoriami punktów zwrotnych były „edukacja i wykształcenie”, „zdro-
wie” oraz „czas wolny” – w tej grupie znalazły się jedynie osoby z ograni-
czeniami sprawności: na 13 takich osób aż 12 to byli młodzi dorośli;
• w grupie osób, które kiedyś pracowały, a obecnie poszukują swojej kolej-
nej pracy, dominowała kategoria „standard i komfort życia”; w grupie ON
było takich osób 48, w tym 24 osoby ze środkowego okresu dorosłości;
• wreszcie w grupie osób obecnie pracujących (najliczniejsza grupa – 131
osób) dominowała kategoria „rodzina i bliskie związki” – byli to głównie
młodzi (55 osób) i dorośli w środkowym okresie życia (60 osób).
Obecna lub przeszła aktywność zawodowa były powiązane z treścią punk-
tów zwrotnych, choć wykryte przez nas związki nie zawsze układały się w taki
wzorzec, który podpowiadałaby nam intuicja. Można zauważyć, że zarówno
aktywność zawodowa, jak i treść punktów zwrotnych są powiązane z wiekiem
i poziomem sprawności.
Okazało się, że najstarsi badani, którzy już nie są aktywni zawodowo, jako
jedyni częściej przypisywali ważne zdarzenia do kategorii „praca”, natomiast
osoby obecnie pracujące, a byli to w większości dorośli młodzi i w średnim
wieku, lokowali istotne dla siebie, przełomowe zdarzenia, w kategorii „rodzi-
na i bliskie związki”. Nie możemy jednak zapominać, że istotne różnice zaob-
serwowaliśmy jedynie w grupie osób z ograniczeniami sprawności, co każe
nam zadać pytanie o to, czy aktywność zawodowa jest szczególnie istotna dla
sposobu spostrzegania przez nie swojego życia. Otwarte pozostaje pytanie,
dlaczego związki te nie były istotne dla osób sprawnych.
Aktywność zawodowa była również powiązana z oceną punktów zwrotnych.
Zaobserwowaliśmy różnice zarówno w grupie osób sprawnych, jak i z ogra-
niczeniami sprawności (tab. 34). W grupie osób z ograniczeniami sprawności
pracujący dostrzegali najwięcej konsekwencji pozytywnych oraz mniej nega-
tywnych niż osoby, które kiedyś pracowały, ale obecnie pozostają bez pracy.
To właśnie ci badani (kiedyś pracujący, a obecnie niepracujący, poszukujący
pracy lub bierni) wiązali z przytaczanymi zdarzeniami najwięcej negatywnych
emocji. W grupie sprawnych osoby pracujące i poszukujące kolejnej pracy
spostrzegały więcej możliwości kontroli oraz wiązały z przytaczanymi przez

119
siebie punktami zwrotnymi więcej emocji pozytywnych oraz mniej negatyw-
nych konsekwencji. Natomiast ci badani, którzy nie są już aktywni zawodowo,
dostrzegali więcej emocji negatywnych i najmniej pozytywnych konsekwen-
cji. Możemy przypuszczać, iż w przypadku osób sprawnych w opisywanych
grupach mamy do czynienia z odmiennym spostrzeganiem ważnych wydarzeń
życiowych – osoby aktywne zawodowo (głównie młodzi i w średnim wieku)
odbierają je bardziej pozytywnie niż osoby bierne zawodowo (głównie starsi
dorośli). Przypuszczamy, że mamy tu do czynienia głównie z efektem wieku
i odmienności doświadczeń osób przynależących do tych grup.
Tabela 34. Statystyki χ2 dla testu rang Kruskalla-Wallisa (ocena punktów zwrot-
nych a aktywność zawodowa w grupach ON i OS)
Możliwości
kontroli
Emocje
pozytywne
Emocje
negatywne
Konsekwencje
pozytywne
Konsekwencje
negatywne
Osoby z ograni-
czeniami spraw-
ności
χ26,236 5,342 8,022 23,716 21,725
Df 4 4 4 4 4
p0,182 0,254 0,091 0,000 0,000
Aktywność zawo-
dowa*
n.i n.i. 2 i 4 > 1 i 3
i 5
5 > 2 i 3 > 1 i 4 2 i 4 > 5 i 1 > 3
Osoby sprawne
χ26,269 6,092 4,725 14,684 5,377
Df 2 2 2 2 2
p0,044 0,048 0,094 0,001 0,068
Aktywność zawo-
dowa
5 i 4 > 2 5 i 4 > 2 2 > 5 i 4 5 > 4 > 2 2 > 5 i 4
* kategoria 1 – badany nie pracował, nie pracuje obecnie i nie poszukuje pracy (‘np/np/np’);
kategoria 2 – badany kiedyś pracował, nie pracuje obecnie i nie poszukuje pracy (‘p/np/np’);
kategoria 3 – badany nigdy nie pracował i obecnie nie pracuje ale poszukuje pracy (‘np/np/p’);
kategoria 4 – badany kiedyś pracował, obecnie nie pracuje ale poszukuje pracy (‘p/np/p’);
kategoria 5 – badany pracuje (‘-/p/-’).
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Poza aktywnością zawodową interesowała nas również aktywność spo-
łeczna, będąca częścią składową kapitału społecznego osób z ograniczeniami
sprawności. Ujmowaliśmy ją w postaci pytania: „czy wśród Pani/Pana zna-
jomych są: (1) tylko osoby z ograniczeniami sprawności; (2) głównie oso-
by z ograniczeniami sprawności i nieliczne sprawne; (3) podobna liczba osób
z ograniczeniami sprawności i osób sprawnych; (4) głównie osoby sprawne
i nieliczne osoby z ograniczeniami sprawności; (5) tylko osoby sprawne?”.

120
Różnice pomiędzy osobami odmiennie odpowiadającymi na to pytanie były
obecne tylko w grupie osób z ograniczeniami sprawności [χ2(28) = 58,846;
p < 0,001] i przedstawiają się w sposób następujący:
• tylko osoby z ograniczeniami sprawności: osoby z tej grupy stosunkowo
częściej wskazywały na kategorie „edukacja i wykształcenie” – takich osób
było 9, w tym z grupy ON 8, byli to głównie dorośli w średnim wieku;
• głównie osoby z ograniczeniami sprawności i nieliczne sprawne: osoby
z tej grupy stosunkowo częściej wskazywały na kategorie „standard i kom-
fort życia” oraz „praca” – 33 osoby tylko w grupie ON, głównie dorośli
w średnim wieku i starsi;
• podobna liczba osób z ograniczeniami sprawności i osób sprawnych: osoby
z tej grupy stosunkowo częściej wskazywały na kategorię „rozwój osobi-
sty” – takich osób było 139, w tym 126 z grupy ON; proporcjonalnie rów-
ne liczności w grupach wiekowych;
• głównie osoby sprawne i nieliczne osoby z ograniczeniami sprawności:
osoby z tej grupy stosunkowo częściej wskazywały na kategorie „rodzina
i bliskie związki” – takich osób było 186, proporcjonalnie więcej w grupie
OS; niewielka przewaga osób z grupy młodych dorosłych;
• tylko osoby sprawne: osoby z tej grupy stosunkowo częściej wskazywały
na kategorie „praca i zdrowie” – było takich osób 62, proporcjonalnie wię-
cej z grupy OS; byli to głównie dorośli młodzi i w średnim wieku.
W kolejnym kroku sprawdziliśmy, na ile sposób odpowiadania na pytanie
dotyczące przyjaciół wiązał się z oceną punktów zwrotnych. Różnice okaza-
ły się istotne tylko w grupie ON i tylko w przypadku oceny konsekwencji po-
zytywnych i negatywnych (tab. 35). Osoby, które mają bardziej zróżnicowa-
ną grupę przyjaciół (odpowiedzi nr 3 i 4), relacjonowały bardziej pozytywne
konsekwencje wydarzeń. Ciekawa zależność dotyczy konsekwencji negatyw-
nych. Osoby, które zadeklarowały, że mają jedynie przyjaciół sprawnych, oraz
osoby, które mówiły, że mają głównie przyjaciół z ograniczeniami sprawno-
ści, doświadczały więcej negatywnych konsekwencji wydarzeń uznanych za
punkty zwrotne.
Przypuszczaliśmy, że w grupie osób z ograniczeniami sprawności, które
mają przyjaciół jedynie wśród osób sprawnych, znaleźli się ci badani, którzy
utracili sprawność w okresie dorosłości. Sprawdziliśmy to – dla tej grupy śred-
ni wiek utraty sprawności wynosił 32 lata, a średni wiek w momencie bada-
nia – 48 lat, należy też pamiętać, że jedną z dominujących kategorii punktów
zwrotnych było w ich przypadku „zdrowie”. W takiej sytuacji można przy-
puszczać, że konsekwencje wydarzeń związanych z utratą sprawności ocenia-
ne są negatywnie, a w procesie porównań społecznych grupą odniesienia dla
tych badanych są ich w pełni sprawni znajomi.

121
Tabela 35. Statystyki χ2 dla testu rang Kruskalla-Wallisa (ocena punktów zwrot-
nych a aktywność zawodowa w grupach ON i OS)
Możliwości
kontroli
Emocje
pozytywne
Emocje
negatywne
Konsekwencje
pozytywne
Konsekwencje
negatywne
Osoby z ograniczeniami sprawności
χ28,090 8,325 4,597 13,053 10,650
Df 4444 4
p
(poziom
istotności)
0,088 0,080 0,331 0,011 0,031
Przyjaciele n.i n.i. n.i 3 i 4 > 1, 2 i 5 5 i 2 > 1, 3 i 4
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
5.6. Wnioski
Przeanalizowaliśmy związki łączące percepcję punktów zwrotnych z cha-
rakterystykami zbadanych osób. Na tej podstawie chcielibyśmy zapropono-
wać ujęcie odkrytych zależności w postaci następujących stwierdzeń:
1) najbardziej istotnym wskaźnikiem na tym etapie poszukiwań okazała się
kategoria (np. „zdrowie”, „praca”, „rodzina…”) punktu zwrotnego, do któ-
rego badany przypisał wymieniane przez siebie zdarzenia życiowe;
2) kategoria była powiązana zarówno z momentem wystąpienia, jak i sposo-
bem oceny punktów zwrotnych;
3) treść punktu zwrotnego ujęta w postaci kategorii była istotnie powiązana
z formalnymi charakterystykami punktów zwrotnych (skale oceny);
4) liczba punktów zwrotnych w danej kategorii (jej wysycenie) istotnie wią-
zała się z charakterystykami osoby, takimi jak: poziom sprawności, wiek,
płeć, wykształcenie i aktywność zawodowa – rycina 36.
Punkty zwrotne, jako ważne wydarzenia o charakterze przełomowym, od-
grywają niewątpliwie istotną rolę w naszych analizach dotyczących dróg
kształtowania się przekonań na temat własnego życia, przebiegu rozwoju
i jego jakości. Otwartym pozostaje pytanie, czy analizowane przez nas zda-
rzenia mówią nam o faktycznym przebiegu życia osób badanych i ich histo-
rii, czy są może bardziej są wynikiem ukształtowanych przekonań i jako takie
możemy traktować je jako wskaźniki tych przekonań.

122
KATEGORIA
PUNKTU
ZWROTNEGO
Ocena punktu
zwrotnego
Poziom sprawności
Niepełnosprawność
prawna
Ograniczenie
w wykonywaniu
codziennych
czynności
Płeć
+
Sprawność
Wykształcenie
+
Sprawność
Praca
+
Sprawność
Wiek
+
Sprawność
Ocena punktu
zwrotnego
Rycina 36. Związki pomiędzy doświadczeniami, przekonaniami i zachowaniami
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Właściwości
osoby
np. wiek, płeć,
poziom
sprawności
Doświadczenia
związane
z właściwościami
osoby i jej
historią życia
PRZEKONANIA
Procesy
poznawczego
opracowania
doświadczeń
Myśli i uczucia
Zachowania
np. aktywność
zawodowa lub
jaj brak
Rycina 37. Powstawanie i konsekwencje przekonań osób z ograniczeniami
sprawności
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Proces powstawania przekonań oparty jest na doświadczeniach i ich poznaw-
czym opracowywaniu (por. Bandura, 2009; Skarżyńska, 2009). Ukształtowane
przekonanie ma moc ukierunkowywania uwagi w procesie spostrzegania no-
wych doświadczeń oraz wydobywania tych przeszłych z pamięci autobio-
gracznej. Badani, którzy różnią się pod względem spostrzegania punktów
zwrotnych, różnią się również charakterystykami związanymi na przykład

z poziomem sprawności, wiekiem czy wykształceniem. Te różnice niewąt-
pliwie przyczyniają się do różnic w doświadczeniach: młode osoby nie mają
przeżyć wojennych, sprawni nie odczuwają ograniczeń w codziennym funk-
cjonowaniu itd. Jednocześnie te doświadczenia ukształtowały w ich umysłach
odmienne przekonania na temat ich życia, co z kolei może wpływać na spo-
sób bieżącego funkcjonowania, wyrażający się w aktywności społecznej i za-
wodowej. Procesy te przedstawia rycina 37.

124
Zakończenie
Na początku tego opracowania zaproponowaliśmy schemat (por. ryc. 1
w rozdz. 1) wskazujący związki pomiędzy, z jednej strony, doświadczenia-
mi a przekonaniami, a z drugiej – doświadczeniami a ich efektami w postaci
myśli i zachowań. W całej książce, prezentując wyniki badań, staraliśmy się
rekonstruować systemy przekonań, jakimi posługiwali się nasi badani, po to,
aby odpowiedzieć na trzy pytania:
• jak owe przekonania powstały, na bazie jakich doświadczeń?
• jakie są związki tych przekonań, które zidentykowaliśmy, z aktualnym
funkcjonowaniem badanych osób w różnych obszarach?
• czy, w jakim zakresie i jak można modykować systemy nieadaptacyjnych
przekonań?
Analizowaliśmy wczesne doświadczenia i ich związki ze stylami przywią-
zania oraz ze sposobem spostrzegania innych ludzi, jak również spostrzeganie
siebie i przekonania o punktualności swojego rozwoju w odniesieniu do tego,
jak rozwijają się inni ludzie, przede wszystkim rówieśnicy. Przypatrywaliśmy
się także historiom życia, jakie opowiadali badani, przez pryzmat ważnych
wydarzeń w ich życiu. Zebrany przez nas materiał stanowi przyczynek do wy-
ciągnięcia wniosków i wskazania ważnych obszarów interwencji i dalszych
badań.
1. Podsumowanie: od doświadczeń do przekonań i zachowań
Punkt wyjścia w naszych rozważaniach stanowią różnorodne doświadcze-
nia życiowe, które – potencjalnie – we wczesnych etapach życia, okresie do-
rastania i w dorosłości mogą przyczyniać się do powstania i podtrzymywania
systemu przekonań. Przypuszczamy, choć aspekt ten nie był badany, że pewne
rodzaje doświadczeń są bardziej znaczące niż inne. Mamy tu na myśli przede
wszystkim (por. Logan, 1986):
• wczesne emocjonalnie nacechowane relacje z innymi ważnymi osobami
(wątek bazowego poczucia bezpieczeństwa i przywiązania);
• różne przejawy własnej, autonomicznej, wewnętrznie motywowanej ak-
tywności, przeżywanie sukcesów i porażek, okazje do nieskrępowanej za-
bawy i twórczości (wątek instrumentalny).
W przypadku zbadanej przez nas grupy osób z ograniczeniami sprawności
niezwykle ważne są również doświadczenia związane ze zdrowiem, samo-
poczuciem zycznym i konsekwencjami pojawiających się ograniczeń, które

125
w znacznym stopniu mogą modykować zakres i rodzaj gromadzonych w róż-
nych sytuacjach doświadczeń, a co za tym idzie – kształtować odpowiednie
przekonania (ryc. 38).
GENEZA
1 3
2
Otoczenie zewnętrzne:
wielkość pomocy stosowna
do potrzeb osoby
Doświadczenia:
• emocjonalne w kontakcie
z osobami znaczącymi
• dotyczące utraty sprawności
• jako efekt własnej aktywności
Struktury poznawcze
• schematy poznawcze
nadające sens
zdarzeniom, czyli FILTR
• treść/obszary
przekonań
1) relacje z innymi
2) punktualność
realizacji zadań
rozwojowych
3) historia/bieg
własnego życia
KONSEKWENCJE
Aktywność
zawodowa
Aktywność
społeczna
Zadowolenie
z życia
Rycina 38. Powstawanie i konsekwencje przekonań osób z ograniczeniami
sprawności
Źródło: opracowanie Radosław Kaczan.
Wzajemne relacje pomiędzy doświadczeniami a przekonaniami i aktywno-
ścią wymagają niewątpliwie dalszych badań, ale już teraz na podstawie prze-
prowadzonych analiz można wskazać na ich kierunki. Naszym zdaniem związ-
ki przekonań z aktywnością na różnych polach w życiu dorosłym oraz z oceną
jakości życia otwierają przed nami ważne obszary poszukiwań najskuteczniej-
szych metod modykacji przekonań, tak aby sprzyjały one zachowaniom pro-
aktywnym i przyczyniały się do większego zadowolenia z życia.
Ciągle otwarty pozostaje wątek związków pomiędzy doświadczeniami
a przekonaniami nieadaptacyjnymi. W tym obszarze, naszym zdaniem, po-
trzeba najwięcej badań, i to o charakterze podłużnym (Brzezińska, Appelt,
Ziółkowska, 2010) albo według modelu ex post facto (rekonstrukcja histo-
rii życia), czy też badań towarzyszących osobie niepełnosprawnej, monito-
rujących proces jej rozwoju. Monitorowanie procesu kształtowania się prze-
konań i poszukiwanie momentów krytycznych dla pojawienia się przekonań
nieadaptacyjnych z punktu widzenia tak potrzeb jednostki, jak i oczekiwań
jej otoczenia pozwoli w sposób rzetelny projektować i wprowadzać działania
prolaktyczne oraz edukacyjne, w tym aktywizacyjne, mające na celu zwięk-
szenie szans na to, że w najważniejszych (krytycznych) momentach rozwoju
takie „dobre” doświadczenia będą miały okazję się pojawić.

126
2. Kierunki dalszych badań
Dalsze kierunki badań nad przekonaniami powinny mieć na celu udzielenie
odpowiedzi na następujące pytania:
• jaki rodzaj doświadczeń: (a) związanych z kontaktami z osobami znaczą-
cymi, (b) związanych z doświadczaniem objawów i konsekwencji własnej
niepełnosprawności, (c) związanych z doświadczaniem efektów własnej
aktywności, przyczynia się do ukształtowania przekonań adaptacyjnych?
• jaki rodzaj przekonań przyczynia się do aktywności życiowej optymalnie
zaspokajającej potrzeby indywidualne i społeczne osoby niepełnosprawnej
oraz, w rezultacie, do wysokiego poczucia jakości życia?
• jakie są okresy krytyczne dla powstania przekonań adaptacyjnych i jaki ro-
dzaj doświadczeń jest wtedy najbardziej właściwy?
• czy doświadczenie utraty sprawności w znaczący sposób modykuje prze-
konania na temat własnej osoby w każdym okresie życia, czy też mody-
kacja ta jest znacząca, gdy niepełnosprawność ujawnia się bądź pojawia
w okresach krytycznych w procesie rozwoju?
Tak postawione pytania wymagają werykacji w dobrze zaplanowanych
badaniach podłużnych. Na ich podstawie będzie można opisywać takie do-
świadczenia, które istotnie modykują przekonania. Śledzenie procesu kształ-
towania się i modykacji przekonań w czasie da możliwość wiązania ich nie
tylko z doświadczeniami (tzw. poprzedniki), ale również z efektami (następ-
niki), co z kolei otwiera drogę do odpowiedzi na pytanie o to, jakie rodzaje in-
terwencji są najbardziej skuteczne w przypadku osób z ograniczeniami spraw-
ności, gdy podstawą ich zachowania są przekonania nieadaptacyjne.
Pytamy przede wszystkim o to, czy powinniśmy się skupić na:
• dostarczeniu nowych doświadczeń i kształtowaniu na ich podstawie no-
wych przekonań?
• dostarczaniu takich doświadczeń, które miałyby „siłę” zmiany znaczenia
starych doświadczeń i modykowania przekonań ukształtowanych na ich
podstawie?
• czy może raczej na działaniach prolaktycznych, mających zapobiegać po-
wstawaniu tych przekonań, które uznamy za nieadaptacyjne z zarówno oso-
bistego, jak i społecznego punktu widzenia?
Osobnym wątkiem badań nad przekonaniami jest problem nieadaptacyj-
nych przekonań jako swego rodzaju mechanizmów obronnych osobowości,
którymi w sposób nieuświadomiony posługują się, podobnie zresztą jak inni
ludzie, osoby z ograniczeniami sprawności. Kiedy tak spojrzymy na część
przekonań, na przykład na te dotyczące poczucia punktualności wydarzeń we
własnym życiu, możemy postawić hipotezę, iż są one w pewien sposób ada-
ptacyjne dla tych osób. Powstały jako wynik ich doświadczeń i odpowiedź na
warunki, w których żyją. Z zewnątrz możemy oceniać je jako nieadaptacyjne,
ponieważ hamują aktywność i nie przyczyniają się do rozwoju, ale dla danej

127
osoby stanowią mechanizm chroniący ją przed konfrontacją z ograniczeniami
i zabezpieczający przed kolejnymi porażkami.
W takim ujęciu nasze poszukiwania powinny koncentrować się na odkry-
waniu czynników tkwiących w jednostce i jej środowisku, które przyczyniają
się do tego, że powstanie „adaptacyjnych” przekonań nieadaptacyjnych było
jedynym dostępnym sposobem poradzenia sobie z trudną sytuacją, na przy-
kład z własnymi ograniczeniami sprawności i reakcjami otoczenia na nie. Idąc
krok dalej, musimy zatem poszukiwać również takich czynników, które poten-
cjalnie mogłyby przyczyniać się do takiego wspierania osoby z ograniczenia-
mi sprawności, aby nie musiała korzystać z tego typu mechanizmów obrony
dobrego mniemania o sobie.
Pojawia się tu istotne pytanie o najbardziej właściwe metody wspierania
nie tylko osób z ograniczeniami sprawności, ale także osób z ich najbliższego
otoczenia – członków rodziny, dalszych krewnych, sąsiadów. Osobną kwestią
jest wspieranie i edukacja rodzin dzieci i nastolatków z ograniczeniami spraw-
ności, tak aby oddziaływania wychowawcze rodziców i nauczycieli sprzyjały
jak największej samodzielności dziecka oraz ukształtowaniu się u niego prze-
konania o własnej skuteczności i osobistej sprawczości. Podstawą takich ba-
dań mogłaby być koncepcja „wychowania do samodzielności” Brzezińskiej
i Kaczana (2008), w której wskazuje się na znaczenie rodzaju i zakresu wcze-
snych doświadczeń przyczyniających się do ukształtowania u dziecka postawy
proaktywnej. Postawa ta u dorosłej osoby owocuje przekonaniami na temat
możliwości skutecznego działania i wiary w realizację podjętych zamierzeń.
3. Cele i formy interwencji
Dokonane analizy skłaniają nas do wyłonienia dwóch typów interwencji,
które mogą zostać podjęte w celu modykacji starych i kształtowania nowych
przekonań:
1) pierwszy typ to interwencje o różnej perspektywie czasowej, adresowane
do poszczególnych osób, nastawione na łagodzenie skutków już ukształ-
towanych przekonań, przede wszystkim tych, które w sposób najbardziej
znaczący blokują lub zakłócają jej aktywność;
2) drugi typ to działania długofalowe, oparte na założeniach tak zwanej wcze-
snej interwencji, skoncentrowane na kształtowaniu środowiska, w którym
rozwija się osoba niepełnosprawna, czyli na tworzeniu warunków nabywa-
nia przez nią odpowiednich kompetencji. Środowisko to ma funkcjonować
w taki sposób, aby możliwe było kształtowanie się i wzmacnianie osobi-
stych kompetencji bazowych. Kompetencje te stanowią kapitał psycholo-
giczny jednostki, jej swoiste wyposażenie, pozwalające na samodzielne
podejmowanie zadań i zmaganie się z przeszkodami w toku ich realiza-
cji. W skład tego osobistego kapitału wchodzą m.in. przekonania o wła-
snej skuteczności, optymizm i nadzieja, prężność osobowości (Luthans,

128
Youssef, Avolio, 2007), ale także umiejętność stawiania sobie zadań da-
lekich (Obuchowski, 1983, 1985, 1997) oraz projektowania swego życia
(Kuźnik, 2002).
3.1. Interwencje nastawione na osobę
Interwencje o różnej perspektywie czasowej, a także interwencje nagłe, po-
dejmowane w sytuacjach kryzysowych, kierowane są do osób, których prze-
konania w znaczący sposób przyczyniają się do ograniczenia ich aktywności,
zahamowania procesu rozwoju i spadku jakości życia w sensie obiektywnym,
jak i subiektywnym. Ze względu na cel interwencji podzieliliśmy je na dwa
rodzaje: typ A – nastawione na zmianę schematów poznawczych związanych
z określonymi zachowaniami i typ B – nastawione na przemodelowanie sys-
temu przekonań, czyli na zmiany o charakterze głębszym i wymagające dłuż-
szego czasu.
Interwencje typu A
Są to oddziaływania krótkoterminowe, oparte na poznawczo-behawioral-
nym modelu pomocy psychologicznej oraz poradnictwie życiowym i zawo-
dowym. Koncentrują się one na zmianie pojedynczych przekonań lub na prze-
formułowaniu ich w kierunku bardziej adaptacyjnym. Można je kierować do
dwóch typów osób.
Po pierwsze do tych, które potrzebują tylko niewielkiej pomocy i doradz-
twa w niektórych sytuacjach życiowych, związanych z koniecznością adapta-
cji do nowych okoliczności bądź z niewielką zmianą stylu życia w wyniku
na przykład niespodziewanego szybkiego uzyskania pracy, zmiany miejsca
zamieszkania, pogorszenia się stanu zdrowia, pojawienia się atrakcyjnej, ale
ryzykownej oferty działania. To osoby ogólnie dobrze funkcjonujące i po-
siadające wiele różnych zasobów psychologicznych, które można wykorzy-
stać w procesie zmiany. W grupie tej mieszczą się też osoby o wysokim po-
czuciu punktualności oraz spostrzegające siebie i swoje życie jako podobne
do rówieśników.
Drugi typ osób, którym można zaproponować krótko- i średnioterminowe
oddziaływania nastawione na poprawę ich aktualnego funkcjonowania, to te,
które w przeciwieństwie do pierwszej grupy mają mało zasobów, a ich goto-
wość do zmiany systemu przekonań jest niewielka. Wymagają one dłuższego
wspierania i pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb. Zwykle najpierw
konieczne jest zrekompensowanie istotnych braków (decytów), a dopiero
w kolejnych krokach podejmowanie działań zamierzających do zmiany ich
położenia poprzez uruchomienie wewnętrznej motywacji do zmiany i opano-
wanie nowych sposobów rozwiązywania problemów życiowych.

129
Interwencja typu A to pomoc doraźna i obliczona na szybkie, a czasami
być może mało trwałe zmiany, które dają jednak możliwość podjęcia bardziej
kompleksowych działań długoterminowych.
Interwencje typu B
Są to głównie oddziaływania terapeutyczne, mające na celu znaczące prze-
modelowanie systemu przekonań osoby, połączone z poradnictwem i inter-
wencjami mającymi zapewnić zdobycie nowych, o charakterze korektywnym,
doświadczeń w najbliższym środowisku. Nowe doświadczenia mogą pocho-
dzić z procesu dokonującej się stopniowo i coraz bardziej wnikliwej poznaw-
czej reinterpretacji zdarzeń, które doprowadziły do powstania określonego
nieadaptacyjnego przekonania. Mogą jednak także być efektem zmian, jakie
zachodzą w środowisku życia, i uruchomienia mechanizmu życzliwego koła
(patrz ryc. 9 w rozdziale pierwszym).
3.2. Interwencje nastawione na otoczenie
Interwencje, najczęściej długoterminowe, kierowane do otoczenia osób,
koncentrują się na warunkach umożliwiających podejmowanie działań ma-
jących prowadzić do budowania przez nie osobistego kapitału psychologicz-
nego i społecznego. Wydaje się nam, iż kluczowym zadaniem jest tutaj budo-
wanie gotowości do podejmowania w okresie dorosłości różnych rodzajów
aktywności, w tym edukacyjnej, zawodowej, także o charakterze twórczym.
Na taką gotowość składa się kilka kluczowych przekonań dotyczących sie-
bie i świata, których podwaliny kształtują się we wczesnych etapach rozwoju,
tj. w wieku przedszkolnym, we wczesnych latach szkolnych i w okresie do-
rastania.
Działania „wczesno-interwencyjne” powinny być adresowane do kluczo-
wych osób związanych z opieką, socjalizacją i edukacją dzieci i młodzieży.
Aby dorośli chcieli i potrali tworzyć dzieciom warunki do podejmowania
różnych działań, sami muszą być osobami aktywnymi, także twórczymi, a to
oznacza, że ich podstawową kompetencją powinna być umiejętność organi-
zowania środowiska uczenia się tak zycznego, jak i społecznego. Celem nie
jest tu jednak tworzenie środowiska w pełni dostosowanego do ograniczonych
możliwości działania w przypadku wystąpienia niepełnosprawności, ponie-
waż takie środowisko traci swą moc stymulowania rozwoju. Chodzi o dosto-
sowanie środowiska działania do potrzeb i planów osoby o ograniczonej w ja-
kimś obszarze sprawności, a te można kształtować, kreować i uświadamiać już
dzieciom, nie zaś dopiero młodzieży czy młodym dorosłym. Podstawowym
jednak warunkiem jest wiedza o rozwoju w kolejnych okresach życia, o tym,
ku czemu zmierza i jakie jest „zapotrzebowanie” na określone formy stymu-
lacji i wsparcia ze strony otoczenia.

130
Wiek przedszkolny
 kształtuje się inicjatywa, pomysłowość, fantazja i odwaga podejmowania różnorodnych
działań, w tym korzystania z zasobów całego dostępnego środowiska oraz twórczego
przekształcenia go zgodnie z własną wolą;
 szczególnie ważne są takie doświadczenia, jak zabawa z rówieśnikami w czasie i miejscu
nie w pełni kontrolowanym przez dorosłych;
 ważne jest nie tyle bogate, ile różnorodne środowisko zyczne;
 kluczowe jest przyzwolenie dorosłych na wprowadzanie w życie swoich pomysłów, samo-
dzielne doświadczanie sukcesów i bezpieczne przeżywanie porażek.
U osób, które mają dużo tego typu doświadczeń, kształtują się przekonania o sobie jako
o kimś twórczym i mającym inicjatywę oraz mogącym wpływać na otaczający go świat.
Na drugim biegunie są osoby, które mają przekonanie, że nie są w stanie zmieniać rzeczywi-
stości i siebie, a ich wysiłek i zaangażowanie albo nie przynoszą zamierzonych skutków, albo
koncentrują się tylko na utrzymaniu obecnego stanu rzeczy.
Wiek szkolny
 kształtuje się postawa odpowiedzialności za wykonane zadanie, dziecko oczekuje, że po-
dejmowanie inicjatywy doprowadzi do pożądanego i społecznie akceptowanego rezultatu;
 kształtuje się postawa przedsiębiorczości, rozwija poczucie kompetencji w różnych obsza-
rach;
 działania te mają także swój wątek społeczny, ponieważ realizowane są w ramach grupy
rówieśniczej, zatem ważnymi doświadczeniami są przeżycia związane ze wspólnymi z in-
nymi działaniami i koordynowaną oraz kontrolowaną przez siebie działalnością;
 dziecko doświadcza grupowych sukcesów i porażek w zetknięciu z nowymi, już niezwią-
zanymi z zabawą, zadaniami, takimi jak nauka w szkole, działalność w organizacjach,
udzielanie pomocy innym, obowiązki domowe.
Osoby, które mają dużo pozytywnych doświadczeń z tego okresu życia, nabywają przekona-
nia o swojej kompetencji i zaradności, są gotowe podejmować wysiłek zarówno samodzielnie,
jak i grupowo bez nadmiernego lęku przed porażką i bez obawy o własną samoocenę. Solidny
trening w działaniach dotyczących różnych obszarów rzeczywistości społecznej kształtuje
proaktywną postawę wobec nowych zadań, co oznacza, iż traktowane są one raczej jako
wyzwania, a nie jako zagrożenia.
Osoby z ubogimi, negatywnymi lub mało zróżnicowanymi doświadczeniami z tego okresu
życia będą miały ukształtowane przekonania o swoich niewielkich kompetencjach, małej za-
radności i braku umiejętności współdziałania z innymi. W obliczu konieczności podjęcia się
jakiegoś zadania grupowego czy nowego albo w trudnej sytuacji będą reagować raczej lękiem
i chęcią wycofania się lub „ukrycia” się za innymi.
Okres dorastania
 kształtują się zręby dojrzałej tożsamości i rozpoczyna się trudny proces przechodzenia
z dzieciństwa do dorosłości;
 młodzi ludzie stają przed ważnymi życiowymi pytaniami i wyborami;
 na plan pierwszy wysuwają się próby określenia siebie wobec zmian, jakie zachodzą we
własnym ciele i psychice, jak również określenia się wobec innych ludzi – tych najbliż-
szych, od których należy się odseparować, i tych dalszych, na przykład rówieśników lub
pierwszych partnerów, do których trzeba się zbliżyć;
 ważnym doświadczeniem staje się budowanie poczucia przynależności do grupy rówieśni-
czej, w której ramach zaspokaja się coraz więcej potrzeb;
 młodzi ludzie, przechodząc przez fazy eksperymentowania zarówno z własnym ciałem,
jak i z różnymi społecznymi oraz kulturowymi ideami (ideologiami, systemami wartości),

131
starają się odnaleźć siebie i wybrać choć na chwilę jakiś układ odniesienia, który będzie im
najbliższy.
Różnorodne, ale w większości pozytywne doświadczenia z tego okresu dają w życiu dorosłym
przekonanie co do tego, że „wiem, kim jestem i sprawdziłem siebie w różnych sytuacjach
i rolach”. Proces konstruowania własnej tożsamości nie kończy się w okresie dorastania, ale
to na tym etapie kształtuje się przekonanie, że można doświadczać różnych zmian bez obawy
o zagubienie się w nich i rozmycie własnej tożsamości.
Osoby bez takich doświadczeń mogą obawiać się utraty tożsamości w wyniku nowych nie-
przewidzianych doświadczeń. Kształtuje się u nich przekonanie o konieczności obrony i za-
chowania „aktualnego stanu posiadania”, często za wszelką cenę, a co za tym idzie – są one
niechętne wobec nowych doświadczeń, ich schematy działania są sztywne i często nieprzy-
stające do rzeczywistości. Nadmierna koncentracja na dążeniu do zachowania stanu posiada-
nia powoduje zablokowanie energii, która mogłaby zostać poświęcona na działania twórcze.
Każdy z okresów dzieciństwa i dorastania wnosi ważny wkład w nabywa-
nie doświadczeń i kształtowanie się na ich podstawie przekonań na swój te-
mat oraz na temat otaczającej rzeczywistości. Działania, które należy, naszym
zdaniem, podejmować w ramach interwencji długofalowych nastawionych na
środowisko, adresowanych do rodziców, nauczycieli i innych znaczących do-
rosłych, to przede wszystkim dostarczanie wiedzy, kształtowanie kompetencji
społecznych i organizacyjnych oraz umiejętności w zakresie komunikacji.
Przydatne w planowaniu działań interwencyjnych mogą okazać się różne
teorie psychologiczne i socjologiczne. J. Ecknerode i S. Hamilton (2000) re-
komendują szczególnie:
• koncepcje wsparcia społecznego (social provision): podejście to zakłada
rozpoznanie specycznych potrzeb wsparcia;
• ekologiczne teorie rozwoju: nacisk na szerszy społeczny kontekst interwen-
cji, czyli na społeczność i kontekst kulturowy, a także podkreślanie dynami-
ki wzajemnych powiązań między elementami systemu społecznego;
• teoria sprawstwa, samoskuteczności (self-efcacy): podkreślanie wagi prze-
konań dotyczących własnej skuteczności i sensu uzyskiwania biegłości (mi-
strzostwa) w procesie zmiany zachowania; nacisk kładzie się na wspiera-
nie w osiąganiu serii małych sukcesów i umacnianie w przeświadczeniu, że
można sobie poradzić z przeszkodami na drodze ku zakładanym celom;
• teoria przywiązania: zwrócenie uwagi na kluczową rolę wczesnych do-
świadczeń i powtarzalność problemu budowania bliskich relacji w każdym
kolejnym okresie życia, podkreśla się tu też znaczenie jakości relacji po-
między osobami pomagającymi a otrzymującymi wsparcie.
Te wszystkie koncepcje i teorie będą jednak przydatne tylko o tyle, o ile
osoba konstruująca projekt działań społecznych potra z jednej strony wska-
zać adekwatnie do potrzeb jego potencjalnych odbiorców trapiące ich proble-
my i możliwe rozwiązania, z drugiej zaś – będzie gotowa do przeprowadzenia
i zwerykowania jego wstępnej diagnozy. Wybór określonej koncepcji teore-
tycznej ułatwi jej wtedy porządkowanie zebranych informacji, naprowadzi ją
na czynniki, które mogą okazać się istotne dla zrozumienia charakteru pro-

blemu, i wreszcie pomoże jej wybrać te czynniki. które należy „uruchomić”,
aby zainicjować i podtrzymać zmianę w osobie i/lub w jej otoczeniu społecz-
nym.

133
Bibliograa
Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł.
Poznań: Zysk i S-ka.
Ayres L., (2008). Narrative interview. W: The Sage Encyclopedia of Qualitative
Research Methods.2008. SAGE Publications, www.sage-ereference.com/rese-
arch/Article_n277.html (uzyskano 30 września 2009).
Bandura A. (2009). Teoria społecznego uczenia się. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Bee H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka.
Bee H., Bjorklund B.R. (2004). The Journey of Adulthood. New Jersey: Pearson
Prentice Hall.
Benight C.C., Bandura A., (2004). Social cognitive theory of posttraumatic recove-
ry: The role of perceived self-efcacy. Behaviour Research and Therapy, 42(10),
1129–1148.
Beresford P. (2005). Empowerment and emancipation. W: Encyclopedia of Disability.
SAGE Publications, www.sage-ereference.com/disability/Article_n292.html
(uzyskano 30 września 2009).
Bowlby J. (2007). Przywiązanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Boyd D., Bee H. (2007). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka.
Bretherton I. (2005). In pursuit of the internal working model construct and its rele-
vance to attachment relationships. W: K. Grossmann, K. Grossmann, E. Waters
(red.), Attachment from Infancy to Adulthood (s. 13–47). New York, London:
Guilford Press.
Bruner J. (2004). Life as narrative. Social Research, 71(3), 691–710.
Brzezińska A.I. (2005). Jak skutecznie wspomagać rozwój?. W: A.I. Brzezińska
(red.), Portrety psychologiczne człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa
(s. 683–708). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Brzezińska A.I. (2007). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe Scholar.
Brzezińska A.I. (w druku). Ukryta lozoa rehabilitacji dzieci z zaburzeniami roz-
woju.
Brzezińska A.I. (2003). Wydarzenie punktualne i niepunktualne w okresie dzieciń-
stwa i dorastania. Remedium, 12(130), 47–48.
Brzezińska A.I., Appelt K., Ziółkowska B., (2010). Psychologia rozwoju człowieka.
W: J. Strelau D., Doliński (red.), Psychologia akademicka. Podręcznik (tom 2,
s. 95–292). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Brzezińska A.I., Kaczan R., (2008). Wychowanie do samodzielności: kluczowy czynnik
sukcesu zawodowego osób z ograniczeniem sprawności (Osoby z Ograniczeniem
Sprawności na Rynku Pracy, t. 3). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SWPS
Academica / EFS.

134
Brzezińska A.I., Kaczan R. (2010a – w druku). Kwestionariusz Poczucie Punktualności
Zdarzeń Życiowych (PPZŻ): konstrukcja i analiza właściwości psychometrycz-
nych. Polskie Forum Psychologiczne.
Brzezińska A.I., Kaczan R., (2010b – w druku). Kwestionariusz Poczucie
Punktualności Zdarzeń Życiowych (PPZŻ): podstawy teoretyczne. W: W.
Zeidler (red.), Kwestionariusze w psychologii. Postępy, zastosowania, problemy.
Warszawa: Vizja Press & IT.
Brzezińska A.I., Kaczan R. (2010c – w druku). Kwestionariusz Poczucie Punktualności
Zdarzeń Życiowych (PPZŻ): konstrukcja, stosowanie, aplikacje. W: W. Zeidler
(red.), Kwestionariusze w psychologii. Postępy, zastosowania, problemy.
Warszawa: Vizja Press & IT.
Brzezińska A.I., Kaczan R., Ohme M., Resler-Maj A., Wiliński M. (2009). Od zależ-
ności do samodzielności. Wspomaganie rozwoju dzieci z ograniczeniami spraw-
ności. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Brzezińska A.I., Kaczan R., Piotrowski K., Rycielski P. (2008). Aktywność osób
z ograniczeniami sprawności na rynku pracy: czynniki wspomagające i czyn-
niki ryzyka (Osoby Niepełnosprawne, t. 4). Warszawa: Wydawnictwo SWPS
Academica / EFS.
Brzezińska A.I., Piotrowski K. (2008a). Aktywność zawodowa osób z ograniczoną
sprawnością: wyznaczniki społeczno-demograczne i osobowościowe (Osoby
z Ograniczeniem Sprawności na Rynku Pracy, t. 1). Warszawa: Wydawnictwo
SWPS Academica / EFS.
Brzezińska A.I., Piotrowski K. (2008b). Wyznaczniki satysfakcji z wykonywanej pracy
osób z ograniczeniem sprawności: kompetencje i relacje (Osoby z Ograniczeniem
Sprawności na Rynku Pracy, t. 2). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SWPS
Academica/EFS.
Brzezińska A., Rycielski P., Sijko K. (2010). Wyzwania metodologiczne. Diagnoza po-
trzeb i ewaluacja wsparcia wśród osób z ograniczeniami sprawności. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Carr A. (2004). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach. Poznań:
Zysk i S-ka.
Ciechanowski P.S., Russo J.E., Katon W.J., Von Korff M., Ludman E., Lin E., Simon
G., Bush T. (2004). Inuence of patient attachment style on self-care and out-
comes in diabetes. Psychosomatic Medicine, 66, 720–728.
Ciechanowski P.S., Katon W.J., Russo J.E., Dwight-Johnson M.M. (2002). Association
of attachment to lifetime medically unexplained symptoms in patients with hepati-
tis C. Psychosomatics, 43, 206–212.
Cisłak A., Henne K., Skarżyńska K. (2009). Wstęp. W: A. Cisłak, K. Henne, K.
Skarżyńska (red.), Przekonania w życiu jednostek, grup, społeczności (s. 13–17).
Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.
Coates S.W. (2004). John Bowlby and Margaret S. Mahler: Their lives and theories.
Journal of American Psychoanalytical Association, 52, 571–601.
Collins N.L., Allard L.M. (2001). Cognitive representations of attachment: The
content and function of working models. W: G.J.O. Fletcher M.S. Clark (red.),
Blackwell Handbook of Social Psychology: Interpersonal Processes (s. 60–85).
Oxford: Blackwell Publishing.

135
Collins N.L., Allard L.M. (2003). Cognitive representations of attachment: The con-
tent and function of working models. W: M.B. Brewer M., Hewstone (red.), Social
Cognition (s. 75–101). Oxford: Blackwell Publishing.
Collins N.L., Read S.J. (1990). Adult attachment, working models, and relationship
quality in dating couples. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 644–
663.
Collins N.L., Feeney B.C. (2004). Working models of attachement shape perceptions
of social support: Evidence from experimental and observational studies. Journal
of Personality and Social Psychology, 3, 363–383.
Collins N.L., Read S.J. (1994). Cognitive representations of attachment: The struc-
ture and function of working models. Attachment processes in adulthood. W: K.
Bartholomew, D. Perlman (red.), Attachment Processes in Adulthood. Advances in
Personal Relationships (t. 5, s. 53–90). London: Jessica Kingsley Publishers.
Creswell J.W. (2008). Mixed methods research. W: The Sage Encyclopedia of
Qualitative Research Methods. 2008. SAGE Publications, www.sage-ereference.
com/research/Article_n269.html (uzyskano 30 września 2009).
Czub T. (2005). Wiek niemowlęcy. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać?. W: A.I.
Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia
rozwojowa (s. 67–93). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Doliński D. (1992). Przypisywanie moralnej odpowiedzialności. Warszawa:
Wydawnictwo Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk.
Eckenrode J., Hamilton S., (2000). One-to-one support interventions. W: S. Cohen, L.G.
Underwood, B.H. Gottlieb (red.), Social Support Measurement and Intervention.
A Guide for Health and Social Scientists (s. 246–277). Oxford: University Press.
Elder G.H. Jr. (1986). Military times and turning points in men’s lives. Developmental
Psychology, 22, 233–245.
Elder G.H. Jr., Gimbel C., Ivie R. (1991). Turning points in life: The case of military
service and war. Military Psychology, 3(4), 215–231.
Epstein S. (1991). Cognitive-experiential self theory: Implications for developmental
psychology. W: M.R. Gunnar, L.A. Sroufe (red.), Self Process and Development.
The Minnesota Symposia on Child Development (t. 23, s. 79–123).
Fiske S., (2004). Social Beings. A Core Motives Approach to Social Psychology. New
York: Wiley.
Glover R.J. (2000). Developmental tasks of adulthood: Implications for counseling
community college students. Comunity College Journal of Research and Practice,
24, 505–514.
Grifn D., Bartholomew K. (1994). Models of the self and other: Fundamental dimen-
sions underlying measures of adult attachment. Journal of Personality and Social
Psychology, 67, 430–445.
Grob A., Krings F., Bangerter A. (2001). Life markers in biographical narratives of
people from three cohorts: A life span perspective in its historical context. Human
Development, 44(4), 171–190.
Hareven T.K., Masaoka K. (1988). Turning points and transitions: Perceptions of the
life course. Journal of Family History, 13, 271–289.
Havighurst R.J. (1981). Developmental Tasks and Education. New York: Longman.

136
Kaczan R. (2009a). Koncepcja modułu badawczego nr 3a pt.: Historia życia i tra-
jektorie życiowe. Warszawa: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (maszynopis
niepublikowany przygotowany w ramach projektu systemowego PFRON/EFS/
SWPS nr WND-POKL-01.03.06–00–041/08 pt.: Ogólnopolskie badanie sytuacji,
potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych na lata 2008–2010).
Kaczan R. (2009b). Koncepcja narzędzi badawczych dla modułu 3a pt.: Historia życia
i trajektorie życiowe. Warszawa: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (maszy-
nopis niepublikowany przygotowany w ramach projektu systemowego PFRON/
EFS/SWPS nr WND-POKL-01.03.06–00041/08 pt.: Ogólnopolskie badanie sytu-
acji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych na lata 2008–2010).
Kaczan R. (2009c). Raport z badań w module nr 3a pt.: Historia życia i trajektorie ży-
ciowe osób niepełnosprawnych – psychologiczne uwarunkowania spostrzegania
własnego życia. Warszawa: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (maszynopis
niepublikowany przygotowany w ramach projektu systemowego PFRON/EFS/
SWPS nr WND-POKL-01.03.06–00–041/08 pt.: Ogólnopolskie badanie sytuacji,
potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych na lata 2008–2010).
Kazdin A. (2009). Psychological science’s contributions to a sustainable environment.
American Psychologist, 64(5), 339–356.
Kokoszka A. (2009). Wprowadzenie do terapii poznawczo-behawioralnej. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Konecki K.T. (2000). Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Konecki K.T. (2008). Triangulation and dealing with the realness of qualitative rese-
arch. Qualitative Sociology Review, IV(3), 7–28.
Kowalik S. (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne.
Krings F., Bangerter A., Gomez V., Grob A. (2008). Cohort differences in personal
goals and life satisfaction in young adulthood: Evidence for historical shifts in
developmental tasks. Journal of Adult Development, 15, 93–105.
Kuźnik M. (2002). Projektowanie własnego życia jako forma działalności u progu
dorosłości. W: A. Brzezińska K., Appelt J., Wojciechowska (red.). Szanse i zagro-
żenia rozwoju w okresie dorosłości (s. 137–160). Poznań: Wydawnictwo Fundacji
Humaniora.
Leonard R., Burns A. (2006). Turning points in the lives of midlife and older women:
Five-year follow-up. Australian Psychologist, 41(1), 28–36.
Lewicki A. (1969). Co to jest psychologia kliniczna?. W: A. Lewicki, (red.), Psychologia
kliniczna (s. 10–20). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Logan R.D. (1986). A reconceptualization of Erikson’s theory: The repetition of exi-
stential and instrumental themes. Human Development, 29, 125–136.
Luthans F., Youssef C.M., Avolio B.J. (2007). Psychological Capital: Developing the
Human Competitive Edge. New York: Oxford University Press.
Łaguna M., (2010). Przekonania na własny temat i aktywność celowa. Badania nad
przedsiębiorczością. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Maunder R.G., Hunter J.J. (2001). Attachment and psychosomatic medicine:
Developmental contributions to stress and disease. Psychosomatic Medicine, 65,
556–567.

137
McCrae R.R., Costa Jr.P.T. (2005). Osobowość dorosłego człowieka. Kraków:
Wydawnictwo WAM.
Meredith P., Strong J., Feeney J.A. (2006). Adult attachment, anxiety, and pain self-
efcacy as predictors of pain intensity and disability. Pain, 123(1), 146–154.
Mikulincer M. (1995). Attachment style and the mental representation of the self.
Journal of Personality and Social Psychology, 69, 1203–1215.
Mikulincer M. (1997). Adult attachment style and information processing: Individual
differences in curiosity and cognitive closure. Journal of Personality and Social
Psychology, 72, 1217–1230.
Mikulincer M. (1998). Adult attachment style and individual differences in functio-
nal versus dysfunctional experiences of anger. Journal of Personality and Social
Psychology, 74, 513–524.
Mikulincer M., Shaver P.R., Bar-On N., Ein-Dor T. (2010). The pushes and pulls of
close relationships: Attachment insecurities and relational ambivalence. Journal
of Personality and Social Psychology, 98, 450–468.
Mikulincer M., Shaver P.R., Sapir-Lavid Y., Avihou-Kanza N. (2009). What’s insi-
de the minds of securely and insecurely attached people? The secure-base script
and its associations with attachment-style dimensions. Journal of Personality and
Social Psychology, 97(4), 615–633.
Nurmi J. (1992). Age differences in adult life goals, concerns, and their temporal
extension. A life course approach to future oriented motivation. International
Journal of Behavioral Development, 15, 487–508.
Obuchowski K. (1983). Psychologia dążeń ludzkich (wyd. 4). Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.
Obuchowski K. (1985). Adaptacja twórcza. Warszawa: Książka i Wiedza.
Obuchowski K. (1997). Zmiana osobowości – założenia i tezy. Forum Psychologiczne,
2, 21–34.
Oleś P. (2009). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe Scholar.
Oleś P., Drat-Ruszczak K. (2008). Osobowość. W: J. Strelau, D. Doliński (red.),
Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 1, s. 799–816). Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Oliveira P., Costa M.E. (2009). Interrelationships of adult attachment orientations,
health status and worrying among bromyalgia patients. Journal of Health
Psychology, 14, 1184–1195.
Perrig-Chiello P., Perren S. (2005). Biographical transitions from a midlife perspecti-
ve. Journal of Adult Development, 12(4), 169–181.
Pervin L.A., John O.P. (2002). Osobowość – teoria i badania. Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego
Pietromonaco P.R., Barrett L.F. (2000). The internal working models concept: What do
we really know about the self in relation to others? Review of General Psychology,
2, 155–175.
Plopa M. (2005). Psychologia rodziny: teoria i badania. Elbląg: Wydawnictwo
Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.
Popiel A., Pragłowska E. (2008). Psychoterapia poznawczo-behawioralna. Teoria
i praktyka. Warszawa: Paradygmat.

138
Putnam D.R. (2000). Bowling alone: The collapse and revival of American communi-
ty. New York: Simon and Schuster.
Rönkä A., Oravala S., Pulkkinen L. (2002). „I met this wife of mine and things got
onto a better track”. Turning points in risk development. Journal of Adolescence,
25, 47–63.
Rönkä A., Oravala S., Pulkkinen L. (2003). Turning points in adults’ lives: The ef-
fects of gender and the amount of choice. Journal of Adult Development, 10(3),
203–215.
Rossi P., i in. (2005). Depressive symptoms and insecure attachment as predictors of
disability in a clinical population of patients with episodic and chronic migraine.
The Journal of Head and Face Pain, 45(5), 561–570.
Rutter M. (1996). Transitions and turning points in developmental psychopathology:
As applied to the age span between childhood and mid-adulthood. International
Journal of Behavioral Development, 19(3), 603–626.
Rycielska L. (2009a). Koncepcja modułu badawczego nr 7 pt.: Autodiagnoza indywi-
dualna – autonarracje. Warszawa: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (maszy-
nopis niepublikowany przygotowany w ramach projektu systemowego PFRON/
EFS/SWPS nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 pt.: Ogólnopolskie badanie sytu-
acji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych na lata 2008–2010).
Rycielska L. (2009b). Koncepcja narzędzi badań w ramach modułu badawczego
nr 7 pt.: Autodiagnoza indywidualna – autonarracje. Warszawa: Szkoła Wyższa
Psychologii Społecznej (maszynopis niepublikowany przygotowany w ramach
projektu systemowego PFRON/EFS/SWPS nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08
pt.: Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnospraw-
nych na lata 2008–2010).
Rycielska L. (2009c). Raport z badań w module nr 7 pt.: Autodiagnoza indywidualna
– autonarracje. Warszawa: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (maszynopis
niepublikowany – przygotowany w ramach projektu systemowego PFRON/EFS/
SWPS nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 pt.: Ogólnopolskie badanie sytuacji,
potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych na lata 2008–2010).
Rycielski P., Bedyńska S. (2010). Kim jestem? Wsparcie funkcjonowania psychospo-
łecznego osób z ograniczeniami sprawności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar.
Schaffer H.R. (2006). Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Sędek G., (2000). Psychologia kształcenia. W: J. Strelau (red.), Psychologia.
Podręcznik akademicki (t. 3, s. 259–280). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Sęk H., Brzezińska A.I. (2010). Podstawy pomocy psychologicznej. W: J. Strelau, D.
Doliński (red.), Psychologia akademicka. Podręcznik (t. 2, s. 735–784). Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Silverman D. (2008a). Interpretacja danych jakościowych. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Silverman D. (2008b). Prowadzenie badań jakościowych. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.

Skarżyńska K. (2009). Doświadczenia a przekonania o świecie społecznym. Studia
Psychologiczne, 47(1–2), 105–122.
Smoczyńska K. (2010). Przestrzenie relacji społecznych. Osoby z ograniczeniami
sprawności w społecznościach lokalnych i wirtualnych. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe Scholar.
Sroufe L.A., Egeland B., Carlson E., Collins W.A. (2005). Placing early attachment
experiences in developmental context. The Minnesota Longitudinal Study. W:
K.E. Grossmass, K. Grossmann, E. Waters (red.), Attachment from Infancy to
Adulthood. The Major Longitudinal Studies (s. 48–70). New York – London: The
Guilford Press.
Stemplewska-Żakowicz K. (2005). Metoda wywiadu w psychologii. W: K.
Stemplewska-Żakowicz, K. Krejtz (red.), Wywiad psychologiczny 1. Wywiad
jako postępowanie badawcze (s. 31–89). Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Stephan W.G., Stephan C.W. (1999). Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia
relacji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Sztompka P. (2007). Zaufanie. Fundament społeczeństwa. Kraków: Społeczny Instytut
Wydawniczy Znak.
Świda-Ziemba A. (2009). Społeczno-kulturowa geneza charakteru i funkcji przeko-
nań. W: A. Cisłak, K. Henne, K. Skarżyńska (red.), Przekonania w życiu jedno-
stek, grup, społeczności (s. 21–31). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.
Trempała J. (2000). Model rozwoju psychicznego. Czas i zmiana. Bydgoszcz:
Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
Trzebiński J. (2002a). Narracyjne konstruowanie rzeczywistości. W: J. Trzebiński
(red.), Narracja jako sposób rozumienia świata (s. 17–42). Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Trzebiński J. (2002b). Autonarracje nadają kształt życiu człowieka. W: J. Trzebiński
(red.), Narracja jako sposób rozumienia świata (s. 43–80). Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Wojciechowska J. (2005). Okres wczesnej dorosłości. Jak rozpoznać ryzyko i jak po-
magać?. W: A.I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna
psychologia rozwojowa (s. 469–502). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Wojciszke B. (2002). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar.

140
Aneks
Charakterystyka systemowego projektu badawczego
nansowanego ze środków Unii Europejskiej –
nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08: Ogólnopolskie badanie
sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych
Opracowanie:
Anna Izabela Brzezińska, Piotr Rycielski, Kamil Sijko, Jacek Pluta
Podstawowe informacje o projekcie
Okres realizacji projektu:
1 grudnia 2008 – 31 maja 2010 roku
Lider projektu:
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, kierownik
projektu po stronie lidera: dr Jacek Pluta, Instytut Socjologii Uniwersytetu
Wrocławskiego
Partner naukowy:
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie, koordynator zespołu
badawczego SWPS: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Informacje o projekcie: www.aktywizacja2.swps.pl
Cel ogólny projektu
Celem projektu jest opracowanie rekomendacji dla Ogólnokrajowej Strategii
na rzecz zwiększenia aktywności społeczno-zawodowej osób niepełnospraw-
nych z rzadko występującymi postaciami niepełnosprawności (ONR, w tym
z niepełnosprawnościami sprzężonymi – ONS) w oparciu o diagnozę prze-
prowadzoną na próbie 100 tysięcy osób niepełnosprawnych, jak również re-
komendacji dla projektu Planu Działania POKL dla Priorytetu I Zatrudnienie
i integracja społeczna.
Cele szczegółowe projektu
1. Analiza porównawcza regulacji prawnych dotyczących osób z grup ONR
oraz ONS w Polsce, w Unii Europejskiej (UE) i na świecie w celu okreś-
lenia podstawowych kierunków działań ograniczających ich marginaliza-
cję z jednej strony, a ułatwiających inkluzję z drugiej.

141
2. Oszacowanie liczby osób doświadczających rzadko występujących po-
staci niepełnosprawności (ONR) oraz szczególnie niepełnosprawności
sprzężonych (ONS) w próbie 100 tysięcy badanych osób niepełnospraw-
nych.
3. Klasykacja przyczyn rzadko występujących postaci niepełnosprawności
oraz niepełnosprawności sprzężonych w obu wyodrębnionych grupach na
tle przyczyn pozostałych typów niepełnosprawności.
4. Charakterystyka właściwości osób z grup ONR oraz ONS na tle całej ba-
danej grupy osób niepełnosprawnych: czynniki socjodemograczne, sy-
tuacja ekonomiczna na podstawie jej samooceny, aktualny stan zdrowia
na podstawie jej samooceny, czynniki osobowościowe, kapitał społeczny,
aktywność edukacyjna, aktywność zawodowa.
5. Ocena jakości życia oraz poczucia jakości życia osób z grup ONR i ONS
na tle całej badanej grupy osób niepełnosprawnych.
6. Całościowa diagnoza sytuacji psychospołecznej obu grup osób – ONR
i ONS – na tle całej badanej grupy osób niepełnosprawnych.
7. Określenie kluczowych czynników mających wpływ na jakość życia oraz
poczucie jakości życia osób w obu grupach, w tym wyodrębnienie czyn-
ników:
(a) specycznych dla grupy ONR,
(b) specycznych dla grupy ONS,
(c) wspólnych dla obu grup łącznie, ale różnych od czynników charakte-
rystycznych dla pozostałych osób niepełnosprawnych,
(d) niespecycznych ogólnych, czyli ważnych dla jakości życia i poczu-
cia jakości życia niezależnie od rodzaju/poziomu niepełnosprawno-
ści.
8. Wyodrębnienie układu czynników:
(a) chroniących przed marginalizacją i wykluczeniem społecznym,
(b) zwiększających ryzyko marginalizacji i wykluczenia osób z grup
ONR i ONS.
9. Wyodrębnienie układu czynników:
(a) sprzyjających inkluzji (włączaniu),
(b) utrudniających inkluzję osób z grup ONR i ONS w system edukacji
i rynek pracy.
10. Opracowanie zasad tworzenia projektów działań zmierzających do przy-
wrócenia osób z grup ONR i ONS na rynek pracy oraz usprawnienia efek-
tywnego wydatkowania środków publicznych na ich potrzeby.
11. Przygotowanie ramowych projektów badań nad uwarunkowaniami i me-
chanizmami ekskluzji i inkluzji, czyli wykluczania oraz efektywnego włą-
czania osób z grup ONR i ONS w – szczególnie otwarty – rynek pracy.

142
Wykonawcy projektu
Zespół Badawczy SWPS w Warszawie
koordynator Zespołu:
prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
koordynatorzy modułów badawczych:
mgr Jakub M. Iwański
mgr Radosław Kaczan
mgr Konrad Piotrowski
mgr Ludmiła Rycielska
mgr Piotr Rycielski
mgr Kamil Sijko
mgr Karolina Smoczyńska
dr Dorota Wiszejko-Wierzbicka
mgr Paweł Wolski
Zespół przygotowujący ekspertyzy na potrzeby projektu
dr Karolina Appelt
Instytut Psychologii UAM w Poznaniu
dr Maciej Błaszak
Instytut Filozoi UAM w Poznaniu
mgr Piotr Brycki
Rzecznik Osób Niepełnosprawnych w GK Impel
mgr Tomasz Chudobski
radca prawny
mgr Szymon Hejmanowski
Instytut Psychologii UAM w Poznaniu
dr Sławomir Jabłoński
Instytut Psychologii UAM w Poznaniu
dr Mariola Kłos
Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niesłyszących we Wrocławiu
mgr Katarzyna Linda
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM w Poznaniu
mgr Małgorzata M. Kulik
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
dr Joanna Matejczuk
Instytut Psychologii UAM w Poznaniu
mgr Piotr Matejczuk
prawnik, niezależny ekspert

143
mgr Łukasz Przybylski
Instytut Filozoi UAM w Poznaniu
mgr Małgorzata Tomaszewska
Fundacja Aktywnej Rehabilitacji, Ośrodek Kultury Ochota
dr Joanna Urbańska
Instytut Psychologii UAM w Poznaniu
dr Grzegorz Wiącek
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
mgr Michał Wierzbicki
niezależny ekspert rynku mediów i marketingu sportowego w Polsce
i na świecie
dr Maciej Wilski
Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu
dr Julita Wojciechowska
Instytut Psychologii UAM w Poznaniu
mgr Agnieszka Wolska
Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji
dr Beata Ziółkowska
Instytut Psychologii UAM w Poznaniu
Recenzenci ekspertyz i publikacji przygotowanych w ramach projektu
prof. SGH dr hab. Piotr Błędowski
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
prof. dr hab. Barbara Gąciarz
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie
prof. UŚl dr hab. Małgorzata Górnik-Durose
Uniwersytet Śląski w Katowicach
prof. dr hab. Elżbieta Hornowska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
prof. dr hab. Zoa Kawczyńska-Butrym
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
prof. dr hab. Stanisław Kowalik
Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu
prof. dr hab. Ryszard Łukaszewicz
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
prof. dr hab. Piotr Oleś
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
prof. dr hab. Roman Ossowski
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

144
doc. dr hab. Włodzimierz Pańków
Instytut Filozoi i Socjologii PAN
dr Dariusz Rosiński
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
prof. dr hab. Grzegorz Sędek
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie
prof. dr hab. Helena Sęk
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu
prof. dr hab. Zbigniew Woźniak
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
prof. dr hab. Bogdan Zawadzki
Uniwersytet Warszawski
Struktura projektu
Projekt badawczy był realizowany w trzech etapach:
Ι. 1 grudnia 2008 – 30 czerwca 2009 roku pogłębione kompleksowe ba-
dania indywidualne;
ΙΙ. 1 lipca 2009 – 31 grudnia 2009 roku badania kwestionariuszowe na
próbie ogólnopolskiej;
ΙΙΙ. 1 stycznia 2010 – 31 marca 2010 roku całościowa analiza wyników
i rekomendacje.
Pierwszy etap badań składał się z dziewięciu niezależnych modułów. Każdy
z nich miał swoją specykę i odrębne metody badawcze, wszystkie zaś łą-
czyli uczestnicy badań: osoby z powszechnie występującymi ograniczenia-
mi sprawności (ONP), osoby z rzadko występującymi niepełnosprawnościami
(ONR), osoby z niepełnosprawnością sprzężoną (ONS) oraz – jako grupa po-
równawcza – osoby sprawne (OS). Na tym etapie osoby dobierane były do ba-
dań według zasad doboru celowego na podstawie kryteriów ustalanych odręb-
nie w każdym module i zwerykowanych przez ekspertów. Charakterystyka
wszystkich modułów badawczych realizowanych na pierwszym etapie pro-
jektu dostępna jest na stronie internetowej projektu pod adresem: www.akty-
wizacja2.swps.pl.
Dwa główne cele działalności na etapie pierwszym to pogłębiona diagno-
za zasobów indywidualnych i zasobów środowiska osób z ograniczeniami
sprawności oraz przygotowanie i pilotaż kwestionariusza, który był narzę-
dziem badań w etapie drugim. Głównym zaś celem etapu drugiego było ilo-
ściowe, wielowymiarowe oszacowanie skali zjawiska niepełnosprawności
rzadkiej i sprzężonej. Na etapie trzecim zostały zintegrowane wyniki badań
z obu etapów oraz stworzone rekomendacje dla osób i instytucji realizujących
programy skierowane do środowiska osób z ograniczeniem sprawności oraz

145
bezpośrednio do nich, ze szczególnym uwzględnieniem grup i podgrup ONR
i ONS.
Tabela 1. Etapy i zadania badawcze
Etap I Etap II Etap III
grudzień 2008 – czerwiec
2009
lipiec 2009 – grudzień 2009 styczeń–marzec 2010
zespół badawczy SWPS Instytut Badania Rynku i Opinii
Millward Brown SMG/KRC
i zespół badawczy SWPS
zespół badawczy SWPS
Efekty:
Uporządkowana na
podstawie 16 ekspertyz
wiedza o różnych obsza-
rach funkcjonowania grup
ONR i ONS na tle ONP
Opracowany psychome-
trycznie kwestionariusz
do badań sondażowych
KBS (moduł 1)
Opracowane zasady
prowadzenia szkoleń
dla osób prowadzących
badania sondażowe
Zrealizowane badania w 8
modułach badawczych
Przygotowane raporty
prezentujące wyniki,
wnioski i wstępne reko-
mendacje w 8 modułach
badawczych
Upowszechnianie wyni-
ków projektu:
Udostępnione na stronie
internetowej projektu wy-
brane wyniki badań w 8
modułach badawczych
Artykuły naukowe i popu-
larno-naukowe
Efekty:
Dobrana do badań próba
100 tyś. ON reprezentatyw-
na dla populacji ON
Przeszkolony zespół ankie-
terów realizujących badania
sondażowe
Przeprowadzone badania
na próbie 100 tyś. ON
Wyniki surowe opracowane
wg wzorca przygotowanego
przez ZB SWPS
Upowszechnianie wyników
projektu:
Przygotowanie monogracz-
nego numeru czasopisma
Polish Psychological Bulletin
Przygotowanie 11 mono-
grai oraz 2 prac zbio-
rowych, prezentujących
efekty badań prowadzonych
w ramach modułów 2–8
w etapie 1
Artykuły naukowe
Prezentacje na konferen-
cjach naukowych i konferen-
cjach organizacji pozarzą-
dowych
Efekty:
Opracowany raport z ba-
dań sondażowych oraz
wnioski i rekomendacje
z nich wynikające
Opracowane całościowe
rekomendacje – integra-
cja rekomendacji z etapu
pierwszego i drugiego
Upowszechnianie wyników
projektu:
Przygotowanie prezentacji
wyników analiz z etapu 1
i etapu 2 na stronę interne-
tową projektu
Przygotowanie prezentacji
na konferencję podsumo-
wującą projekt w kwietniu
2010 roku
Artykuły naukowe w czaso-
pismach psychologicznych
i socjologicznych
Monograczny numer cza-
sopisma Polityka Społeczna
Dwie prace zbiorowe przy-
gotowane przez autorów
ekspertyz
Przygotowane materiały do
wszczęcia sześciu przewo-
dów doktorskich w SWPS
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska.
Dodatkowo zaplanowano wykonanie 16 ekspertyz, przygotowywanych
przez specjalistów i opiniowanych przez zewnętrznych recenzentów (blind
review), a dotyczących różnych problemów związanych z funkcjonowaniem
osób niepełnosprawnych, szczególnie z grup ONR i ONS. Ekspertyzy zostały
wykorzystane jako pomoc w ustaleniu kryteriów i zasad doboru osób do grup
porównawczych: ONP–ONR–ONS w etapie I, wyselekcjonowaniu pytań do
kwestionariusza badań sondażowych (KBS) w etapie II, a także w ocenie traf-

146
ności przyjętych założeń i zastosowanych narzędzi oraz słuszności wstępnych
rekomendacji w każdym module badawczym.
Podstawowym celem całego projektu, oprócz identykacji ilościowej, była
zatem – w wymiarze badawczym – pogłębiona diagnoza sytuacji, nastawiona
na genezę problemu oraz wykrycie mechanizmów psychologicznych, powią-
zanych bądź nawet determinujących aktualną sytuację psychospołeczną osób
z ograniczeniami sprawności, szczególnie z grup ONR i ONS.
Hipotezy
Nasze podstawowe hipotezy skupiały się na specycznej sytuacji osób
z rzadko występującymi ograniczeniami sprawności i niepełnosprawnością
sprzężoną (złożoną), która może wywoływać poczucie wyraźnej odmienno-
ści w grupie niepełnosprawnych. W życiu codziennym osoby te mogą do-
świadczać specycznych problemów, wynikających na przykład z braku wie-
dzy medycznej, niskiej świadomości najbliższych czy braku odpowiednich
rozwiązań systemowych. Borykają się także z problemem „sierocych” pro-
cedur medycznych, w tym konieczności zażywania sierocych leków (orphant
drugs). Przypuszczaliśmy zatem, iż marginalizacja i wykluczenie społecz-
ne, a także autodyskryminacja i dyskryminacja w różnych dziedzinach życia,
w stopniu najwyższym dotyczą grupy osób niepełnosprawnych z rzadko wy-
stępującymi postaciami niepełnosprawności, w tym/lub z niepełnosprawno-
ściami sprzężonymi.
Przypuszczaliśmy też, że czynniki zaradcze tkwią w zrównoważonej in-
terakcji jednostki z otoczeniem. Pomoc niezrównoważona, nieuwzględniają-
ca relacji między rodzajem i jakością zasobów osobistych a rodzajem i jako-
ścią zasobów społecznych (bogactwo vs. ubóstwo oraz ich heterogeniczność
vs. homogeniczność) nasila tendencje dyskryminacyjne i autodyskryminacyj-
ne. Może też zwrotnie utrudnić inkluzję społeczną, która wiąże się nie tylko
z dostępem do różnych dóbr czy równością szans, lecz także z jakością funk-
cjonowania osób niepełnosprawnych w systemie edukacji i na rynku pracy.
Innymi słowy, pomoc niezrównoważona i nieadekwatna (wobec z jednej stro-
ny zasobów tych osób, a z drugiej – ich specycznych potrzeb) nie może być
efektywna.
Benecjenci projektu
Bezpośrednimi benecjentami projektu są instytucje związane z projekto-
waniem i realizacją działań w obszarze polityki społecznej wobec osób niepeł-
nosprawnych (ON) na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym. Jednakże
benecjentami ostatecznymi – w dłuższej perspektywie – są jako grupa doce-
lowa osoby z różnymi ograniczeniami sprawności.

147
Badania na pierwszym etapie dotyczyły osób w wieku 18–60 (kobiety)
i 18–65 (mężczyźni) lat oraz porównawczo osób w grupach 15–17 lat i 60/65–75
lat dobieranych według zasad doboru celowego. Na etapie drugim w ogól-
nopolskich badaniach masowych zasadniczą grupę stanowiły osoby w wie-
ku aktywności zawodowej (produkcyjnym), to jest od ukończonego 15. do
ukończonego 60. (kobiety) i ukończonego 65. (mężczyźni) roku życia, a po-
równawczo – dzieci do ukończenia 15 lat oraz osoby po 60./65. roku życia.
Obszary badań i narzędzia badawcze w etapie I
W każdym module stosowano odmienne, specjalnie – ze względu na cele
modułu – opracowane narzędzia badawcze. Była to albo adaptacja narzędzi
stosowanych w innych krajach, albo własna konstrukcja. Relacje między ob-
szarami badanymi w poszczególnych modułach na I etapie projektu pokazu-
je rycina1.
• Moduł 1. Kwestionariusz KBS: konstrukcja kwestionariusza do badań son-
dażowych (KBS) oraz przeprowadzenie badań prepilotażowych (n = 50),
pilotażowych 10 (n = 2 300) i pilotażowych 20 (n = 10 i n = 50) osób nie-
pełnosprawnych; kwestionariusz zawierał moduły dotyczące cech gospo-
darstwa domowego, cech osoby niepełnosprawnej (w tym blok dotyczący
rodzaju i poziomu, momentu nabycia oraz przyczyn niepełnosprawności),
sytuacji psychospołecznej, w tym edukacyjnej i zawodowej oraz systemu
wsparcia;
• Moduł 2. Funkcjonowanie poznawcze – autostereotypy: badanie prze-
biegało w trzech etapach i dotyczyło za każdym razem osób z grup ONP,
ONR i ONS: (1) n = 120 osób: diagnoza treści i wymiarów autostereoty-
pów; (2) n = 90 osób: rozpoznanie wpływu aktywizacji autostereotypu na
funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne; (3) n = 60 osób: badanie sku-
teczności programów interwencyjnych wspierających funkcjonowanie spo-
łeczne, poznawcze i emocjonalne osób z ograniczoną sprawnością;
• Moduł 3a. Historia życia, punkty zwrotne i trajektorie życiowe: prze-
badano łącznie 430 osób, w tym 315 osób z ograniczeniami sprawności
i 115 osób sprawnych; kluczowym kryterium doboru był wiek badanych,
których dobierano do trzech grup: wczesna dorosłość (23–39 lat; n = 105
ON oraz n = 40 OS); środkowy okres dorosłości (41–60 lat; n = 112 ON
oraz n = 39 OS); późna dorosłość (61–85 lat; n = 98 ON oraz n = 36 OS).
W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusze do oceny
poczucia punktualności wydarzeń życiowych i orientacji temporalnej oraz
wywiad kliniczny ze skalami szacunkowymi, który służył do badania punk-
tów zwrotnych w życiu.
• Moduł 3b. Radzenie sobie z utratą sprawności: zastosowano dwa kry-
teria doboru osób do badań: niepełnosprawność nabyta 6–10 lat temu lub
0–5 lat temu oraz aktualne uczestnictwo w procesie aktywizacji zawodo-

148
wej; łącznie przebadano 274 osoby z ograniczeniami sprawności, w tym
ONP: n = 91 osób, ONR: n = 92 osób i ONS: n = 91osób oraz n = 120 osób
sprawnych; zastosowano baterię siedmiu standaryzowanych kwestionariu-
szy, dwa autorskie kwestionariusze oraz wywiad kliniczny.
• Moduł 4. Formowanie się tożsamości i wkraczanie w dorosłość: łącznie
przebadano 995 osób, w tym n = 528 osób w grupie ON oraz n = 467 osób
w grupie OS; wszystkie badane osoby były w wieku od 18 do 35 lat; zasto-
sowano baterię trzech kwestionariuszy, w tym jeden po przekładzie i adap-
tacji kulturowej; kwestionariusze przygotowano w wersji komputerowej
lub papierowej – do wyboru przez osobę badaną.
• Moduł 5. Społeczności lokalne i wirtualne: przebadano łącznie 80 osób,
w tym n = 60 osób z ograniczeniami sprawności (ONP, ONR i ONS) oraz
n = 20 osób sprawnych; zastosowano indywidualny wywiad narracyjny we-
dług przygotowanych i zwerykowanych w badaniu pilotażowym dyspo-
zycji; analiza danych została przeprowadzona z wykorzystaniem procedury
otwartego kodowania (z użyciem pakietu do komputerowego wspomagania
analiz jakościowych Maxqda2007).
• Moduł 6. Samoakceptacja, poczucie jakości życia i partycypacja spo-
łeczna: przebadano łącznie 120 osób (ONP, ONS, ONR i OS); zastosowano
pogłębione wywiady indywidualne, wywiady w diadach, osiem zognisko-
wanych wywiadów grupowych z udziałem osób bliskich dla ON, zaproszo-
nych przez nie same, oraz skróconą wersję Kwestionariusza Samooceny A.
I. Brzezińskiej i P. Krzywickiego; analiza danych została przeprowadzona
z wykorzystaniem procedury otwartego kodowania (z użyciem pakietu do
komputerowego wspomagania analiz jakościowych: Maxqda2007).
• Moduł 7. Autodiagnoza indywidualna – autonarracje: przebadano łącz-
nie 67 osób z ograniczoną sprawnością, w tym osoby z rzadkimi i sprzężo-
nymi ograniczeniami sprawności; za pomocą indywidualnych, częściowo
strukturalizowanych, pogłębionych wywiadów od każdej osoby uzyskano
opowieść (narrację) o jej historii życia; narracje te poddano analizie z punk-
tu widzenia stylów przywiązania w okresie dzieciństwa i aktualnie; ponad-
to w badaniu wykorzystano techniki projekcyjne, skale szacunkowe i bate-
rie arkuszy roboczych własnego autorstwa.
• Moduł 8. Autodiagnoza grupowa – fokusy: zogniskowany wywiad gru-
powy dotyczący sytuacji życiowej osób niepełnosprawnych; badanie miało
charakter eksperymentalny (połowa grup poddawana była treningowi umie-
jętności komunikacji interpersonalnej) z pre- i posttestem; grupy uczestni-
czące w badaniach były homogeniczne lub heterogeniczne pod względem
płci oraz niepełnosprawności – osoby z różnymi rodzajami niepełnospraw-
ności (ONP, ONR i ONS) versus różne rodzaje niepełnosprawności i oso-
by sprawne (ON i OS); łącznie badanie objęło 113 osób: 20 grup – od czte-
rech do ośmiu osób w każdej grupie.

149
Zakończeniem działań w każdym module było przygotowanie raportu z ba-
dań z wnioskami i założeniami do projektu rekomendacji dla instytucji reali-
zujących politykę społeczną na różnych szczeblach i tworzących programy
wsparcia dla osób z ograniczeniami sprawności, zgodnie z przygotowanymi
wcześniej i zwerykowanymi przez sędziów kompetentnych ramowymi za-
leceniami.
Moduł 3a:
Percepcja i ocena wydarzeń życiowych, punkty zwrotne w życiu i orientacja temporalna
Moduł 4:
Formowanie się tożsamości
i wkraczanie w dorosłość
Moduł 2:
Funkcjonowanie
poznawcze: autostereotypy
Moduł 5:
Społeczności wirtualne i lokalne
Moduł 3b:
Proces radzenia sobie z utratą sprawności
Moduł 6:
Samoakceptacja i poczucie
jakości życia a partycypacja
społeczna
Moduł 7:
Autodiagnoza indywidualna własnej historii życia i aktualnej sytuacji życiowej i zawodowej
Moduł 8:
Autodiagnoza grupowa sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce
OTOCZENIE SPOŁECZNE
historia
otoczenia społecznego
przyszłość otoczenia
społecznego
historia indywidualna indywidualna przyszłość
osoba
tu i teraz
kontekst rozwoju osoby
Ryc. 1. Badane obszary i powiązania między nimi: perspektywa horyzontalna
(kontekst czasu) i wertykalna (kontekst otoczenia)
Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska.

150
Obszary badań i narzędzia badawcze w etapie II
Narzędzie badań – kwestionariusz KBS
KBS to narzędzie opracowane przez członków Zespołu Badawczego SWPS
na potrzeby badań: na etapie I – w poszczególnych modułach oraz na eta-
pie II – w ogólnopolskim badaniu sondażowym na próbie 100 tysięcy osób
niepełnosprawnych. Badania pilotażowe przeprowadzone z użyciem wyjścio-
wej – pełnej – wersji kwestionariusza KBS pokazały, że średni czas jego wy-
pełniania wynosił 60 minut, w dodatku przy założeniu prowadzenia wywiadu
metodą CAPI (Computer Assisted Personal Interviewing) z udziałem i przy
pomocy ankietera. W związku z tym skonstruowano specjalną, skróconą wer-
sję kwestionariusza KBS specjalnie na potrzeby badań modułowych na I eta-
pie projektu (ryc. 2). W tej wersji kwestionariusz składał się z 31 pozycji,
a czas badania wynosił średnio 15 minut.
Obie wersje – dłuższa i krótsza – pozwalały na uzyskanie danych metrycz-
kowych oraz szczegółowych informacji na temat niepełnosprawności (m.in.
rodzaju i stopnia niepełnosprawności, wieku nabycia niepełnosprawności, jej
odczuwanych skutków i doświadczanych w związku z tym problemów), aktyw-
ności społecznej, otrzymywanego wsparcia, pracy zawodowej, edukacji, satys-
fakcji z życia i stosunku do siebie oraz do własnych ograniczeń sprawności.
Kwestionariusz KBS w nalnej wersji składał się ze 121 pytań. Podzielony
był na dwie części, które (w przypadku ankiety papierowej – PAPI) są od siebie
zycznie oddzielone. Są to części dotyczące gospodarstwa domowego (część
I KBS) oraz pogłębiony wywiad indywidualny (część II KBS). Dodatkowo
część dotycząca gospodarstwa domowego zawiera ruchomy moduł odnoszący
się do osoby niepełnosprawnej, z którego pytania zadaje się – lub nie – w za-
leżności od wieku i stanu psychozycznego osób niepełnosprawnych zamiesz-
kujących gospodarstwo domowe (szczegółowy opis warunków, na jakich się
to dzieje, zawierał załącznik do kwestionariusza). W związku z tym można
mówić o trzech podstawowych modułach kwestionariusza, które wyznacza-
ją jego strukturę:
(1) Oznaczenie gospodarstwa domowego – część I KBS
• 1a1. Gospodarstwo indywidualne lub
• 1a2. Gospodarstwo zbiorowe
(2) Wywiad skrócony: oznaczenie osoby niepełnosprawnej – część I KBS
• 1b. Cechy niepełnosprawności
• 1c. Cechy osoby niepełnosprawnej
(3) Wywiad pogłębiony – część II KBS
• 2a. Cechy niepełnosprawności
• 2b. Cechy osoby niepełnosprawnej
• 2c. Cechy psychospołeczne
• 2d. Rynek pracy

151
długa
Ryc. 2. Etapy konstruowania kwestionariusza KBS
Źródło: opracowanie Kamil Sijko.
Uwaga: linie przerywane – pierwotny plan pracy; linie ciągłe – tok pracy wykonanej w rzeczywistości.

152
W badaniu na próbie ogólnopolskiej narzędzie podzielone zostało na dwie
części: 1) blok dotyczący gospodarstwa domowego oraz 2) część indywidu-
alną. Część pierwsza była realizowana tylko raz w każdym gospodarstwie
domowym, a część indywidualną przeprowadzano z każdą osobą niepełno-
sprawną w opisywanym gospodarstwie domowym. Z uwagi na przewidywane
trudności komunikacyjne związane z niepełnosprawnością dozwolona była re-
alizacja fragmentu części indywidualnej przy udziale opiekuna lub nawet wy-
łącznie z opiekunem osoby niepełnosprawnej.
Harmonogram II etapu projektu
Badania w etapie II zostały zrealizowane w 12 krokach.
1. 15.06.2009: spotkanie rozpoczynające współpracę wykonawcy z zama-
wiającym – uzgodnienie zasad współpracy, przekazanie wykonawcy wzo-
ru narzędzia badawczego oraz materiałów pomocniczych.
2. 03.07.2009: wstępny Raport metodologiczny, zawierający koncepcję ba-
dawczą, opis materiałów oraz narzędzi badawczych, zakres odpowiedzial-
ności poszczególnych uczestników projektu, a także szczegółową prezen-
tację metodologii badawczej i sposobu doboru próby.
3. Od 03.07 do 06.07.2009: przygotowanie narzędzi badawczych i materia-
łów pomocniczych.
4. 03.07.2009: rozpoczęcie dwufazowego procesu szkolenia Zespołu Badań
Terenowych, odpowiedzialnego za terenową realizację projektu.
5. Od 10.07.2009: organizacja badania na poziomie oddziałów terenowych.
6. Od 17.07.2009: realizacja terenowa wywiadów ankieterskich.
7. 31.07.2009: rozpoczęcie kontroli terenowej.
8. 07.08.2009: przekazanie danych z pierwszego międzyspływu.
9. 16.10.2009: przekazanie danych z drugiego międzyspływu.
10. 18.11.2009: zakończenie kontroli.
11. 11.12.2009: zakończenie realizacji badania (faza terenowa).
12. 14.12.2009: przekazanie bazy danych.
Dobór i struktura zrealizowanej próby
Próba w badaniu ogólnopolskim na etapie II obejmowała 100 tysięcy osób
niepełnosprawnych dobranych z zachowaniem reprezentatywności na obszarze
całego kraju z uwzględnieniem wszystkich powiatów. Wobec braku ogólno-
polskiego spisu osób niepełnosprawnych, mogącego stanowić operat losowa-
nia próby, za podstawę badania przyjęto dane dotyczące populacji wszystkich
mieszkańców Polski. Reprezentatywność próby osiągnięto przez zastosowa-
nie losowego doboru respondenta w badaniu. Do celu badania wylosowano
100 tysięcy adresów startowych służących za podstawę poszukiwań osób nie-
pełnosprawnych techniką random route (ustalonej ścieżki). Operatem loso-

153
wania adresów był rejestr PESEL, administrowany przez Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych i Administracji. Warstwowanie próby oparto na rozkładzie po-
pulacji mieszkańców Polski, podanym przez GUS na dzień 30 czerwca 2008
roku, czyli na najbardziej aktualnym rozkładzie dostępnym w dniu badania.
Zgodnie z przyjętymi założeniami, na podstawie powyższych danych doko-
nano warstwowania próby z uwzględnieniem powiatów i wydzielonych w ich
ramach wsi i miast. Procedura ta pozwoliła na uzyskanie losowej, ogólnopol-
skiej próby adresowej o liczebności 100 tysięcy adresów, uwzględniającej war-
stwowanie terytorialne w podziale na warstwę wsi i miast w każdym powiecie
w skali kraju. Wyznaczone adresy startowe były bazą do doboru responden-
tów. Technika ta jest powszechnie stosowana1 i ugruntowana w badaniach spo-
łecznych w sytuacjach braku operatu losowania próby osób o okreś lonych ce-
chach (np. osób o określonych zainteresowaniach bądź statusie nansowym).
Przyjęta technika random route sprowadza się do odwiedzania kolejno
wszystkich mieszkań (domów), począwszy od wskazanego adresu, zgodnie
ze ściśle określoną regułą poruszania się w terenie, polegającą na przecho-
dzeniu do kolejnego mieszkania znajdującego się po prawej stronie od drzwi
mieszkania opuszczanego przez ankietera. Zasada ta nie pozostawia ankiete-
rowi możliwości żadnego wyboru. Procedura powtarza się w kolejnych miesz-
kaniach aż do odnalezienia osoby spełniającej kryteria doboru – w tym przy-
padku osoby niepełnosprawnej (biologicznie lub prawnie).
Kwalikacja respondenta do badanej zbiorowości odbywała się na pod-
stawie pytań o niepełnosprawność biologiczną lub prawną. Były to pytania
w kwestionariuszu w części dotyczącej GD – gospodarstwa domowego:
– „Czy z powodu problemów zdrowotnych ta osoba ma ograniczoną zdol-
ność wykonywania codziennych czynności trwającą sześć miesięcy lub dłu-
żej?”;
– „Czy posiada ważne orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepeł-
nosprawności lub orzeczenie równoważne ?”.
Ankieterzy zostali wyposażeni w instrukcję doboru osób niepełnospraw-
nych do badania, stanowiącą uściślenie ogólnej instrukcji random route, po-
zwalającą na prawidłowe dobranie poszczególnych osób. Przeprowadzono też
szkolenie ze wszystkimi ankieterami biorącymi udział w badaniu.
Uwagi końcowe
Wnioski z badań przeprowadzonych we wszystkich modułach nr 2–8 były
podstawą do interpretacji prawidłowości wykrytych w odniesieniu do różnych
podgrup ONR i ONS na etapie II. Z kolei wstępne rekomendacje w modułach
1 Patrz: P. Sztabiński, Z. Sawiński, F. Sztabiński (red.). (2005). Fieldwork jest sztu-
ką. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozoi i Socjologii Polskiej Akademii Nauk; W.G.
Ochran (1977). Sampling techniques. New York: John Willey and Son.

2–8 były werykowane na podstawie rekomendacji opracowanych w oparciu
o wnioski z badań na etapie II. Projekt zakończył się opracowaniem pakie-
tu rekomendacji dla ogólnokrajowej strategii na rzecz zwiększenia aktywno-
ści społeczno-zawodowej osób niepełnosprawnych, szczególnie z grup ONR
i ONS.
Projekt został przygotowany i zrealizowany przez zespół psychologów róż-
nych specjalności (psychologia rozwoju i edukacji, kliniczna i zdrowia, spo-
łeczna, międzykulturowa, pracy i organizacji), socjologów i metodologów
(w zakresie planowania i realizacji badań w naukach społecznych). Zespół
badawczy konsultował swoje działania ze specjalistami z następujących dzie-
dzin: psychologia rehabilitacji, socjologia zdrowia, psychiatria, geriatria, ge-
rontologia społeczna, kognitywistyka, w tym neurokognitywistyka i języ-
koznawstwo kognitywne, statystyka, matematyka i informatyka. Wszyscy
członkowie zespołu badawczego na czas trwania projektu byli zatrudnieni
w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie jako pracownicy na-
ukowo-badawczy.

155
The description of a systemic research project funded by
the European Union – N° WND-POKL-01.03.06-00-041/08
titled: A national study of the situation, needs and
opportunities of persons with disabilities in Poland
Anna Izabela Brzezińska, Piotr Rycielski, Kamil Sijko, Jacek Pluta
Project overview
Research Project Timetable:
1 December 2008 – 31 May 2010
Research Project Leader:
State Fund for Rehabilitation of the Disabled People Państwowy Fundusz
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, PFRON
The representative of the Research Project Leader: Jacek Pluta, PhD, University
of Wrocław, Institute of Sociology
Scientic Partner:
Warsaw School of Social Sciences and Humanities Szkoła Wyższa Psychologii
Społecznej w Warszawie, SWPS
SWPS Research Team Coordinator: Professor Anna Izabela Brzezińska, PhD
Project details: www.aktywizacja2.swps.pl
The overall aim of the project
The overall aim of the project is to set out recommendations for the
National Strategy to increase social and vocational activity of people with
rare disabilities (ONR), including multiple disabilities (ONS) according to
a diagnosis made on a sample of 100,000 persons with disabilities, as well as
to set out recommendations for the Human Capital – Operational Programme
(part of the National Strategic Reference Framework), Disability Action Plan
for Priority I: Employment and Social Integration
Detailed objectives of the project
1. To conduct a comparative analysis of the legal regulations concerning
people from the ONR and ONS groups in Poland, the EU and worldwide
in order to determine fundamental actions needed, on the one hand, to pre-
vent marginalisation and, on the other hand, to facilitate inclusion of those
groups.

156
2. To assess the number of people with rare forms of disabilities (ONR) as
well as multiple disabilities (ONS) on the basis of a national study sample
of 100,000 people with disabilities participating in the study.
3. To classify the causes of rare and multiple forms of disability for both
these groups (ONR and ONS) and to compare them with the causes of the
remaining forms of disability.
4. To identify the characteristics of persons from the ONR and ONS groups
compared to the whole group of people with disabilities participating in
the study: socio-demographic factors, self-perceived economic situation,
self-perceived health condition, personality factors, social capital, educa-
tional activity, vocational activity.
5. To assess the quality of life and the feeling of quality of life of people from
the ONR and ONS groups in comparison with the whole group of people
with disabilities participating in the study.
6. To carry out a comprehensive diagnosis of psychosocial situation of the
ONR and ONS groups compared to the whole group of people with disa-
bilities participating in the study.
7. To identify key factors inuencing the quality of life and the feeling of
quality of life in both groups, including the identication of the follow-
ing:
a. specic factors, characteristic of the ONR group,
b. specic factors, characteristic of the ONS group,
c. factors common to both groups but different from the factors charac-
teristic of the remaining groups of persons with disabilities,
d. non-specic, general factors, which are essential for the quality of life
and the feeling of quality of life irrespective of the type/level of disa-
bility.
8. To identify sets of factors:
a. which protect against marginalisation and social exclusion,
b. which increase the risk of marginalisation and social exclusion for peo-
ple from the ONR and ONS groups.
9. To identify sets of factors:
a. which are conducive to social inclusion,
b. which impede inclusion of persons from the ONR and ONS groups in
the education system and the labour market.
10. To draw up development rules of action programmes aimed at facilitating
the return to the labour market for people from the ONR and ONS groups,
and to propose rules to streamline the procedures of spending public -
nancial resources on the needs of these groups.
11. To develop a framework of research projects devoted to analysing the de-
terminants and mechanisms of exclusion and inclusion of people from the
ONR and ONS groups within – specically open – labour market.

157
Project structure
The research project was implemented in three stages:
Ι. 1 December 2008 – 30 June 2009 Detailed extensive individual re-
search
II. 1 July 2009 – 31 December 2009 A National Sample Survey
IIΙ. 1 January 2010 – 31 March 2010 Outcome analysis and recommenda-
tions
The rst stage of the research consisted of nine independent modules,
using distinct research methods. All the modules used the same research
subjects; persons with most prevalent types of disability (ONP), persons with
rare disabilities (ONR), individuals with multiple disability (ONS) and – as
a control group – non-disabled people (OS). At this stage subjects were selected
following a purposive sampling on the basis of a number of criteria determined
individually for each module and veried by experts. The description of the
modules adopted for the rst stage of the project is available on the project’s
website: www.aktywizacja2.swps.pl.
Two main objectives of the rst stage of the project were: a detailed diagnosis
of resources, both individual and concerning the environment in which persons
with disabilities function, as well as developing and piloting a questionnaire
which was employed at the second stage of the project. The main aim of the
second stage was to assess the frequency of prevalence of rare and multiple
disability and determine territorial saturation of the phenomenon at the
poviat level (NUTS 4). Finally, the third stage was devoted to the integration
of the research results from the previous stages and proposing a number of
recommendations for persons and institutions involved in implementation of
programmes targeting people with disabilities, with a special emphasis laid on
the ONR and ONS groups and subgroups.
Additionally, 16 expert opinions concerning various issues relating to the
functioning of the disabled, especially those from the ONR and ONS groups,
were submitted by specialists and subjected to blind reviews. The opinions were
helpful in determining criteria and selection procedures for the control groups
(ONP – ONR – ONS) during stage I, selecting questions for a questionnaire
survey (KBS) at stage II and in assessing the accuracy of assumptions and
instruments used as well as the pertinence of the initial recommendations
presented in each research module.
Thus, the basic objective of the project, apart from quantitative identication,
was – in research dimension – a detailed diagnosis of the situation, aimed
at determining the genesis of the problem and discovering psychological
mechanisms which are linked to or even responsible for the present situation
of persons with disabilities, especially those from the ONR and ONS groups.

158
Tab. 1. Research stages and activities
Stage I Stage II Stage III
December 2008 – June 2009 July 2009 – December 2009 January – March 2010
SWPS Research Team Millward Brown SMG/KRC
and SWPS Research Team
SWPS Research Team
Effects:
Knowledge of various ar-
eas of functioning of ONR
and ONS in relation to
ONP systemized by expert
opinions
Psychometric survey ques-
tionnaire KBS (module 1)
Established rules of con-
ducting training for people
carrying out surveys
Research conducted in 8
modules
Reports presenting results,
conclusions, initial recom-
mendations in 8 research
modules
Dissemination of project
results:
Selected research results
from 8 modules available
on the project’s website
Scientic and popular
scientic articles
Effects:
A representative sample of
100,000 ON selected for
the research
Trained survey team to
conduct the survey
Survey conducted on the
sample of 100,000 of ON
Raw results drawn up
according to a model pre-
pared by SWPS research
team
Dissemination of project
results:
Preparation of
a monograph for Polish
Psychological Bulletin
Preparation of 11 mono-
graphs and 2 collective
papers presenting re-
search results from modes
2–8 at stage I
Scientic articles
Presentations given at
scientic and NGO confer-
ences
Effects:
Report from the survey and
conclusions and recommen-
dations resulting from it
Comprehensive recom-
mendations – integration
of the stage I and stage II
recommendations
Dissemination of project
results:
Preparation of the analyses
results from stage I and
II to be presented on the
project’s website
Preparation of the presen-
tation to be given during
a conference summarizing
the project in April 2010
Scientic articles in psycho-
logical journals
Monographic edition of the
journal Polityka Społeczna
(Social Politics)
Two collective papers
prepared by the experts
providing opinions
Materials collected to be
used in six doctoral disser-
tations at SWPS
Hypotheses
Our primary hypotheses focused on a specic situation of people with
rare and multiple disabilities, which may lead to experiencing a sense of
distinctness within a group of people with disabilities in general. In everyday
life they may encounter specic problems resulting from, for instance, lack
of medical knowledge, low awareness of their relatives or absence of certain
systemic solutions. They also have to cope with the problem of being subjected
to “orphan” medical procedures, including the necessity to take so called
orphan drugs. Therefore, we assume that rare disabilities and/or multiple
disabilities can lead to marginalisation, social exclusion, self-discrimination
and discrimination present in various domains of life. We also posit that
remedial measures consist in sustainable interaction of the individual with
the environment. Unsustainable aid which does not take into consideration

159
the relation between the type and quality of personal resources and the kind
and quality of social resources (wealth vs. poverty and their heterogeneity vs.
homogeneity) intensies discriminatory and self-discriminatory tendencies.
It may also further impede social inclusion, which is related not only to the
accessibility of various resources or equal opportunities but also to the quality
of functioning of the disabled in the educational system and the labour market.
In other words, unsustainable and inaccurate help (as far as the resources and
specic needs of those persons are concerned) cannot be effective.
Project beneciaries
The immediate beneciaries of the project are institutions involved in
developing and implementing actions in the area of social policy targeting
the disabled (ON) at a central, regional and local level. However, the ultimate
beneciaries – in the long term – are people with various types of disabilities.
The rst stage of the research concerned people from the age groups 18–60
(women) and 18–65 (men) compared with control age groups 15–17 and
60/65–75 chosen following the procedure of purposive sampling. People at
working age, i.e. from 15 to 60 years of age (women) and to 65 years of age
(men), and – as a control group – children below 15 and people above 60/65
constituted the main group at the second stage in a nationwide mass research
programme.
The results of groups at high risk of double exclusion (disability + age
and/or gender and/or minority status and/or level/type of disability), which
hence require a so called cross-cutting approach1, were analysed particularly
thoroughly.
Area of research and research instruments – stage I
Each module exploited different research instruments – they were either
adjusted or constructed especially for the module. The sample size and the
criteria of purposive sampling also varied.
• Module 1: KBS questionnaire: drawing up a survey questionnaire (KBS)
and conducting a pre-pilot study (n = 50), 10 pilot study (n = 2,300) and 20
pilot study (n = 10 and n = 50) followed by the nal study on the national
sample (n = 100,000) of persons with disabilities; the questionnaire
contained modules concerning household features, the features of the person
(including a section devoted to the type and level of the disability, its causes
1 Pursuant to the document: Council of Europe, Committee of Ministers, Recommendation
Rec (2006) 5 of the Committee of Ministers to member states on the Council of Europe Action
Plan to promote the rights and full participation of people with disabilities in society: improving
the quality of life of people with disabilities in Europe 2006–2015 (adopted by the Committee of
Ministers on 5 April 2006 at the 961st meeting of Ministers’ Deputies) – cp. p. 67–72.

160
and the moment of its onset) and his or her psychosocial situation, including
education and vocation as well as the support system;
• Module 2: Cognitive functioning – self-stereotypes: the survey consisted
of three stages and each stage focused on persons from the ONP, ONR,
and ONS groups: (1) n = 120 subjects: the diagnosis of self-stereotypes,
their meaning and dimensions, (2) n = 90 subjects: the identication of
the extent of the impact of the activation of self-stereotypes on cognitive
and emotional functioning; (3) n = 60 subjects: effectiveness evaluation of
intervention programmes which endorse social, cognitive and emotional
functioning of persons with limited abilities;
• Module 3a: Life history, turning points and life trajectories: a total number
of 430 persons were studied, of whom 315 had limited abilities and 115
had no disabilities; the key selection criterion was the age of the subjects,
who were divided into three groups: early adulthood (23–39 years; n = 105
ON and n = 40 OS); middle adulthood (41–60 years; n = 112 ON and n =
39 OS); late adulthood (61–85 years; n = 98 ON and n = 36 OS). In the
survey questionnaires were used, by means of which participants assessed
their sense of timing of life events and temporal orientation. Additionally,
we conducted a clinical interview with evaluation scales which served to
investigate so called turning points in life;
• Module 3b: Coping with loss of ability: two selection criteria were applied
– disability acquired 6–10 years prior to the study or 0–5 years prior to the
study as well as present participation in a vocational activation process;
the total number of 274 persons with limited abilities participated in the
study, of whom ONP subgroup: n = 91 participants, ONR subgroup: n = 92
participants and ONS subgroup: n = 91 participants and n = 120 persons
without disabilities; seven standardised questionnaires, two proprietary
questionnaires and a clinical interview were used;
• Module 4: Forming of identity and entering adulthood: a total number of
995 persons participated in the study, of whom n = 528 subjects in the ON
group and n = 467 subjects in the OS group; all subjects were between 18
and 35 years of age; three questionnaires were used, including one which
underwent translation and cultural adaptation; the questionnaires were
prepared in electronic and paper version – to be chosen by the subjects;
• Module 5: Local and virtual communities: a total number of 80 persons
participated in the study: n = 60 persons with disabilities (ONP, ONR and
ONS) and n = 20 non-disabled persons; an individual narrative interview,
made according to instructions prepared and veried in a pilot study, was
used; data analysis was carried out employing an open coding procedure
(using the computer assisted qualitative data analysis software package
Maxqda2007);
• Module 6: Self-acceptance, feeling of quality of life, and social
participation: a total number of 120 persons participated in the study (ONP,

161
ONS, ONR and OS); a number of interviews were conducted: detailed
individual interviews, diad interviews, eight focused group interviews
in which participated relatives of ON, who had been invited by the ON
subjects; also, a shortened version of the Self-assessment Questionnaire by
A. I. Brzezińska and P. Krzywicki was employed; data analysis was carried
out using an open coding procedure (with the use of the computer assisted
qualitative data analysis software package Maxqda2007);
• Module 7: Individual self-diagnosis – auto-narrations: a total number
of 67 subjects with disabilities, including rare and multiple disabilities,
participated in the study; as a result of individual, partially structured,
detailed interviews each participant provided a story (narration) of his/her
life; the narrations were then subjected to an analysis of attachment styles
manifested in childhood and presently; moreover, projection techniques,
assessment scales and proprietary worksheets were employed;
• Module 8: Group self-diagnosis – FGI (focus group interview): focused
group interviews concerning the life situation of the disabled; the study
is of an experimental nature (half of the groups undergo interpersonal
communication skills training) and it is accompanied by pre- and post-tests;
the groups taking part in the study are homogeneous or heterogeneous as
far as their gender and disability is concerned – persons with various forms
of disability (ONP, ONR and ONS) vs. disabled and non-disabled persons
(ON and OS); the study encompasses 113 subjects divided into 20 groups –
from 4 to 8 persons per group.
The relations between research areas in the modules of stage I are presented in
g.1. Each module ended with a report containing conclusions and assumptions
for the recommendation project destined for institutions responsible for social
policy at various levels and for the development of support programmes for
people with disabilities, following a framework of recommendations, which
were provided and veried by competent judges.

162
Module 3a:
Perception and evaluation of life events, turning points, and temporal orientation
Module 4:
Forming of identity
and entering adulthood
Module 2:
Cognitive functioning:
self-stereotypes
Module 5:
Local and virtual communities
Module 3b:
Coping with loss of ability
Module 6: Self-acceptance,
sense of quality of life and
social participation
Module 7:
Individual self-diagnosis of life history and present life and employment situation
Module 8:
Group self-diagnosis of people with disabilities in Poland
social environment
the history of social environment
the future of social environment
individual history individual future
person development context
person
here and now
Fig. 1. Investigated areas and connections between them: horizontal (time con-
text) and vertical perspective (environment context)
Area of research and research instruments – stage II
Research instrument – KBS questionnaire
KBS questionnaire is a research instrument designed by the members
of the SWPS Research Team for the needs of the research at stage I – in
all modules – and at stage II – in a nationwide survey on a sample of 100
thousand respondents with disabilities. A pilot study carried out using a full
version of the KBS questionnaire revealed that the average time necessary to
ll in the questionnaire was 60 minutes, assuming that it was completed using
CAPI (Computer Assisted Personal Interviewing) method with the assistance
of a research interviewer. Therefore, a modied, shortened version of the
questionnaire was developed to be used in the modules at stage I (g. 2). This
modied version of the KBS questionnaire consisted of 31 items and the time
necessary to complete the survey was, on average, 15 minutes.

163
Fig. 2. Stages of questionnaire construction
by Kamil Sijko
Attention: dotted line – original work plan; continuous line marks the work actually carried out.

164
Both versions of the survey – the full and the shortened one – served as
a means of obtaining so called social-demographic data and detailed information
about disability (among others the type and the level of disability, the age of
the onset of disability, the experienced effects and problems related to it),
social activity, the support received, vocational activity, education, satisfaction
with life, self-perceptions and one’s own ability limitations.
The KBS questionnaire in its nal version consisted of 121 questions from
which 500 variables were derived. It was divided into two parts which (in the
case of the paper version – PAPI) were physically separated. These were: a part
concerning the household (KBS Part I) and an Individual In-Depth Interview
(KBS Part II). Moreover, the part devoted to the household included an optional
module concerning the disabled person, with questions which could be asked
or omitted depending on the age and psychophysical state of the respondent
living in the household (a detailed description of the conditions in which this
procedure was to be applied was attached as an annex to the questionnaire).
Thus, three basic modules of the questionnaire determining its structure may
be identied:
(1) information about household type – KBS Part I
• 1a1. family household or
• 1a2. non-family household (e.g. residential care homes)
(2) Shortened interview: information about the disabled person – KBS Part I
• 1b. Disability features
• 1c. The characteristics of the person with disabilities
(3) In-depth interview – KBS Part II
• 2a. Disability features
• 2b. The characteristics of the person with disabilities
• 2c. Psychosocial features
• 2d. Labour market
In the study on a nationwide sample the research instrument was divided
into two parts: 1) a block devoted to the household and 2) an individual part.
The rst part was used only once in each household, whereas the individual
part was employed for each disabled person in the household studied. Due to
expected communicative difculties linked to disability, it was permitted to
complete the individual part with the assistance of the carer of the disabled
person or with the carer alone.
Research project stage II timetable
Research was conducted in twelve steps.
1. 15.06.2009: the meeting commencing the cooperation between the SWPS
Research Team and the Survey Contractor – establishing the rules of co-
operation, presentation of the research instrument model and additional
materials.

165
2. 03.07.2009: initial Methodological Report, containing the research concept,
the description of the research materials and instruments, the extent of respon-
sibility of individual project participants, as well as a detailed description of
the methodology applied in the research and the mode of sample selection.
3. From 03.07.2009 to 6.07.2009: preparation of research instruments and
additional materials.
4. From 03.07.2009: beginning of a two-stage training programme of the
Fieldwork Research Team responsible for the eld part of the project.
5. From 10.07.2009: organising the research at the eld level.
6. From 17.07.2009: completing eld survey.
7. From 31.07.2009: beginning of eld inspection.
8. 07.08.2009: rst data collection.
9. 16.10.2009: second data collection (submitted to the Commissioner).
10. 18.11.2009: end of inspection.
11. 11.12.2009: completion of research (eld research stage).
12. 14.12.2009: submission of database.
The selection and the structure of the research sample
The sample in the Nationwide Study encompassed 100 000 persons with
disabilities chosen from across the country and representing all poviats
(NUTS 4). Because of lack of a national census of the disabled, which might have
served as a sampling frame, it was decided that the data concerning the whole
population in Poland would be used. The representativeness of the sample was
achieved following a random sampling of respondents for the study. 100 000
addresses were selected serving as the foundation for the subsequent search
for people with disabilities using the technique of random route. The sampling
frame was drawn from the PESEL System (Universal Electronic System of
Population Register) run by the Ministry of the Interior and Administration.
Stratied sampling was based on the population distribution of Poles as noted
by GUS (General Statistics Ofce) on 30 June 2008, i.e. the most recent
population distribution available on the day of the research. It served as the
basis of demographic estimations carried out by MB SMG/KRC in 2009.
Following the adopted assumptions, stratied sampling was conducted on
the basis of the data discussed above, taking into consideration all poviats with
villages and towns/cities located within their borders. This procedure allowed
the researchers to obtain a random national sample of 100 000 persons, taking
into account territorial distribution with the division into villages and towns/
cities in each poviat in the country. The selected addresses constituted the basis
for the selection of respondents. This technique is commonly used2 and well-
2 See: P. Sztabiński, Z. Sawiński, F. Sztabiński (red.). (2005). Fieldwork jest sztuką.
Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN; W. G. Ochran (1977). Sampling techniques. New York:
John Willey and Son.

founded in social studies when a sampling frame of persons with particular
characteristics (e.g. people with particular interests, nancial status, etc.) is
not available.
The employed random route technique consists in visiting all ats (houses)
starting with the address indicated – following the rules of operating in the eld,
which means visiting the house located to the right of the house the interviewer
has just left. This rule leaves no scope for choice for the research interviewer.
The procedure is repeated until a person meeting the selection criteria – in this
case a disabled person (either biologically or legally) – is found.
Respondents were classied into the studied groups on the basis of questions
about their biological or legal disability. These questions were included in the
part of the questionnaire devoted to GD – the household:
– “Are everyday activities of the person limited for the duration of six months
or more because of health problems?”
– “Does the person possess a valid disability certicate, a certicate stating
the level of disability or an equivalent document?”
The interviewers received an instruction how to select disabled respondents,
which was an extension of the general instruction concerning the random
route method, allowing them to select the right respondents. Moreover, all
interviewers participated in a training programme.
Final remarks
The conclusions of the research conducted in all modules 2–8 constituted the
basis for an interpretation of regularities revealed in relation to various ONR
and ONS subgroups at stage II. Furthermore, the initial recommendations in
modules 2–8 were veried on the basis of recommendations developed as
a result of the research conclusions made at stage II. Finally, the project ended
with a series of recommendations for the national strategy to increase socio-
vocational activity of the disabled, in particular those from the ONR and ONS
groups.
The project was developed and implemented by a multidisciplinary team
of psychologists specialising in various elds (developmental and educational
psychology, health and clinical psychology, social psychology, intercultural
psychology, occupational and organizational psychology), sociologists and
methodologists (involved in planning and implementation of research in social
sciences). The research team consulted their actions with persons specializing
in psychology of rehabilitation, sociology of health, psychiatry, geriatrics,
social gerontology, cognitivism, including neurocognitivism and cognitive
linguistics, statistics, mathematics, and informatics. For the duration of the
project all team members were employed at Warsaw School of Social Sciences
and Humanities (SWPS) as academic researchers.

Streszczenie
Przekonania o swoim życiu. Spostrzeganie historii
życia przez osoby z ograniczeniami sprawności
Słowa kluczowe: przekonania, punktualność zdarzeń życiowych, punkty
zwrotne, wewnętrzne modele operacyjne.
Jaką wizję świata i siebie mają osoby z ograniczeniami sprawności? Wizja
świata wrogiego, nieprzyjaznego, zamkniętego na ich potrzeby może powo-
dować, że są bierne, unikają kontaktu z innymi ludźmi, nie wierzą w zmianę
swojej sytuacji. Jeżeli natomiast widzą świat jako pełen niespodzianek, po-
mocnych ludzi, ciekawych wydarzeń, a jednocześnie wierzą, że mogą na ten
świat wywierać jakiś wpływ, to ich aktywność będzie nie tylko duża, lecz tak-
że zróżnicowana. Analiza ilościowych wyników badań oraz wywiadów prze-
prowadzonych z osobami z różnymi ograniczeniami sprawności pokazała, że
to, jak ludzie spostrzegają siebie i otaczający ich świat, ma niezwykły wpływ
na ich zachowanie i emocje, a także że bariery, które mogą utrudniać lub nawet
uniemożliwiać codzienne funkcjonowanie i budowanie planów na przyszłość,
bardzo często tkwią w głowie – właśnie w przekonaniach, u których podstaw
leżą wewnętrzne modele operacyjne. Wizja siebie (np. ja jako osoba z ogra-
niczeniem sprawności, jako pracownik, jako przyjaciółka, jako córka), swo-
jego życia (zwłaszcza punktów zwrotnych) i postrzeganie innych (np. swoich
współpracowników, przełożonego, klientów, sąsiadów) oraz porównywanie
siebie z innymi (poczucie punktualności zdarzeń życiowych) w dużym stop-
niu rzutują na treść przekonań o własnej skuteczności i możliwościach zmia-
ny swojej sytuacji życiowej, w tym na ocenę szans znalezienia i utrzymania
pracy, pozyskania nowych znajomych, poszerzenia kwalikacji. Rozpoznanie
tych przekonań – o sobie, swoim życiu i o świecie – umożliwia trafniejsze zi-
dentykowanie potrzeb, a tym samym zdiagnozowanie psychologicznej go-
towości do zmiany swojej sytuacji. Treść przekonań określa zatem swoisty
„punkt startowy”. Przekonania o negatywnym ładunku emocjonalnym stano-
wią barierę mentalną i sprawiają, że większość trudnych sytuacji jest spostrze-
gana jako zagrożenie. Z kolei przekonania o ładunku pozytywnym pozwalają
patrzeć na świat w kategoriach wyzwań, zachęt, okazji czy szans.

Summary
Beliefs about one’s life. Life history as perceived by
people with disabilities
Key words: attachment styles, beliefs, internal working models, timing of life
events, turning points.
What is the image of the world and of themselves do of people with disabil-
itiespossess? The image of a world whichIf the world is seen asis hostile, un-
friendly, and ignoring the needs of disabled persons, it may cause these peo-
ple to become passive, avoid contacts with others, and doubt that any change
of their situation is possible. If, however, people with impairments perceive
the world as being full of surprises, helpful people, interesting events, and see
themselves as possessing the ability able to exert inuenceon it, their active
participation will not only increase, but it will also be more diverse. The anal-
ysis of quantitative research results and the interpretation of interviews con-
ducted with disabled people revealed that the way in which people perceive
themselves and the surrounding world hasa a profound impact on how they
behave and what emotions they experience. It also proved that barriers which
may impede or even prevent daily functioning and making plans for the fu-
ture very often exist only in their heads – in the form of beliefs based on their
internal working models. The beliefs about one’s effectiveness and about the
possibilities of changing one’s situation – which basically translate into the
likelihood of nding and maintaininga a job, making new friends, or improv-
ing one’s qualications – are signicantly inuenced by tThe image of oneself
(e.g. asa a person with disabilities, asa a worker, asa a friend, asa a daugh-
ter) and, of one’s life (in particular of turning points)and , the perception of
others (e.g. as one’s co-workers, superiors, customers, or neighbours) as well
as by making comparisons between oneself and others (timing of life events)
inuences signicantly the content of the beliefs about one’s effectiveness and
about the possibilities of changing one’s life situation, which basically means
the likelihood of nding and maintaining a job, making new friends, or im-
proving one’s qualications. The recognition of the beliefs – about oneself,
one’s life and the world – allows helps toa better identication identifyof the
needs and a diagnosiseof psychological readiness of people with disabilities
to change their situation. Thus, the content of the beliefs constitutesa a kind
ofa a ”starting point”. The beliefs with which have negative emotional charg-
es createa a mental barrier and cause the majority of difcult situations to be
perceived asa threats. The emotionally positive beliefswith positive emotion-
al charges, in turn, encourage the disabled to see the world in terms ofvarious
events as challenges, incentives, opportunities or chances.