The activity of antivaccine movement, role of the mass media and influence of religious beliefs on the attitude towards immunization

Abstract

Vaccines have accompanied humans for centuries. On the one hand vaccinology development resulted in growing popularity
of infectious diseases prophylaxis, on the other vaccine refusal attitudes have been also noted. Religious or world-view reasons are given
by vaccine opponents as an explanation to why they refuse immunization. They mention that obligatory immunization constrains liberty
and freedom. They try to convince that vaccines or their components have a noxious effect or they overrate the significance of a natural
exposure to pathogens. Despite the fact that smallpox has been eradicated and most of the infectious diseases incidence has dropped,
resistance towards vaccination does not decline. Moreover, opposition is getting more and more commonplace. Mass media effectively
helps propagate antivaccination idea. The Internet provides its users with a wealth information, both reliable with scientific background
and the biased one. What is worrying is the fact that growing number of parents look for information on health related topics on the
Internet. Selection of methods and parents’ gullible way of thinking lead to increased likelihood of these parents to believe in falsified
and unreliable data. As a result, erroneous perception of the infectious diseases and antivaccination attitudes cause hazardous behaviors,
such as so-called a pox-parties, which are previously planned exposures to a certain pathogen. Also celebrities take part in spreading out
antivaccinationopinions. Nowadays, society tends to perceive celebrities as role-models and often obey them blindly.

Full text

POST. MIKROBIOL.,
2015, 54, 2, 95–102
http://www.pm.microbiology.pl
* Autor korespondencyjny: Katedra i Zakład Mikrobiologii Lekarskiej, Warszawski Uniwersytet Medyczny ul. Chałubińskiego 5,
02-004 Warszawa, tel. 22 622 00 28; e-mail: anna.majewska@wum.edu.pl
1. Wstęp
Ponad dwustuletnia historia prowadzenia szczepień
umożliwia dokonanie oceny skuteczności jak również
stanowi wyzwanie do podejmowania dalszych działań
istrategii mających na celu ograniczenie zachorowań,
anawet eradykację chorób. Zaobserwowano, że korzy-
stna sytuacja epidemiologiczna skłania do rezygnowania
ze szczepień, a powody decyzji o ich zaniechaniu mogą
być trywialne i nie zgodne ze współczesną nauką.
Przeciwnicy szczepień podają powody wyznaniowe
oraz światopoglądowe odmawiając zaszczepienia sie-
bie lub dzieci. Wspominają, że obowiązek szczepień to
ograniczenie wolności i swobód. Przekonują o szkodli-
wości preparatów szczepionkowych lub ich składników,
przeceniają rolę naturalnej ekspozycji na patogen [25].
Pomimo eradykacji ospy prawdziwej i ograniczenia
występowania wielu innych chorób np.: poliomyeli-
tis, błonicy, krztuśca, odry, różyczki sprzeciw wobec
szczepień wcale nie zanika, a wręcz staje się coraz popu-
larniejszy [18, 19, 33].
2. Działalność ruchu antyszczepionkowego
Przeciwnicy szczepień ochronnych powszechnie
nazywani są antyszczepionkowcami. Często zrzeszeni
wokół proekologicznych ugrupowań i organizacji, są
zwolennikami medycyny naturalnej, anawet holistycz-
nej. Przeciwnicy szczepień dopatrują się związku przy-
czynowo-skutkowego pomiędzy pewnymi szczepion-
kami, ich składnikami, a występowaniem chorób lub
zgonów. Nadal bardzo chętnie dywagują o szkodliwości
szczepionki MMR (ang. measles-mumps-rubella; szcze-
pionka przeciwko odrze, śwince i różyczce) ijej związku
zautyzmem uimmunizowanych dzieci. Antyszczepion-
kowcy są zwolennikami wyższości naturalnej ekspozy-
cji na patogen, nad immunogennym preparatem chro-
niącym przed chorobą zakaźną. Ruchy te skupiają także
sympatyków wyrobów i leków będących –ich zdaniem
–zdrową i bezpieczną alternatywą dla szczepień.
Pierwsze postawy antyszczepionkowe notowano
wXVIII w., kiedy Boylston i Mather rozpoczęli wario-
lację – uodparnianie poprzez zakażanie materiałem
DZIAŁALNOŚĆ RUCHU ANTYSZCZEPIONKOWEGO,
ROLA ŚRODKÓW MASOWEGO KOMUNIKOWANIA
ORAZ WPŁYW POGLĄDÓW RELIGIJNYCH
NA POSTAWĘ WOBEC SZCZEPIEŃ OCHRONNYCH
Anna Karolina Marchewka1, Anna Majewska1*, Grażyna Młynarczyk1
1 Katedra i Zakład Mikrobiologii Lekarskiej, Warszawski Uniwersytet Medyczny
ul. Chałubińskiego 5, 02-004 Warszawa, tel. 22 622 00 28
Wpłynęło w listopadzie 2014 r.
1. Wstęp. 2. Działalność ruchu antyszczepionkowego. 3. Rola środków masowego komunikowania na postawę wobec szczepień ochron-
nych. 4. Wpływ poglądów religijnych na postawę wobec szczepień ochronnych. 5. Podsumowanie
e activity of antivaccine movement, role of the mass media and inuence of religious beliefs on the attitude towards immunization
Abstract : Vaccines have accompanied humans for centuries. On the one hand vaccinology development resulted in growing popularity
of infectious diseases prophylaxis, on the other vaccine refusal attitudes have been also noted. Religious or world-view reasons are given
by vaccine opponents as an explanation to why they refuse immunization. ey mention that obligatory immunization constrains liberty
and freedom. ey try to convince that vaccines or their components have a noxious eect or they overrate the significance of anatural
exposure to pathogens. Despite the fact that smallpox has been eradicated and most of the infectious diseases incidence has dropped,
resistance towards vaccination does not decline. Moreover, opposition is getting more and more commonplace. Mass media eectively
helps propagate antivaccination idea. e Internet provides its users with a wealth information, both reliable with scientific background
and the biased one. What is worrying is the fact that growing number of parents look for information on health related topics on the
Internet. Selection of methods and parents’ gullible way of thinking lead to increased likelihood of these parents to believe in falsified
and unreliable data. As a result, erroneous perception of the infectious diseases and antivaccination attitudes cause hazardous behaviors,
such as so-called a pox-parties, which are previously planned exposures to a certain pathogen. Also celebrities take part in spreading out
antivaccinationopinions. Nowadays, society tends to perceive celebrities as role-models and oen obey them blindly.
1. Introduction. 2. Activity of antivaccine movement. 3. Role of the mass media on the attitude towards immunization. 4. Inuence of
religious beliefs on the attitude towards immunization. 5. Summary
Słowa kluczowe: eradykacja, szczepienie, ruch antyszczepionkowy
Key words: eradication, vaccination, antivaccine movement

96 ANNA KAROLINA MARCHEWKA, ANNA MAJEWSKA, GRAŻYNA MŁYNARCZYK
zawierającym wirusy ospy prawdziwej [18, 30]. Ze
zdecydowaną krytyką spotykał się także angielski
lekarz, uznawany za odkrywcę szczepień ochronnych
przeciwko ospie prawdziwej – Edward Jenner. Dzia-
łania Jennera zapoczątkowały rozwój wakcynologii
iwrezultacie doprowadziły do wyeliminowania ospy
prawdziwej z powierzchni Ziemi, czego efektem było
podpisanie 9 grudnia 1979 roku aktu stwierdzającego
eradykację ospy prawdziwej na świecie.
Jenner stosował wakcynację, czyli sposób uod-
parniania na ospę prawdziwą przy pomocy materiału
zakaźnego pobieranego ze zmian skórnych osób cho-
rych na ospę krowią tzw. krowiankę. Następstwem,
czego było łagodne przechorowanie krowianki iwefek-
cie odporność na chorobę, której ówcześnie żyjący oba-
wiali się najbardziej – ospę prawdziwą.
14 maja 1796 r. Jenner zaszczepił trzynastoletniego
Jamesa Phipps’a materiałem zakaźnym pobranym od
dójki zakażonej krowianką. Treść ze zmiany skórnej
zaaplikował poprzez nacięcie na ramieniu chłopca.
Po tej interwencji James łagodnie zachorował, po
czym pozostał odporny na zakażenie wirusem ospy
prawdziwej. Aktywność Jennera nie została przyjęta
entuzjastycznie. Zabieg uważano za bolesny ipowo-
dujący szpecące blizny. Pojawiły się obawy opocho-
dzenie materiału do uodpornienia oraz o jego wpływ
na organizm dzieci. Wysuwano argumenty, że szcze-
pienie materiałem pobieranym od zwierząt, spowo-
duje u zaszczepionych dzieci choroby odzwierzęce
lub przyczyni się do przenoszenia innych infekcji
(kiła!), chorób nowotworowych czy psychicznych.
Bezwzględnie do najciekawszych przykładów obaw
należą te, które ilustrują możliwość przekształcania
się osób immunizowanych materiałem pochodze-
nia zwierzęcego wpół ludzi ipół krowy. Krytykujący
ówczesne szczepienie nie wierzyli medycynie, nie ufali
Jennerowi. Wykonanie szczepienia przeciwko ospie
prawdziwej uznawano także za sprzeciw wobec woli Boga
[1, 18, 38, 43, 46].
W połowie XIX w. zaczęto wprowadzać obowiązek
wykonywania szczepień przeciwko ospie prawdziwej.
Podobnie jak w czasach współczesnych, potraktowano
ten proceder jako zamach na wolność i prawa obywa-
telskie. W1840 r. w Wielkiej Brytanii wprowadzono
Vaccination Act. Początkowo ustawa gwarantowała nie-
odpłatne szczepienia dla ubogich. W1853 r. dokument
zmodyfikowano, ustanawiając obowiązek szczepienia
dzieci wich pierwszych 3 miesiącach życia. Na opie-
rających iodmawiających wykonania tego obowiązku
rodziców nakładano kary grzywny lub wysyłano do
więzień. 14lat później obowiązek szczepień został nało-
żony na wszystkie dzieci do 14roku życia. Rządowa
interwencja spowodowała zamieszki wwielu miastach
Wielkiej Brytanii. Rządzącym dano wyraźnie do zrozu-
mienia, że obowiązkowe szczepienia to atak na wolność
obywatelską [18, 38].
Pod koniec XIX w. protesty antyszczepionkowe
pojawiły się w Stanach Zjednoczonych, skutkując znie-
sieniem obowiązku szczepień w kilku stanach. Wlatach
1901–1903 w Bostonie i okolicach miała miejsce epi-
demia ospy prawdziwej. Przymusowe szczepienia zna-
lazły wielu oponentów, którzy mówili o pogwałceniu
prawa oraz o godzeniu w prawo do dbania owłasne
ciało wwybrany przez siebie sposób.
Liczne protesty dotyczyły także skojarzonej szcze-
pionki DTP uodparniającej przeciwko błonicy (diph-
theria), tężcowi (tetanus) i krztuścowi (pertussis).
Szczepionkę wprowadzano w wielu krajach na świecie
w latach 50. zeszłego stulecia. Ogromnym sukcesem
szczepień było ograniczenie przypadków krztuśca,
który wowym czasie był poważną, nierzadko śmier-
telną chorobą wieku dziecięcego.
Doniesienia z jednego z brytyjskich szpitali owystą-
pieniu niepokojących symptomów ze strony układu
nerwowego u zaszczepionych dzieci bardzo szybko
przedostały się do środków masowego przekazu. Pow-
stało e Association of Parents of Vaccine Damaged
Children, towarzystwo, którego misją było przekazy-
wanie opinii publicznej wieści o niebezpieczeństwie
i ryzyku związanym ze szczepionką DTP. Sympatię
rodziców i przeciwników szczepień zyskał Gordon
Stewart, profesor na Uniwersytecie wGlasgow, który już
wcześniej minimalizował rolę antybiotyków wzwalcza-
niu chorób zakaźnych. Steward opublikował w1977 r.
analizę 160przypadków encefalopatii rzekomo zwią-
zanej ze szczepieniem przeciwko krztuścowi. Żarliwa
dyskusja społeczna zaowocowała przeprowadzeniem
dużego iniezależnego badania, którego wyniki jasno
wskazywały, że po zastosowaniu szczepionki istnieje
możliwość wystąpienia działań niepożądanych, ale to
ryzyko jest niezmiernie niskie. Po tym dochodzeniu
wWielkiej Brytanii zaczęto przeprowadzać kampanie
informujące o zagrożeniach związanych zzachorowa-
niem i propagujące szczepienia [3, 18, 39].
Również w USA pojawiły się kontrowersyjne
donie sienia dotyczące szczepionki DTP. Rozpoczęły
się w 1982 r. po emisji filmu dokumentalnego DTP:
Vaccine Roulette. Znana z amerykańskich produkcji
filmowych Lea ompson zarzuciła szczepionce silny
związek zwystępowaniem uszkodzeń układu nerwo-
wego, szczególnie encefalopatii poszczepiennej. Igno-
rowanie zalet i korzyści, emfatyczne ukazanie dzia-
łań niepożądanych szczepionki, opowieści rodziców
oprzerażającym przebiegu choroby, a także pokazanie
emocji małych dzieci poddawanych szczepieniu ode-
grały ogromną, negatywną rolę w postrzeganiu wartości
szczepień ochronnych. Działania Academy of Pediatrics
i Centres for Disease Control and Prevention (CDC)

DZIAŁALNOŚĆ RUCHU ANTYSZCZEPIONKOWEGO, ROLA ŚRODKÓW MASOWEGO KOMUNIKOWANIA 97
oraz masowych mediów pomogły wzminimalizowaniu
skutków, jakie dla populacji dziecięcej mógł spowodo-
wać ów film. Odsetek dzieci zaszczepionych przeciwko
krztuścowi w Stanach Zjednoczonych pozostał wów-
czas na dość wysokim poziomie [13, 18, 34].
W 1998 roku pojawiła się kolejna reakcja histerii,
którą sprowokowała publikacja brytyjskiego gastroen-
terologa i naukowca Andrew Wakefield’a. Wyniki prze-
prowadzonych przez niego badań wskazały na istnienie
związku szczepionki MMR i autyzmu oraz zapalenia
jelit u dzieci poddanych szczepieniu. Zrodził się jeden
zwiększych mitów dotyczący szczepień –szczepienia
powodują autyzm [2, 9, 18]. Artykuł na ten temat, opu-
blikowano w uznanym czasopiśmie Lancet (Lancet 351,
637–641, 1998). Na skutek rozpowszechnienia publi-
kacji, odnotowano rezygnację ze szczepienia wwielu
krajach Europy i w Stanach Zjednoczonych, co wkon-
sekwencji spowodowało zwiększoną liczbę zachorowań
na odrę i świnkę [2, 7, 30]. Wodpowiedzi na sensacyjne
doniesienia, wwielu ośrodkach na świecie przeprowa-
dzono szczegółowe badania (epidemiologiczne, biolo-
giczne i kliniczne). Rezultatem były wyniki mówiące
obraku jakiegokolwiek powiązania między podaniem
MMR, awystąpieniem autyzmu. Pomimo dochodzenia
dyskredytującego Wakefield’a jako rzetelnego lekarza
inaukowca, on sam i jego zwolennicy nadal starali się
tworzyć opozycję dla szczepień. Wakefield’owi British
General Medical Council przedstawiło zarzuty kon-
iktu interesów, fałszowania wyników badań i nie-
etyczne postępowanie. W2010 r. wycofano publikację
zczasopisma Lancet [7, 13, 18, 24].
Kolejnym przejawem postaw antyszczepionkowych
jest ruch Green our vaccines. Aktywiści podali, że celem
ruchu jest wywarcie presji na koncerny farmaceutyczne
i wymuszenie produkcji szczepionek „ekologicznych”.
Żądali usunięcia z preparatów wszelkich „toksyn”, aby
stały się przyjazne dla dzieci iśrodowiska. Aktywiści
mieli zastrzeżenia do tiomersalu [9, 13, 18]. Tiomersal
to zsyntetyzowany pod koniec lat20. zeszłego stulecia,
organiczny związek rtęci wpostaci etylowanej, który
znalazł zastosowanie wmedycynie jako środek kon-
serwujący. Związek ten do dziś wzbudza kontrowersje
zpowodu podejrzeń oprzyczynianie się do rozwoju
autyzmu. Próby udowodnienia powiązania etiologicz-
nego tiomersalu z autyzmem podejmowali między
innymi Mark iDavid Geier –ojciec isyn. Swoje badania
prowadzili w słabo wyposażonym laboratorium znajdu-
jącym się wpiwnicy ich domu. Przekonania Geierów
na temat autyzmu, mimo braku zaplecza naukowego,
trafiły do prasy medycznej oraz do rodziców iorganiza-
cji zaniepokojonych szczepieniami. Mark Geier, wefek-
cie, za uprawianie medycyny, która nie była oparta na
dowodach utracił licencję uprawniającą do wykony-
wania zawodu wUSA. Jego syn natomiast, nie mając
wykształcenia medycznego, pełnił obowiązki licencjo-
nowanego lekarza, za co został wlipcu 2012roku uka-
rany grzywną [8, 35].
W aktywność przeciwszczepionkową włączyli się
celebryci np. aktor Jim Carrey i aktorka, matka auty-
stycznego syna, Jenny McCarthy. McCarthy jest żarliwą
propagatorką pracy Wakefield’a i Geier’ów. Swoją wie-
dzę w zakresie medycyny zdobyła, jak to sama określiła,
„na uniwersytecie Google”. McCarthy organizuje rów-
nież konferencje Autism One, na których ona ijej goście
ujawniają „prawdziwe” fakty oprzyczynach autyzmu,
tak skrzętnie ukrywane przez środowisko medyków
[13, 35]. Liczne badania prowadzone przez Food and
Drug Administration (FDA) oraz European Agency for
the Evaluation of Medicinal Products (EMEA) wyka-
zały, że etylortęć po kilku dniach usuwana jest z orga-
nizmu wraz kałem [26]. Oczywiste jest, że należy dążyć
do zniesienia ekspozycji na rtęć, dlatego podejmowane
są działania zmierzające do usuwania związku z prepa-
ratów szczepionkowych [2, 14, 18].
Działalność antyszczepionkowa prowadzona jest
również w Polsce.
W naszym kraju przeciwnicy szczepień ochronnych
uzyskali wsparcie w osobie prof. dr hab. Marii Doroty
Majewskiej. Pani prof. prowadzi własną krucjatę anty-
szczepionkową. Głosząc tezy sprzeczne z osiągnię-
ciami nauki i nie mając poparcia świata naukowego
zdołała przekonać nawet niektórych dziennikarzy. Na
temat szkodliwości szczepień wypowiadała się wprasie
iwprogramach telewizyjnych. Tytuł naukowy profesora
oraz zatrudnienie w renomowanym Instytucie wWar-
szawie oraz praca wUSA sprawiły że prof. Majewską
uznano za wiarygodnego eksperta wzakresie szczepień.
Pani prof. oskarża szczepionki, a dokładnie tiomersal,
o wywoływanie autyzmu, ADHA i innych zaburzeń
ośrodkowego układu nerwowego [23, 34, 35].
Prof. Majewska polemizując z Marcinem Rodkie-
wiczem (dziennikarz i popularyzator nauki) na łamach
tygodnika Polityka, twierdzi, że: „Masowe szczepienia
nie wyeliminowały chorób zakaźnych, awniektórych
przypadkach mogą być nawet ich przyczyną”. Pani
prof.wspomina o krztuścu. Istotnie, wwielu krajach
obserwuje się od kilku lat zwiększoną liczbę zachoro-
wań. Najważniejszą przyczyną tego zjawiska jest jednak
suboptymalna skuteczność szczepionek bezkomórko-
wych, które zastąpiły, stosowane od lat40 XX w., pre-
paraty pełnokomórkowe [32, 44]. Zwiększenie zapadal-
ności może wynikać również z udoskonalenia metod
wykrywania choroby, a także stopniowego wygaszania
odporności poszczepiennej, co umożliwia transmisję
bakterii z dorosłych na dzieci [29].
Podobnie jak w USA w kwestii szkodliwości szcze-
pień ochronnych wypowiadają się celebryci np.: Woj-
ciech Cejrowski i piosenkarka Reni Jusis.

98 ANNA KAROLINA MARCHEWKA, ANNA MAJEWSKA, GRAŻYNA MŁYNARCZYK
3. Wpływ środków masowego komunikowania
na postawę wobec szczepień ochronnych
Jeszcze kilkanaście lat temu przeciwnicy szczepień
wcelach propagandowych wykorzystywali ulotki, bro-
szury, wzbudzali zamieszki. W czasach obecnych coraz
łatwiej dotrzeć do odbiorców. Z pomocą przychodzą
media masowego komunikowania, coraz bardziej zain-
teresowane szczepieniami, a może tylko sensacją, która
wywinduje oglądalność czy liczbę odsłon i udostęp-
nień [46]. Bardzo chętnie przez antyszczepionkowców
wykorzystywana jest przestrzeń internetowa. Jest to
idealne narzędzie przekazywania informacji, zarówno
tych rzetelnych jak i udostępnianych przez samozwań-
czych ekspertów. Niepokojący jest fakt, że bardzo często
rodzice szukają w sieci informacji na temat szczepień
zastępując w ten sposób rozmowę z wykwalifikowanym
pracownikiem ochrony zdrowia [4, 40]. Problem ten
nie jest tak bardzo nasilony w Polsce jak np. w USA.
Wyniki badania Polskiej Biblioteki Internetowej (PBI)
podają, że informacji o zdrowiu wInternecie poszukuje
ok. 8mln użytkowników. Najczęściej zapytania dotyczą
składu i działania leków oraz diety i odżywiania [27].
Konkretyzując i odnosząc się do tematu szczepień,
zbadań przeprowadzonych w 2009 r. przez Tarczoń,
Domaradzką i Czajkę wynika, że najbardziej popu-
larnym źródłem informacji oszczepieniach dla pol-
skich rodziców jest lekarz, odpowiedzi takiej udzieliło
97% ankietowanych, na drugim miejscu uplasowała się
pielęgniarka z 75% poparciem, farmaceuta stanowi
źród ło informacji dla 54% rodziców i dopiero na
miejscu czwartym znajduje się Internet – niespełna
48% odpowiedzi polskich respondentów [40]. Nato-
miast wStanach Zjednoczonych i Kanadzie informa-
cji o zdrowiu poszukuje ok. 75–80% korzystających
zInternetu. Co niepokojące, 52% badanych uważa, że
„wszystkie” lub „prawie wszystkie” informacje przez
nich znalezione są godne zaufania [17, 47].
Antyszczepionkowcy posługują się różnymi meto-
dami w propagowaniu swoich postaw. Kata, w prowa-
dzonym badaniu wyróżniła cztery główne mechanizmy
zachowań. Pierwszy z nich polega na zdyskredytowa-
niu i zniekształcaniu wyników badań oraz nauki [16].
WInternecie do października 2014 r. funkcjonowała
strona o nazwie Fourteen Studies (http://www.fourte-
enstudies.org/index.html) opracowana iprowadzona
przez Generation Rescue – organizację, której założy-
cielką jest wymieniona już wcześniej McCarthy. Na
portalu opublikowane były badania, które popierały
szczepienia i te, które wskazywały na ich szkodliwość.
Autorzy strony wymieniając i hierarchizując pro-
szcze pionkowe badania dodawali od siebie komen-
tarz mówiący o występującym konikcie interesów,
czy niewłaściwej interpretacji wyników. Naturalnie,
badania których wyniki sugerowały istnienie związku
szczepienia z autyzmem oceniane były wyżej. Istniała
wyraźna tendencja do selekcjonowania badań ifaktów
oraz promowania tych, które dla ruchu antyszczepion-
kowego były wygodne. W trakcie dyskusji zzaniepo-
kojonymi rodzicami dawało to podstawę do powołania
się na doniesienia naukowe. W serwisie tym autorzy
dyskredytowali badaczy i organizacje takie jak: Ame-
rykańska Akademia Pediatrii czy Komitet Doradczy
ds. Szczepień Ochronnych przy CDC. Misja Fourteen
Studies kontynuowana jest na blogu Age of Autism, the
Daily Web Newspaper of the Autism Epidemic (http://
www.ageofautism.com/2009/04/fourteen-studies-only-
-if-you-never-read-them.html.12.01.2015).
Historia zmieniających się hipotez jest kolejnym
mechanizmem działalności przeciwników szczepień.
Kiedy wyniki badań naukowych podważają iwefekcie
obalają teorie antyszczepionkowców, ci tworzą i rozpo-
wszechniają kolejne. I tak na przykład przeanalizować
można historię domniemanego związku autyzmu ze
szczepieniem. Wtemacie tym utworzono pojawiające
się po sobie kolejno hipotezy. Pierwsza – szczepionka
MMR powoduje autyzm, uszkadzając wyściółkę jelit,
co pozwala na przedostawanie się do organizmu bia-
łek wywołujących encefalopatię. Badania naukowe
obaliły tę hipotezę; nie wykazano związku pomiędzy
zachorowaniami na autyzm, a podawaniem szczepionki
MMR. Druga hipoteza mówiła, że zawarty w nie-
których szczepionkach tiomersal wywiera toksyczny
wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Szumne ipełne
nadziei przewidywania opozycjonistów, że po wycofa-
niu tiomersalu ze składu szczepionek liczba nowych
przypadków autyzmu znacznie zmaleje, nie potwier-
dziły się. Wkrótce pojawiły się teorie alternatywne,
anajpopularniejsza z nich sugerowała, że jednoczesne
podawanie kilku szczepionek wpływa niekorzystnie na
układ immunologiczny, wchodząc w interakcje zośrod-
kowym układem nerwowym, czego skutkiem są zabu-
rzenia autystyczne [8].
Niezależnie od tego jak wiele wiarygodnych dowo-
dów zostanie przedstawionych na rzecz wspierania
i zwrócenia uwagi na potrzebę wykonywania szcze-
pień, antyszczepionkowcy żonglować będą kolejnymi
teoriami, w taki sposób, jakiego wymaga sytuacja.
Następnym sposobem jest atakowanie opozycji. Naj-
bardziej szkalowanym jest dr Paul A. Offit – współ-
twórca szczepionki przeciw zakażeniu rotawirusami,
autor książek krytykujących działalność ruchów anty-
szczepionkowych. Dr Offit ze strony środowisk zwal-
czających szczepienia doczekał się etykietki biostitute
czy Dr. Proffit [16, 41].
Omawiając wykorzystanie portali internetowych
należy zauważyć w jaki sposób są one konstruowane
aby treści antyszczepionkowe były przyswajalne
iwydały się przekonujące. Zbadań przeprowadzonych
przez Wolfe wynika, że strony promujące przeciwsta-

DZIAŁALNOŚĆ RUCHU ANTYSZCZEPIONKOWEGO, ROLA ŚRODKÓW MASOWEGO KOMUNIKOWANIA 99
wienie się szczepieniom są przepełnione emocjami oraz
oparte na tym by szokować odwiedzających. Wykazano,
że ponad połowa (55%) z przeanalizowanych stron
zawierała materiał w formie osobistych historii rodzi-
ców. Tematyka tych wpisów wszędzie była podobna
–„Moje dziecko zostało trwale okaleczone lub zabite.
Przyczyna? – poddanie dziecka szczepieniu”. Zdjęcia
poszkodowanych dzieci opublikowało 23% tych stron,
a32% zamieściło zdjęcia strzykawek z igłami wkłutymi
wdziecięce ramiona [47].
Nierozważni rodzice, przeciwnicy szczepień, błęd-
nie rozumieją skutki naturalnej ekspozycji na drobno-
ustroje. Od kilku lat wielką popularnością cieszą się
spotkania określane jako ospa-party, których celem
jest umożliwienie zdrowym dzieciom zakażenia się
wirusem ospy wietrznej od chorych rówieśników pod-
czas wspólnej, zaplanowanej przez opiekunów zabawy.
Rodzice mają nadzieję na łagodny przebieg choroby,
a następnie dozgonną odporność, której, jak twier-
dzą nie zapewnia szczepienie. Propagowane jest hasło
„przechorować zamiast szczepić”. Zwolennikom wydaje
się, że ryzyko wystąpienia poważnych powikłań czy
śmierci jest minimalne, powikłania te dotyczą wszak
tylko pewnego odsetka chorych, ale w skali całego kraju
może to być istotna liczba [42, 45].
W Stanach Zjednoczonych na portalu Facebook
utworzona została grupa „Find a Pox Party In Your
Area” skupiająca przeciwników szczepień. Obecnie
już nie istnieje, jednak okazało się, że temat jest nadal
aktualny i misja grupy jest kontynuowana na Pox
Party. Idea funkcjonowania tych społeczności polega
na kontaktowaniu rodziców, których dziecko choruje
na ospę wietrzną zrodzicami, którzy zamierzają ekspo-
nować dziecko na patogen. Aranżowana jest wspólna
zabawa, wprzypadku znacznych odległości za pośred-
nictwem poczty przesyłane są ubrania, kocyki należące
do chorych na ospę wietrzną dzieci, anawet polizane
lizaki. Idea ta zrodziła się w Phoenix, wstanie Arizona,
i z dużym prawdopodobieństwem przesyłki wysy-
łane były do stanów Kalifornia, Tennessee, Luizjana,
Georgia, a nawet do Kanady. Po zerknięciu na mapę
zpodziałem na stany zauważamy, że paczki zmateria-
łem zakaźnym podróżowały przez kilka stanów. Stąd
ostrzeżenie pełnomocnika prawnego Środkowego
Dystryktu Stanu Tennessee Jerry Martin’a, że każdy,
kto podejmie się przesłania pocztą tzw. „pox packages”
łamie federalne prawo dotyczące przesyłania materia-
łów będących zagrożeniem biologicznym [21, 45].
Również w Polsce obserwowane są akty świado-
mego kontaktowania dzieci zdrowych z chorymi na
ospę wietrzną z zamiarem wywołania choroby. Należy
podkreślić, że zachowania takie są sprzeczne z intere-
sem publicznym oraz naruszają normy prawne [10, 22].
Dr med. Ewa Duszczyk, pediatra z Kliniki Chorób
Zakaźnych Wieku Dziecięcego WUM informuje, że
ospa wietrzna w Polsce postrzegana jest jako łagodna,
niemal „obowiązkowa” choroba, a wiedza na temat jej
przebiegu imożliwych powikłań jest zbyt uboga. Udział
w tzw. „ospa party” wiąże się z nieprzewidywalnym
ryzykiem, poważnymi powikłaniami neurologicznymi,
zakażeniem latentnym, które może w kolejnych latach
życia skutkować półpaścem. Wirus ospy wietrznej
zagraża również wrażliwym osobom dorosłym, gdyż
przebieg zakażenia jest na ogół poważniejszy, aodse-
tek zgonów wyższy. W Polsce, w ciągu roku notuje
się około 800–1150 hospitalizacji z powodu powikłań
ospy wietrznej.
Ospa wietrzna u kobiet ciężarnych może dawać
dodatkowe następstwa w postaci śródmiąższowego
zapalenie płuc z podwyższoną śmiertelnością oraz skut-
kować zakażeniem wrodzonym [6, 15].
Oprócz wartości naturalnej ekspozycji rodzice
należący lub sympatyzujący z ugrupowaniami ocha-
rakterze antyszczepionkowym jako kolejne argumenty
przeciwko szczepieniom podają fakt, że choroby prze-
ciwko którym prowadzone są szczepienia ochronne
występują obecnie rzadko. Należy zauważyć, że szcze-
pienia są formą interwencji medycznej, w której ochro-
nie przed zachorowaniem na choroby zakaźne podlega
osoba zaszczepiona oraz osoby z otoczenia. Uodpor-
nienie dużego odsetka osób w populacji zapewnia
tzw. ochronę zbiorowiskową. Pojęcie to opisano po
raz pierwszy w latach 20 XX w., dotyczy odporności
całej populacji, przyczynia się do eliminacji, a nawet
eradykacji chorób zakaźnych. Powszechne szczepienia
zabezpieczają osoby wrażliwe (nie szczepione z powo-
dów np. medycznych) przed kontaktem zosobą zaka-
żoną [14, 32].
Odsetek osób zaszczepionych w Polsce jest wysoki
iwynosi około 95% populacji. Sytuacja taka skutecznie
zapobiega szerzeniu się zachorowań na choroby zakaźne.
Chronieni są nie tylko ci, którzy zastali zaszczepieni, ale
również osoby, które z powodu przeciwwskazań zdro-
wotnych nie mogą poddać się szczepieniu [10]. Dzięki
czemu, w kraju, notujemy malejącą liczbę zachorowań
min. na różyczkę, ospę, odrę, świnkę. Potwierdzające
to stwierdzenie dane epidemiologiczne zNarodowego
Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład
Higieny (NIZP-PZH) mogą być mylnie interpretowane
przez przeciwników szczepień. Wstępowanie 110 przy-
padków odry w2014 r. wporównaniu z661 przypad-
kami w 1996 r., zmniejszenie zachorowań na nagminne
zapalenie przyusznic z39 596 (1996 r.) do 2511 (2014 r.),
a także redukcja zachorowań na różyczkę z 79 262
(1996 r.) do 5 899 (2014 r.) jest oczywistym rezulta-
tem szczepień przeciwko tym chorobom, początkowo
wykonywanym jako szczepienia zalecane, anastępnie
od 2004 roku, w ramach szczepień obowiązkowych
szczepionką MMR. Realizując cel eliminacji zespołu
różyczki wrodzonej, w Polsce, w latach 1988–1989

100 ANNA KAROLINA MARCHEWKA, ANNA MAJEWSKA, GRAŻYNA MŁYNARCZYK
wprowadzono do programu szczepień ochronnych
obligatoryjne szczepienie przeciwko różyczce. Dzięki
temu obecnie nie rozpoznaje się przypadków, poważ-
nego w skutkach, zespołu różyczki wrodzonej.
Zaniechanie wakcynacji na skutek histerii anty-
szczepionkowej stanowi ryzyko nawrotu zachorowań
na choroby zakaźne, którym można zapobiegać poprzez
szczepienia [48]. Świat boryka się obecnie zogniskami
odry. W XXI w. odnotowania zachorowania na odrę
w USA, Kanadzie, Japonii i wielu krajach Europy
(Wielka Brytania, Niemcy, Holandia, Bułgaria, Wło-
chy, Rumunia). Odra to wysoce zakaźna choroba; jedna
zakażona osoba jest wstanie zainfekować 12–18osób
wrażliwych. Na ogół przebiega łagodnie, jednak u części
osób obserwowane są poważne powikłania, zktórych
najpoważniejsze oprócz zgonu jest zapalenie płuc, zapa-
lenie mózgu oraz występujące kilka lat po ekspozycji
na patogen podostre stwardniające zapalenie mózgu
(SSPE) [29].
Aktorzy w antyszczepinkowym spektaklu odrzucają
zatem osiągnięcia nauki. Utrzymują, że obowiązkowe
szczepienia ochronne to ograniczenie swobód obywa-
telskich. Dzięki powszechnemu dostępowi do środków
masowego przekazu hasła te bardzo szybko się rozprze-
strzeniają. Przekaz ma bardzo sugestywną formę, co
powoduje, że ruch antyszczepionkowy zyskuje kolej-
nych zwolenników.
4. Wpływ poglądów religijnych na postawę wobec
szczepień ochronnych
Szczepienia stały się również narzędziem wspo-
rach religijnych. Niepokoje dotyczą głównie substancji
pomocniczych pochodzenia wołowego i wieprzowego
oraz sposobu hodowli szczepów szczepionkowych
wirusów. Z niewielką aprobatą spotkają się szczepienia
w takich grupach wyznaniowych jak: Amisze, Orto-
doksyjni Żydzi, wyznawcy Holenderskiego Kościoła
Zreformowanego. Lokalne epidemie chorób, którym
można zapobiegać poprzez szczepienia, głównie odry
jak iróżyczki, poliomyelitis czy krztuśca występowały
wprzeszłości, a nawet występują obecnie najczęściej
wśród wyznawców tych religii [5, 11]. W środkach
masowej komunikacji podano informacje na temat
używania do produkcji szczepionek komórek pocho-
dzących z płodów ludzkich otrzymanych po wykona-
niu zabiegu aborcji. Pojawiły się jawne akty nieakcep-
towania szczepień ze względów moralnych, etycznych
oraz religijnych [12]. Należy wyjaśnić, że do produkcji
szczepów szczepionkowych wirusów stosuje się linie
komórkowe np.: MRC-5 i WI-38. WI-38 (Wistar Insti-
tute 38) to komórki wyizolowane w 1961 r. wInstytucie
Wistar (Filadelfia, USA) z komórek płuca trzy miesięcz-
nego płodu pochodzącego z legalnie przeprowadzonej
aborcji wSzwecji. Linia komórkowa MRC-5 (Medi-
cal Research Council 5) pochodzi z fibroblastów płuc
14tygodniowego płodu. Aborcji dokonano w1970 r.
wWielkiej Brytanii z powodu występowania choroby
psychicznej u 27letniej matki. Istotne jest, że aborcje
te nie zostały przeprowadzone w celu uzyskania linii
komórkowych lecz z powodów uzasadnionych medycz-
nie. Należy podkreślać, że do produkcji szczepionek
nie są potrzebne kolejne aborcje oraz że ostateczny
produkt w postaci szczepionki nie zawiera żadnych
komórek ludzkich. Zastrzeżenia dotyczące stosowania
linii komórkowych pochodzących z ludzkich płodów
wprocesie wytwarzania preparatów szczepionkowych
wyrazili wyznawcy rzymskiego katolicyzmu iamisze.
Wobec jawnego zaniepokojenia wiernych e Natio-
nal Catholic Bioethics Center i Vatican’s Pontifical
Academy for Life, aby zapobiec niebezpiecznej ten-
dencji niechęci do szczepień, zajęły oficjalne stanowi-
sko ijednoznacznie wypowiedziały się, że szczepienia
preparatem, do którego produkcji wykorzystano linie
komórkowe pochodzące z martwych płodów nie są
niezgodne z etyką i że szczepiony nie jest współwinny
dokonania aborcji. Obie instytucje konsultowały rów-
nież sprawę szczepu wirusa różyczki RA/27/3 wyizo-
lowanego z nerki martwego płodu, którego matka
była chora na różyczkę. Wlatach60. XX w. szczep ten
był lepiej tolerowany i powodował lepszą odpowiedź
immunologiczną niż wszystkie inne ówcześnie znane
szczepy wirusa różyczki [11].
Rezygnacja ze szczepień w powodów etyczno-reli-
gijnych skupia się również wokół innych zagadnień np.
postrzeganiu – przez niektóre z wyznań –choroby jako
manifestację uszczerbku duchowego oblicza człowieka,
któremu konwencjonalna medycyna nie jest wstanie
pomóc. Modlitwa i głęboka wiara są antidotum. Pod-
dawanie się szczepieniu może być więc postrzegane
jako ingerencja w boską opatrzność. Kluczowym jest,
że obecnie większość wyznań i religii nie zakazuje
szczepienia. Przedstawiciele największych Kościołów
na świecie, obecnie nie negują szczepień, co więcej
znamienna część opowiada się za koniecznością uod-
pornienia przeciwko poważnym klinicznie lub istotnym
epidemiologicznie chorobom [11, 12].
5. Podsumowanie
Szczepienia ochronne to jeden z większych sukce-
sów współczesnej medycyny. Konsekwentnie wykony-
wane spowodowały ograniczenie zachorowań, zredu-
kowały śmiertelność i liczbę hospitalizacji. Umożliwiły
eradykację ospy prawdziwej oraz postęp w realizowaniu
globalnych inicjatyw zmierzających do wyeliminowana
poliomyelitis, zachorowań na odrę i na różyczkę, w tym
zespołu różyczki wrodzonej [36].

DZIAŁALNOŚĆ RUCHU ANTYSZCZEPIONKOWEGO, ROLA ŚRODKÓW MASOWEGO KOMUNIKOWANIA 101
Prawdopodobnie próby uodpornienia prowa-
dzone były już w pierwszym tysiącleciu naszej ery
[18]. Masowe szczepienia pojawiły w czasach Edwarda
Jennera. W ponad dwustuletniej historii szczepień
odnotowano wiele spektakularnych odkryć. Nie należy
zapominać o wkładzie polskich badaczy wrozwój wak-
cynologii. Do grona najwybitniejszych autorytetów w tej
dziedzinie wpisuje się Hilary Koprowski – m.in. twórca
pierwszej na świecie szczepionki przeciwko wirusowi
polio [20, 28]. Badaczem i popularyzatorem był rów-
nież Prof. Marek Niemiałtowski –inicjator iorgani-
zator Międzynarodowej Konferencji „Szczepionki:
postępy wbiotechnologii roślin i mikroorga nizmów,
odporności antyzakaźnej i terapii antynowotworowej.
Obchody 50.rocznicy pierwszego szczepienia dziecka
wPolsce przeciwko polio przy użyciu doustnej szcze-
pionki profesora Hilarego Koprowskiego”.
W 1959 r. dzięki inicjatywie prof. Feliksa Przesmy-
ckiego rozpoczęto masowe szczepienia atenuowaną
szczepionką Koprowskiego, co spowodowało zahamo-
wanie epidemii, która trwała w Polsce od 1951roku
[19, 37]. Prof. Mirosław Kańtoch badał bezpieczeństwo
iskuteczność szczepień przeciwko wirusowi polio, odry
iróżyczki. Prowadził pionierskie badania nad terato-
gennym działaniem wirusa różyczki i kontynuował
dzieło prof. Feliksa Przesmyckiego [31].
Dorobek dziesięcioleci nie może być przekreślony
aktywnością samozwańczych ekspertów. Nie może być
również narzędziem w sporach religijnych. Powinien
stanowić podstawę do dalszych badań nad profilaktyką
zakażeń, w dobie niewystarczającej liczby leków prze-
ciwwirusowych i w związku z narastającym problemem
lekooporności wśród bakterii.
Piśmiennictwo
1. Albert M.R., Ostenheimer K.G., Breman J.G.: e Last Smallpox
Epidemic in Boston and the Vaccination Controversy, 1901–1903.
N. Engl. J. Med. 344, 375–379 (2001)
2. Baker J.P.: Mercury, Vaccines, and Autism: One Controversy,
ree Histories. Am. J. Public. Health. 98, 244–253 (2008)
3. Baker J.P.: e pertussis vaccine controversy in Great Britain,
1974–1986. Vaccine, 21, 4003–4010 (2003)
4. Bedford H., Elliman D.: Today’s anti-vaccinationists – how they
act and how should we respond? Medycyna Praktyczna – Szcze-
pienia, 3, 15 (2013)
5. Brickman J.P.: e Eradication of Smallpox. Edward Jenner and
the First and Only Eradication of a Human Infectious Disease
by Hervé Bazin. J. Public. Heath. Pol. 23, 517–519 (2002)
6. Duszczyk E., Marczyńska M., Talarek E.: Ospa wietrzna – czy
jest groźną chorobą? Zakażenia, 9, 63–68 (2009)
7. Eggertson L.: Lancet retracts 12-year-old article linking autism
to MMR vaccines. CMAJ, 182, 199–200 (2010)
8. Geier M., Geier D.: e potential importance of steroids in the
treatment of autistic spectrum disorders and other dis orders
involving mercury toxicity. Med. Hypotheses. 64, 946–954 (2005)
9. Gerber J.S., Offit P.A.: Vaccines and autism: a tale of shiing
hypotheses. Clin. Infect. Dis. 48, 456–461 (2009)
10. Główny Inspektorat Sanitarny. Zaszczep w sobie chęć szczepie-
nia. Komentarz Głównego Inspektora Sanitarnego dotyczący
przypadków celowego zakażania przez rodziców swoich dzieci
chorobami zakaźnymi w trakcie tzw. ospa-party, http://www.
szczepienia.gis.gov.pl/index.php/akcja_informacyjna/aktual no-
sci/4 (12 stycznia 2015 roku)
11. Grabenstein J.D.: What the World’s religions teach, applied to
vaccines and immune globulins. Vaccine, 31, 2011–2023 (2013)
12. Grzymek J.: Szczepionki, aborcja i klauzula sumienia: co mają ze
sobą wspólnego? Medycyna Praktyczna Szczepienia, 2014, http://
www.mp.pl/szczepienia/aktualnosci/show.html?id=103928
(12stycznia2015 roku).
13. History of anti-vaccination movement. e History of Vacci-
nes, 2014, http://www.historyofvaccines.org/content/articles/
history-anti-vaccination-movements (12 stycznia 2015 roku)
14. Hurley A.M., Tadrous M., Miller E.S.: imerosal-Containing
Vaccines and Autism: A Review of Recent Epidemiologic Stu-
dies. J. Pediatr. Pharmacol. er. 15, 173–181 (2010)
15. Jurkowska U., Majewska A., Dmoch-Gajzlerska E., Młynar-
czykG.: Zakażenie alfaherpeswirusami u kobiet w ciąży iryzyko
okołoporodowego zakażenia płodu i noworodka. Nowa Pedia-
tria, 3, 66–71 (2011)
16. Kata A.: Anti-vaccine activists, Web 2.0, and the postmodern
paradigm – An overview of tactics and tropes used online
by the anti-vaccination movement. Vaccine, 30, 3778–3789
(2012)
17. Kata A.: A postmodern Pandora’s box: Anti-vaccination misin-
formation on the Internet. Vaccine, 28, 1709–1716 (2010)
18. Krawczyk E.: Historia ruchu antyszczepionkowego (w) Zdro-
wie – przewodnik Krytyki Politycznej. Wydawnictwo Krytyki
Politycznej. Warszawa 2012, 303–316
19. Kuryk Ł., Wieczorek M., Litwinska B.: Polio – Zagadkowy wirus.
Post. Microbiol. 52, 143–152 (2013)
20. Legocki A.B.: Hilary Koprowski (1916–2013). Nauka, 2, 181–188
(2013).
21. Loew M.: CBS 5 Investigates mail order diseases, 2013, http://
www.kpho.com/story/15896021/cbs-5-investigates-mail-order-
-diseases (12 stycznia 2015 roku)
22. Majak K.: Zatroskani rodzice celowo zarażają swoje dzieci. Ospa
–party i zakażone lizaki coraz popularniejsze, http://natemat.
pl/79403,zatroskani-rodzice-celowo-zarazaja-swoje-dzieci-
ospa-party-i-zakazone-lizaki-coraz-popularniejsze (12stycznia
2015 roku)
23. Majewska M.D.: Szczepionkowa polemika, zastrzyki kalectwa,
racjonalny strach Polityka, 2012, http://www.polityka.pl/tygo-
dnikpolityka/nauka/1529867,1,szczepionkowa-polemika.read
(12 stycznia 2015 roku)
24. Miller L., Reynolds J.: Autism and vaccination-the current evi-
dence. J. Spec. Pediatr. Nurs. 14, 166–172 (2009)
25. Mrożek D.: Wakcynologia Praktyczna. Wydanie III. α-medica
press, Bielsko-Biała 2012
26. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład
Higieny, Oświadczenie, 2009, http://szczepienia.pzh.gov.pl/i/
dokumenty/Oswiadczenie.pdf (12 stycznia 2015 roku)
27. Nazarko-Ludwiczak E.: Pacjenci w sieci – popularność tematyki
związanej ze zdrowiem w polskim Internecie, 12 czerwca 2012
(online), http://www.zdrowie.abc.com.pl/czytaj/-/artykul/pac-
jenci-w-sieci--popularnosc-tematyki-zwiazanej-ze-zdrowiem-w-
polskim-internecie?refererPlid=5259205 (12 stycznia 2015roku)
28. Niemiałtowski M.: Wspomnienie Profesor Hilary Koprowski
(1916–2013). Post. Mikrobiol. 52, 2, 133–134 (2013)
29. Orenstein W., Seib K.: Mounting a Good Oense against
Measles. N. Engl. J. Med. 371, 1661–1663 (2014)
30. Poland G.A., Jacobson R.M.: e age-old struggle against the
antivaccinationists. N. Engl. J. Med. 364, 97–99 (2011)

102 ANNA KAROLINA MARCHEWKA, ANNA MAJEWSKA, GRAŻYNA MŁYNARCZYK
31. Pracownicy Zakładu Wirusologii Państwowego Zakładu Higieny.
Mirosław Kańtoch 1928–2007. Przegl. Epidemiol. 61, 607–608
(2007)
32. Rashid, H., Khandaker G., Booy R.: Vaccination and herd
immunity: what more do we know? Curr. Opin. Infect. Dis. 25,
3, 243–249 (2012)
33. Rogalska J., Paradowska-Stankiewicz I.: Mumps in Poland in
2012. Przegl Epidemiol. 68, 191–193 (2014)
34. Rotkiewicz M.: Anatomia strachu. Medycyna Praktyczna Szcze-
pienia, 2, 13–17 (2013)
35. Rotkiewicz M.: Zastrzyk strachu. Polityka, 31, 27–29 (2012)
36. Roush S.W., Murphy T.V.: Vaccine-Preventable Disease Table
Working Group. Historical comparisons of morbidity and
mortality for vaccine-preventable diseases in the United States.
JAMA, 298, 2155–2163 (2007)
37. Schollenberger A.: Wspomnienie Profesor dr habilitowany Marek
Niemiałtowski 1945–2014. Post. Mikrobiol. 53, 3, 207–209 (2014)
38. Smallpox and the antivaccinationists. Biomedical History, 388–
389 (2009)
39. Stewart G.: e law tries to decide whether whooping cough
vaccine causes brain damage: Professor Gordon Stewart gives
evidence. BMJ, 293, 203 (1986)
40. Tarczoń I., Domaradzka E., Czajka H.: Co na temat szczepień
wiedzą rodzice pracownicy ochrony zdrowia? Przegl. Lek. 1–2,
27–33 (2009)
41. Wallace A.: An epidemic of fear: how panicked parents skipping
shots endangers us all, 2009, http://www.wired.com/2009/10/
_waronscience/ (12 stycznia 2015 roku)
42. Warchala M.: Dziecięce ospa party, 2012, http://wyborcza.
pl/1,76842,10969148,Dzieciece_ospa_party.html (12 stycznia
2015 roku)
43. Williams G.: Angel of death: the story of smallpox. Houndmills,
UK Palgrave Macmillan 2011
44. Witt M.A., Arias L., Katz P.H., Truong E.T., Witt D.J.: Reduced
risk of pertussis among persons ever vaccinated with whole cell
pertussis vaccine compared to recipients of acellular pertussis
vaccines in a large US cohort. Clin. Infect. Dis. 56, 1248–1254
(2013)
45. Wheeler B.: Why do parents buy chickenpox lollies? Washing-
ton, BBC News, 2011, http://www.bbc.co.uk/news/magazine-
15647434 (12 stycznia 2015 roku)
46. Wolfe R.M., Sharp L.K.: Anti-vaccinationists past and present.
BMJ. 325, 430–432 (2002)
47. Wolfe R.M., Sharp L.K., Lipsky M.S.: Content and design
attributes of antivaccination web sites. JAMA, 287, 3245–3248
(2002)
48. Wysocki J., Cichowicz-Kostrzyńska M., Jankowska A.: Szcze-
pienia w profilaktyce zespołu różyczki wrodzonej Przew. Lek.
6, 101–105 (2003)