The Changes in Family Models in Selected Countries of UE: the Examples of the Federal Republic of Germany and Latvia, Zmiany zachodzące w modelach rodziny w wybranych państwach Unii Europejskiej: przykład Republiki Federalnej Niemiec i Łotwy,

Full text

Polityka społeczna wobec wyzwa i zmian zachodzcych we współczesnym
wiecie
pod redakcj Micha!a Kubiaka
Gdask 2014

2
Recenzenci:
prof. dr hab. Julian Auleytner
dr hab. Agnieszka Kasiska-Metryka – prof. UJK
Copyright© by Polskie Towarzystwo Polityki Spo!ecznej
Copyright© by Uniwersytet Gdaski
Copyright© by UTH Radom (Wydawnictwo 2014)
ISBN 978-83-7351-434-8
Wyd. I

3
Katarzyna Kamiska-Moczyło
Uniwersytet Gda

ski
Zmiany zachodzce w modelach rodziny w wybranych pastwach
Unii Europejskiej – przykład Republiki Federalnej Niemiec i Łotwy
Wprowadzenie
Od kiedy wprowadzono pojcie polityka rodzinna, tocz si dyskusje na temat
tego, jaki zwizek ludzi powinno si uzna za rodzin. Cho do niedawna trudno
by!oby polemizowa z najbardziej popularnymi definicjami, w których za rodzin
uznawano zwizek ma!eski dwojga osób rónej p!ci wychowujcych potomstwo,
obecnie pojcie to, cho uwaane by!o za constans w rozwaaniach o rodzinie, nie
odzwierciedla ju jedynego najbardziej popularnego modelu rodziny w wielu pa-
stwach Europy Zachodniej. Rozdzia! traktuje o wybranych pastwach Unii Euro-
pejskiej, w których obserwowana jest zmniejszajca si liczba zawieranych ma!-
estw, zwikszajca liczba rozwodów i zauwaany spadek p!odnoci poniej po-
ziomu wymiany. Zmieniaj si take modele rodziny, które dominuj w spo!ecze-
stwie. Zamierzeniem opracowanie nie jest jednak próba wymienienia wszystkich
modeli rodziny jakie przedstawione s w literaturze przedmiotu, lecz sprawdzenie,
które z modeli znalaz!y najbardziej podatny grunt do rozwoju w danym pastwie.
W artykule dokonano analizy popularnych modeli rodziny w Republice Federalnej
Niemiec oraz na "otwie. Dobór pastw wynika z chci porównania czy tendencje
w pastwie funkcjonujcym w przestrzeni UE od dawna i w pastwie stosunkowo
nowym w strukturach Unii s podobne czy te nie.
Na przestrzeni ostatniego pó!wiecza wyranie wida, jak zmienia! si stosunek
pastw i obywateli do postrzegania zjawisk i procesów zachodzcych w sferze
podstawowej grupy spo!ecznej, na której opiera si ca!e spo!eczestwo
628
. Po II
wojnie wiatowej oczekiwano, i kobiety wróc do tradycyjnej roli jaka zosta!a im
wyznaczona przez spo!eczestwo na przestrzeni wieków – do roli ony, matki,
opiekunki tzw. domowego ogniska. By!o to jednak o tyle trudne, i podczas wojny
panie zasila!y szeregi pracowników, wype!niajc luk, jaka powsta!a na rynku pra-
cy po zwerbowaniu mczyzn do wojska. Zacz!y decydowa o sobie w wikszym
ni dotd stopniu, zarabia pienidze i samodzielnie rozstrzyga na co je przezna-
cz. Rzeczywisto powojenna jawi!a si mniej atrakcyjna – standardowa rodzina
lat pidziesitych XX w. opiera!a si na zarobkach mczyzny-g!owy rodziny,
ho!dowaniu zasadom i wartociom preferowanym przez wikszo spo!eczestwa.
Najbardziej jaskrawym odzwierciedleniem próby powrotu do stosunków panuj-
cych w tradycyjnym modelu rodziny funkcjonujcym przed II wojn wiatow
628
Z. Tyszka,
Rodzina w wiecie wspó!czesnym – jej znaczenie dla jednostki i spo!ecze-
stwa
, [w:]
Pedagogika spo!eczna
, (red.) T. Pilch, I. Leparczyk, Warszawa 1995, s. 137.


by•o ycie rodzin w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pó•nocnej. Prosperita gospo-
darcza, stabilne rzdy, odprenie na linii USA – Rosja, te wszystkie elementy
sprzyja•y próbom ponownego wt•oczenia obywateli w wypracowany model rodzi-
ny. W modelu tym mczyzn uwaano za jedynego ywiciela rodziny, kobiet za
za predystynowan do spe•niania tradycyjnej roli kobiety-matki, która nie pracuje
zawodowo, lecz zajmuje si domem. Mczyzna lat pidziesitych XX w. wywal-
czy• sobie jednak prawo do odchodzenia od wizerunku statecznego ojca rodziny,
na rzecz g•owy rodziny, która korzysta z uroków ycia i rozrywek proponowanych
poza domem. Zmieni•a si hierarchia wartoci spo•ecznych, co pozwoli•o na wy-
kszta•cenie si w kolejnych dziesicioleciach odmiennego od dotychczasowego
stylu ycia. Nowe ruchy spo•eczne lat szedziesitych widoczne by•y ju nie tylko
w USA, lecz obj•y pastwa Europy Zachodniej, które jeszcze dekad wczeniej
mozolnie wychodzi•y ze zniszcze powojennych. Kult denia do niezalenoci,
braku obowizków, nieprzejmowania si konwenansami, niezgody na narzucanie
autorytetów, wp•yn• na radykalne zmiany, które zasz•y w pastwach Europy Za-
chodniej na prze•omie lat szedziesitych i siedemdziesitych XX w. Pojawi•y si
nowe ideologie, które dostrzega•y jak bardzo zrónicowane jest spo•eczestwo, jak
wiele rónorodnych form wspólnego funkcjonowania ludzi istnieje poza regula-
cjami uznawanymi dotd przez pastwa za jedyne s•uszne.
Wydaje si, i ten trend respektowania odmiennoci, zapocztkowany w latach
szedziesitych XX w. do dzisiaj wp•ywa na ch rozszerzania definicji pojcia
„rodzina”
629
. Rodzina moe by niepe•na, zastpcza, zrekonstruowana, patchwor-
kowa, do alternatywnych modeli rodziny wspó•czenie zalicza si take najróniej-
sze zwizki nieformalne, takie jak choby jak kohabitacyjne, rónop•ciowe i jed-
nop•ciowe. W literaturze spotykamy si take z okreleniami typu „single”, „dink-
sowi”, „uk•ady seniorów”, „uk•ady przyjacielskie”, którym nadaje si status „qu-
asi-rodzin”. Nie mona te nie dostrzega zjawiska pojawiania si rodzin wizyto-
wych czy macierzystwa na odleg•o oraz zwizków opartych na wizi emocjo-
nalnej, które jednak nie polegaj na wspólnym prowadzeniu gospodarstwa domo-
wego (model living apart together)
630
. Zwrócenie uwagi na wszelk rónorodno
zwizków, w które wchodz osoby nie zainteresowane zawieraniem formalnych
wizi, jest niewtpliwie zadaniem nie•atwym. Bardzo trudno te jest dociec jakie
motywy kieruj ludmi i powoduj, i wybieraj oni taki a nie inny sposób funk-
cjonowania. Naley przy tym zauway, e nie ma jednakowych tendencji we
wszystkich choby pastwach Unii Europejskiej – np. w porównaniu z Polsk,
single na Zachodzie Europy s znacznie bardziej liczn grup spo•eczn. Najwik-
sz liczb jednoosobowych gospodarstw domowych charakteryzuj si kraje nor-
629
Szerzej np.
Wspó!czesne wyzwania polityki spo!ecznej wobec rodziny,
(red.) A. Kubów,
J. Szczepaniak (red.), Wroc•aw 2010.
630
Patrz np.: A. Kwak,
Rodzina w dobie przemian. Ma!estwo i kohabitacja
, Warszawa
2005, L. Kocik,
Wzory ma!estwa i rodziny
, Kraków 2002, K. Slany,
Alternatywne formy
ycia ma!esko-rodzinnego w ponowoczesnym wiecie
, Kraków 2006.


dyckie, na przyk•ad Dania, w której prawie 46% ludnoci to tzw. single. W Polsce
nadal popularny jest tradycyjny model rodziny i ma•estwa zak•ada si, w porów-
naniu z pastwami Europy Zachodniej, w bardzo m•odym wieku
631
. Łotwa naley
do pastw preferujcych wiatopogld zbliony do polskiego. Odmienna sytuacja
wystpuje w Republice Federalnej Niemiec, która w niniejszym opracowaniu po-
słuy za jeden z przykładów dynamicznych zmian zachodzcych w modelach ro-
dziny.
1. Polityka rodzinna w Niemczech
Mimo i Republika Federala Niemiec naley do pastw deklarujcych silne
przywizanie do tradycyjnego modelu rodziny, w którym wystpuje pojcie
„główny ywiciel rodziny”, to jednak zmieniło si postrzeganie kto owym ywicie-
lem jest. Obecnie bowiem w literaturze niemieckojzycznej nie kładzie si nacisku
na płe, lecz wspomina o modelu z „zatrudnion osob dorosł” niezalenie od
płci. Wprowadzona przez uregulowania pastwowe moliwo korzystania z roz-
budowanego systemu wiadcze rodzinnych, przy jednoczesnym odchodzeniu od
koncepcji pastwa welfare-state, dodatnio wpłynła na wzrost aktywnoci nie-
mieckich kobiet w yciu zawodowym, zmieniła wiadomo społeczn co do roli
jak odgrywa ojciec w wychowywaniu dzieci oraz usprawniła proces akceptacji
zmian zachodzcych w modelach rodziny
632
. W Niemczech widoczna jest obecnie
elastyczno w formułowaniu i dostosowywaniu si instrumentów polityki proro-
dzinnej pastwa w zalenoci od zmieniajcych si struktur w jakich funkcjonuj
obywatele. W raporcie pt. Moderne Familien – neue Politik: Ziele, Strategien und
Handlungsebenen einer nachhaltigen Familienpolitik. Impulspapierzur Familien-
politik im Rahmen der Demografiestrategie der Bundesregierung 2013, przygoto-
wanym dla Rzdu Federalnego Republiki Federalnej Niemiec, zwraca si uwag, i
rodzina to ju nie organizm działajcy zgodnie z wytycznymi instytucjonalnymi
i zapisami zawartymi w prawie, lecz kada wspólnota rodziców i dzieci, która za-
łoona została, by wzajemnie si wspiera i bra za siebie odpowiedzialno. Jak
postuluj autorzy raportu, adresatami polityki rodzinnej powinny by take osoby,
które chc załoy rodzin. Naley zapewni im odpowiednie warunki socjalne,
które zachc je do wytrwania w tej decyzji i wdroenie jej w ycie
633
. Zwraca si
631
Polskie kobiety w momencie zampójcia maj rednio nieco ponad 25 lat, mczyni
za nieco powyej 29. Raport Kancelarii Rady Ministrów, K. Szafraniec,
M!odzi 2011
,
Warszawa 2011, s. 192.
632
F. Oschmiansky, J. Kühl,
Das Ende des Ernährermodells
,
http://www.bpb.de/politik/innenpolitik/arbeitsmarktpolitik/55097/ernaehrermodell (dostp:
22.02.2014).
633
N.F. Schneider, M. Bujard, C. Henry-Huthmacher, T. Mayer, J. Possinger, M. Speich,
Moderne Familien – neue Politik:Ziele, Strategien und Handlungsebenen einer
nachhaltigen Familienpolitik. Impulspapier zur Familienpolitik im Rahmen der
Demografiestrategie der Bundesregierung, 2013,
Bonn 2013, s. 3.


uwag, i rodziny zak!adane s obecnie póniej, co powinno mie pozytywny
wp!yw na ich stabilno. Okazuje si jednak, i nie s one bardziej trwa!e ni ro-
dziny zak!adane kiedy w duchu tradycyjnego modelu rodziny. Wspólnoty s teraz
bardziej kruche, na co nie bez wp!ywu s róne warianty tworzonych ognisk do-
mowych. Zwikszenie rónorodnoci form rodziny jest w RFN akceptowane spo-
!ecznie w znacznym stopniu, a zmiany zachodzce w mentalnoci spo!eczestwa,
objawiajce si wzrostem poparcia dla modeli rodziny innych ni tradycyjny,
przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Ewolucja Pojcia rodzina w Republice Federalnej Niemiec w latach 2010-2012
respondenci udzielali odpowiedzi na pytanie: Co rozumiesz pod pojciem
rodziny?
2010 2012
ma!estwo z dziemi 97 % 97 %
rodzina trzypokoleniowa 68 % 82 %
para yjca bez zawarcia zwizku ma!eskiego z dziemi 53 % 71 %
osoby samotne z dziemi 40 % 58 %
para homoseksualna z dziemi mieszkajca w sta!ej wspólnocie - 42 %
ma!estwo bez dzieci 30 % 34 %
para yjca bez zawarcia zwizku ma!eskiego bez dzieci 12 % 17 %
para homoseksualna bez dzieci mieszkajca w sta!ej wspólnocie 8 % 12 %
ród!o: tabela na podstawie wykresu dostpnego na stronie
http://de.statista.com/statistik/daten/studie/254069/umfrage/familienbegriff-in-der-
bevoelkerung/, (dostp: 21.02.2014)
Jak wynika z danych zawartych w tabeli, definicje odnoszce si do tradycyjnych
modeli rodziny, czy to opisujce rodzin jako ma!estwo z dziemi, czy jako rodzin
wielopokoleniow, niezmiennie przoduj wród udzielanych odpowiedzi pozytywnych
na pytanie czym rodzina jest. Prawie 100% respondentów uwaa, e rodzina to ma!-
estwo z dziemi, wzros!a take wiadomo tego, i w otoczeniu funkcjonuj rodzi-
ny wielopokoleniowe. A o 18% zwikszy! si odsetek badanych, którzy postanowili
za rodzin uwaa osoby samotnie wychowujce dzieci. To bardzo istotne, poniewa
wskazuje na dostrzeganie przez spo!eczestwo niemieckie problemu rozwodów i funk-
cjonowania dzieci w rodzinach niepe!nych. Po raz pierwszy w badaniu pojawi!o si
pytanie o to czy para homoseksualna wychowujca dzieci, mieszkajca w sta!ej wspól-
nocie, jest rodzin
634
. W omawianym dociekaniu, przeprowadzonym w 2012 roku,
42% badanych odpowiedzia!o twierdzco – zwizki homoseksualne, w których wy-
chowywane s dzieci, s rodzin. Zwizki homoseksualne nie posiadajce dziemi dla
12% respondentów take stanowi rodzin.
634
Od 2001 r. w Niemczech mona zawiera zarejestrowane zwizki partnerskie osób tej
samej p!ci. Ustawa reguluje prawa i obowizki partnerów wzgldem siebie, zasady przyj-
mowania wspólnego nazwiska i sprawy spadkowe.


Coraz bardziej powszechne postrzeganie przez niemieckie spo•eczestwo sta-
•ych zwizków pozama•eskich, niezalenie od p•ci, za wspólnoty tosame rodzi-
nom, nie pozosta•o bez wp•ywu na niemieckiego ustawodawc. 27 czerwca 2013
roku Bundestag przyj• zmiany do ustawy o podatku dochodowym. Zgodnie ze
zmienionymi zasadami przepisy o podatku dochodowym stosowane do ma•onków
i ma•estw bd mia•y zastosowanie do partnerów yciowych i partnerstwa. Ewo-
lucja systemu podatkowego jest konsekwencj orzeczenia Federalnego Trybuna•u
Konstytucyjnego, w którym stwierdza si, e zarejestrowane zwizki partnerskie
traktowane musz by na równi z ma•estwami i odnosi si do stosowania wspól-
nego opodatkowania partnerów (wiadczenie nazywane Ehegattensplitting)
635
.
Znaczco zwikszy• si i odsetek badanych, którzy uwaaj, e para z dziemi,
yjca bez zawarcia zwizku ma•eskiego, jest rodzin. I cho wydawa by si
mog•o, i najmniej odporne na dynamiczne i nie zawsze podane zmiany s jed-
nostki, które nie yj w sta•ych zwizkach, co prowadzi moe do rozpadu takiej
relacji, to jednak takie zwizki s coraz chtniej wybierane przez obywateli Nie-
miec. Za•oenie, i zwizki nieformalne powinny boryka si w wikszym stopniu
z brakiem poczucia bezpieczestwa, odczuwa mniejsze wsparcie – wynikajce
z funkcjonowania w relacjach nieformalnych z najbliszymi, czy te roci preten-
sje do pastwa, i nie otrzymuj wsparcia analogicznego do rodzin sformalizowa-
nych, w RFN coraz rzadziej ma racj bytu, czego dowodem jest choby wspo-
mniane ju orzecznictwo Federalnego trybuna•u Konstytucyjnego. Z uwagi na
coraz szerszy wachlarz wiadcze przys•ugujcych zwizkom partnerskim, pod
wzgldem prawnym coraz bardziej przypominaj one ma•estwa.
Opisywane w literaturze przedmiotu tradycyjne modele rodziny, traktowanie
ich z najwiksz uwag, przypisywanie im misji, jak uwaano, i tylko rodzina
spe•nia potrafi, zaczynaj wyglda nieaktualnie w odniesieniu do spo•eczestwa
niemieckiego. Rodzina – w jej zwyczajowo przyjtym kszta•cie – ustpuje pola
zwizkom niesformalizowanym. Tradycyjny model rodziny, nie wspominajc ju
naturalnie o modelu wielopokoleniowym, lecz nuklearnym, staje si coraz rzadziej
wybieranym, uchodzcym za mniej atrakcyjny, stylem ycia. Analizujc sytuacj
zwizków nieformalnych w RFN mona odnie wraenie, i zaciera si rónica
w traktowaniu formalnym i prawnym ma•estw i zwizków niema•eskich.
W 2011 roku mniej ni po•owa (49,1%) Niemców mieszka•a w rodzinie, 29,1%
w zwizkach partnerskich bez dzieci, a 21,8% y•o samotnie
636
. Wynikiem zacho-
635
Orzeczenie Federalnego Trybuna•u Konstytucyjnego z dnia 07.05.2013 (17/13870) by•o
kolejnym zrównujcym prawa zwizków nieformalnych i ma•estw. ród•o: Bundestag,
Komunikat z 27.06.2013 oraz http://www.steuertipps.de/kinder-familie-ehe/hochzeit-
partnerschaft/ehegattensplitting-fuer-eingetragene-lebenspartnerschaften-beschlossen, (do-
stp: 22.02.2014).
636
Dane liczbowe za:
Zahlen und Fakten. Die soziale Situation in Deutschland.
Lebensformen
, http://www.bpb.de/nachschlagen/zahlen-und-fakten/soziale-situation-in-
deutschland/147370/themengrafik-lebensformen, (dostp: 22.02.2014).


dzcych w spo!eczestwie zmian jest wychowywanie si prawie jednej trzeciej
rodzcych si dzieci w zwizkach nieformalnych, a jednej pitej w rodzinie niepe!-
nej, najczciej sk!adajcej si z matki i dziecka
637
.
Jak wynika z powyej przytoczonych danych, zawartych w tabeli 1, najmniej-
szy procent respondentów uwaa za rodzin ma!estwa bez dzieci i bezdzietne
pary nieformalne. O ile jednak 34% przyznaje status rodziny bezdzietnemu ma!-
estwu, to poparcie dla bezdzietnych zwizków nieformalnych – niezalenie od
tego jakiej p!ci s partnerzy yjcy w zwizku – zosta!o zaledwie odpowiednio
przez 17 i 12% badanych uznane za rodzin.
Profesor Norbert F. Schneider podkrela, e w prowadzonej obecnie w nie-
mieckiej przestrzeni publicznej dyskusji spo!eczno-politycznej wyznaczy mona
trzy róne stanowiska na temat tego czym rodzina jest. „Pierwsze stanowisko bar-
dzo koncentruje si na ma!estwie: rodzina jest tylko tam, gdzie ma!onkowie
mieszkaj razem w gospodarstwie domowym. Zawarcia zwizku ma!eskiego jest
podstaw do za!oenia rodziny, z tej perspektywy posiadanie dzieci nie jest abso-
lutnie konieczne. Bezdzietne ma!estwo uwaa si za rodzin, natomiast ma!e-
stwa z dziemi nielubnymi – nie. Drugie stanowisko w centrum uwagi stawia
rodzicielstwo. Rodzina jest wspólnot wspó!odpowiedzialnoci midzy rodzicami
a dziemi oraz midzy dziemi i rodzicami. Albo, bardziej zwile wyraajc: ro-
dzina jest wszdzie tam, gdzie s dzieci. Zawarcie zwizku ma!eskiego i wspól-
nota gospodarstwa domowego dla rodziny nie s zatem ju d!uej konstytutywne.
Tak wic jest to szersza koncepcja rodziny, nastawiona g!ównie na relacj rodzic-
dziecko. Trzecie stanowisko jest jeszcze bardziej otwarte i bazuje na yciowych
zwizkach solidarnociowych. Rodzin jest wic jest kada solidarnociowa
wspólnota midzy dwoma lub wicej osobami, utworzona na okrelony czas. Wo-
bec tego zawarcie ma!estwa czy posiadanie dzieci nie maj znaczenia. To stano-
wisko wci jest w Niemczech niewiele znaczce. W Szwecji, Danii i Francji
wprowadzono stosowne instytucje prawne”
638
.
Problemom zwizanym ze zmianami zachodzcymi w tradycyjnych modelach
rodziny powica si coraz wicej uwagi w polityce niemieckiej, co szczególne
widoczne by!o przed ostatnimi wyborami parlamentarnymi – przeprowadzonymi
we wrzeniu 2013 roku. Relewantne partie polityczne: Unia Chrzecijasko-
Demokratyczna (ChristlichDemokratische Union Deutschlands) w sojuszu z sio-
strzan CSU – Uni Chrzecijasko-Spo!eczn(Christlich-Soziale Union), po wy-
granych wyborach, stan!y przed nie!atwym zadaniem skonstruowania koalicji.
637
K. Kamiska-Moczy!o,
Polityka rodzinna w has!ach programowych relewantnych partii
politycznych Republiki Federalnej Niemiec
, [w:]
Umidzynarodowienie polskiej polityki
spo!ecznej – aspekty globalne i europejskie
, (red.) K. G!bicka, M. Kubiak, Gdask 2013,
s. 303-316.
638
Cytat za: N.F. Schneider,
Was ist Familie? Eine Frage von hoher gesellschaftspolitischer
Relevanz
, http://www.bpb.de/politik/grundfragen/deutsche-verhaeltnisse-eine-
sozialkunde/138023/was-ist-familie, (dostp: 22.01.2014),t!umaczenie w!asne.


Stworzenie koalicji minimalnie zwyciskiej okaza!o si niemoliwe z uwagi na
rozk!ad mandatów. Po raz kolejny w XXI w. powo!ano wic do ycia tzw. wielk
koalicj, sk!adajc si ze wspomnianej ju koalicji wyborczej CDU-CSU oraz
Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD, Sozialdemokratische Partei Deut-
schlands). Porozumienie nie!atwe, przede wszystkim z uwagi na odmienno pro-
gramów partii, które umiejscowi mona na rónych biegunach osi polaryzacji.
Zwaywszy jednak, i poprzednia wielka koalicja, sk!adajca si z tych samych
podmiotów politycznych, przetrwa!a ca! wyznaczon kalendarzem wyborczym
kadencj, wydaje si, e i tym razem powo!anie tego samego tandemu nie wp!ynie
na jako sprawowanych rzdów ujemnie. Wyznacznikiem zachowa kadej
z wymienionych partii politycznych jest odmienna ideologia, od chrzecijasko-
demokratycznej wpisanej w nurt zachowa CDU i CSU, po socjaldemokratyczn
SPD. ycie polityczne w Niemczech rzdzi si jednak w!asnymi prawami, a naj-
lepszym gwarantem stabilnoci jest wysoka partycypacja obywateli Niemiec
w yciu politycznym oraz dba!o klasy politycznej o akceptacj jej dzia!a.
Odzwierciedleniem respektowania wyraanych opinii obywateli na temat mo-
deli ycia, postrzegania rodziny, s przedstawiane w programach koalicjantów
has!a. SPD − zauwaa, e obok tradycyjnej rodziny: ma!estwo-dziecko, funkcjo-
nuj rodziny sk!adajce si z biorcych za siebie odpowiedzialno ludzi. Z kolei
CDU-CSU, do niedawna stojce na stray pogldu, i rodzina to ma!estwo
z dziemi, równie dostrzega zachodzce zmiany. Cho koalicja ta nie naley do
zbyt liberalnej, to coraz czciej w swoich has!ach programowych odnosi si do
respektowania wszystkich pojawiajcych si form wspó!istnienia ludzi, którzy
zak!adaj trwa!y zwizek niezalenie od jego prawnego umocowania.
Zmian zachodzcych w nastawieniu do instytucji ma!estwa w Niemczech nie
da si nie zauway. W tabeli 2 przedstawione zosta!y liczby, z których wynika, i
w RFN zawieranych jest coraz mniej ma!estw, a liczba rozwodów zwiksza si.
W latach 2007-2011 zmala!a co prawda liczba rozwodów w stosunku do 2003 r.,
lecz zauway naley, e jednoczenie, w stosunku choby do roku 1999, znaczco
zmala!a liczba zawieranych ma!estw.
Tabela 2. Liczba zawartych ma!estw i orzeczonych rozwodów w RFN w latach 1999-2012
L  
estw
L  
Rok
O! " P#$
ca na 1000
l%&
ci
O! " P#$
ca na 1000
l%&
ci
1992
4'( 4)* 5+,
1-5 .1. b /
1999
0-. ,60 5+7
18. 58. 7+-
2003
-97 811 0+,
71- 865 7+,
2007
-,9 877 0+5
196 .67 7+-
2011
-66 91, 0+,
196 ,0. 7+-
:
ród!o: Federalny Urzd Statystyczny, https://www.destatis.de, (dostp: 24.02.2014)

;<=
Jak wynika z kolejnych danych przedstawianych przez niemiecki Federalny
Urzd Statystyczny, w 2012 r. rozwiod!o si w Niemczech oko!o 179 100 ma!-
estw, czyli o 4,5% mniej ni w 2011 roku redni czas trwania ma!estwa roz-
wiedzionych w 2012 roku, to 14 lat i 7 miesicy. Dwadziecia lat wczeniej redni
czas trwania ma!estw wynosi! 11 lat i 6 miesicy
639
. Mona zatem wycign
nieco dyskusyjny wniosek, e co prawda póniejsze zawieranie ma!estw wp!yn-
!o korzystnie na d!ugo ich trwania, jednak i tak przed rozwodami owych ma!-
estw nie uchroni!o. Wykres 1 przedstawia ilo rozwizywanych ma!estw
w RFN.
Wykres 1. Liczba rozwodów w RFN w latach 1960-2012
>






             
ród!o: Federalny Urzd Statystyczny, https://www.destatis.de, (dostp: 23.03.2014)
W 2012 roku w Niemczech wnioski rozwodowe w wikszoci przypadków
sk!ada!y kobiety – 53%, mczyni – 40%. Wspólne z!oenie wniosków o rozwód
dotyczy!o 8% par. Przyszli rozwodnicy najczciej najpierw przez rok yli
w separacji. Prawie po!owa ma!estw, która rozwiod!a si w 2012 roku, mia!a
dzieci poniej 18 roku ycia. Jak wynika z danych statystycznych, w sumie oko!o
143 000 dzieci zosta!o dotknitych rozwodem rodziców
640
. Od 1996 roku zmniej-
sza si jednak liczba ma!estw posiadajcych dzieci, a na w miar sta!ym pozio-
mie pozostaje liczba ma!estw bezdzietnych. Dane te zawarto w tabeli 3.
639
Federalny Urzd Statystyczny, Komunikat prasowy Nr 253 z 30.07.2013,
https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressemitteilungen/2013/07/PD13_253_1
2631.html, (dostp: 22.02.2014.
640
Dane z komunikatu prasowego Nr 253 Federalnego Urzdu Statystycznego
z 30.07.2013,
Niemcy: rozwiedzione ma•estwa i liczba dzieci tym dotknitych,
https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressemitteilungen/2013/07/PD13_253_1
2631.html, (dostp: 22.03.2014).

?@A
Tabela 3. Liczba ma•estw posiadajcych dzieci i ma•estw bezdzietnych w latach
1996-2012
ród•o: Federalny Urzd Statystyczny,
http://de.statista.com/statistik/daten/studie/2153/umfrage/anzahl-der-ehepaare-mit-und-
ohne-kinder-in-deutschland-seit-1996/, (dostp: 22.02.2014)
Jak wynika z zestawienia przedstawionego w tabeli 3, maleje liczba ma•estw
wychowujcych dzieci. W literaturze zwraca si take uwag na to, i wzrasta licz-
ba osób samotnie dzieci wychowujcych. Jest to forma rodziny, która zaczyna
wystpowa w RFN coraz czciej. „Obecnie w Niemczech, z oko•o 8,2 mln
rodzin z ma•oletnimi dziemi, blisko 20% stanowi samotne matki lub ojcowie.
W okresie od 1996 do 2010 roku liczba osób samotnie wychowujcych dzieci
wzrosła z 1,3 mln do 1,6 mln. Łczna liczba rodzin z małoletnimi dziemi w tym
samym przedziale czasowym zmniejszyła si jednak z 9,4 miliona do 8,2 miliona.
To pokazuje nieproporcjonalny wzrost liczby rodziców samotnie wychowujcych
dzieci”
641
. Najczciej samotnym rodzicem jest matka. Cho pastwo zapewnia
rodzinom niepełnym wsparcie i zagroenie wykluczeniem społecznym dla osób
samotnie wychowujcych dzieci jest w RFN zminimalizowane, to jednak nie jest to
optymalna z form rodziny.
641
Por. np.: M. Kühnlein
, Alleinerziehende Familienernährerinnen und Familienernährer –
Zeit für ein neues Leitbild,
[w:] Die Bundeszentrale für gesundheitliche Aufklärung
(BZgA),
Forum Sexualaufklärung und Familienplanung
, Köln 2011, s. 8-10.
Liczba małestw w tysicach Rok
posiadajca dzieci bez dzieci
1996 10 408 9 182
1997 10 299 9 318
1998 10 135 9 406
1999 9 987 9 492
2000 9 855 9 600
2001 9 655 9 703
2002 9 558 9 748
2003 9 395 9 790
2004 9 249 9 847
2005 9 230 9 673
2006 8 989 9 681
2007 8 884 9 807
2008 8 653 9 809
2009 8 471 9 841
2010 8 316 9 854
2011 8 172 9 839
2012 8 058 9 934

BCD
Cho, co wynika z tabeli 1 zawartej w niniejszym tekcie, w Niemczech wzra-
sta poparcie dla alternatywnych wobec ma!estwa modeli rodziny, to jednak licz-
ba nowo zawieranych ma!estw – co wynika z danych w tabeli 2 – utrzymuje si
na do sta!ym poziomie. Liczba rozwodów, która od lat szedziesitych XX w.
wzrasta!a, w po!owie pierwszego dziesiciolecia XXI w. osigajc wskanik naj-
wyszy, nieco zmala!a i ustabilizowa!a si na okrelonym poziomie – dane przed-
stawione na wykresie 1. Obywatele Niemiec zawieraj obecnie zwizki ma!eskie
póniej, ma!estwa trwaj d!uej ni jeszcze dwadziecia lat temu. Coraz mniej
jest jednak ma!estw posiadajcych dzieci, z kolei na w miar sta!ym poziomie
pozostaje liczba ma!estw, które dzieci nie wychowuj. Wydaje si zatem, e
w spo!eczestwie niemieckim wykszta!ci!a si nastpujca tendencja: s okrelone
grupy, które preferuj zak!adanie rodziny poparte formalnym dokumentem wiad-
czcym o zawarciu ma!estwa, oraz grupy, które yj w alternatywnych modelach
rodziny, stopniowo zyskujc coraz wiksz akceptacj spo!eczn dla takiego spo-
sobu na ycie. Zawarcie zwizku ma!eskiego nie wynika tylko i wy!cznie
z chci posiadania potomstwa, dane statystyczne dowodz, i w Niemczech liczba
ma!estw bez dzieci jest w miar sta!a. Z dostpnych faktów wysnu mona
wniosek, i na zmniejszajc si liczb ma!estw wp!yw moe mie nie tylko
generalnie malejca liczba urodze w RFN, lecz take zmiany zachodzce
w modelu rodziny. Coraz czciej bowiem niemieckie dzieci wychowywane s
przez samotnych rodziców, g!ównie samotne matki.
2. Polityka rodzinna na Łotwie
Na "otwie dominuje z kolei model rodziny z jednym dzieckiem. W 61,8% go-
spodarstw domowych wychowuje si tylko jedno dziecko w wieku poniej 18 lat,
przy czym rednia ta w pastwach Unii Europejskiej wynosi 51%. 41% dzieci na
"otwie to jedynacy, 39% ma brata lub siostr, a w rodzinach wielodzietnych wy-
chowuje si 20% dzieci
642
. Sondae badania opinii publicznej wskazuj, i "otysze
za idealny uwaaj model rodziny z dwojgiem dzieci, podkrelaj jednake take
to, e w obecnej sytuacji gospodarczej i politycznej na "otwie bardzo utrudnione
jest wychowywanie przez rodziny wikszej liczby dzieci.
Tabela 4. Poparcie dla modeli rodziny z rón liczb dzieci na "otwie wyniki bada sonda-
owych Biedrba „Papardeszieds”/Stowarzyszenia „Kwiat paproci
”
Model rodziny z jednym
dzieckiem
Model rodziny
z dwojgiem dzieci
Model rodziny
z trojgiem dzieci
kobiety 12% 53% 23%
mczyni 14% 48% 21%
ród!o: „Diena”: Sestdiena,
Latvij-domin.vienab.rna/imenesmodelis,
dz. cyt.
642
„Diena”: Sestdiena,
Latvij-domin.vienab.rna/imenesmodelis,
http://www.diena.lv/dienas-zurnali/sestdiena/latvija-domine-viena-berna-gimenes-modelis-
13988853, (dostp: 22.02.2014).

EFG
Demografowie •otewscy zwracaj uwag, i najwikszym problemem na Ło-
twie jest spadek liczby ludnoci. Populacja zmniejszyła si o 13%, z 2,2 mln osób
do 2,0 mln w cigu 11 lat, midzy 2000 a 2011 rokiem
643
, co jest wynikiem niu
demograficznego oraz fali emigracji. Obecnie niedecydowanie si przez rodzin na
posiadanie drugiego dziecka jest norm. Głównym powodem powstrzymywania si
od decyzji o powikszeniu rodziny jest niestabilna sytuacja materialna rodzin oraz
fakt, e pastwo nie prowadzi kompetentnej polityki rodzinnej. Łotwa wyrónia si
na tle pastw Unii Europejskiej jednym z najwyszych wskaników wychowywa-
nia dzieci przez samotne matki – wychowuje si tak 23% dzieci
644
. Przypomnijmy,
i zgodnie z tym, o czym wspominano ju w artykule, w Niemczech samotni ro-
dzice stanowi grup około 20%. Tak wic odsetek dzieci wychowywanych przez
jedno z rodziców jest na Łotwie spory, a formy wsparcia rodzin niepełnych, nie tak
dobrze funkcjonujce jak w RFN. Łotewskie Ministerstwo Opieki Społecznej
(Labkljbasministrijas, LM), po analizie raportu „Charakterystyka dzieci ubogich
rodzin” przeprowadzonego przez pracowni SIA GfK Custom Research Baltic,
zapowiedziało, i wynikajce z raportu wnioski zostan wzite pod uwag podczas
opracowywania systemu pomocy społecznej ukierunkowanego na zmniejszanie
ubóstwa wród dzieci. LM uznał za konieczne opracowanie szczególnych zasad
wspierania rodzin samotnych rodziców. Najbardziej naraone na dotknicie ubó-
stwem s bowiem dzieci wychowujce si w rodzinach niepełnych, a 39%
wszystkich rodzin o niskim dochodzie, to rodziny, w których dzieci wychowuj si
tylko z jednym rodzicem
645
.
Jak wynika z danych statystycznych, redni procent zawieranych małestw na
Łotwie był nieco – 0,1% – wyszy od redniej odnoszcej si do 27 pastw Unii
Europejskiej. Liczba rozwodów wysza od redniej unijnej była ju jednak o 0,6%.
Generalnie – w tabeli 5 przedstawiono, celem porównania, wybrane pastwa re-
gionu Morza Bałtyckiego. Odsetek rozwodów w pastwach nazywanych w litera-
turze mianem „pastw bałtyckich” był wyszy ni rednia unijna. Na Litwie na
przykład, przy takiej samej liczbie zawieranych małestw jak w Polsce, odsetek
rozwodów był dwukrotnie wyszy. W omawianej w niniejszym artykule Łotwie,
w porównaniu z RFN, zawierano wicej małestw, ale i orzekano wicej rozwo-
dów.
643
Latvia struggles whit demographic disaster
, http://www.france24.com/en/20120522-
latvia-emigration-population-brain-drain-economy, (dostp: 02.09.2013).
644
Dane Eurostatu zaczerpnite ze stron dziennika łotewskiego „Diena”: Sestdiena,
Latvij-domin.vienab.rna/imenesmodelis,
dz. cyt.
645
Ž. Hka,
Latvij-liel-kotiesvisnabadz0g-k-sir/imenes, kur-sb.rnuaudzinaviensvec-ks,
http://www.db.lv/citas-zinas/latvija-lielakoties-visnabadzigakas-ir-gimenes-kuras-bernu-
audzina-viens-vecaks-408549, (dostp: 03.03.2014).

HIJ
Tabela 5. Ma•estwa i rozwody w wybranych pastwach Unii Europejskiej w latach 2000-
2009 (rednia warto na 1000 osób)
ZKMKNQR
mKS
estwa
TUVMUWX
Y
rednia Unii Europejskiej (EU-27)
[\] ^\_
`UacdK e\f g\e
hiQMK e\f j\^
kUQMK e\_ ^\n
ocQUpiK [\e ^\]
TRqrsaidK tRWRNKapK uiRmiRv [\f ^\[
w
ród!o: Eurostat: Online-Datenbank: Eheschließungen, Scheidungen,
http://www.stat.ee/34272, (dostp: 22.03.2014)
Sytuacja par ma!eskich na "otwie zmienia!a si w czasach kryzysów – i tego
na pocztku XXI w. i tego, który mia! miejsce ostatnio. Po 2008 roku, w okresie
zapaci gospodarczej i recesji, w latach 2009-2010, zawierano mniej zwizków
ma!eskich, spad!a take liczba rozwodów. W 2011 roku liczba rozwodów wzro-
s!a o 68,4% w porównaniu z 2010 rokiem
646
, a liczba ma!estw w przeliczeniu na
1 000 mieszkaców wynosi!a 5,5, rozwodów za – 3,6. W 2012 roku zawarto na
"otwie o 4,5% wicej ma!estw ni rok wczeniej, nie zwikszy!a si jednak
liczba rozwodów, zmala!a o 12% w stosunku do roku 2011
647
.
646
By moe jest to efekt wprowadzenia na pocztku 2011 r. nowelizacji ustawy Prawo
o notariacie, która umoliwia przeprowadzanie rozwodów u notariusza i przyspiesza decy-
zj o rozwizaniu ma!estwa.
647
Dane liczbowe dane z informatora Latvijas Statistika, DEMOGRFISKS
STATISTIKAS GALVENIE RDTJI 2012.GAD,
http://www.csb.gov.lv/sites/default/files/nr_11_demografiskas_statistikas_galvenie_raditaji
_2012_13_00_lv.pdf (dostp: 22.03.2014).

xyz
Tabela 6. Ma•estwa i rozwody na Łotwie w latach 2000-2012
ródło: na podstawie danych ze strony: Iedzvotjiunsocilieprocesi, Ikgadjiestatistikasda-
ti, Iedzvotji,Iedzvotji- noslgtsunš irtslaul-
bas,http://www.csb.gov.lv/sites/default/files/publikacijas/nr_14_sievietes_un_viriesi_latvij
a_13_00_lv_en.pdf, s. 12 oraz stron LatvijasStatistika,
http://data.csb.gov.lv/Table.aspx?layout=tableViewLayout1&px_tableid=IL0010.px&px_p
ath=Sociala__Ikgad%c4%93jie%20statistikas%20dati__Iedz%c4%abvot%c4%81ji__Iedz
%c4%abvot%c4%81ji%20D%20Nosl%c4%93gt%c4%81s%20un%20%c5%a1%c4%b7irt
%c4%81s%20laul%c4%abbas&px_language=lv&px_db=Sociala&rxid=09cbdccf-2334-
4466-bdf7-0051bad1decd, (dostep: 21.02.2014)
Zapewne wpływ na liczb rozwodów powinien mie i wiek osób, które zawie-
raj małestwo. redni wiek łotewskich kobiet i mczyzn wstpujcych
w zwizek małeski przedstawiono w tabeli 7.
{|}~| 
redni wiek łotewskich kobiet i mczyzn zawierajcych pierwszy zwizek
|
eski w latach 2000-2012
 
estwo

czyni

  
2004 27,8 25,6
2008 28,8 26,7
2010 29,4 27,4
2012 30,1 28,0
ródło: dane z informatora Latvijas Statistika, DEMOGRFISKS STATISTIKAS
GALVENIE RDTJI 2012.GAD, dz. cyt., (dostp: 22.02.2014)
Łczna liczba
zawartych małestw
Łczna liczba
rozwodów
Liczba rozwodów na
1000 małestw
2000 9 211 6 134 666
2001 9 258 5 740 620
2002 9 738 5 952 611
2003 9 989 4 828 483
2004 10 370 5 271 508
2005 12 544 6 341 506
2006 14 616 7 249 496
2007 15 486 7 403 478
2008 12 946 6 214 480
2009 9 925 5 099 514
2010 9 290 4 930 531
2011 10 760 8 302 772
2012 11 244 7 311 650


Jak wynika z danych zawartych w powyszej tabeli, wiek osób zawierajcych
pierwszy zwizek ma!eski na "otwie stopniowo podwysza si. W 2012 roku
kobiety mia!y rednio 28 lat, a mczyni przekraczali 30. rok ycia. Zwikszanie
si redniej wieku nowoeców nie wp!ywa jednak znaczco na trwa!o
ma!estw – dane z ostatnich lat obrazuj tendencj wzrostow orzekanych
rozwodów.
Tabela 8. Liczba zawartych ma!estw i orzeczonych rozwodów na "otwie w latach 2000-
2012 (ma!estwa i rozwody na 1 000 mieszkaców)
Liczba zawartych ma!estw
na 1 000 mieszkaców
Liczba rozwodów
na 1 000 mieszkaców
2000 3,9 2,6
2001 4,0 2,5
2002 4,2 2,6
2003 4,4 2,1
2004 4,6 2,3
2005 5,6 2,8
2006 6,6 3,3
2007 7,0 3,4
2008 5,9 2,9
2009 4,6 2,4
2010 4,4 2,4
2011 5,2 4,0
2012 5,5 3,6
ród!o, dane ze stronyLatvijas Statistika,
http://www.csb.gov.lv/sites/default/files/nr_11_demografiskas_statistikas_galvenie_raditaji
_2012_13_00_lv.pdf (dostp: 22.02.2014)
Mimo i w ostatnich latach na "otwie wzrasta!a liczba zawieranych ma!estw,
mimo, i wiek ma!onków jest coraz wyszy, co mog!oby mie wp!yw na trwa!o
zwizków, to jednak liczba rozwodów wzrasta. Wydaje si, e wp!yw na taki stan
rzeczy maj czynniki wystpujce jako tendencja w ca!ej Europie – coraz wicej
osób nie chce bra na siebie odpowiedzialnoci za zwizek, jeli ten nie spe!nia
oczekiwa. Ch do trwania w nieudanym zwizku, w imi zasad, religii czy dla
dzieci, jest coraz rzadsza. Innymi kwestiami s sukcesywny spadek dochodów
rodzin !otewskich oraz wzrastajce zobowizania podatkowe na rzecz pastwa,
które to elementy widoczne s od 2009 roku. Znaczco – rednio o 11% – zmala!a
pomoc pastwa kierowana do m!odych ma!estw oraz osób bdcych rodzica-
mi
648
.W literaturze !otewskiej zwraca si uwag na fakt, i pastwo, poprzez swoj
nierozwan polityk, wspiera ide posiadania jednego dziecka lub te w ogóle
bezdzietnoci. Na najwiksze wsparcie mog bowiem liczy rodzice, którzy po
648
„Demogr-fijasultim-ta" pras0bu0stenošanauzlabotu/ime1ust-vokliLatvij-
,
http://www.focus.lv/dzive/attiecibas-un-gimene/demografijas-ultimata-prasibu-istenosana-
uzlabotu-gimenu-stavokli-latvija, (dostp: 22.03.2014).


pojawieniu si dziecka na wiecie pozostaj z nim w domu, nie pracujc. Niewiele
jednak rodzin sta na to, aby jedno z ma!onków/partnerów pozostawa!o bez do-
chodów. Coraz wicej zatem rodzin nie decyduje si na kolejne dziecko lub rezy-
gnuje z prokreacji ca!kowicie.
Zmieniajce si modele rodziny na "otwie – choby coraz wikszy odsetek
dzieci wychowujcych si w rodzinie z jednym z rodziców, malejca liczba dzieci
w yciu rodzin – nie wp!yn!y jednak na zmiany w wiatopogldzie "otyszy na
temat tego, które ze zwizków na pewno rodzinami nie s. Na uznanie praw
zwizków tworzonych przez osoby tej samej p!ci na "otwie nie ma zgody spo!ecz-
nej
649
. W Konstytucji "otwy, w artykule 110, zapisano, i „Pastwo chroni i wspie-
ra ma!estwo – zwizek pomidzy mczyzn i kobiet, rodzin, prawa rodziców
i dziecka”
650
. Jest to zapis wprowadzony do Konstytucji zmian z 15 grudnia 2005
roku. Zgodnie z raportem Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej, w wielu
pastwach Europy rodkowo-Wschodniej, w tym na "otwie, realizowana jest tzw.
„Strategia niewidzialnoci” w stosunku do gejów i lesbijek
651
.
Podsumowanie
Przeobraanie si modeli rodziny wspó!czenie zwizane jest z dynamicznymi
zmianami zachodzcymi w ca!ym systemie relacji spo!ecznych. Kierunki zmian
wyznaczane s przez denia osób yjcych w danym pastwie oraz polityk przez
to pastwo prowadzon. Poszukiwanie punktów zbienych midzy niepokojcymi
wskanikami demograficznymi, chciami realizowania w!asnych potrzeb przez
jednostki, a powinnociami wynikajcymi z funkcjonowania pastwa, nie jest !a-
twe. W rónych kulturach rónie podchodzi si do funkcji wynikajcych ze wspó!-
istnienia z grup ludzi okrelan mianem rodziny. Jak podkrela si w literaturze,
s kultury indywidualistyczne, w których nacisk po!oony bdzie na rozwój samo-
dzielnoci, skupianie si na podejmowaniu decyzji w oparciu o tylko indywidualne
potrzeby, bez zbdnego ogldania si na obowizki, które by moe powinnimy
wype!nia w stosunku do najbliszych. W kulturach kolektywistycznych z kolei,
ycie w!asne zdeterminowane jest byciem lojalnym wobec rodziny, czsto bardzo
szeroko pojmowanej. Familizm, to okrelenie, które s!uy podkreleniu takiego
modelu ycia, w którym ycie jednostki podporzdkowane jest potrzebom rodziny,
649
U. Bongartz,
Streit um Homosexualität in Lettland: Rigas Stadträte warnen vor Sodom
und Gomorra
, http://www.lettische-presseschau.de/politik/lettland/536-streit-um-
homosexualitaet-in-lettland-rigas-stadtraete-warnen-vor-sodom-und-gomorra, (dostp:
23.03.2014).
650
Konstytucja "otwy uchwalona na Zgromadzeniu Ustawodawczym 15 lutego 1922 roku
i wprowadzona w ycie 7 listopada 1922 roku (z póniejszymi zmianami z 15 padziernika
1998 r.), tekst dostpny na stronie Biblioteki Sejmowej, http://bs.sejm.gov.pl/F?func=find-
b&request=000000291&find_code=SYS&local_base=TEK01, (dostp: 22.03.2014).
651
Der lange Weg zur Gleichheit in Europa
, http://www.zeit.de/gesellschaft/2013-
02/gleichberechtigung-homosexuelle-europa/seite-2, (dostp) 23.03.2014.


marginalizujc, a nawet eliminujc indywidualne potrzeby jej cz!onków. Z przyto-
czonych w niniejszym artykule danych, z analizy sytuacji, która wystpuje w RFN
oraz na "otwie, wynika, i indywidualizm cechuje obie kultury. W obu przypad-
kach rodzinie przypisuje si wan rol, nie wp!ywa to jednak na niezwikszanie
si liczy dzieci wychowywanych poza ma!estwem, która w obu pastwach jest
znaczca. Wiksz tolerancj cieszy si bd zwizki jednop!ciowe w Niemczech,
na "otwie bowiem zgody na nie nie ma. Dynamicznie zachodzce zmiany znajduj
zatem swoje odzwierciedlenie w yciu codziennym toczcym si w obu pa-
stwach, z tak rónic, i na "otwie udawa si bdzie, e cz modeli rodziny nie
wystpuje.
Bibliografia
Auleytner J., Polityka spo•eczna w Polsce i na wiecie, Warszawa 2012.
Kamiska-Moczy!o K., Polityka rodzinna w has•ach programowych relewantnych
partii politycznych Republiki Federalnej Niemiec, [w:] Umidzynarodowienie
polskiej polityki spo•ecznej – aspekty globalne i europejskie, (red.) K. G!bicka,
M. Kubiak, Gdask 2013.
Kocik L., Wzory ma•estwa i rodziny, Kraków 2002.
Kubów A., Szczepaniak J. (red.), Wspó•czesne wyzwania polityki spo•ecznej wobec
rodziny, Wroc!aw 2010.
Kühnlein M., Alleinerziehende Familienernährerinnen und Familienernährer –
Zeit für ein neues Leitbild, [w:] Die Bundeszentrale für gesundheitliche
Aufklärung (BZgA), Forum Sexualaufklärung und Familienplanung, Köln
2011.
Kwak A., Rodzina w dobie przemian. Ma•estwo i kohabitacja, Warszawa 2005.
Raport Kancelarii Rady Ministrów, K. Szafraniec, M•odzi 2011, Warszawa 2011.
Slany K., Alternatywne formy ycia ma•esko-rodzinnego w ponowoczesnym
wiecie, Kraków 2006.
Spread P., Support-Bargaining, Economics and Society: A Social Species,
Routledge, e-book 2012.
Tyszka Z., Rodzina w wiecie wspó•czesnym – jej znaczenie dla jednostki
i spo•eczestwa, [w:] Pedagogika spo•eczna, (red.) T. Pilch, I. Leparczyk,
Warszawa 1995.
ródła internetowe:
Bundestag, Komunikat z 27.06.2013, http://www.steuertipps.de/kinder-familie-
ehe/hochzeit-partnerschaft/ehegattensplitting-fuer-eingetragene-
lebenspartnerschaften-beschlossen;
Bongartz U., Streit um Homosexualität in Lettland: Rigas Stadträte warnen vor
Sodom und Gomorra, http://www.lettische-presseschau.de/politik/lettland/536-
streit-um-homosexualitaet-in-lettland-rigas-stadtraete-warnen-vor-sodom-und-
gomorra;

¡¢¡
„Die Zeit“, Der lange Weg zur Gleichheit in Europa,
http://www.zeit.de/gesellschaft/2013-02/gleichberechtigung-homosexuelle-
europa/seite-2;
„Diena”, Sestdiena,
Latvij-domin.vienab.rna/imenesmodelis,http://www.diena.lv/dienas-
zurnali/sestdiena/latvija-domine-viena-berna-gimenes-modelis-13988853;
„Focus“, „Demogr-fijasultim-ta"
pras0bu0stenošanauzlabotu/ime1ust-vokliLatvij-,
http://www.focus.lv/dzive/attiecibas-un-gimene/demografijas-ultimata-prasibu-
istenosana-uzlabotu-gimenu-stavokli-latvija;
Federalny Urzd Statystyczny Niemiec, Komunikat prasowy Nr 253 z 30.07.2013,
Niemcy: rozwiedzione ma!estwa i liczba dzieci tym dotknitych,
https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressemitteilungen/2013/07/P
D13_253_12631.html;
Hka Ž., Latvij-liel-kotiesvisnabadz0g-k-sir/imenes, kur-sb.rnuaudzinaviensve-
c-ks, http://www.db.lv/citas-zinas/latvija-lielakoties-visnabadzigakas-ir-
gimenes-kuras-bernu-audzina-viens-vecaks-408549;
Latvia struggles whit demographic disaster,
http://www.france24.com/en/20120522-latvia-emigration-population-brain-drain-
economy;
Łotewski Urzd Statystyczny, Latvijas Statistika, DEMOGRFISKS
STATISTIKAS GALVENIE RDTJI 2012.GAD,
http://www.csb.gov.lv/sites/default/files/nr_11_demografiskas_statistikas_galv
enie_raditaji_2012_13_00_lv.pdf;
Oschmiansky F., Kühl J., Das Ende des Ernährermodells,
http://www.bpb.de/politik/innenpolitik/arbeitsmarktpolitik/55097/ernaehrermo
dell;
Schneider N.F., Bujard M., Henry-Huthmacher C., Mayer T., Possinger J., Speich
M., Moderne Familien – neue Politik: Ziele, Strategien und Handlungsebenen
einer nachhaltigen Familienpolitik. Impulspapier zur Familienpolitik im
Rahmen der Demografiestrategie der Bundesregierung, 2013, Bonn 2013;
Schneider N.F., Was ist Familie? Eine Frage von hoher
gesellschaftspolitischer Relevanz, http://www.bpb.de/politik/grundfragen/deutsche-
verhaeltnisse-eine-sozialkunde/138023/was-ist-familie;
Zahlen und Fakten. Die soziale Situation in Deutschland. Lebensformen,
http://www.bpb.de/nachschlagen/zahlen-und-fakten/soziale-situation-in-
deutschland/147370/themengrafik-lebensformen.